Yaynlayan: Ankara niversitesi KASAUM Adres: Kadn Sorunlar Aratrma ve Uygulama Merkezi, Cebeci 06590 Ankara

Fe Dergi: Feminist Eletiri Cilt 3 Say 2 Eriim bilgileri, makale sunumu ve ayrntlar iin: http://cins.ankara.edu.tr/ Toplumsal Cinsiyete Duyarl Bteleme (TCDB) Yaznna Kubak Mustafa ahin evrimii yayna balama tarihi: 25 Aralk 2011

Bu makaleyi alntlamak iin: Mustafa ahin, Toplumsal Cinsiyete Duyarl Bteleme (TCDB) Yaznna Kubak, Fe Dergi 3, say 2 (2011), 85-100. URL: http://cins.ankara.edu.tr/6_7.html

Bu eser akademik faaliyetlerde ve referans verilerek kullanlabilir. Hibir ekilde izin alnmakszn oaltlamaz.

85 Toplumsal Cinsiyete Duyarl Bteleme (TCDB) Yaznna Kubak Mustafa ahin*

ahin

TCDB yazn, etkileim ve iliki iinde iki ana hatta gelimektedir. Biri, toplumsal cinsiyet perspektifinden devlet btesi veya yerel ynetim btelerinin analizine dnk almalardr. Bu almalar, bte konusunda anaakm yaklamlarn ve hatta dier heterodoks yaklamlarn eletirel analizlerine odaklanmaktadr. Bu balamda bte politikalarnn kadn/kz ocuklar ve toplumsal cinsiyet ilikileri zerine etkilerini deerlendirmek iin farkl kavramlar ve metotlar gelitirilmektedir.Dier hat ise btenin uygulamal ve politik mzakere boyutlarna odaklanmaktadr. TCDB inisiyatifleri bir dizi lkede yakn yllarda toplumsal cinsiyet perspektifin bte srecinin hazrlanmas, kanunlamas, uygulanmas ve denetimi aamalarna dhil edilmesine dnk almalardr. TCDB inisiyatifleri cari bte srecinin tm aamalarnda toplumsal cinsiyetin anaakmlatrlmasn dnk aba iindedir. Anahtar Kelimeler: Toplumsal cinsiyete duyarl bteleme, feminist politik ekonomi, heterodoks ekonomi, bte sreci, toplumsal cinsiyete duyarl bteleme inisiyatifleri

Gender Sensitive Budgeting: A Review Gender sensitive budgeting (GSB) literature has been improved in two areas which are in interaction and relation with each other. One of them is the analysis of the state budget or the local government budget from a gender perspective. This literature, in the light of feminist political economics criticizes gender blind mainstream or heterodox economy approaches on budgeting. In this context, different concepts and methods have been developed for examining the impacts of budget policies on women/girls and gender relations. The other main area is focusing on applied and political negotiation aspects of budgeting. GSB initiatives are the studies that aim to incorporate a gender perspective into the preparation, adoption, implementation and control stages of all budgetary processes in a range of countries in recent years. They are not aiming to allocate a separate budget for women and girls. GSB initiatives seek to create enabling mainstreaming the gender perspective into all stages of the current budget cycle. Keywords: Gender sensitivity budgeting, feminist political economics, heterodox economy, budget process, GSB initiatives

Giri Toplumsal cinsiyete duyarl bteleme (TCDB)1 inisiyatiflerinin tarihi olduka yenidir. lk inisiyatif yaygn olarak kabul edildii zere 1980li yllarn ortalarnda Avustralyada ortaya kmtr. 2 Bugn, TCDB inisiyatiflerinin elliden fazla lkede eitli dzeylerde rgtlenebildii grlmektedir. Bu inisiyatiflerin k noktas, devlet btesi veya yerel ynetim btelerinde gelitirilen politika nceliklerinin toplumsal cinsiyetler karsnda tarafsz (ntr) olmad, erkekler lehine toplumsal cinsiyet eitsizliklerine yol at iddiasna dayanmaktadr. Bu eitsizlikler kamu hizmetleri (eitim, salk, sosyal koruma gibi), kamu harcamalar (personel, yatrm, transfer harcamalar) ve kamu gelirleri (vergiler, harlar, katlm paylar gibi) alanlarnda grlebilmektedir. Bte balamnda, bizatihi toplumsal cinsiyetleri nedeniyle erkeklerin lehine, kadnlarn aleyhine ortaya kan sonular iki kanaldan retilebilir. Birincisi, mevzuatn uygulanmasnn bte araclyla etki yaratmasdr. Genellikle, dorudan ve ak deil, dolayl ve rtk biimlerde grlr. Kadn ve kz ocuklarnn yaam deneyimini grmezden gelerek pr
*

Yasama uzman, TBMM; doktora rencisi, A SBE EE anabilim dal

86 TCDB Yazn eitlii savunur. Kamu hizmetleri szkonusu olduunda, hizmetten yararlanacaklar belirlenirken, kadnlarn kamu hizmetine eriimini snrlayacak kaytl istihdamda bulunma, aktif sigortal olma, niversitelerin teknik blm mezunlar gibi kriterler temel alnabilmektedir. Ayn ekilde, hizmetten yararlanma koullar kadnlar ve kz ocuklar asndan karlanmas g zellikler gsterebilmekte (fiyatlandrma, uzaklk, gn-saat vs.) ve hatta hizmetin erkek gereksinimlerini baz alan niteliklerde sunumu szkonusu olabilmektedir (eril ideolojik kodlar, mekansal zellikler, hizmet salaycnn erkek olmas vs.). Devletin belirlemelerinden bamsz olarak kadn ve kz ocuklarnn kamu hizmetlerine eriimini, bizatihi ailelerdeki cinsiyeti iblm ve erkek egemen kabuller de engelleyebilmektedir. Harcama alannda zellikle kamu istihdamnda kadnlara ynelik eitsiz, ayrmc uygulamalar (zellikle ie almlarda ve terfilerde) yaanmaktadr. Kamu ihalelerinde artnameler kadn giriimcilerin yeterlilik salayabilmelerini olanaksz klabilirken, tarmsal destekler, sosyal gvenlik sistemine kaynak aktarmlarnda gzlendii gibi ilgili hizmet alannn cinsiyeti yaps nedeniyle cari transferler byk lde erkeklere ynelik olabilmektedir. Toplumsal cinsiyet eitsizliine yol aacak dier kanal ise bizatihi hizmet (veya performans) programlarndaki ama-hedef, kaynak-harcama nceliklerinden kaynaklanr. rnein, erkekler iin kullanm fark yaratmazken, kapal spor tesislerinin kadnlar iin daha ok tercih edildii blgelerde ak spor tesislerini veya futbol sahalarn dier spor dallarn marjinalize edecek lde nceliklendiren hizmet (veya performans) programlar kadnlarn aleyhine sonular yaratmaktadr. 3 Btelerin gelir tarafnda zellikle vergi alannda dorudan-dolayl vergi ayrm aklayc bir rnek olabilir. Kadnlar ve erkekler arasnda gelir ve servet eitsizliinin yksek dzeylerde olduu bir ekonomide bte gelirlerinin dorudan vergiler yerine, harcama-tketim zerinden alnan vergilere (dolayl vergilere) dayandrlmas kadnlar aleyhine cinsiyeti sonulara yol aabilmektedir. Keza dolayl vergiler (KDV, TV gibi) iinde temizlik rnlerinin vergi oranlarnn ykselmesi cinsiyeti iblm nedeniyle temizlik, bakm ilerini stlenen kadnlar ok daha olumsuz etkilemektedir. Kukusuz yaamn gerekliinin somut eitlilii iinde eitsizliklere yol aan trl rnekler verilebilir. Kald ki, bazen devlet btesi araclyla kadnlara zarar da verilebilmektedir. Kadna ynelik iddet vakalarnda sunulan gvenlik-adalet hizmetleri olayn yaratt olumsuz etkileri artrabilmektedir. Keza, i atmalarda savunma-gvenlik hizmetleri balamnda ortaya kan devlet iddetinin madurlarnn ounlukla kadnlar olduu unutulmamaldr. Anaakm maliye yazn ve bte teknii asndan savunma-gvenlik hizmetleri tam kamusal mallar kapsamnda snflandrlmakta ve toplumun tmne sunulan blnemez nitelikli hizmetler olarak tanmlanmaktadr. TCDB inisiyatifleri bir yandan bu eitsizliklerin bilgisini retmeye dnk toplumsal cinsiyet perspektifinden btenin analizlerine odaklanmakta, dier yandan cinsiyet duyarl politika nceliklerinin ve uygulamalarn gelitirilmesine dnk olarak bte srecinde kullanlabilecek kurumsal mekanizmalar ve aralar sunmaktadr. Alternatif bir bte veya uygulamalar demeti yerine, mevcut (cari) bte srecinin hazrlk, kabul edilme, uygulanma ve denetim aamalarna toplumsal cinsiyet perspektifinin dhil edilebilmesine ynelik neriler olarak ortaya konulmaktadr. TCDB inisiyatiflerinin bu etkinliklerine ama nda bakmak mmkndr:4 Birincisi, btede gelitirilen politika nceliklerinin toplumda cinsiyet eitsizliklerini ortadan kaldrmaya dnk belirlenmesini salamaktr. Hizmet, harcama ve gelir alanlarnda cinsiyet duyarl politika ncelikleri, aile, alma ilikileri, siyasal kurumlar gibi toplum yaamnn eitli alanlarndaki cinsiyet ilikilerinin gereklii gz nnde bulundurularak oluturulmaldr. Kadnlarn yaam deneyiminin btnlnden hareketle ilgili alanda fiili durumu eitliki ynde dntrmeye allr. kincisi, toplumda cinsiyete duyarl bilgi ve bilin dzeyinin ykseltilmesidir. Bte ve toplumsal cinsiyet eitsizlikleri arasndaki iliki hakknda bilginin artmas ve toplumsallamas, bilinlenme asndan nkoulu oluturmaktadr. Kadn-erkek eitsizliklerine dnk dncelerin belli bir yalnlama ve tutarllama sreci geirmesi ve siyasal iktidarlara kar tavra dnmesi TCDB inisiyatifleri asndan byk neme sahiptir. nc olarak, temsili demokrasinin cinsiyete duyarl hale getirilmesine nemli bir katk salayacaktr. Bilindii gibi, bteler hkmetlerin temel ynetim aralardr. Seim beyannamelerinde veya hkmet programlarnda ilan edilen politika nceliklerinde toplumsal cinsiyet sorunlarna ilikin taahhtler ile politika gereklemelerinin izlenmesi ve deerlendirmesinin, her yl yinelenen bte mzakerelerine tanmas nemli

