AZINLIKLARIN ETM The Education of Minorities

lay LER*

zet Yunanl yazarlardan Panayotis Oikonomos Almanyada yaynlanan bir pedagoji ansiklopedisine yazd Rum okullar ile ilgili blmn sonuna Osmanl mparatorluundaki Rum okullar ile ilgili bir ek yapmtr. Trk eitimcilerinden Ali Haydar bu blm Trkeye evirmi ve 19131914 (1332) ylnda Muallim dergisinde yaynlamtr. Ali Haydar, Oikonomosun yazdklarna hibir yorum getirmemi ve aynen evirmitir. Bu metin Osmanl Trkesinden gnmz Trkesine ve Arap alfabesinden yeni Trk alfabesine evrilmi ve Oikonomosun baz grleri deerlendirmeye alnarak yaynlanmtr. Rum Patrikhanesinin gndemde olduu u gnlerde bu deerlendirmenin okuyuculara yararl olaca dnlmtr. Anahtar Kelimeler: Aznlk, Yunan, eitim, Rum okulu, Osmanl mparatorluu. Abstract The Greek writer Panayotis Oikonomos, in his participation about Greek schools, in a pedagogy encyclopedia published in Germany, added an appendix at the end of the related chapter on these schools in the Ottoman Empire. A Turkish pedagogue Ali Haydar translated this chapter into Turkish and published it in Muallim magazine in 19131914 (1332). Ali Haydar made no commentary on what Oikinomos wrote and translated the chapter as it is. This text was translated from Ottoman Turkish to Modern Turkish, and from the Arab alphabet to the new Turkish alphabet, and various opinions of Oikonomos were assessed. This assessment was deemed to be helpful to the readers, in these days when the Greek Patriarchate is on the agenda. Key Words: Minority, Grek, Rum school, Ottoman Empire

Rum ve Ermenilerle ilgili tarihi olaylarn arptlarak yeniden stld u gnlerde, bundan yaklak doksan yl nce yaynlanm makalenin iindeki bilgilerin deerlendirilmesi ve gnmz Trkesine evrilmesinin yararl olaca dncesiyle bu alma yapld. Makalelerin yazar P. P. Oikonomos1 adl bir kii. Her ne kadar makaleyi Osmanl Trkesine evirip Muallim dergisinde blm halinde yaynlayan Ali Haydar2 yazy makale olarak nitelemise de gerekte Prof. Dr. Wilhelm Rein tarafnDr., Ankara niversitesi Yabanc Diller Yksek Okulu r. Eleman. ilayileri@gmal.com 1852 ylnda doan Panayotis P. Oikonomos Atina niversitesinde okurken Almanyaya gnderilmi ve Pedagoji eitimi aldktan sonra Yunanistana dnmtr. P. P. Oikonomos 1931 ylnda lmtr. Oikonomosun ad orijinal metinde Okonomos eklinde gemektedir. (P. P. Oikonomos gibi baz Rum ve Yunan ileri gelenlerine ait ksa bilgiler edinmemde ve yine baz Rumca kelimelerin aklamalarn yapmamda bana yardmc olan Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi ada Yunan Dili ve Edebiyat Anabilim Dal Ar. Gr. Damla Demirzne teekkr ederim). 2 Ali Haydarn ulusal eitimle ilgili Milli Terbiye adl bir kitab vardr (stanbul 1926). Yukarda sz edilen makaleleri evirdii srada Ali Haydar kimliini Darl-fnun Mderris Muavini olarak belirtmitir. 1914 ylnda yaynlanan bu makalelerden sonra Milli Terbiye adl kitabnn yaynland 1926ya kadar geen on iki ylda Ali Haydarn Darl-fnundaki grevinden ayrlmad, ayrca yeni
1 *

