BLMSEL YAYINLARDA ETK *Tuncer BLBL

ZET Bilim insan iyi bir aratrma yapmakla zerine den grevi tam olarak bitirmi saylamaz. yi bir bilim insan; rettiklerini topluma duyurmak ve bilgilendirmekle sorumludur. Bilim insan iin bunu yapmann yolu bilimsel kitap veya makale hazrlamak ve yaynlamaktr. Bu almada, bilim ve yayn etii ilkeleri ve bu konularla ilgili yaanan sorunlardan sz edilerek, bu sorunlarn nedenleri ve olas zm nerileri zerinde durulmutur. Anahtar Kelimeler; Bilim Yayn, Etik ABSTRACT A scientist may not carry out his mission completely by making researches only. A good scientist is responsible for share his studies with society and inform people as well. One way making all these is to publish book and write articles etc. This study identifies the ethics of scientific publications principles and analyses the possible solutions the problems stemmed from the implementations Keywords; Science, Publication, Ethics

Giri
Bilim, toplumlarn ilerlemeleri ve yaamlarn devam ettirebilmeleri iin vazgeilmezdir. Bir toplumun, geleceinin garanti altna alnmas bilim yaamna ve bilim yaamnda rol alacaklarn niteliine bal gzkmektedir. Bilim yaamnn ortaya kard rnlerin, hatal ve yanltc olmas btn toplumu derinden etkileyebilir. Bilim yaamnda ortaya kabilecek hatal ve yanltc bilgilerin engellenmesinde nemli noktalardan biri de etik ilkelere uyulmasdr. Bilimde etik, aslnda bilimin doasyla ortaya kan bir kavramdr. nk, bilimin amac, her zaman bilimsel bilgiye ulamak ve bu bilgileri insanln yararna kullanmak olmutur. Bu srete aldatma, sahtekarlk hibir zaman akla gelmeyecek kavramlar olmaldr. Ancak, insanolu doas gerei olsa gerek, bir ok alanda olduu gibi, bilim yaamnda da, eitli nedenlerle, etik d davranlara ynelebilmektedir.

*Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi, Eitim Ynetimi, Teftii,Planlamas ve Ekonomisi Anabilim Dal Aratrma Grevlisi.

Bilim ve Aratrma Bilim, evrenin bir blmn konu olarak seen, deneysel yntemlerle ve gereklie dayanarak yasalar karmaya alan dzenli bilgi, trl duygusal yaantlarn mantka bir rnek dnce dizgesine uydurulmas iin gsterilen abalara verilen ad (Ouzkan, 1993, 17), geerli ve gvenilir bilgi retme sreci (Aydn, 2001, 110) olarak tanmlanabilir. Bilimin amac evreni anlamaktr. Bilim insan bu amaca kendinin oluturduu kuram ve hipotezlerle ulamaya alr. Yldrm (2001, 3) bilimi, bilgi birikimi ya da dzenli gvenilir bilgi olarak ele alan tanmlarn, konuya yzeysel bir yaklam sergilediini ileri srmektedir. Bilime dzenli, gvenilir bilgi olarak baklabilir, bu yanl deildir. Ancak, bilim denilen etkinliin asl zelliini rettii bilgi kadar, bilgi retme ynteminde aramak gerekmektedir. Bu nokta da gz nnde bulundurularak bilim, tutarlk ltne bal bir deneme- yanlma, yanlgy ayaklama sreci olarak tanmlanabilir. Grld gibi olgusal yoklanmaya ve ussal her trl eletiriye ak olmayan hibir ilke veya sayltlarn bilimde yeri yoktur. Bu anlamda bilim, olgu-kuram ilikisi erevesinde bir sorun zme yntemi olarak nitelenebilir (Yldrm, 2001, 3). Aratrma, dorunun gerein aranmas olaydr. Bilimsel aratrma ise, veri toplama, zmleme ve yorumunda belli kurallarn kullanlmas yoluyla yaplan aratrma olarak tanmlanabilir (McMillan ve Schumacher, 1984, 7; Akt: Balc, 2001, 2).