87 ahin bir adm olacaktr. Bylece, kamu mali ynetiminde hesap verme sorumluluu/mali saydamlk ilkeleri ile toplumsal cinsiyet eitlii arasnda iliki kurulabilecektir. Genel izgileriyle TCDB yaznna odaklanacak bu alma giri ve sonu blmleri hari iki blmden olumaktadr. Birinci blmde yaznda gelien alma alanlarna, ikinci blmde ise dnyada seilmi TCDB inisiyatiflerine deinilecektir. TCDB yaznnda salanan gelimeler TCDB yazn bir ynyle feminist iktisat alannda yaplan almalarla i ie bir gelime gstermektedir. Henz, btenin iktisat d boyutlarna k tutacak dier feminist disiplinlerden belirgin bir katk grlmemektedir. Hem bir disiplin olarak makroekonominin hem de makroekonomik politikalarn toplumsal cinsiyete duyarl hale getirilmesi5 TCDB yaznnn nemli gndemlerinden birini tekil etmektedir. Bunun temel nedeni, genel izgileriyle anaakm bir bte politikas tasarmnn (ilgili mali yl ve izleyen iki yl iin) byme, enflasyon, istihdam gibi makroekonomik byklkler ile kamu-zel kesim dengesi ve d dengeye ilerlik kazandran bir model iinde belirlenmesidir. Kukusuz, bu modele btenin personel, faiz ve sosyal gvenlik gibi zorunlu harcamalar (ve dier ykmllkler) dsal olarak dhil edilmektedir. Ekonomide toplumsal cinsiyete duyarl hale getirme (engendering) almalar iki ynde gelimektedir. Biri, anaakm iktisadn geniletilmesi ve ieriinin zenginletirilmesi ynndedir. Dieri ise anaakm iktisadn temel varsaymlarn ve analitik kategorilerini reddeden heterodoks iktisat yaklam olarak grlen almalardr.6 Robeyns, toplumsal cinsiyet iktisad (gender economics) ve feminist iktisat (feminist economics) olarak yaplan ayrmlarn metodolojik farkllktan kaynaklandn ifade etmektedir. 7 Gerekten, bu farklln metodolojinin yansra eril iktidar ilikilerinin nfuz ettii bilginin doas ve niteliine de uzandn sylemek mmkndr. Feminist iktisadn ayrt edici zelliklerinin banda cinsiyete dayal iblm, ataerkil ideoloji, eril iktidar ilikileri, cinsiyet ayrmcl, kadnlarn karlksz emei, bakm ekonomisi, cinsel iddet, cinsel smr, eril tahakkm gibi zmleme aralar (kavramsal ereve) gelir. Bu kavramlar ve analitik bir kategori olarak toplumsal cinsiyeti, tarihsel ve kurumsal balam ile dier aidiyetlerle (snf, etnisite, renk, din, mezhep, cinsel ynelim gibi) kesiimsellii (intersectionality) gz nnde bulunduran feminist yaklam iindeki soyutlamalar olarak grmek gerekir. Bu dorultuda gelien feminist iktisat almalarn birbiriyle iliki iinde olan alana ayrmak mmkndr: 8 Birincisi; anaakm yaklamlarca tanml ekonomiler (paid economy) ile bakm ekonomisi (care economy)9 arasndaki etkileime odaklanmaktadr. Kadn ve erkek emeinin gelir getirici (cretli gibi) ve karlksz formlarda (unpaid labor) kullanm ile retim ve toplumsal yeniden retim arasndaki ilikiler ele alnmaktadr. kincisi, maliye ve para politikalarnn kadn ve erkekler asndan sonularnn analizini ierir. Keynesyen (19451980)/neoliberal dnemlerde (1980li yllardan gnmze) uygulanan maliye ve para politikalarnn eletirisi ve ayn zamanda alternatif bir inaya dnk almalardr. ncs, mikro dzeyde neoklasik ve marksist iktisatn cinsiyet kr (gender-blind) yaklamlarnn eletirisi zerinden hem hanehalklar arasnda hem de hanehalk iinde cinsiyeti iblmnn, retim, blm, tketim boyutlarnn deerlendirilmesidir. Keza, bu balamda kadn ve erkeklerin tketim, tasarruf, yatrm davranlar arasndaki farkllklarn incelenmesi amalanmaktadr. 10 te yandan, feminist iktisat alannda son 30 yldr neoliberalizmin etkisi altnda ekillenen bte politikalarnn eletirel analizine dnk nemli bir birikim olumutur. Bu almalarda zellikle IMF ve Dnya Bankasnca lkelere dayatlan istikrar programlar ve yapsal uyum politikalarnn, bteler (kamu kesimi) zerinden kadnlar aleyhine yol at cinsiyeti ve eitsiz etkiler eitli ynleriyle ortaya konulmaktadr. 11 Bu erevede ilk etki kanal kamu istihdam alan olmutur. Btede personel harcamalarnn (bte ve GSYH iindeki oranlarnn) giderek azalmasna yol aan deimeler kamu istihdamnn dntrlmesinden kaynaklanmtr. Tarihsel ve kurumsal adan kamu istihdamnn hem yaratt gvenceli ve koruyucu i olanaklar hem de salad kamu hizmetlerinden tr kadnlar asndan erkeklere gre ok daha nemli olduu grlr. Neoliberal dnemde cret, maa ve dier mali-zlk unsurlarnn reel dzeyi basklanrken, kamu istihdam hacmi daraltlmaya allmtr. Keza, kamu personel rejimleri nemli lde deitirilmi olup, memur ve ii saylar azaltlrken sendikasz-gvencesiz szlemeli alanlarn saylar artrlmtr. Bununla birlikte, kamu hizmetlerinde taeron kullanm yaygnlatrlm, youn emek smrs zerinden zel sektre kaynak aktarlmaya allmtr.

TCDB Yazn kinci grup etki kanal kamu yatrmlar olmutur. Bte hacminin piyasalar lehine daraltlmasn amalayan neoliberal politikalar, imalat sanayindeki KTlerin yansra eitim, salk, ulatrma, enerji gibi kamu hizmeti alanlarndaki zellikle emanet usulyle yaplan kamu yatrmlarnn kslmasna yol amtr. Yatrmlar, giderek artan oranda ihale usul veya kamu-zel ibirliine dayal modeller gibi zel sektre daha fazla kaynak aktaracak biimlerde yaplm ve alt yap hizmetlerinden yararlanan yurttalar bedel der hale getirilmitir. Faiz demeleri ve sosyal gvenlik aklarna dnk transferler gibi zorunlu harcamalarn giderek bte iindeki paynn artmas, savunma harcamalarnn kslmamas, kamu yatrmlarnn azalmas sonucunu dourmutur. Yatrmlar esneklii olmayan btelerde ncelikle kslan denek grubunu oluturur. te yandan, zelletirmeler ve kamu tekellerinin kaldrlmasyla birok sektr piyasaya alm, elektrik, su, doalgaz, ulam gibi temel kalemlerin fiyatlarna uygulanan sbvansiyonlar kaldrlmtr. Bir dizi temel gereksinim konusu mal ve hizmet, toplumun geni kesimlerini oluturan hanelerin btelerinde ciddi yklere yol aacak fiyatlandrmalara tabi tutulmutur. Son etki kanal ise dk gelirli kesimlerin satnalm gcn azaltan ve gelir dalmn bozan cari transferler zerinden gereklemitir. Tarmsal destekler, KTler, eitim, salk, sosyal yardmlar ve hizmetler ile sbvanse edilen altyap hizmetlerine dnk cari transferler kslmtr. Buna karn, i ve d bor faiz demeleri, sosyal gvenlik sistemleri aklarnn kapatlmasna aktarlan cari transferler nemli lde artmtr. Neoliberal dnemin ikinci alt dnemini (1990l yllar) temsil eden sermaye hareketleri serbestsi dneminde, mal ve hizmet serbestsi ile snrl ilk dneme gre btelerin (borcun) borla finansman (Ponzi finance) ok daha baat bir hal almtr. Bteler, Hazineleri fonlayan ulusal ve uluslar aras lekteki sermaye kesimlerine yksek reel faizlerden kaynak aktarma aracna dnmtr. 12 Borlarn geri denmesini gvence altna alan yksek faiz d fazla hedefleri, kemer skma nlemleri zellikle IMF ve Dnya Bankasnca hkmetlerin bte politikalarna egemen klnmtr. Neoliberal dnemde hizmet-harcama politikalarnn yan sra deien kamu gelirleri (vergi ve zelletirme gibi) politikalar da toplumsal cinsiyet eitsizliklerini artrmtr. Neoliberal dnemin ilk alt dneminde (1980li yllar) dnyada yaygn olarak uygulanan arz yanl ekonomi yaklam dorultusunda zellikle sermaye kesimlerinin vergi yk aaya ekilerek vergi hslatnn artmas beklenmi, ancak, sonular itibaryla bte aklar ve bor stokunun artt grlmtr. Dolaysyla, bte kompozisyonunda faiz giderlerinin paynn artmas birinci alt dnemdeki sermaye lehine uygulanan vergi politikalarnn sonucu olumutur. kinci alt dnemde yksek faiz d fazla hedefleri dorultusunda giderek vergi ykleri eski dzeyine ve hatta bu dzeyin zerine karlmtr. Ancak, bu defa vergi gelirleri kompozisyonu deitirilmi, zellikle dolayl vergilerin dorudan vergilere gre pay artrlarak sermaye kesiminin vergi ykndeki dler tketiciler zerine yklmtr. Ayrca, kamu hizmetlerinde (zellikle eitim salk, ulam, su, altyap gibi) kullanc der ilkesinin (user charges) yaygnlamas, zelletirmeler, kamu varlklarnn sat ne kan kamu gelir politikalar olmutur.13 Genellikle gelir ve servet dzeylerinin dk olmas, dezavantajl yaam koullar nedeniyle kadnlarn refah, kamunun lehte yeniden bltrc mdahalelerine erkeklere gre ok daha duyarldr. Btenin kamu hizmetlerine dnk reel veya transfer harcamalarnn azalmasnn sonucu yaanan hizmet ksntlar ve satnalma gcndeki dlerle birlikte sosyal yn zayf kamu gelirleri politikalar, kadnlarn refahn nemli lde basklamtr. Bununla birlikte, yeniden blm ilikilerinden daha fazla tahrip olan alan temel blm ilikilerinde ii, kyl, kk retici gibi toplumun geni kesimlerinin reel gelirleri ciddi lde azalmtr. Dolaysyla, hane refah, blm dzeylerinin bileik etkisiyle ciddi bir daralmayla karlamtr. Neoliberalizme kar kadnlarn yaamlarnda gelitirdikleri savunma ve uyum mekanizmalar eitli biimlerde deneyimlemitir. lk etki, hem kamu hizmetlerini hem de hane btesi dleri sonucu piyasay ikame eden kadnlarn karlksz emeinin kullanmnn artmas olmutur. Cinsiyete dayal iblm nedeniyle kadnlarn karlksz emeinin younlamas, yaznda rtk zaman vergisi (time-tax)nin art (tersi koullarda azal) ve ekonomiye bir kaynak transferi olarak deerlendirilmektedir. 14 Anne ve kz ocuklarnn tketimlerinin grece daha fazla kslmas yaygn olarak grlen dier bir sonucu oluturur. Bu sonu hem masraflarn dmesi hem de evde karlksz emek kullanmna gereksinim nedenleriyle kz ocuklarnn okuldan alnmas eklinde de tezahr edebilir. Masraflarn dmesi ve karlksz emek kullanmnn artmasnn yan sra geim stratejisi olarak kadnlarn (ve kz ocuklarnn) gelir getirici faaliyetlere ynelmesi de yaygn bir durumdur. Kadnlarn hanedeki karlksz emek kullanm azalmakszn, ounlukla dk gelirli, kaytd ve gvencesiz alma ilikilerine girebilmilerdir. zellikle, aile ii sorumluluklara uyarlanabilme zellii nedeniyle ihracat