dan yazlm Enzyklo-pdisches Handbuch der Pdagogik3 adl on ciltlik kitabn altnc cildine konulmu bir blmdr. Ali Haydar bu Almanca eserin adn Muhit-i Terbiye4 eklinde Trkeye evirmitir. Oikonomosun yazd uzun makalenin Trke ad Yunan Okullar anlamna gelmektedir. Ali Haydar bu uzun makalenin hepsini evirmemi, sadece makaleye ek olarak konulan Trkiyedeki Rum Okullar ksmn evirmitir. Bunu da Muallim dergisinde 19131914 yllarnda (1332) blm halinde yaynlamtr.5 Ali Haydarn verdii bilgiye gre P. P. Oikonomos Trkiyedeki Rum okullar ile ilgili bilginin byk bir ksmn stanbulda Dr. Stambolisin yaynlad bir eserden almtr.6 Aznlk ve yabanc okullar ile ilgili olarak Trkiyede yaplan yaynlar fazla gibi grnse de yabanc lkelerde ayn konuda yaplan aratrmalarla kyaslandnda yetersiz sayda olduu grlr. Siyasi, ekonomik ve kltrel tarihimiz bakmndan byk nem tayan byle bir konuda daha fazla aratrma yaplmaldr. Bunun iin gerekli Trke ariv malzemesi ok fazladr. Ayrca yabanc lke arivlerinde de konuyla ilgili ok sayda belge vardr. Trkiyede yabanc ve aznlk okullar konusunda yaplan almalardan bazlar unlardr: Sleyman Bykkarc Osmanl Devleti ve Cumhuriyet Trkiyesinde Yabanc Okullar, Konya 1996. Bykkarc bu eserinden baka yabanc ve aznlk okullar ile ilgili birok kitap daha yaynlamtr. Dier eserleri ise unlardr: stanbul Alman Lisesi, Konya 2000, stanbul Saint Georg Avusturya Lisesi, Konya 1995, Trkiyede Amerikan Okullar, Ankara 2002, stanbul Ermeni Okullar, Konya 2003.7 Bykkarcnn son yaynlad eserlerden biri olan Trkiyede Rum Okullar,
grevler stlendii anlalmaktadr. Zira sz konusu kitapta kimliini Darl-fnun Mderrisi ve Maarif Vekleti Talim ve Terbiye Dairesi Azas olarak yazmtr. 03 Kasm 1926da kurulan Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn ilk yelerinden biri olduu anlalmaktadr. Milli Terbiye balkl kitap 1926 ylnda toplanan Muallimler Birliinin genel kongresinde okunmak zere hazrlanm ve yine Muallimler Birlii Umumi Merkezi tarafndan ayn yl bir kitap olarak baslmtr. Ksa sonu ksmnda kitabn kongre toplanmadan nce basld anlalmaktadr. Yazar kitabn yazln eserinin sonu ksmnda yle aklamaktadr; Muallimler Birlii Merkez Heyeti, milli terbiyenin nasl olmas lazm geldiine dair bir rapor tanzim etmemi talep etmiti. Ben, hatra gelen eyleri yazmaya baladm. Meseleye muhtelif cihetlerden bakmak lzumunu hissederek yazlacak rapor hakknda bir pln izdim. Bunu tafsil edecek olursam, olduka hacimli bir kitabn vcuda geleceini anladm. Benden istenilen ey ise muhtasar bir rapordan ibaret idi. Fakat milli terbiyenin muhtelif cephelerini dnrken tevard eden fikirleri fedaya raz olamadm. Bunun neticesinde u risale meydana geldi. Eserimde birok meselelere yalnz temas ettim; bunlarn kati hal arelerini gstermek cesaretinde bulunmadm. Esasen bu meselelerin birou tenevvr etmemi ve hallolunmamtr. Bunlarn halli, uzun ve derin tetkiklere ve tevsiklere muhtatr. Dnlmeye layk baz terbiye meselelerini ortaya koymakla vazifemi ifa ettiimi zannediyorum. Bu raporun kraatndan sonra cereyan eden mnakaalar neticesinde meseleler daha ziyade tenevvr edecek ve bunlarn halli iin ameli teklifler serdedilecektir. Kongreye davet edilen arkadalarn bu meseleler hakkndaki fikir ve mtalaalarn aka izhar etmelerini rica ederim. 3 Bu kitabn adnn ilk kelimesi Enzyklopdisches olmas gerekirken dizgi srasnda yanllkla Rnciklogaedisches eklinde yazlmtr. Trke anlam Ansiklopedik Eitim Elkitabdr. 4 Muhit-i Terbiyenin gnmz Trkesiyle Eitim Ansiklopedisi gibi bir anlam vardr. nk Osmanlcada Muhit-i Maarif ansiklopedi anlamna gelmektedir. 5 Muallim Dergisi, Say 5, s. 144148: Say 6, s. 168170: Say 7, s. 212217, stanbul 1332. 6 Bu ad orijinal metinde stamolis ( ) eklinde yazlmtr. Dorusunun Stambolis olmas gerekir. Kelimenin Osmanlca yazl, orijinal metnin gnmz Trkesine evrilen ksmnda verilmitir. 7 Bu makalenin konusuyla ilgili olmamakla birlikte Bykkarcnn yaynlad son kitaplardan biri de stanbul Ermeni Okullar, Konya 2003 adl eseridir.