Aratrma, ou zaman bilgi, veri toplama ve bunlarn istatistiksel olarak zmlenmesi olarak grlr. Bu saylanlar bir aratrma iin gerekli olan aamalardr. Ancak, aratrmann bir de aratrmac boyutu vardr. Aratrmac, gzlemlerini ve toplad bilgileri yeniden dzenler ve bilgiyi anlaml bilgiler btn haline getirir. Bu ok karmak bir etkinliktir (Kaptan, 1995, 12). Bilimsel aratrmalar, bilimsel aratrma yapan kiilerin, insana ve doaya ilikin bilgileri ortaya karma ynndeki abalarn, etkinliklerini ve uygulamalarn ierir. Bilimsel aratrmalarn sonularn bilim insan sadece kendisi iin yorumlayp kullanamaz, bilim insan ortaya kabilecek bilginin evre ve topluma yansmasn irdeleme ve sonular konusunda gerekli uyarlar yapma sorumluluunu tar. Baka bir deyile bilimin varoluu ile birlikte kendiliinden gelen dzenlemeler, gnmzde ilevini yitirmitir. Bu tr bir sonucun ortaya kmas bilim insanlarnn drstlklerinde, meslek dzglerinde (normlarnda) ve uygulama ilkelerinde deiikliklerin dnlmesini beraberinde getirmitir. Gelimeler bilimsel sorumluluklarn yeniden gzden geirilmesini gndeme getirmitir (TBA, 2002, 11- 15). Bilimsel bilgiye ulamann yolu ise bilimsel aratrmalardr. Bu nedenle aratrmalarn dzenlenmesi, uygulanmas ve sonularnn yaynlanmas srasnda dikkat edilmesi gereken etik kurallar bulunmaktadr (Aydn, 2001, 110). Bilim Etii Etik, her eyden nce istenilecek bir yaamn aratrlmas ve anlalmas, daha geni bir bak asyla, btn etkinlik ve amalarn yerli yerine konulmas; neyin yaplaca ya da yaplamayacann, neyin istenecei ya da istenemeyeceinin, neye sahip olunaca ya da olunamayacann bilinmesi olarak tanmlanabilir (Aydn, 2001, 8). Bilimsel etik ise, tm akademisyenlerin oluturduklar takmn "paydalar" arasnda en zenle uygulanmas gereken temel deerlerdendir. Dier bir ifade ile; aratrma yaparken, yaynlarken gereken ahlaki yolu belirleme yannda, bunu deerlendirme durumunda olanlar iin de ayn dorultuda akademik etii uygulama zorunluluunu kapsamaktadr. Temel ama bilimsel almalarn nitelik stnlklerini korumak, bu platformdaki bireysel edimin ve retkenliin st dzeyde tutulmasn salamak, bireyleri gdleyerek daha stn deerleri retmelerini ve bunun da ulusal snrlar aarak uluslararas dzeyde ortak deerleri yakalayabilecek stnle ulatrmaktr (Topal, 2002, 6). Bilim, geree ulamak, gerei ortaya karmak ister. Bu ise, bilimsel drstlkle olanakldr, zgn aba ve sonular gerektirir, yansz olmay zorunlu klar (Karaktk, 2002, 139). Bilim etii aratrmacya aratrmasn yaparken ve bulgularn yaynlarken uymas gereken ahlaki yolu gsterir ve bilimcilere bunlarla ilgili ykmllkler getirir (Gren, 2002, 2). Bilimde, aratrmada, uygulamada, eitimde, z olarak tm akademik yaamda topluma gven verilmesi, toplumun akademisyenlere olan gveninin sarslmamas, yaanan sorunlarn toplumu ilgilendirdii lde paylalmas gerekmektedir (rs, 1994). Bilimsel Yaynlarda Etik Bilim insan iyi bir aratrma yapmakla zerine den grevi tam olarak bitirmi saylamaz. yi bir bilim insan; rettiklerini topluma kar duyurmak ve bilgilendirmekle sorumludur. Bilimsel aratrmac sadece bilim yapmakla kalmamal, ayn zamanda bilimi yazmaldr (Day, 2001). Bir aratrma tamamlanp, aratrc ve grubu yeni bir bilimsel bir bilgiye