88

89 ahin sektrler iin ev eksenli alma biimlerine ciddi ynelim olmutur. Keza, yurtdnda zor koullarda alan ve lkesindeki ailesine para gnderen kadnlarn says bu dnem epeyce artmtr. Tarmda cretsiz aile iisi olarak alan kadnlarn tarmsal destek ve sbvansiyonlarn azalmasn dengeleyecek retim artlar iin emeklerinin basklandklar (verimlilik artlarnn saland) grlmtr. Btenin makro ekonomik erevesinin cinsiyet duyarl hale getirilmesi abalarnn yan sra ounlukla politika alanlarnda kullanlacak yaklamlara da gereksinim bulunmaktadr. Bu kapsamda Elson, TCDB inisiyatiflerince bte srecinin eitli aamalarnda yaplacak analizler ve politika tasarmlarnda kullanlabilecek aralar gelitirmi ve eitli teknikleri uyarlamaya almtr (Elsons six tools):15 (i) Orta vadeli cinsiyete duyarl ekonomi politikas erevesi (gender aware medium-term economic policy framework), (ii) Cinsiyet duyarl politika nceliklerinin deerlendirilmesi (gender-aware policy appraisal), (iii) Kamu harcamalarnn ve vergilerin cinsiyet duyarl yansma analizi (gender disaggregated public expenditure/tax incidence analysis), (iv) Hizmetten yararlanann deerlendirilmesi (beneficiary assessment), (v) Btenin zaman kullanm zerine etkilerinin analizi (analysis of impacts of the budget on time use), (vi) Cinsiyet sorumlu bte gereklemeleri (gender responsive budget statements). Rhonda Sharp, TCDB inisiyatiflerinin performansa dayal bteleme sistemlerinde olanaklarn ve snrllklarn ortaya koymutur.16 Bilindii gibi, dnyada son yirmi yldr gerekleen bte reformlarnn temel zelliklerinden biri, klasik (idare-girdi bazl) ve program bte sistemlerinden performansa dayal bteleme sistemlerine gei olmutur.17 Dolaysyla, Sharpn almas bte reformu yapm lkelerde gelien TCDB inisiyatifleri asndan nemli bir katk olarak grlebilir. 18 Keza, Gney Afrika tecrbesi nda TCDB inisiyatiflerinin kullanabilecei be adml (the five-step method of the South African Womens Budget Initiative) basit bir ereve gelitirildii grlmektedir: Birinci adm, bte kapsamnda herhangi bir sektrde (hizmet alannda) kadn, erkek, kz ve erkek ocuklarnn durumunun ncelikle analizinin (situation analysis) yaplmasdr. kinci adm, cari mevzuat, program, politika ve projelerin deerlendirilerek, kadnlara ynelik sosyo-ekonomik ve sosyo-kltrel dzlemde hem ak hem de rtk cinsiyet eitsizliklerine yol aan koullarn deitirilmesine odaklanm politika ama ve hedeflerinin belirlenmesidir. ncs, benimsenen politika ama ve hedeflerinin uygulanabilirlii iin bte deneklerinin yeterli dzeyde olup olmadnn deerlendirilmesidir. Drdnc admda, hizmetin nitelikli bir biimde hedef kitlesine sunulup sunulmad, tahsis edilen deneklerin kullanlp kullanlmadnn izlenmesidir. Son admda ise sunulan hizmetler araclyla ama ve hedeflere ulalp ulalmadnn uygulama sonular itibaryla deerlendirilmesi, gereklemelerin denetimi yaplmaktadr. Stotsky, vergi sistemlerinin toplumsal cinsiyet analizine ve cinsiyet duyarl tasarmna ynelik bir perspektif gelitirmeye almtr. Vergileri toplumsal cinsiyetler arasnda ak ve rtk eitsizliklere yol aabilme zellikleri itibaryla ayrma tabi tutmutur. Bu ayrm ve hatta gelitirdii tipoloji sayesinde gelir, servet ve harcama zerinden alnan vergilerde, mkellefiyet biriminin tespiti (kii veya aile gibi), matrahn hesaplanmas, istisna ve muafiyetler, oranlar zerinden yaratlabilecek cinsiyet eitsizliklerini ortaya koymaya almtr.19 Vergi alannda Barnett ile Grown tarafndan yaplan almada ise vergi yknn (mkellefin dedii verginin kullanlabilir gelirine oran) cinsiyetler aras karlatrmalar, dolayl vergilerin (katma deer vergisi, zel tketim vergisi gibi) uyguland mal ve hizmetlerin (alkol, sigara veya temel gda maddeleri) cinsiyeti etkilerinin deerlendirildii grlmektedir. 20 TCDB inisiyatifleri bir ynyle hkmet, brokrasi, parlamento, kadn rgtleri, sivil toplum kurulular, uluslararas kurulular gibi aktrler arasnda etkileim ve bir mzakere alan yaratmaya almaktadr. Bu erevede her bir aktrn ve aktrler aras ilikilerin analizi, TCDB inisiyatiflerinin geliimi asndan sunduu potansiyel olanaklar ve snrllklarn ortaya konulmas byk nem tar. Bu balamda, yaznn odakland dier bir alan bte srecinde rol alan kurumlardr. Bu almalar, kurumlarn toplumsal cinsiyet perspektifinden analizi ve cinsiyete duyarl yaplanmasn iermektedir. Bata maliye bakanl, parlamento ve Saytay olmak zere bte kapsamndaki kamu idareleri bu ilginin iinde grlmelidir. Gita Sen, maliye bakanlnn rol ve sorumluluklarna cinsiyet duyarll kazandrlmasna dnk stratejik alan tanmlam ve her bir stratejik alanda yaplabilecek faaliyetleri (zgl aksiyon noktalar) belirlemitir.21 Birinci stratejik alan, cinsiyet duyarl makroekonomik erevenin gelitirilmesi olarak tanmlanmaktadr. Bu alanda ncelikle maliye bakanlklarnn rol ve sorumluluklar ile cinsiyet ilikilerinin eitlenen boyutlar arasnda etkileimi gsteren analitik bir matrisin ina edilmesi nerilmektedir:

90

TCDB Yazn

Tablo1. Maliye Bakanlnn rol ile cinsiyet duyarllnn boyutlar arasndaki etkileim Kadn ve erkeklerin refahlar zerine farkl etkiler Toplumun yeniden retimi-bakm ekonomisi Cinsiyetler aras g ilikileri