Konya 2003 adn tayan kitap bu makalenin konusu ile dorudan ilgilidir ve XI+1092 sayfalk bir almadr. Bu hacimli eserin 463 sayfas ekler ve belgelerden olumaktadr. Asl metin ksmn oluturan 617 sayfann ise bir blm Cumhuriyet dnemine aittir. Rum okullar zerinde yaplan en son ve kapsaml almadr. Ancak Bykkarcnn bu kitabndaki bibliyografyada Oikonomosun Muallim dergisinde yaynlanan makalesi yoktur. Bykkarc aratrmasn arlkl olarak ariv malzemesi zerine dayandrm ve zellikle Talim ve Terbiye Dairesi Bakanl ile zel Eitim Kurumlar Genel Mdrl arivlerindeki belgeleri kullanmtr. Konuyla ilgili nemli bir alma da Mustafa Ergnn II. Merutiyet Devrinde Eitim Hareketleri (19081914), Ankara 1996 adl eseridir. Bu kitap Oikonomosun makalesiyle konu bakmndan yaklak ayn dnemi paylamaktadr. Konuyla ilgili dier almalardan birkan ise u aratrmaclar yapmtr: lknur Polat Haydarolu8, Necmettin Tozlu9, M. Hidayet Vahapolu10, Barlas Uurol11, Nurettin Polvan12, Ayten Seler13, Faik Reit Unat14, Osman Nuri Ergin15, Uygur Kocabaolu16, George E. White (eviren, Cem Tark Yksel)17, Nevzat Ayas18, Fethi Bolayr19, Musa Kzm20, Reat zalp21, Necdet Sevin22, Recep lker23, Yahya Akyz24, Nafi Atuf (Kansu)25, Hasan Ali Koer26, Kenan Okan27 Nahit Diner28. Bu kitaplardan baka Yahya Akyz29, Cavide Iksal30, lknur Polat31, Atilla eOsmanl mparatorluunda Yabanc Okullar, Ankara 1993. Kltr ve Eitim Tarihimizde Yabanc Okullar, Ankara 1991. 10 Osmanldan Gnmze Aznlk ve Yabanc Okullar, stanbul 1992. 11 Gaziantep Tp Fakltesi ve Aznlk Okullar, Karabk 1972. 12 Trkiyede Yabanc retim, stanbul 1952. 13 Atatrk Dneminde Yabanc Okullar (19231938), Ankara 1999. Bu rnekte olduu gibi kitaplardan bazlar sadece Cumhuriyet dnemini kapsamaktadr. Dierlerinde ise genellikle hem Cumhuriyet ncesi hem de Cumhuriyet dnemine ait bilgiler vardr. 14 Trk Eitim Sisteminin Gelimesine Tarihi bir Bak, Ankara 1964. 15 Trkiye Maarif Tarihi, stanbul 19391943 (5 cilt). 16 Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika. 19. Yzylda Osmanl mparatorluundaki Amerikan Misyoner Okullar, stanbul 1989. U. Kocabaolunun bu eserinde konuyla ilgili geni bir bibliyografya ve kaynak bilgisi bulunmaktadr. Aratrmac bu kitabn arlkl olarak misyoner rgtlerinin kendi belgelerine dayandrmtr. Bu ynyle zgn bir almadr. Ayrca bibliyografya ksmnda aznlk ve yabanc okullar hakknda yurtdnda yaynlanm fakat Trkeye evrilmemi olduka geni bir kitap ve makale listesi vardr. 17 Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hatralar, stanbul 1995. Bu kitap yabanc lkelerde yazlm ve Trkeye evrilmi ok az eserden biridir. 18 Trkiye Cumhuriyeti Milli Eitimi, Kurulular ve Tariheler, Ankara 1948. 19 Milli Eitim ile lgili Mevzuat, Ankara 1986. 20 Hkema-i Cihan ve Talim ve Terbiye Tarihi, stanbul 1327. 21 Milli Eitimle lgili Mevzuat (19231957), stanbul 1982. 22 Ajan Okullar, stanbul (bask tarihi yok). 23 stanbul Amerikan Kolejinin Tarihesi (Kz ve Erkek Ksmlar), stanbul 1956. 24 Trk Eitim Tarihi (Balangtan 1985e), Ankara 1985. 25 Trkiye Maarif Tarihi, stanbul 1931. 26 Trkiyede Modern Eitimin Douu ve Geliimi (17731923), Ankara 1974. 27 Trkiyedeki Yabanc Okullar zerine bir nceleme, 1971 (bask yeri yok). 28 Yabanc zel Okullar, stanbul (bask tarihi yok). 29 Abdlhamit Devrinde Protestan Okullar ile lgili Orijinal ki Belge, Ankara niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, c. III, say 14, Ankara 1970. 30 Trkiyede Alan lk Yabanc Okullar, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, c. II, say 8, stanbul
9 8

etin32, lber Ortayl33, M. Charleau (eviren, Nuri Bekir)34 ve Uygur Kocabaolunun35 makaleleri de konuyla ilgili aratrmalardan birkadr. Bunlarn dnda Trkiyedeki misyoner faaliyetleri, aznlklar, kilise rgtleri, Trk eitim tarihi ile ilgili kitap ve makalelerde de yabanc ve aznlk okullar hakknda bilgiler bulunmaktadr. Panayotis P. Oikonomosun makalesinin deerlendirmesine gelince; zaman zaman yanl, elikili ve bazen de yanl bilgiler verdii grlmektedir. Trkiyedeki Rum okullarnn Yunanistandakilerden farkl olduunu, bu farklarn da okullarn kurulu biimi ve ynetim biiminden kaynaklandn sylemektedir. Makalenin Trke evirisi 1914 ylnda yaynlandna gre Yunanistan yaklak seksen be yldan beri bamsz bir devlettir. Bamsz bir devletin kendi snrlar iinde okul ama ve ynetme biimi ve anlay ile baka bir lke snrlar iinde okul ama ve ynetme biimi ve anlaynn farkl olmas doaldr. Osmanl topraklar zerinde aznlklarn okul amalar ile ilgili olarak st karar organ elbette Osmanl Hkmeti olacaktr. Bu yllarda Osmanl topraklarndaki Trk okullar ile Yunanistandaki Trk okullarnn da yaplar farklyd ve Yunanistandaki Trk okullar zerinde st karar organ Yunan hkmeti idi. ki lke arasnda bu konuda zel bir anlama yaplmam ise bu durum btn lkeler ve aznlklar iin ayndr. Oikonomosun aklamasna gre, Trkiyedeki Rum okullar, Rum cemaati tarafndan kurulup ynetilmektedir. Bu nedenle de Osmanl Hkmeti ile olan ilikiler bakadr. Elbette Trkiyede birer aznlk okulu olan Rum okullar ile Yunanistandaki Yunan okullarnn hkmetleriyle olan ilikileri farkl olacaktr. Bu durum sadece Rumlar iin deil, btn aznlklar iin geerli olan bir uygulamadr. Oikonomos, Osmanl Devleti uyruunda bulunan Rumlarn ynetim bamszlna sahip olduklarn ve zellikle de ulusal okullarnn bulunduunu belirtmekte ve olmas gerektiini vurgulamaktadr. Yazar, Rumlarn bu ayrcalklar ve bamsz eitim ve retim haklar iin vardr ve olmaldr derken, neden dier aznlklar iin bu gerekliliin olmadn aklamamtr. Oikonomos zaman zaman doru tespitler de yapmaktadr. Mesela Rumlarn cemaat ilerinde ynetim bamszlna sahip olduklarn yazmtr. slam dnyasnda Mslman olmayan topluluklarla ilgili hukuksal yapnn ortaya k ve bir slam lkesinde Gayrimslimlerin statlerinin belirlenmesi ile ilgili olarak paragraflk ok ksa bir aklama yaplmtr. Bu durumun Hz. Muhammetle birlikte baladn, Peygamberin Yahudi ve Hristiyanlar Mslman olmaya zorlamadn fakat onlar Mslman toplumdan ayr bir stat iine soktuunu, yaamlarnn gvence altnda olmasna karlk cizye ad altnda bir vergi vermekle ykml tuttuunu belirtmektedir.
1970.
31