ulatklarnda veya varsaymlarnn doruluunu kantladklarnda, artk aratrmann yayna dntrlme zaman gelmitir. Bundan sonra yaplmas gereken ortaya kan sonularn bilim dnyasyla paylalmas olacaktr. Bunun yolu da bilimsel kitap veya makaledir (TBA, 2002, 25). niversitelerde ve bilimsel evrelerde yayn denildii zaman, zgn bir almann sonularnn hakemli, bilimsel bir dergide yaynland makale anlalr. Bir makalenin akademik evrelerdeki anlamyla bir yayn olabilmesi iin (Gren, 2002); 1) Makalede aratrma srasnda kullanlan ara ve yntem, deneysel ksm, tartma ve sonu sunulmaldr, 2) Bu almada hangi yeni buluun ya da yeniliin ortaya konulduu aklanmaldr,

3) almann tekrarlanabilmesi ve denetlenebilmesi iin aratrmann nasl yapld hakknda yeterince ayrntl bilgi ve yararlanlan kaynaklar verilmelidir. 4) Hakemli bilimsel bir dergiye gnderilen byle bir makale, dergi tarafndan konusunda yetkinlemi bilim insanlarndan oluan hakemlere gnderilir. Bu hakemler olumlu ya da olumsuz eletirilerini yaparlar. Bu eletirilere verilen yantlar, bilimsel tartmalar hakemleri ikna edebilirse alma yayna kabul edilir ve bylece ortaya bilimsel bir yayn kar. Bilimsel makale yazlrken baz aamalarda etik sorunlar kabilir. Bunlar aadaki gibi sralanabilir (TBA, 2002; Smer, 1998; Karasz, 1996; Day, 2001); 1) Yazarlarn Sralanmas 2) Gere ve Yntemler 3) lek Uyarlama 4) Kaynaklar Uygun Kullanma ve Gsterme (atflar/yollamalar) 5) Bilimsel Yaynlarda Teekkr 1) Yazarlarn Sralanmas Yazar sralamas, bilimde saygnlk kazanma erevesinde nemlidir. Gemie oranla gnmzde yaplan almalarda yazar says daha fazladr. Bu durum ibirliinin gelimesine yol am olsa da beraberinde yazarlk sralamas konusunda farkl yaklamlarn domasna yol amtr. Uygulamada yazarlk sralamas, alanlara gre farkllk gstermektedir. Baz almalarda kdemli aratrmacnn ismi ilk srada yazlrken, bazlarnda aratrmaya katklar lsnde isimler sralanr. Bunlara ek olarak zellikle lkemizde yazarlk sralamas uygulamasnda etik d bir uygulama olan almaya hi katlmam kiilerin isimleri yazlmaktadr. Yazar sralamasnda, aratrmann zelliine ve grup ii ilkesel kararlara uygun hareket edilmeli, gen aratrmaclara bilimsel saygnlk kazandrlmasna zen gsterilmelidir (TBA, 2002, 25). Gen kuan bu ekilde zendirilmesi, iyi bilim srecini yceltir ve zarif bir ekilde bu uygulamay yapan, deneyimli bilim adamnn karakterini ortaya koyar (Day, 2001, 24). Winston (1985) aratrmalarda yazarlarn isim sralamasna ilikin arlk noktas sistemini (Weighted Point System) nermektedir. Bu sisteme gre, yazarlarn isimleri sralanrken aratrmann problemini hazrlayan, dzenleyen kiilere ncelik verilmelidir (Akt; Jones, 1999, 7). Yazar sralamann dnda, yazarla ilikin farkl etik sorunlarla karlalabilir, bunlar (TBA, 2002, 26); a) Hayali (Sanal vaya Glge) Yazarlk (Ghost Authorship) veya Onursal Yazarlk (Honorary Authorship): Baz durumlarda, almaya hi katks olmayan birinin adnn almaya yerletirildii grlr. Bu davrann nedeni, tannm bilim insannn isminden yararlanarak almann kabul edilmesini salamak olabilir. Bu trl uygulamalar zelikle, ila firmalar tarafndan yaplmaktadr. Yazarn byle bir eyi kabul etmesi genellikle para karlnda olmaktadr ve bu durum tamamen etik