Ksa dnem makroekonomi ynetimi

Yapsal reformlar

Mali sektr reformlar ve liberalizasyon

Bu matris kukusuz stun ve satr says itibaryla artrlabilecei gibi alt hcrelerle detaylandrlabilecektir. Bununla birlikte, matrisler lke balamyla eitlenecek ve zgllk kazanabilecektir. kinci olarak, maliye bakanlklarnn bteye cinsiyet duyarll kazandrabilmeleri asndan alternatif senaryolar retebilecekleri ve eitli seenekleri oluturabilecekleri feminist iktisat donanmn kazanmalar gerekmektedir. rnein, genel etkileim kalplarnn tesinde bte ann azaltlmas ile cinsiyet eitsizliklerinin azaltlmasn olanakl klacak politika tasarmlarna ihtiya bulunmaktadr. kinci stratejik alan, maliye bakanlnn plan, politikalar ve programlarna toplumsal cinsiyet perspektifinin dhil edilmesidir. Birinci stratejik alanla iliki iinde bu alanda atlacak admlar olarak bakm ekonomisi ile kadnlarn varlklara ve gelire eriimini destekleyecek yaklamlarn gelitirilmesi, toplumsal cinsiyet denetimi gibi ncelikler saylmaktadr. eitli reformlar araclyla kadnlarn krediye eriimlerinin salanmas, fiilen kadnlarn bireysel ve toplu mlkiyet haklarnn etkili bir biimde garanti altna alnmas, igc piyasalarnda toplumsal cinsiyet eitsizliklerinin (eitsiz cretler, mesleki ayrmclk, cinsel taciz gibi) ortadan kaldrlmas gibi sonulara odaklanlmas gerekmektedir. nc stratejik alan, kurumsal ve davransal konulara ilikindir. Maliye bakanlklarnn muhafazakr kurumsal tutumlar ve zihniyetlerdeki nyarglarn deitirilmesi iin personele uygulanacak teviklerin ve caydrc uygulamalarn nemine dikkat ekilmektedir. TCDB inisiyatiflerinin geliimi asndan dier bir aktr parlamentodur. Bilindii gibi, bte srecinin drt aamasnn ikisi (izin/onay ve denetim aamalar) parlamentoda cereyan etmektedir. Parlamentoda bte zerinde yaplan komisyon ve genel kurul almalar toplumsal cinsiyet perspektifinden ele alnarak itzklerde yeni kurumsal mekanizmalarn gelitirilmesine ihtiya bulunduu grlmektedir. Bu mekanizmalar uyarlanabilme zelliine sahip olmaldr. Aktr ki, parlamenter demokrasi ve bakanlk sistemi ayrm ve hatta her bir sistemin parlamento bnyesindeki iblm ve kurumsallamas byk bir eitlilik gsterebilmektedir. rnein, baz parlamentolarda btenin komisyon aamas tek bir ihtisaslam komisyonda (maliye komisyonu, bte komisyonu gibi), bazlarnda ise tarm, enerji, ulam gibi farkl ihtisaslam komisyonlarda tamamlanabilmektedir. Keza, bte zerinde lkeler arasnda parlamentolarn deiiklik yapma yetkileri de tam, snrl, ok snrl gibi derecelendirilebilir bir biimde farkllaabilmektedir. Bte denetiminde de ciddi farkllamalar szkonusu olabilmektedir.22 Bu kapsamda ne karlan hususlar, bilgiye eriim noktasnda toplumsal cinsiyet uzmanlarnn istihdam edilmesi, kadn rgtleri ve niversitelerle formel iletiim mekanizmalarnn kurulmas, toplumsal cinsiyet eitliine dnk bir ihtisas komisyonunun rgtlenmesi, parlamentonun kamu idarelerinden kendi grev alanlarna ilikin toplumsal cinsiyet konularnda tam, yeterli ve

91 ahin zamannda bilgileri elde edebilmesinin salanmas, Komisyon ve Genel Kurulda bte mzakerelerinde yeterli lde toplumsal cinsiyet eitsizlikleri iin zaman ayrlmas, bte dnda yrrle giren hizmet, harcama ve gelirlerde deiiklikler yapan kanunlarn etkilerinin izlenmesi olarak saylabilir. 23 Seilmi TCDB inisiyatifleri TCDB inisiyatiflerinin hzl geliiminde kukusuz son otuz ylda kadn hareketinin ulusal ve uluslararas dzlemde glenmesi ve Birlemi Milletler (BM) tarafndan nemli kararlarn alnd kadn konferanslarnn dzenlenmesi gibi bir dizi dinamiin nemli katklar olmutur.24 zellikle, BM Genel Kurulunca 1995 ylnda Pekin'de gerekletirilen IV. Dnya Kadn Konferans'nda kabul edilen Eylem Platformu Belgesinde TCDB nemli bir balk olarak yer almtr.25 Hkmetler, kadnlarn kamu hizmetlerinden, kamu harcamalarndan nasl yararlandklarnn sistematik olarak gzden geirilmesi, hizmet ve harcamalara eit ulalabilirlii salayacak bte uygulamalarnn yrtlmesi, cinsiyetler aras etki analizlerinin gerekletirilmesi, cinsiyet eitliine ynelik yeterli kamu kaynaklarnn tahsis edilmesi konularnda taahhtler altna girmilerdir. te yandan, Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi Szlemesi (CEDAW) ve 1999 ylnda batlanan szlemeye bal htiyari Protokol, hkmetlerin toplumsal cinsiyetler aras ayrmcln nlenmesi ve eitliin salanmasna ynelik faaliyetler yrtme konusunda aktif roller stlenmelerini ngrmektedir. 26 zellikle htiyari Protokol, Szlemede bahsedilen haklarn ihlali durumunda, kiisel bavuru hakk tanmakta ve CEDAW Komitesine ilgili lkelerde inceleme hakk vermektedir. Ayrca, CEDAW erevesinde iki tr raporun CEDAW Komitesine dzenli olarak iletilmesi ngrlmektedir. Biri, szlemeyi onaylayan lkelerin hkmetlerinin drt ylda bir CEDAW perspektifi dorultusunda yaptklar faaliyetlerin belirtildii rapordur. CEDAW Glge Raporu (shadow report) olarak adlandrlan dier raporda ise sivil toplum kurulularnca CEDAW erevesinde hkmetin raporuna paralel olarak ilgili dnemde lkedeki toplumsal cinsiyet alanndaki gelimeler deerlendirilmektedir. Bu ekilde sivil toplum kurulularnn srece taraf olarak dhil edilmesi daha objektif deerlendirme olana salamaktadr. Hkmet raporlar veya glge raporlarda bte ile dorudan veya dolayl ilikili konularn arl TCDB inisiyatiflerinin nemini artrmaktadr. 27 TCDB inisiyatiflerinin lkeden lkeye uygulamalar byk eitlilik gstermektedir. Yaygn grnm hkmet/brokrasi, parlamento, sivil toplum kurulular, akademisyenler ve aratrmaclar arasnda eitli dzeylerde salanan ibirliklerine dayal inisiyatif biimleridir (ngiltere, skoya, Kenya, Gney Afrika, Uganda vs.). Bununla birlikte, hkmet/brokrasi odakl inisiyatifler olarak Avustralya, rlanda, ili, Fransa, Filipinler, sivil toplum kurulularnn bamsz almalar asndan Meksika ve ili rnekleri anlabilir. 28 Bu inisiyatifler, merkezi ve yerel ynetim btelerinin btnn hedefleseler de, uygulamalar itibaryla henz btenin snrl blmlerinde gelime salayabilmilerdir. Kamu hizmeti ve harcamalarndan salk, eitim gibi seilmi alanlar (sektrlerde) veya herhangi bir hizmet alanndaki tekil sorunlar (AIDS vs.), vergi politikalar, niversiteler gibi kurulu bteleri ilk akla gelen rnekleri oluturmaktadr.29 TCDB inisiyatifi 1980lerin ortalarnda Avustralyada i Partisinin (Labour Party) iktidara gelmesinden ksa bir sre sonra feminist brokratlar (femocratlar) tarafndan federal devlet dzeyinde rgtlenmeye allmtr. Geliimi iinde devletin bnyesinde cinsiyet mekanizmas veya cinsiyet ynetim sistemi olarak adlandrlan rgtl yapya evirilmitir. Bu rgtlenme araclyla, toplumsal cinsiyet eitlii ile bte ilikisini raporlayan resmi bir bte belgesi her mali yln bte mzakerelerinde yararlanlan nemli bir kaynak haline gelmitir. Bu belgede kamu idarelerinin harcamalar ve gelirlerinin kadn ve erkekler asndan sonularn ieren standartlatrlm formatlarda veriler derlenmitir. Ancak, 1990l yllarn ortalarndaki hkmetlerin konuya ilgisiz yaklamlar, TCDB inisiyatifinin geliimini ve gncelliini olumsuz etkilemitir. Avustralyada halen Tasmanian ve Victorian gibi federal devletlerde bte srecinde referans bir bak as olarak deerlendirilmektedir.30 TCDB inisiyatiflerinden Gney Afrika tecrbesi birok adan nem tar. Irk rejimleri geride brakarak 1994 ylnda ilk demokratik seimlerin yapld Gney Afrikada Kadn Bte nisiyatifi (The Womens Budget Initiative-WBI) geni destek grmtr. Parlamentonun Maliye Komisyonu ile politika aratrmalar yapan iki sivil toplum kuruluunun ibirlii erevesinde 1995in ortalarnda balatlmtr. TCDB inisiyatifleri asndan aktrler aras ilikilerin kavranmasnda ngiltere Kadn Bte Grubunun (Women Budget Group-WBG) yaklak 20 yllk deneyimi yararl bir rnek olarak grlebilir. WBG, 1989 ylndan beri toplumsal cinsiyet ve iktisat politikalar zerine her yl dzenli rapor yaynlamakta ve bu erevede baarl lobi faaliyetleri yrtmektedir. Bamsz bir rgt olarak akademisyenler, sendikaclar, sivil toplum