Osmanl mparatorluunda Alan Amerikan Okullar zerine bir nceleme, Belleten, c. LII, say 203, Ankara 1978. 32 II. Abdlhamide Sunulmu Beyrut Vilayetindeki Yabanc Okullara Dair bir Rapor, Trk Kltr Dergisi, say 253, Ankara 1985: Ayn yazar Maarif Nazr Ahmet Zht Paann Osmanl mparatorluundaki Yabanc Okullar Hakknda Raporu, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Gneydou Avrupa Aratrmalar Dergisi, say 1011, stanbul 1981. 33 Osmanl mparatorluunda Amerikan Okullar zerine Baz Gzlemler, Amme daresi Dergisi, c. XIV, say 13, Ankara 1981. 34 arkta Fransz Mektepleri, Terbiye Mecmuas, Yl 1, say 2, stanbul 1330. 35 Osmanl mparatorluunda XIX. Yzylda Amerikan Yksek Okullar, Bahri Savcya Armaan, Ankara 1988.

Panayotis P. Oikonomosun zaman zaman kendi ifadeleriyle elikiye dt grlmektedir. Mesela her ne kadar mal ve mlkleri ellerinde alnm ve kendilerinin refahn salayacak aralardan yoksun braklmlarsa da ifadesi tarihsel gereklerle badamamaktadr. Mslman olmayan topluluklar bir Mslman devletin tebaas olarak genellikle refah iinde yaamlardr. nk slam Hukukuna gre devlet grevlisi olarak almayan ve askerlik yapmayan Gayrimslimler, bilim, sanat ve ticaretle uramlar ve bunun doal sonucu olarak zenginlemi ve toplumun bu konularda aranan kesimini oluturmulardr. Mslman Trk devletlerinde belli lde askerlik ve devlet memurluu da yapm olmalarna ramen yukarda belirtilen refah dzeyleri ve statleri deimemitir. Oikonomosun makalesindeki u ifadeleri de yine kendi iinde elimektedir; Yine birok kstlama, hor ve hakir grmelere ramen ibadetlerini serbeste yerine getirebiliyorlard. Kilisenin g ve etkisi altnda toplanm olan Rumlara adeta ulusal haklara sahip bir ahsiyet gzyle bakan slam Hkmeti bunlara kar bir metbu durumundayd. Bunun sonucu Rumlar, kilise, okullar ve hayr kurumlar gibi cemaat ilerinin bizzat ynetimini ellerinde tuttular. Evlenme, boanma ve miras gibi zel hukuka ynelik davalarn kendi mezheplerinin kural ve gereklerine gre zmeye baladlar. Birinci paragraftaki birok kstlama, hor ve hakir grmelere ramen ibadetlerini serbeste yerine getirebiliyorlard cmlesinde hem birok kstlama hem de ibadetlerini serbeste yerine getirebilmeleri ve ikinci paragraftaki kilise, okul ve hayr kurumlarnn ynetimlerini bizzat ellerinde tutmalar, zel hukuka ynelik yasal ayrcalklar tannmas birbiriyle elien ifadelerdir. Panayotis P. Oikonomos yanl tarihi tespitler de yapmtr. Mesela slamiyetin ilk yllarnda Msr, Filistin, Suriye ve Irakn fethini Hz. Muhammedin sadece Utrukhum ve-m yednn36 hadisine dayandrmaktadr. Bylesine byk bir siyasal ve askeri harektn aklamasn sadece bir hadise dayandrmak, yanl deil ama eksik bir deerlendirmedir. Yazarn Osmanl Devletindeki Gayrimslimlerle ilgili girii, cmleden oluan ksa bir paragraftr ve olay Fatih Sultan Mehmetle balatmtr. Bu konu da hem eksik, hem yetersizdir. Rumlarla ilgili aklama ise sadece bir cmledir ve stanbul Patriine millet-ba ad verilerek kendisine bahedilen zel haklarn yrtme gc de onaylanmtr denilmektedir. Oysa Rumlara olduu gibi dier aznlklara da verilen ayrcalklar bundan ibaret deildir. Ayrca Rumlara bahedilen zel haklarn neler olduu aklanmamtr. Paragrafn son cmlesinde Fatihin Peygamberin emirlerine tamamen uyduunu belirten Oikonomos, bu konuda da yanlmtr. nk ncelikle Peygamberin emirleri dedii ey slam Hukuku hkmleridir ve Osmanl Tarihi boyunca Mslman olmayan topluluklarla ilgili olarak gerekli grlen durumlarda slam Hukuku hkmlerine uyulmad, hatta Gayrimslimlerin lehine olan durumlarda aksine hareket edildii bilinmektedir. Okonomos yazsnda, bir Mslman lke ynetimindeki Hristiyanlar, bir Hristiyan lke ynetiminde yaayan Mslmanlarn durumuyla karlatrmtr. Ona gre mesela ngiliz ynetimi altndaki Hindistan, Hollanda ynetimi altndaki smrgeler, Fransz ynetimi altndaki Cezayirde Mslmanlara benzer haklar tannmtr. Bir
36