ddr. b) Armaan Yazarlk: Aratrmay yapan asl aratrmacnn, yaplan almayla ilgisi olmayan veya pek az ilgisi olan kiileri yazarlar listesine eklemesi lkemizde karlalan bir durumdur. Armaan yazarlk; gen aratrmacnn doru bir davran olmadn bildii halde, hocasnn da ismini yazmak zorunda kalmas eklinde olabilir. Bir dier durum ise; (zellikle tp alannda ok karlalr) birbirine yakn bilim dallarnda alma yapan gruplarn, yaptklar almalara birbirilerinin adn yazarak yayn listelerini kabartmalar eklinde grlmektedir. 2) Yntemler Bilim insanlar kendi almalarnda kullandklar gere ve yntemleri ok ak ve ayrntl bir ekilde yazmaldrlar veya ayrntl yazlm bir makaleyi kaynak gstermelidirler (TBA, 2002, 26). Aratrmac, daha nce kulland verileri baka bir yaynda tekrar kullanmamaldr. rnein, ilk makalede kullanlan deikenlere birka yeni deiken ekleyerek, ayn veri tabanndan yeni bir aratrma retmek etik adan kabul edilemez (Smer, 1998, 78). Bilimsel yntemin anahtar ta; sonularmzn bilimsel deerlere sahip olmas gereini zorunluluk olarak ortaya koyduundan, bu blmn dikkatlice yazlmas nem tar. Aratrmann

sonularnn yeniden retilebilir olduuna karar verilebilmesi iin, bakalar tarafndan deneylerin tekrar iin gerekli anahatlar vermelidir (Day, 2001, 39). 3) lek Uyarlama Yabanc bir kaynaktan evrilen bir lein zgn isminin korunmas gereklidir. Uyarlama srasnda yaplan deiiklikler, lein tamamen farkl bir lekmi izlenimi verecek ekilde yeniden isimlendirilmesi etik ilkelerle badamamaktadr. lein tamamen deimesi ve yeni bir lein oluturulmas durumunda lein ieriine uygun olarak btn boyutlarn da iine alacak bir isim konulmaldr (Smer, 1998, 78). 4) Kaynak Gsterme (Atflar, Yollamalar); almalarda kaynak gsterme, dier aratrmaclarn almalarna sayg gsterme ve okuyucuyu ek bilgi kaynaklarna ynlendirebilme asndan ok nemlidir. Kaynak gsterme, yazlan makalenin snrlar ierisinde kusursuz ve eksiksiz yaplmaldr. Kaynak gsterirken, kendi lkelerinin yazarlarna, kaynaklarna arlk verme gibi etik d davranlardan kanmak gerekir (TBA, 2002, 26). Aratrmac bir kaynaktan esinlenebilir veya yararlanabilir, bu durumda zgn kaynaa gerekli yollamalar yaplmaldr. Kii yararland almann nemli bir ksmn kendisi yazm izlenimi vermemelidir. zgn eserin vurgusunu korumak amacyla kimi zaman birka cmle ya da bir paragraftan aynen alnt yapabilir. Bu durumda alnan ksm trnak iinde gsterilmeli ve sayfa numaralar verilerek, okuyucularn asl kaynaa ulamas kolaylatrlabilir. Dorudan yaplm evirilerde de ayn uygulama yaplmaldr (Smer, 1998, 78). Yararlanlan kaynaklara yer verilmedii taktirde bunlar bilimsel armaya (plagarisme) girer. Yazar ortak- anonim bilgi olarak nitelendirilebilecek bilgiler dnda kalan her trl bilgi iin kaynak gstermek durumundadr (Syrett, 1996; Akt: okluk, 2000, 61). 