92 TCDB Yazn kurulularnda alanlardan olumaktadr. WBG zellikle ngiliz Hazinesi (Her Majestys Treasury) ile yakn almaktadr. Grup, bte hazrlk aamas tamamlanmadan kamuoyuna aklanan taslak grnm zerine toplumsal cinsiyet perspektifinden eletirel nbte raporlar yaymlamaktadr. 31 ngilterede TCDB inisiyatiflerinin vergi-transfer analizlerine (tax-benefits) arlk verildii grlmektedir. Bunun ak nedeni, ngilterede vergi kredileri (tax credits) ve transferlerin (conributory, non-conributory benefits) kamu harcamalarnn te birini oluturmas ve toplumun geni kesimlerini ilgilendiren ana politik gndemlerin banda gelmesidir. Kadnlarn gelirinin ortalama olarak erkeklerin gelirinin yars dzeyinde kald ngilterede kadnlar asndan btenin yeniden datc ilevi kadn ve ocuklara dnk vergi indirim ve istisnalar ile sosyal transferler nedeniyle erkeklere gre ok daha byk nem tamaktadr. 32 Kanadada bamsz alternatif federal bte inisiyatifi bnyesinde kurulan toplumsal cinsiyet btesi analizi komisyonunca almalar yrtlmektedir. Her yl Kanada Parlamentosu Federal Finans Komisyonuna (dier ilgili STKlar gibi) sunum yaplmaktadr. Bu kapsamda Komisyonca benimsenen nceliklerin bteye yanstld grlmektedir.33 Ugandada parlamento ile sivil toplum kurulular (Forum for Women in Democracy-FOWODE) arasnda TCDB alannda salanan ibirlii anlmaya deer iyi rnekler arasndadr. 34 Bte srecinin parlamento aamasna (izin/onay-denetim) toplumsal cinsiyet perspektifinin dhil edilmesine ynelik 35 Ugandada bir parlamenter olan Byanyimann almalarnn nemli katklar olmutur. TCDB inisiyatifleri asndan kadn parlamenter, kadn brokrat gibi aktrlerin srece dahil olmalar bir kaldra etkisi yaratmaktadr. Ugandada TCDB inisiyatifi, geliimi iinde hkmet tarafndan da giderek artan lde desteklenmitir. Hatta Yerel Ynetim Bakanl tarafndan yerel ynetim btelerinde gelitirilebilecek TCDB inisiyatiflerine ynelik yaynlarn retildii grlmektedir. Bu almalardan birinde; yazndan aktarlan ve hatta baz alardan gelitirilen tm taraflarn kullanabilecei analitik aralar ve yaklamlar hakknda bilgilere yer verilmitir. 36 skoya Kadn Bte Grubu (Scotland Women Budget Group- SWBG)37 formel olarak Mays 2000de kurulmutur. SWBGnin temel amac, skoya kamu politikas srecine cinsiyet etki analizleri salayarak katk sunmak ve eitliki ynde deitirebilmek olarak ortaya konulmaktadr. SWBG, skoyada zellikle spor ve salk politikalar alanlarnda baz projelerde etkili olabilmitir. sko devletinde TCDB inisiyatifinin tesinde cinsiyet duyarl bir perspektifin gelitirilmeye alld gzlenmektedir. Bu sonuta, kadn hareketinin ngiltereye kar skoyann bugnk zerkliine kavumasnda verilen politik mcadelede aktif rolnn etkisi olduu belirtilmektedir. Kadn hareketi iinde bulunan birok aktivist skoyann yeni siyasi yapsnn kurumsallama srecinde bakan, milletvekili gibi nemli konumlara gelebilmitir. Tm bu dinamiklerin karmak etkisi altnda nemli bir adm, devlete toplumsal cinsiyet eitlii grevi (Gender Equality Duty-GED) veren 2006 ylnda kabul edilen Eitlik Kanunu (the Equality Act) yla salanmtr. Bu Kanunla, tm kamu idarelerine kendi hizmet/grev alanlarnda kadn ve erkekler arasnda frsat eitliinin ilerletilmesi, hukuksuz ayrmclk ve muhtemel olumsuz etkilerin ortadan kaldrlmasna ynelik sorumluluk yklenmitir. 38 Kamunun bte srecinde toplumsal cinsiyet perspektifi kazand nemli dier bir rnek lkenin Fas olduu grlmektedir. Fas Ekonomi ve Finans Bakanl TCDB inisiyatifleri asndan ok deerli bir raporu ortaya koymutur. Bu raporda hemen hemen tm hizmet alanlarnda durum analizleri, ama/hedefler, uygulanan program/projeler ve nihai gereklemeler konusunda kapsaml bilgilere yer verilmitir. 39 zellikle, toplumsal cinsiyet analizleri g olan su, enerji, ulam ve konut gibi altyap hizmetlerinin deerlendirilmesi nemli bir katk olarak grlebilir. Salk alannda Meksikada aratrmac sivil toplum kurulular ile geni yelpazede faaliyet gsteren kadn rgtleri arasnda kurulan ibirliine dayal gelien TCDB inisiyatifi ortaya koyduu almalarla gerek siyasi kesimde (hkmet, parlamento gibi) gerekse kamuoyunda bilgi ve bilin dzeyinin gelimesine ciddi katklar sunmutur.40 niversite btesine odaklanan TCDB inisiyatifleri de bulunmaktadr. 41 Bu almada, neoliberalizm ve yeni kamu ynetimi anlaynn bilimin ekonomiye, niversitelerin de piyasaya zellikle sanayiye bamlln artrd gsterilmitir. Disiplinlerin greli neminin deimesi, akademide karar alma ve uygulama sreleri, rgt kltr gibi bir dizi alandaki yeni ileyilerden toplumsal cinsiyetlerin farkl ve byk lde eitsiz etkilendikleri vurgulanmaktadr. Kadn akademisyenler ve kz rencilerin aleyhine dorudan ve dolayl bir dizi etki ve sonularn alt izilmektedir. Bu tespit ve analizler nda, gelitirilen cinsiyet eitlii perspektifi planlama, uygulama ve deerlendirme aamalarnda tanmlanan bileenlerin ileyii sonucu somutlaacaktr. zgl katklar; (i) toplumsal cinsiyet duyarl amalarn belirlenmesi, (ii) balam gstergeleri, sre gstergeleri, hedef baarm gstergelerinin oluturulmas, (iii) stratejiler, aralar ve lmlerin gelitirilmesi, (iv) izleme,

93 ahin kontrol, raporlamann salanmas konularnda yaplmtr. Dortmund niversitesi ile Graz niversitesi TCDB inisiyatifleri bu erevenin uyguland iyi rnekler olarak anlmaktadr. Graz niversitesinde TCDB inisiyatifince (Gdansk Gender Budget Initiative) toplumsal cinsiyet perspektifinden btenin harcama ve gelirlerinin analizi, belirlenen sorun alanlarna ynelik bir dizi neri gelitirilmitir. 42 Sonu Snrl kapsamda ele alabildiimiz TCDB yazn grld zere, etkileim ve iliki iinde iki ana hatta gelimektedir. Biri, anaakm yaklamlarn (hkim paradigmann) ve hatta dier heterodoks yaklamlarn eletirel analizlerine odaklanmadr. Bu gelime, byk lde feminist ekonomi politik yaklamn nda devlet btesinin toplumsal cinsiyet perspektifinden analizi, neoklasik ve marksist iktisatn cinsiyet kr (genderblind) yaklamlarnn ve Keynesyen (19451980)/neoliberal dnemlerde (1980li yllardan gnmze) uygulanan bte politikalarnn eletirisine ve ayn zamanda alternatif bir inaya ynelmitir. Dieri ise toplumsal cinsiyet eitliinin salanmas amacyla bte sistemine ve bte srecinin tm aamalarna toplumsal cinsiyet perspektifinin dhil edilmesine ynelik almalar iermektedir. Cari devlet btesinin hazrlanmas, kanunlamas, uygulanmas ve denetimi aamalar ve her aamann ierdii mali kurum ve kurallara cinsiyet duyarll kazandrlmasdr. Yaznda nemli bir birikimin ksa zamanda salanabildii ve gelime hznn giderek arttn sylemek mmkndr. Bununla birlikte, henz cari ileyii tm unsurlaryla ikame edebilecek, bte srecinin tm aamalarna toplumsal cinsiyet perspektifinin dhil edilmesine dair teknik olarak yetkin bir model ortaya konulamamtr. TCDB inisiyatifleri asndan hem mevcut literatrn gelitirilmesi hem de ele alnmam konular zerinde yeni almalar yrtlmesi ihtiyac bulunmaktadr. Bu alma alanlarn grupta toplamak mmkndr: TCDB yaznnda toplumsal cinsiyet perspektifinin belirginlemesine, soyutlama dzeyinin ykseltilerek sosyal bilimler felsefesi olarak feminizmin kuramsal arkaplan ile daha sk bir iletiime girme gereksinimi olduu grlmektedir.43 Herhangi bir aratrma alannda kavram ve yntem sorunlarnn almas, felsefi dzlemde kuramsal bir yaklama gereksinim duyar. TCDB yaznnn yeni bir tartma alan olarak doduu ve disiplinler aras bir alan zellii gsterdii dnldnde kuramsal dayanaklara gereksinim daha fazla kendini hissettirmektedir. Kuramsal yaklamdan kastmz TCDB alannda retilecek bilginin doas (ontoloji), nitelii (epistemoloji) ve nasl elde edilebileceine (metodoloji) dair felsefi bir arka plann salanmasdr. Bu arka plan nda TCDB literatr ok daha tutarl bir gelime gsterebilecektir. kinci olarak, TCDB literatrnn sosyal bilimler iinde feminist iktisadn yansra dier feminist disiplinlerin birikiminden yararlanmas gerekmektedir. Bu ihtiya toplumsal cinsiyet (veya toplumsal cinsiyet ilikileri) alan kadar cari bte kurumunun kendi tarihsel gerekliinin de bir sonucudur. Btenin i ie gemi ok boyutlu doasn iktisadi boyutun yan sra zellikle siyasi ve hukuki boyutlara ezamanl odaklanarak kavramak mmkndr. Toplumsal cinsiyet - yurttalk, feminist hukuk (legal), feminist tarih gibi bir dizi alanda salanan feminist birikim, btenin kavranmasnda ve iktisat d boyutlarnn analizinde vazgeilmez neme sahip olacaktr. Son olarak, toplumsal cinsiyet perspektifinin dhil edilmesinin ngrld cari bte srecinin kurumsal-ilevsel adan ierdii iblmnn daha yetkin kavranmasna gereksinim olduu grlmektedir. 44 Kabul etmek gerekir ki, cari bte sreci teknik dzeyde TCDB literatrnn ele ald ereveden daha kapsaml ve derin bir bilgi havuzuna sahiptir. Kapsam itibaryla toplumsal cinsiyet perspektifinin entegrasyonuna ihtiya duyulan ve henz ele alnmam bir dizi alma alannn bulunduu grlmektedir: Bte kod yaps ve muhasebe sistemi, mali ilem sreleri, i kontrol sistemleri (i denetim-n mali kontrol), d denetim (Saytay denetimi) ve yargsal denetim ilk akla gelen alma alanlar olarak saylabilir. Bununla birlikte, kamu ihaleleri, kamu tanr ve tanmaz ynetimi gibi btenin iinde iler klnd sistemlerin toplumsal cinsiyet perspektifinden ele alnmas gerekmektedir. Kritik neme sahip husus, cari bte srecinin her aamasnn birbirine entegre olduudur. Herhangi bir aamada yer alan mali bir kurum veya kural darda brakldnda, srecin ve sistemin btncl ileyii mmkn olmamaktadr. Teekkr Bata Glay Toksz Hocam olmak zere zlem Albayrak ve Emel Memie gr ve eletirileriyle makaleye saladklar katklardan tr teekkr ederim.