Onlar ve dinlerini terk ediniz.

dinin mensuplarn baka bir dine mensup olanlarn ynetimi altnda bulundurmak iin byle hkmet iinde dier bir kilise hkmeti kurmaktan baka zm yolu yoktur diyen Oikonomos, karlatrd rnekler arasndaki byk farklar grmemitir. Mesela dinsel adan ele alndnda Hindistanda en kalabalk nfus Budistler, Hindular ve Maniheistlerdir. kinci srada Mslmanlar gelir. Hindistandaki baz yerel din mensuplar nc sray oluturur. ngilizlerin Hindistandaki nfuslar yzde ile gsterilemeyecek kadar azdr. Bu durumda, gdml de olsa, Hindulara ait veya Mslmanlara ait bir hkmetle blgeyi ynetmekten baka zm yolu bulmak zordur. Fransz smrgesi olan Fas, Tunus ve Cezayirde Mslman Arap ve Berberilerle Franszlarn nfus durumu da, Hindistandaki ngilizlerin durumundan farkl deildir. Bu lkelerin smrgelerindeki ynetim anlay ve uygulamas da gz nne alndnda, Osmanl Devleti ile aralarnda benzerlik aramak tarihsel gereklere ters der. Panayotis P. Oikonomos slam Hukukunun Mslman olmayan topluluklar veya kendi deyimiyle Hristiyanlar zerindeki olumsuzlular anlatmakta ve sonunda u cmlesiyle kendi iinde elikiye dmektedir; Eer Rumlar bir Mslmana kar teekkr borlu iseler, o da slam dininin kurcusuna kar olandr. Onlar Hz. Muhammedin kendi dehas sayesinde dnyay gelecek yzyllarn gereklerine gre grdn onaylamaktan kendilerini alkoyamazlar. Osmanl Devletindeki durumu doru tespit eden yazar, Trkiyenin her bir kent ve kylerinde oturan Rumlarn, Trklerden ayr olarak ve her yl seilen birer dimoyeront adl kiiler tarafndan ynetilen cemaatler oluturduklarn, Bu cemaatlerin okul ilerini de bamsz olarak ynettiklerini aka belirtmektedir. Bu amala eforia denilen bir komisyon seildiini ve bunun Almanyadaki eitim kurulu bakanlarndan daha geni yetkisi olduunu yine aka belirtmektedir. Eforia ders programlarn istedii ekilde dzenleyebilir, retmenleri greve atar veya grevden alabilirdi. Bu komisyonun banda metropolit veya piskopos vekili sfatyla bir papaz bulunurdu. Bu papazn piskoposluk blgesindeki cemaat okullarn denetleme yetkisi de vard. stanbuldaki durum taradaki durumdan biraz farklyd. Oikonomos yazsnda bunu ayrntl olarak anlatmaktadr. Okullarn gelirleri, kilise ve cemaat emlakinden elde edilen gelirlerden, kilise vergilerinden, balardan, zenginlerin ve byk papazlarn vakflarndan salanrd. Bu cmleler arasnda baz gerekler sakldr. Mesela kiliseler ve Mslman olmayan topluluklarn zel mlk sahibi olabildii, kilisenin kendi iradesiyle cemaat zerine vergi koyabildii, Gayrimslimlerin vakf kurabildii grlmektedir. Cemaat ilerinin ynetimini bizzat ellerinde tuttuklar, evlenme, boanma ve miras gibi zel hukuka ynelik davalarn kendi mezheplerinin kural ve gereklerine gre zmeye baladklar da yukarda belirtilmiti. Bu kadar geni hak ve ayrcalklar anlattktan sonra Oikonomos u ifadesiyle yine ciddi bir elikiye dmektedir; byle bir ynetim altnda yalnz Mslmanlar medeni haklarna sahip olabilirler. Panayotis P. Oikonomosun elikili ifadeleri zaman zaman tutarl olmayan tarihsel tespitleri yaz boyunca devam etmektedir. Makalenin tam metni gnmz Trkesine evrilerek aada verilmitir. Bu makaleler Trkiyedeki Mslman olmayan toplumlar hakknda geen yzylda nasl olumsuz tablolar izildiine dair arpc bir rnektir.37 Batda kitaplara ve ansiklopedilere giren bu tr bilgiler, Avrupada Trkiyenin ve Trklerin olumsuz bir imaja sahip olmalar sonucunu dourmutur.
37

Panayotis P. Oikonomosun dier iki makalesi de yayna hazrlanmaktadr.

EK

(Ali Haydarn Gnmz Trkesine evrilmi Metni)

Aznlklarn Eitimi

TRKYEDE RUM OKULLARI38 -1Prof. Dr. Wilhelm Rein

38

39

tarafndan Rncyklogaedisches Handbuch der Pedagogik40 un-

Panayotis P. Okonomosun dipnotlar parantez iinde kendi ad yazlarak dier dipnotlardan .

ayrlmtr.
39

vanyla Almanca yaynlanan on ciltlik Muhit-i Terbiyenin altnc cildinde P. P. Okonomosun41 Yunan okullar hakknda Atinadan yazlm uzun bir makalesi vardr. Bu makale, her ne kadar incelemeye ve dikkate deer ise de uzunca olduundan imdilik btnyle evirmekten vazgeip, bu makaleye ek olarak konulan Trkiyedeki Rum Okullar adl blm aynen eviriyoruz. Bay Okonomos, bu blmn byk bir ksmn stan42 bulda Dr. stamolisin yaynlad bir eserden aldn syleyerek aadaki aklamay yapyor:

Trkiyedeki Rum okullar, Yunanistanda bulunan okullardan farkldr. Okullarn rgt esas itibariyle Yunanistandaki okullarn rgtne yakn ise de asl farklar, bunlarn kurulu ve ynetiminde ve dorudan doruya veya dolayl olarak buna bal sorunlarda grlmektedir. Okullar Rum cemaati tarafndan kurulup ynetildiinden hkmetle olan ilikiler de bakadr. Trkiyede yaayan Rumlar Osmanl Devleti uyruunda bulunmalar bakmndan, cemaat ilerinde bir ynetim bamszlna sahiptir. zellikle Rumlarn ayrca ulusal okullar vardr ve olmaldr. Hz. Muhammet dneminde Yahudiler gibi Hristiyanlar da Ehl-i kitap kabul edilip Mslman olmaya zorlanmadklar yine Hz. Muhammedin szleri ve davranlaryla sabittir. Bizzat Hz. Muhammet, o zaman Arabistanda bulunan Hristiyan ve Yahudi cemaatlerini siyasi itaat altna ald zaman, onlar Mslman toplumun dnda brakmt. Yalnz onlar, yaamlar gvence altna alndndan dolay cizye adyla kii bana bir hara vermekle ykml tutulmulard. Bundan baka her ne kadar mal ve mlkleri ellerinden alnm ve kendilerinin refahn salayacak aralardan yoksun braklmlarsa da ayr bir toplum halinde yaayabiliyorlard. Yine birok kstlama, hor ve hakir grmelere ramen ibadetlerini serbeste yerine getirebiliyorlard. Kilisenin g ve etkisi altnda toplanm olan Hristiyan Rumlara adeta ulusal haklarna sahip bir ahsiyet gzyle bakan slam Hkmeti bunlara kar bir metbu durumundayd.43 Bunun sonucu Rumlar, kilise, okullar ve hayr kurumlar gibi cemaat ilerinin bizzat ynetimini ellerinde tuttular. Evlenme, boanma ve miras gibi zel hukuka ynelik davalarn kendi mezheplerinin kural ve gereklerine gre zmeye baladlar. slam Hkmeti yasa ile eriat, dnyevi ynetim ile dinsel ynetimi birbirinden ayrmadndan, Hristiyanlarn bu ilemleri ve ilikileri de slam hkmlere uygunluk gstermediinden, bu ilerin grlmesi ve ynetimini ister istemez kendilerine brakmt. Hz. Muhammedin Onlar ve dinlerini terk ediniz44 hadisine uyarak, slam halifeleri kuzeye doru ilerlemi ve byk bir ksm Hristiyan Rumlardan oluan Msr, Filistin,45 Suriye ve Irak istila etmilerdir.

Orijinal metinde yukardaki gibi yazlmtr. Dzeltme iin 3 numaral dipnota baknz. .Orijinal metinde bu ekilde yazlmtr. Dzeltme iin 1 numaral dipnota baknz. 42 . Orijinal metinde bu ekilde yazlmtr. Dzeltme iin 6 numaral dipnota baknz. 43 Bir sre ncesine gelinceye kadar ve Trkiyede henz bir eitim bakanl yokken Osmanl Hkmeti, Rum Patrikhanesi ile yabanc bir hkmet gibi Dileri Bakanl araclyla gryordu (P.P. Okonomos). 44 Orijinal metinde bu cmle yledir: Utrukhum ve-m yednn () buyrulmutur. bu emr-i risalet-penahiye. 45 Mslman yneticilerin, Rumlarn kral slalesine kar izledii politikay aklama konusunda ikinci halife mer ile Kuds Patrii Sofroniyos ( )arasnda 657 ylnda Kudsn teslimi ile ilgili olarak yaplan szleme son derece nemlidir. Bu anlama gereince Kuds Mslmanlara teslim edilmi ve Hz. mer de Hz. Muhammedin emirlerine bal olduunu belirterek kendisinden sonra gelecek olanlara bu hkmlere kesinlikle uymalarn, aksine hareket edenlerin ise Tanrnn ve Peygamberin cezasna arplacan tenbih etmitir (P. P. Okonomos).
41