TCDB inisiyatifi, Avustralyada ortaya knda kadn btesi (womens budget) olarak adlandrlrken, feminist yaznda vurgunun kadn kavramndan toplumsal cinsiyet kavramna kaymasna paralel olarak toplumsal cinsiyet sorumlu bte (genderresponsible budget), toplumsal cinsiyet btesi (gender budget), toplumsal cinsiyete duyarl bte (gender sensitivity budgeting), toplumsal cinsiyet btelemesi (gender budgeting) gibi eitli adlar altnda ifade edilmektedir.
2

Rhonda Sharp and Ray Broomhill, Budgeting for equality: The Australian experience, Feminist Economics, 8 (1), 2002.

3 Ailsa McKay, Rona Fitzgerald and K., Simpson, Gender Impact Analysis and the Scottish Budget Sport and Health Pilots, Report prepared for the Equality Unit, 2006.

4 Rhonda Sharp, Budgeting for equity, Gender budget initiatives within a framework of performance oriented budgeting, (New York: UNIFEM, 2003).

Nilfer aatay, Engendering Macroeconomics and Macroeconomic Policies in Macroeconomics: Making Gender Matter (ed.) Martha Gutierrez, (London: Zed Press, 2003). Diane Elson, Feminist Economics Challenges Mainstream Economics Journal of Political Theory and Research on Globalization, Development and Gender Issues., eriim adresi: http://www.globalizacija.com/english/e_home.htm . Ingrid Robeyns, Is There a Feminist Economic Methodology, 3rd version, 2000, Eriim adresi: http://www.ingridrobeyns.nl/Downloads/method.pdf Susan Himmelweit, Making visible the hidden economy: the case for gender-impact analysis of economic policy, Feminist Economics, 8 (1), 2002:49-70.
9 zellikle, ekonominin kamu, irketler ve hanehalk kesimleri arasndaki klasik dngsel akna bakm ekonomisi (care economy) dhil edilmeye allmaktadr, Diane Elson, The Economic, the Political and the Domestic: Business, States and Households in the Organization of Production, New Political Economy, Vol.3, No.2, (1998). 8 7 6

10 Bu kapsamda; baz iktisatlar bakm ekonomisinin yaratt katma deeri gz nnde bulunduran geniletilmi GSYH (extended GDP) hesaplamalar yapmaktadr. Duncan Ironmanger., "Household Production and the Household Economy," Department of Economics - Working Papers Series 759, (The University of Melbourne: 2000); Kristiina Aalto and Johanna Varjonen, Household Production and Consumption in Finland 2001:Household Satellite Account, (Helsinki: 2006), Statistics Finland and National Consumer Research Centre; Johanna Varjonen Yvonne Rger, Value of Household Production in Finland and Germany: Analysis and Recalculation of the Household Satellite Account System in both countries,(Helsinki: 2008), National Consumer Research Centre.

11 Neoliberal dnemin eletirisi, bir nceki keynesyen dnemin olumland anlamna gelmemelidir. Keynesyen dnem erkek merkezci devlet kapitalizmi, cretli ve cretsiz ilerdeki kadn emeinin deerini sistematik olarak dren toplumsal cinsiyeti iblmn yapsallatrmtr. Devlet eliyle kapitalizmde evlilik ve zel yaamda kadnlarn boyunduruk altna alnmas, igc piyasasnn toplumsal cinsiyeti blmlenmesi, politik sistemde erkek egemenlii, kalknma programlarnn, endstriyel politikalarn ve sosyal politikalarn erkek merkezcilii gibi boyutlar baskndr. Ayn zamanda, brokratik-denetime dayal toplumsal dzen ve bunu mmkn klan geni lekli yukardan aaya rgtlenmelerin cinsiyeti doalar gz nnde bulundurulmaldr. Nancy Fraser, Feminizm, Kapitalizm ve Tarihin Oyunu, Kltr ve Feminist Yaklamlar iinde, bgst yaynlar, 2009.

12 Diane Elson, International Financial Architecture: A view from the kitchen. Fema Politica, (2002), eriim adresi: http://www.havenscenter.org/files/Diane_Elson%20View%20Kitchen.pdf

13 Priya Nandann Kenyada salk alannda yapt saha almasnn sonular katlm pay, kullanc katks gibi uygulamalarn kadnlarn hizmetlerden yararlanma dzeyini azaltt ve cinsiyet eitsizliklerini artran etkilerde bulunduunu ortaya koymutur. Priya Nanda, Gender Dimensions of User Fees: Implications for Womens Utilization of Health Care, Reproductive Health Matters, 10(20), (2002), 127-134. Barnett ve Grownun (2004) da belirttii gibi ounlukla katlm payn savunanlar tarafndan kullancnn katk demesi (user charges) uygulamalarnda hizmetlerin ekonomik adan etkin dzeyinin yakalanmasnn amaland, yoksul vatandalarn bu demelerden istisna tutulmas ile toplumsal boyutun da ihmal edilmeyecei sklkla vurgulanr. Ancak, uygulamalarda yoksulluun tanmlanmasndaki ve ileyiteki bir dizi sorunun sonucu yoksul kesimlerin byk bir blmnn (zellikle kadnlar ve kz ocuklarnn) hizmetten yoksun kald belirtilmektedir. Kathleen Barnett and Caren Grown, Gender Impacts of Government Revenue Collection: The Case of Taxation, Commonwealth Economic Paper Series, (London: Commonwealth Secretariat, 2004).

14 Hanehalk retiminde aa kan ou mal ve hizmet ile piyasa veya kamunun rettii mal ve hizmetler arasnda ikame ve tamamlayclk ilikilerinin bulunduu kabul edilir. kame ilikisine ocuk bakm, hasta bakm, yal bakm hizmetleri rnek olarak verilebilir. ocuk bakmnda kre hizmetleri veya okul ncesi eitim hizmetleri kamu veya piyasa tarafndan karlanabilmektedir. Devlet btesinin salad hizmet ksntlarnn kadnlarn karlksz emeklerince ikame edilmesi rtk bir zaman vergisi (time-tax)

olarak nitelendirilebilmektedir. Geni bilgi iin bkz. Rania Antonopoulos, The Unpaid Care Work-Paid Work Connection, Working Paper No. 541., (New York: The Levy Economics Institute of Bard College, 2008).
15 Lekha S Chakraborty tarafndan Hindistanda kamu altyap yatrmlar ile kadnlarn karlksz emek kullanm arasndaki etkileim ortaya konulmaktadr. Bu almada, kamunun zellikle altyapya dnk sermaye harcamalarnn rnein su yatrmlarnn kadnlarn zaman yklerini azaltan ve bylece cretli alma veya bo zaman iin kullanabilecekleri zaman artran etkiler ortaya konulmaktadr. Bu balamda kadnlarn zaman tahsislerinde bir ikame etkisi belirgindir. Yoksulluu azaltc ve hanehalknn eitim ve salk durumunu iyiletirici etkileri de barndrmaktadr. Bu yzden tespitler kadar kamu yatrm politikalarnn ve hatta dier boyutlaryla makroekonomik politikalarn tasarmnda da kullanlmas gereken bir tekniktir. Zaman kullanm istatistikleri nda, rnein su altyapsnn salanmasnn kz ocuklarnn okulluluunu da artrd grlmektedir. Lekha S Chakraborty, Public Investment and Unpaid Work in India: Selective Evidence from Time-Use Data, in Unpaid Work and the Economy: Gender, TimeUse and Poverty in Developing Countries, ed. R. Antonopoulos and I. Hirway, (Palgrave Macmillan:2010).Burada zellikle zaman kullanm aratrmalarnn (time use surveys, time allocation studies) feminist iktisat yaznnda ayr bir yere sahip olduunu belirtmeliyiz. Zaman kullanm datalar birok ama iin byk nem tar: Bakm ekonomisinin iktisadi boyutlar, kadnlarn karlksz emekleri ve gelir getirici emekleri arasndaki etkileim, ekonominin btnl iinde hanehalknn rolnn grlmesi, geniletilmi GSYH hesaplamalar gibi birok konu iin kullanlabilmektedir.