40

Daha sonra 1453 ylnda Fatih Sultan Mehmet stanbulu fethettii zaman ayn ekilde hareket etmi ve imdiye kadar Gayrimslimler hakknda yrrlkte olan uygulamay kabul ve tasdik etmitir. stanbul patriine millet-ba ad verilerek kendisine bahedilen zel haklarn yrtme gc de onaylanmtr. Bylece Fatih de Peygamberin emirlerine tamamen uymutur. Trkiyede Rum milletine bahedilen dinsel ayrcalklarn ksaca tarihi budur. Trk devlet adamlar, dier Avrupa hkmetlerinin hukuk ve din rgtn incelemekle, ada bir hkmet oluturma gereini anladklarndan elli yldan beri, zellikle 1883 ylndan beri bu dinsel ayrcalklara dmandr. Politika bakmndan serbest, ynetim bakmndan merutiyeti, Hristiyan ve uygar olan Avrupa iin bile, zlerek sylemek gerekir ki bu ayrcalklarn verilme nedenini anlamak gtr. Rumlar ise btn gleriyle bu ayrcalklara sarlmlardr. unu da ekleyelim ki yalnz Trkiyede deil, btn Mslman ynetimlerde, mesela randa da ayn ayrcalklar Hristiyanlara tannd gibi ynetimi altnda Mslman halk bulunan Hristiyan ynetimler de, mesela Hindistan, Hollanda ynetimi altnda bulunan smrgeler, Cezayir ve Rusyadaki Mslmanlara bu ekilde haklar tanmlardr. Bir din mensuplarn baka bir dine mensup olanlarn ynetimi altnda bulundurmak iin byle hkmet iinde dier bir kilise hkmeti kurmaktan baka zm yolu yoktur. nk bir Mslman hkmetin ynetimi altnda slam dininin egemen ve yrrlkte olmas art olduu gibi, btn yasalar slam Hukukuna dayanarak dzenleneceinden, byle bir ynetim altnda yalnz Mslmanlar medeni haklarna sahip olabilirler. kinci olarak daha nemli bir neden, her iki dinin birbirinden farkl olmasdr. Her iki dinin mensuplarn memnun etmeye ve her ikisi iin eit olarak almaya ve uramaya hibir hkmetin gc yetmez. Zira bu dinlerden her biri, mensuplarnn genel yaamlar ve milliyetlerine ve bunlarn btn hareketlerine bilinli veya bilinsiz bir biimde, birbirinden farkl olarak etki ederler ve bunlarn birbiriyle olan kiisel ilikilerine baka baka mahiyetler verirler. Her iki tarafa farkl fikirler alarlar. Ksacas her iki din mensubu ahlak, hukuk, eitim ve medeniyet konusunda birbirinden ayrlrlar. Rumlarn genel anlamda toplum ilerinde ve zellikle okul meselelerinde bamsz ynetime sahip olmalar gereine ve tarihsel duruma dair verilen bu kadar aklama yeterlidir. Eer Rumlar bir Mslmana kar teekkr borlu iseler, o da slam dininin kurucusuna kar olandr. Onlar Hz. Muhammedin kendi dehas sayesinde dnyay gelecek yzyllarn gereklerine gre grdn onaylamaktan kendilerini alkoyamazlar. te bu durumlara uygun olarak Trkiyenin her bir kent ve kylerinde oturan Rumlar, Trk topluluklarndan ayr olarak ve her yl seilen birer dimoyeront46 tarafndan ynetilen cemaatler olutururlar. Bu cemaatler okul ilerini de bamsz olarak ynetirler. Bu amala bir cemaat heyeti eforiya47 seilmitir ki bunun Almanyadaki eitim kurulu bakanlarndan daha geni bir yetkisi vardr. nk bu eforiya ders programlarn istedii ekilde dzenledii gibi retmenleri de greve atar veya grevden alr. Bu heyetin banda metropolit veya piskopos vekili sfatyla bir papaz bulunur. Bu papazn piskoposluk blgesindeki cemaat okullarn tefti etme yetkisi de vardr. stanbul Bapiskoposluu blgesindeki okullar bir metropolitin bakanl altnda bulunan
Dimoyeront ( )veya dimoyerontos (oulu dimoyerontes) Rumca bir kelime olup Osmanl Devleti dneminde kocaba kelimesinin karl olarak kullanlmtr. Rumcada szlk anlam yallar meclisi demektir. 47 Eforiya ( ) Rum topluluklarnda kilise ve cemaat ileriyle ilgilenen dernein addr. Rumcada szlk anlam vergi dairesi, maliye, denetleme demektir.
46

10

bir komite tarafndan ynetilir. Bu komite drt dini ve drt dnyevi yeden oluur ve Merkez Okul Tefti Heyeti diye adlandrlr. Bu heyet, stanbul Bapiskoposluu blgesinde bulunan ve birok yksek dereceli okullar yneten heyetlerden ayrdr. Bu komitenin sekreteri bir papaz olup genel mfetti unvann tar. Bundan biraz kdemli ve din adam olmayan bir okul mfettii daha vard. Bu mfettiin kadrosu tasarruf amacyla kaldrlmtr. Makedonyada ise birka yldan beri okul mfettii halen grev yapmaktadr. Bunlarn her biri felsefe doktorudur. Okullarn en yksek yetkilisi kendi dinsel blgeleri iinde bulunan sinod meclisleri ile birlikte patriklerdir. Bundan baka stanbulda karma bir ulusal meclis daha vardr. Okullarn ve kiliselerin gelirleri her tarafta, kilise ve cemaat emlakinden, kilise vergilerinden, balardan, zenginlerin ve byk papazlarn vakflarndan salanr. zellikle metropolit ve piskoposlar dini blgeleri iinde okul amak ve ynetmekle gurur duyarlar. rencilerden ok az bir cret alnr. Osmanl Hkmeti tarafndan okullara hibir maddi yardm yaplmaz. Birok ad altnda vergiler alnd gibi Osmanl tebaas olan istisnasz herkesin eitim ve retimine harcanmak zere toplanan eitim vergisi bile, gittike saylar oalmakta olan Mslman okullarnn ynetimi iin harcanr. te Osmanl Hkmetinin bu uygulamasndan dolay da Rum Kilisesine verilen ayrcalkla alm olan Rum okullarna karmas doru ve hakl deildir. Okullarda okutulacak kitaplarn Patrikhane Komisyonu tarafndan seilmi olmas ve Patrikhane tarafndan yaynlanan kitap listesinde bulunmas gerekir. Kitaplarda, din ve hkmet aleyhinde bilgiler bulunmamas iin Patrikhane tarafndan kontrol edilir. Bununla birlikte her retmen kitap seiminde serbesttir. Fakat maalesef bu konuda pek ok yolsuzluklar olmaktadr. Bu yolsuzluklar nlemek iin stanbuldaki Rum Filoloji Cemiyeti, iyi okul kitaplar yazdrmak zere nl bilginlerden Karapanos48 adna dller koymutur. Eski metropolit Yoakim de kendi dini blgesinde buna benzer bir ey yapmt. Mamafih bu giriimler kitap ticaretiyle yaplan yolsuzluklar engelleyememitir.
eviren: Drl-fnn Mderris Yardmclarndan Ali Haydar

.Kostandinos Karapanos 1 Mart 1840 tarihinde Arta kentinde domutur. ok zengin bir aileye mensuptu. Hukuk fakltesini bitirdi. Banker Hristaki Zorafosun kzyla evlendi. Osmanl Hkmetinden izin alp Epirde Dodon mabedini ortaya karan kazy yaptrd.

48

11

Kaynaka
AKYZ, Yahya, Abdlhamit Devrinde Protestan Okullar ile lgili Orijinal ki Belge, Ankara niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, c. III, say 14, Ankara 1970. AKYZ, Yahya, Trk Eitim Tarihi (Balangtan 1985e), Ankara 1985. AYAS, Nevzat, Trkiye Cumhuriyeti Milli Eitimi, Kurulular ve Tariheler, Ankara 1948. BOLAYIR, Fethi, Milli Eitimle lgili Mevzuat, Ankara 1986. BYKKARCI, Sleyman, stanbul Saint Georg Avusturya Lisesi, Konya 1995. BYKKARCI, Sleyman, Osmanl Devleti ve Cumhuriyet Trkiyesinde Yabanc Okullar, Konya 1996. BYKKARCI, Sleyman, stanbul Alman Lisesi, Konya 2000. BYKKARCI, Sleyman, Trkiyede Rum Okullar, Konya 2003. BYKKARCI, Sleyman, Trkiyede Amerikan Okullar, Konya 2003. BYKKARCI, Sleyman, stanbul Ermeni Okullar, Konya 2003. CHARLEAU, M., arkta Fransz Mektepleri (ev. N. Bekir), Terbiye Mecmuas, say 2, stanbul 1330. ETN, Atilla, II. Abdlhamide Sunulmu Beyrut Vilayetindeki Yabanc Okullara Dair bir Rapor, Trk Kltr Dergisi, say 253, Ankara 1985. DNER, Nahit, Yabanc zel Okullar, stanbul (bask tarihi yok). ERGN, Osman Nuri, Trkiye Maarif Tarihi, stanbul 19391943 (5 cilt). ERGN, Mustafa, II. Merutiyet Devrinde Eitim Hareketleri (19081914), Ankara 1996. IIKSAL, Cavide, Trkiyede Alan lk Yabanc Okullar, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, c. II, say 8, stanbul 1970. (KANSU), Nafi Atuf, Trkiye Maarif Tarihi, stanbul 1931. KOCABAOLU, Uygur, Osmanl mparatorluunda XIX. Yzylda Amerikan Yksek Okullar, Bahri Savcya Armaan, Ankara 1988. KOCABAOLU, Uygur, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika. 19. Yzylda Osmanl mparatorluundaki Amerikan Misyoner Okullar, stanbul 1989. KOER, Hasan Ali, Trkiyede Modern Eitimin Douu ve Geliimi (17731923), Ankara 1974. MUSA Kzm, Hkema-i Cihan ve Talim ve Terbiye Tarihi, stanbul 1327. OKAN, Kenan, Trkiyedeki Yabanc Okullar zerine bir nceleme, 1971 (bask yeri yok). ORTAYLI, lber, Osmanl mparatorluunda Amerikan Okullar zerine Baz Gzlemler, Amme daresi Dergisi, c. XIV, say 13, Ankara 1981. ZALP, Reat, Milli Eitimle lgili Mevzuat, Ankara 1986. POLAT Haydarolu, lknur, Osmanl mparatorluunda alan Amerikan Okullar zerine bir nceleme, Belleten, c. LII, say 203, Ankara 1978.

12

POLAT Haydarolu, lknur, Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar, Ankara 1993. POLVAN, Nurettin, Trkiyede Yabanc retim, stanbul 1952. SELER, Ayten, Atatrk Dneminde Yabanc Okullar (19231938), Ankara 1999. SEVN, Necdet, Ajan Okullar, stanbul (bask tarihi yok). TOZLU, Necmettin, Kltr ve Eitim Tarihimizde Yabanc Okullar, Ankara 1991. UURAL, Barlas, Gaziantep Tp Fakltesi ve Aznlk Okullar, Karabk 1972. UNAT, Faik Reit, Trk Eitim Sisteminin Gelimesine Tarihi bir Bak, Ankara 1964. LKER, Recep, stanbul Amerikan Kolejinin Tarihesi (Kz ve Erkek Ksmlar), stanbul 1956. VAHAPOLU, M. Hidayet, Osmanldan Gnmze Aznlk ve Yabanc Okullar, stanbul 1992. WHITE, Georg E., Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hatralar (ev. C. T. Yksel), stanbul 1995.