16

Sharp, Budgeting for equity. Jon R Blndal, Budget Reform in OECD Member Countries: Common Trends, OECD Journal on Budgeting, (2003), 2(4): 7-

17

25. Sharp, kamu harcamalarn l snflandrmaya tabi tutmutur (Sharps three-category approach): (i) cinsiyete zg kamu harcamalar (gender specific expenditures), (ii) kamu hizmetlerinde eit frsatlar salanmasna ynelik harcamalar (equal oppurtunities in the public service), (iii) ilk iki kategoriye girmeyen kadn, erkek, kz ve erkek ocuklar zerinde etkileri olan genel nitelikli harcamalar (general or mainstream expenditures). Ancak hizmet ile harcama birbirinden farkl olduu iin kullanlabilir deildir.
19 18

Janet Gale Stotsky, Gender Bias in Tax Systems, Tax Notes, June 9, (1997):1913-1923.

Kathleen Barnett and Caren Grown, Gender Impacts of Government Revenue Collection: The Case of Taxation, Commonwealth Economic Paper Series, (London: Commonwealth Secretariat, 2004).
21

20

Gita Sen, Gender Mainstreaming in Finance, (London: Commonwealth Secretariat, 1999)

22 Joachim Wehner, Assessing the Power of the Purse: An Index of Legislative Budget Institutions Political Studies, Vol. 54, (2006).

Joachim Wehner and Winnie Byanyima, Parliament, the Budget and Gender, Handbook for Parliamentarians No:6, (InterParliamentary Union, 2004)

23

1975 ylnda Mexico Cityde Birinci Dnya Kadn Konferans dzenlenmi ve 19751985 Kadn On Yl ilan edilmitir. 1980 ylnda Kopenhagda ilk 5 yln gzden geirilmesine ilikin bir konferans dzenlenmitir. Sre iinde 1985te Nairobi nc Dnya Konferans, 1995 ylnda Pekinde Drdnc Dnya Kadn Konferans gerekletirilmitir.
25

24

Eylem Platformu Belgesinin 47, 58, 150, 155, 164, 165, 345. ve zellikle 346. Paragraf.

26 CEDAWn devlet btesi ile kesien bir dizi maddesinin (veya dzenlemesinin) bulunduu aktr. CEDAW perspektifinden btenin nasl ilevsel klnabilecei, CEDAWn eitli maddeleri ile btenin makroekonomik erevesi, kamu harcama ve gelirleri, karar alma sreleri ve denetim gibi boyutlar arasndaki ilikiler zerine bkz. Diane Elson, Budgeting for Womens Rights: Monitoring Government Budgets for Compliance with CEDAW, UNIFEM, (New York: 2006).

27 rnek iin bkz. Womens Rights some progress, many gaps (Shadow report by Dutch NGOs; an examination of the Fifth Report by the Government of the Netherlands on Implementation of the UN CEDAW, 2005-2008), eriim adresi: http://www.aimforhumanrights.org

28 Debbie Budlender and Rhonda Sharp with Kerri Allen, How to do a gender-sensitive budget analysis: Contemporary research and practice, (Commonwealth Secretariat, AusAID: 1998)

29 Dnyada TCDB inisiyatifleri, bu inisiyatiflerin karlat engeller, baarl/baarsz ynleri hakknda genel bilgi iin bkz. Debbie Budlender, Review of gender budget initiatives, Community Agency for Social Enquiry, 2001, Eriim adresi:

http://www.internationalbudget.org/resources/library/GenderBudget.pdf
30

Sharp and Broomhill, Budgeting for equality

31 Her yl yaymlanan WBG Responses ad verilen raporlara www.wbg.org.uk sitesinden erimek mmkndr. rnek iin bkz. The Impact on Women of the Budget 2011 raporu. Alternatif bir ekonomik strateji gereksinimine vurgu ile balayan Rapor; kadn istihdamna etkiler, kurumlar vergisindeki deiikliklerin etkileri, raklk, birey ve hanehalk zerindeki vergiler, sosyal sigorta primleri, vergi istisna-muafiyet deiiklikleri, dolayl vergiler, emekli aylklar ve dier sosyal destekler, emekli yann ykseltilmesi tartmalar gibi geni yelpazede eitli konular kapsamaktadr. ngilterede toplumsal cinsiyet bteleme inisiyatifi iin bkz. Katherine Rake, (2002), Gender Budgets: The Experience of the UKs Womens Budget Group Basel Switzerland, Paper Prepared for the conference Gender Balance-Equal Finance eriim adresi: http://www.wbg.org.uk/pdf/Gender%20BudgetsWBG %20Rake2002.pdf ; Katherine Rake, (2001), Introducing a Human Dimension to the Economy: Engendering the Budget Paper prepared for: A Gender Agenda Asia-Europe Dialoque New Visions and Perspectives for Women and Men, Chiba, Japan. Eriim adresi: http://www.wbg.org.uk/pdf/Rake'A%20human%20dimension'.pdf

32 Kate Bellamy, Fran Bennett and Jane Millar, Who Benefits? A gender analysis of the UK benefits and tax credits system. (London: Fawcett Society, 2006).

Canadian Center for Policy Alternatives (CCPA),Gender Budget Initiatives Why They Matter in Canada, by Isabellla Bakker in cooperation with the Gender Budget Analysis Committee of the Alternative Federal Budget ve CCPA iin bkz. http://www.policyalternatives.ca/newsroom/updates/pre-budget-submission-season
34

33

http://www.fowode.org

35 Dnyada son dnemde bte srecinde parlamentonun glendirilmesi ynnde hkim bir eilimin bulunduu grlmektedir. Bu balamda yrtlen tartmalarda be konunun ne karld grlmektedir. Birincisi; bamsz aratrma kapasitesi konusudur. Yrtmeden bamsz olarak parlamentonun bilgi retimi mekanizmalarnn kurulmas nerilmektedir. kincisi; bte mzakerelerinde Komisyon ve Genel Kurul tartmalarna ayrlan zamann etkin ve verimli kullanmn mmkn klacak mekanizmalarn oluturulmasdr. ncs; kamu idareleri hakknda parlamentolarn tam, yeterli ve zamannda bilgilerin elde edilebilmesine ynelik norm ve ileyilerin oluturulmasdr. Drdncs; yrrle giren hizmet, harcama ve gelirlerde deiiklikler yapan kanunlarn etki ve sonularnn izlenmesidir. Beincisi; komisyonlar aras gl koordinasyon, geni ibirlii ve danmann salanmasdr. Bu tartmalara her lke kendi Anayasal prensipleri, devlet tekilatlanmas, parlamento yaps ve ileyii erevesinde uyarlama abas iindedir. Sz konusu gncel tartma hatlarnn toplumsal cinsiyet perspektifinden ele alnmas TCDB yazn asndan byk nem tamaktadr. Wehner and Byanyima, Parliament, the Budget and Gender.

Republic of Uganda, Ministry of Local Government, Gender Budgeting Guidelines and Analytical Tools for Lower Local Governments, (2005), http://www.iknowpolitics.org/node/84, eriim tarihi: 6/6/2010. skoyada toplumsal cinsiyet btelemesi inisiyatifi iin bkz. McKay vd., Gender Impact Analysis and the Scottish Budget Sport and Health Pilots; Ailsa McKay, Developing a Gender Budget Initiative A Question of Process or Policy? Lessons Learned from the Scottish Experience, Chapter prepared for Vol 4 of University of Linz, Gender Studies Series, Glasgow Caledonian University (Glasgow: 2004), SWBG 1 1. eriim tarihi: 2/4/2008, eriim adresi: http://www.infopolis.es/web/GenderBudgets/pdf/GB_Scotland.pdf Bu Kanun, 1975 tarihli Cinsiyet Ayrmcl Kanununu (Sex Discrimination Act) kapsaml bir biimde deitirmitir. ki temel fonksiyon belirlenmitir. Biri, ayrmclk ve zararlarn ortadan kaldrlmas, dieri ise kadn ve erkek arasnda frsat eitliinin ilerletilmesi olarak tanmlanmtr. Bu genel grevlerin (the general duty) yaama geirilmesine ynelik dzenlemeyle Bakanlar Kurulu spesifik grevler (the specific duty) ad altnda ynteme dair bir ereve belirlemitir. Buna gre; kamu idarelerince (i) almalarnn kadn ve erkek, kz ve erkek ocuklar zerindeki etkileri hakknda enformasyon toplanacak, (ii) kendi hizmet alannda hizmetten yararlananlar, alanlar ve dier tm paydalara danlacak, (iii) politika ve pratiklerin cinsiyetler zerindeki farkl etkileri deerlendirilecek, (iv) toplumsal cinsiyet eitlii ve ncelikleri tanmlanacak, (v) bu amalara ulamak iin planlama yaplacak ve atlacak admlar belirlenecek. (vi) bir toplumsal cinsiyet eitlii plan (gender equality scheme) yaynlanacak, yllk raporlama yaplacak ve her ylda ilerlemeler incelenecektir.
39 Kingdom of Morocco Ministry of Economy and Finance, Gender Report, Finance Bill for The 2008 Fiscal Year. http://www.finances.gov.ma/depf/dpeg_action/genre/rapports/2008/genre_08_ang.pdf, eriim tarihi: 5/2/201 38 37

36

40 L., P., Fragoso ,and R. L. R. Granados, (2004), Guide for the formulation of public budgets in the health sector using a gender perspective, Ministry of Health, (Mexico City: 2004) (http://www.gender-budgets.org/eriim tarihi:3/3/2010).

41 Maciej Debski, Andrea Rothe, Birgit Erbe, Werner Frhlich, Elisabeth Klatzer, Zofia Lapniewska, Monika Mayrhofer, Michaela Neumayr, Michaela Pichlbauer, Malgorzata Tarasiewicz, Johanna Zebisch, Development of Instruments for Gender

Budgeting at Universities, Development of tools and instruments for Gender Budgeting (WP 11). http://www.frauenakademie.de/projekt/eu_gender-budgeting/img/development-of-instruments.pdf eriim tarihi: 8/5/2010 K. Batandynowicz ve P., Urszula Opacka, Gdansk Gender Budget Initiative, translation. A. Jagusiak, Report, The Network of East-West Women (NEWW), (Polska: 2005)
43 Diane Elson ve Andy Nortonun deindikleri nokta TCDB literatr asndan benim ana akslardan biri olarak grdm alan iaretlemektedir. Bte alannda, bilgi, iktidar ve toplumsal cinsiyet. Diane Elson and Andy Norton, What's Behind the Budget? Politics, Rights and Accountability in the Budget Process, Overseas Development Institute (ODI), (London:2002) 42

GFS 2001 (The Government Finance Statistics Manual), COFOG (Classification of the Functions of Government), ESSPROS (The European System of integrated Social Protection Statistics), IPSASB (International Public Sector Accounting Standards Boards), ESA 95 (The European System of Accounts), IFAC (The International Federation of Accountants), IIA (The Institute of Internal Auditors), INTOSAI (International Organization of Supreme Audit Institutions).

44

Kaynaklar

Antonopoulos, Rania, (2008) The Unpaid Care Work-Paid Work Connection, Working Paper No. 541, New York: The Levy Economics Institute of Bard College.

Bakker, Isabellla, (2002), Fiscal Policy, Accountability and Voice: The Example of Gender Responsive Budget Initiatives, Occasional Paper, Background paper for HDR 2002. Eriim adresi: http://hdr.undp.org/docs/publications/background_papers/2002/Bakker_2002.pdf

Barnett, Kathleen and Caren Grown, (2004), Gender Impacts of Government Revenue Collection: The Case of Taxation, Commonwealth Economic Paper Series, London: Commonwealth Secretariat.

Batandynowicz, Katarzyna and Panfil Urszula Opacka, (2005), Gdansk Gender Budget Initiative, translation. Adam Jagusiak, Report, The Network of East-West Women (NEWW), Polska.

Bellamy, Kate, Fran Bennett and Jane Millar, Who Benefits? A gender analysis of the UK benefits and tax credits system. (London: Fawcett Society, 2006)

Blndal, Jon R.,Budget Reform in OECD Member Countries: Common Trends, OECD Journal on Budgeting, (2003), 2(4): 7-25.

Budlender, Debbie, (2001), Review of gender budget initiatives, Community Agency for Social Enquiry. Eriim adresi: http://www.internationalbudget.org/resources/library/GenderBudget.pdf

Budlender, Debbie and Rhonda Sharp with K. Allen, How to do a gender-sensitive budget analysis: Contemporary research and practice, Commonwealth Secretariat, AusAID, (1998).

Byanyima, W., J. Wehner, (2004), Parliament, the Budget and Gender, Handbook for Parliamentarians. aatay, Nilfer, Engendering Macroeconomics and Macroeconomic Policies, October 1998, UNDP.

____________ Gender Budgets and Beyond: Feminist Fiscal Policy in the Context of Globalization, Gender and Development, Vol. 11, No. 1, (2003):15-24.

Canadian Center For Policy Alternatives (CCPA),Gender Budget Initiatives Why They Matter in Canada, by Isabellla Bakker in cooperation with the Gender Budget Analysis Committee of the Alternative Federal Budget, Alternative Federal Budget 2006, technical paper 1, Eriim adresi: http://www.westcoastleaf.org/userfiles/file/Gender %20Budget%20Initiatives,%20I_%20Bakker.pdf

Chakraborty, Lekha S, Public Investment and Unpaid Work in India: Selective Evidence from Time-Use Data, in Unpaid Work and the Economy: Gender, Time-Use and Poverty in Developing Countries, ed. Rania Antonopoulos and Indira Hirway, (Palgrave Macmillan:2010).

Debski, M., B. Erbe, W. Frhlich, E. Klatzer, Z. Lapniewska, M. Mayrhofer, M. Neumayr, M. Pichlbauer, A. Rothe, M Tarasiewicz, J. Zebisch, Development of Instruments for Gender Budgeting at Universities, Development of Tools and Instruments for Gender Budgeting (WP 11). Eriim adresi: http://www.frauenakademie.de/projekt/eu_gender-budgeting/img/development-of-instruments.pdf eriim tarihi: 8/5/2010

Demery, L., Gender and Public Spending: Insights from Benefit Incidence in Gender Budget Initiatives: Strategies, Concepts and Experiences, Papers from a High Level International Conference Strengthening Economic and Financial Governance through Gender Responsive Budgeting, Brussels, 16-18 October 2001.

Elson, Diane, Nilfer aatay, The Social Content of Macroeconomic Policies, World Development, Vol.28, No.7, (2000): 1347-1364. Elson, Diane, Nilfer aatay and Caren Grown, Introduction, World Development, Vol.23, No.11, (1995): 1827-1836. Elson, Diane, Gender Awareness in Modeling Structural Adjustment, World Development, Vol.23, No. 11, (1995): 18511868. ____________. Integrating gender issues into national budgetary policies and procedures: Some policy options, Journal of International Development, Vol.10, (1998a): 929-941

____________. The Economic, the Political and the Domestic: Business, States and Households in the Organization of Production, New Political Economy, Vol.3, No.2, (1998b): 198-208

____________. International Financial Architecture: A view from the kitchen. Fema Politica, (2002), eriim adresi: http://www.havenscenter.org/files/Diane_Elson%20View%20Kitchen.pdf ____________. Engendering government budgets in the context of globalization(s), International Feminist Journal of Politics, Vol. 6, No.4, (2004):.623-642. ____________. Budgeting for Womens Rights: Monitoring Government Budgets for Compliance with CEDAW, UNIFEM, New York, (2006). Elson, Diane and Andy Norton, What's Behind the Budget? Politics, Rights and Accountability in the Budget Process, Overseas Development Institute (ODI), (London: 2002)

Equality Division Directorate General Of Human Rights, Gender Mainstreaming, (Strazburg: 2004)

Fragoso, L., P., and R. L. R. Granados, Guide for the formulation of public budgets in the health sector using a gender perspective, first edition, Ministry of Health, (Mexico City: 2004) (http://www.gender-budgets.org/eriim tarihi:3/3/2010). Fraser, Nancy,Feminizm, Kapitalizm ve Tarihin Oyunu, ev. Gizem Kurtsoy, Kltr ve Feminist Yaklamlar iinde, say 9, ekim, bgst yaynlar, (2009).

Himmelweit, Susan, Making visible the hidden economy: the case for gender-impact analysis of economic policy, Feminist Economics, 8 (1), (2002): 49-70.

Ironmonger, Duncan, "Household Production and the Household Economy," Department of Economics Working Papers Series 759, (the University of Melbourne: 2000),

Kingdom Of Morocco Ministry Of Economy And Finance, Gender Report, Finance Bill for The 2008 Fiscal Year. http://www.finances.gov.ma/depf/dpeg_action/genre/rapports/2008/genre_08_ang.pdf, eriim tarihi: 5/2/2011 McKay, Ailsa, Rona Fitzgerald, K., Simpson, Gender Impact Analysis and the Scottish Budget Sport and Health Pilots, Report prepared for the Equality Unit, (2006)

McKay, Ailsa, (2004), Developing a Gender Budget Initiative A Question of Process or Policy? Lessons Learned from the Scottish Experience, Chapter prepared for Vol 4 of University of Linz, Gender Studies Series, Glasgow Caledonian University Glasgow, Scotland and Scottish Womens Budget Group 1 1. eriim adresi: http://www.infopolis.es/web/GenderBudgets/pdf/GB_Scotland.pdf

Nanda, Priya, Gender Dimensions of User Fees: Implications for Womens Utilization of Health Care, Reproductive Health Matters, 10(20), (2002): 127-134. Rake, Katherine, (2001), Introducing a Human Dimension to the Economy: Engendering the Budget Paper prepared for: A Gender Agenda Asia-Europe Dialoque New Visions and Perspectives for Women and Men, Chiba, Japan. Eriim adresi: http://www.wbg.org.uk/pdf/Rake'A%20human%20dimension'.pdf Rake, Katherine, (2002), Gender Budgets: The Experience of the UKs Womens Budget Group Basel Switzerland, Paper Prepared for the conference Gender Balance-Equal Finance eriim adresi: http://www.wbg.org.uk/pdf/Gender%20BudgetsWBG%20Rake2002.pdf

Republic Of Uganda, Ministry Of Local Government, Gender Budgeting Guidelines and Analytical Tools for Lower Local Governments, (2005), eriim adresi: http://www.iknowpolitics.org/node/84, eriim tarihi: 6/6/2010 Robeyns, Ingrid, (2000), Is There a Feminist Economic Methodology, 3rd version. Eriim adresi: http://www.ingridrobeyns.nl/Downloads/method.pdf Sen, Gita, Gender Mainstreaming in Finance, (London: Commonwealth Secretariat, 1999)

Sharp, Rhonda and Ray Broomhill, Budgeting for equality: The Australian experience, Feminist Economics, 8 (1), (2002): 25-47.

Sharp, Rhonda, Budgeting for equity. Gender budget initiatives within a framework of performance oriented budgeting. (UNIFEM/New York: 2003)

Stotsky, Janet Gale, Gender Bias in Tax Systems, Tax Notes, June 9, (1997): 1913-1923 Varjonen, Johanna and Kristiina Aalto, Household Production and Consumption in Finland 2001:Household Satellite Account, (Helsinki:Statistics Finland and National Consumer Research Centre, 2006)

Varjonen, Johanna and Yvonne Rger, Value of Household Production in Finland and Germany: Analysis and Recalculation of the Household Satellite Account System in both countries,(Helsinki: 2008), National Consumer Research Centre.