5) Bilimsel Yaynlarda Teekkr Bilimsel yaynlarda farkl tr katkya teekkr etme olana vardr. Bunlar; aratrmann yrtlmesi ve hazrlanmasnda teknik ve sekreterlik yardmlar olanlar, aratrmann banda veya sonunda grlerine bavurulan baka bilim adamlar ve bilimsel aratrmann tmne veya bir blmne parasal destek veren kurululara yaplabilecek teekkrlerdir (TBA, 2002, 26). Yazarlar teekkr blmnde adlar yer alan tm bireylerden yazl izin almakla sorumludurlar. ok uzun ve tekrarlar ieren teekkr listeleri, dergide ayrlan yerin iyi kullanlmadn gsterir ve okuyucularn gznde derginin deerini azaltr (Syrett, 1996: Akt;okluk, 2000, 63). Teekkr ksmnda belli bir gr, dnce ve neri verilmek isteniyorsa bu aka belirtilmelidir. alma ortak bir alma deilse, katks olan kiiyi yazda ilenen temel konudan sorumlu tutmamak gerekir. Teekkr ksmnda bu kiinin yazda savunulan btn grleri destekliyor izleniminin verilmesi doru bir davran olmayacaktr (Day, 2001, 54). Yazarlk Etii Bilimsel bir yaynda en byk sorumluluk yazy hazrlayan kiiye aittir. Yazar, almann etik ilkelere uygun olarak hazrlanmas ve yaynlamasnda, iyi bir alma sreci geirmelidir. Yazar yaynlanan almada, savunduu, grlerden sorumlu olmay kabul etmelidir. Bu sorumluluk, alma iin daha titiz davranmasn salayacaktr. Yazar almasnn yayna hazr duruma getirdiinde, almadan baka aratrmaclarn yararlanabileceini dnerek, alma yntemi ve tasarmyla ilgili bilgileri aka vermelidir (Jones, 1999, 7). Gren (2002), American Chemical Societynin yaynlad bilimsel yaynlarda etik rehberinde yer alan yazarn etik ykmllklerini aadaki gibi zetlemektedir; 1. Bir yazarn ana ykmll, hem yaplan aratrmann sonularn kesin olarak vermek hem de aratrmann nemini belirten nesnel bir tartma sunmaktr. 2. Yazar, kendi almas iin dergide veya baka bir yaynda ayrlan alann deerini bilmelidir. Yazar, bu nedenle onu akllca ve ekonomik kullanma zorunluluundadr.

3. Aratrma raporu, meslekdalarn almay tekrarlayabilmesini salayacak yeterli bilgiyi ve genel bilgi kaynaklarn iermelidir. 4. Yazar, rapor edilen almann tanmlanmasnda nemli etkisi olan yaynlara yollamalarda bulunmaldr. Bu yollamalar, okuyucuyu hzla sunulan aratrmay anlamada nemli olan daha nceki almalara ynlendirecektir. Yazar, nce aratrmasna yarar salayabilecek kaynaklar bulmal, daha sonra buralardan alnt yapmaldr. 5. Aratrmada kullanlan kimyasal madde, ara ya da yntemin doasndan kaynaklanabilecek herhangi bir zarar sunulan raporda aka belirtilmelidir. 6. Aratrma raporlarnn blnmesinden kanlmaldr. Bir sistem ya da sistemin bir grubu zerinde geni bir alma yapm olan bir bilim insan, her bir yayn, almann geneli hakknda nemli bir gr ayrntl verecek ekilde dzenlemelidir. 7. Bir alma yaynlanmak zere bir dergiye gnderilirken, eer dier dergilerde baslmak zere ya da editoryal deerlendirmede bulunan ilgili baka almalar varsa, yazar bunlar hakknda editr bilgilendirmelidir. 8. Yaynlanmas uygun grlmeyen ya da geri ekilen bir almann tekrar gnderimi sz konusu olmad srece, ayn aratrmay tanmlayan almalar birden fazla dergiye gndermek uygunsuz bir davrantr. 9. Yazar, genel bilgiler hari kullanlan her trl bilginin kaynan aklamaldr. Sohbet, haberleme ya da tartma srasnda edinilen bilgiler, bilginin edinildii aratrcdan izin alnmadka almada kullanlmamaldr. 10. Deneysel ya da kuramsal bir alma bazen baka bir aratrcnn yaynnn eletirilmesini hatta sert bir biimde eletirilmesini hakl karabilir. Eer uygunsa, bu tip eletiriler yaynlanabilir. Ancak kiisel eletiriler hi bir zaman uygun grlmezler. 11. almaya nemli bilimsel katkda bulunan, sonularn sorumluluunu ve geerliini paylaan tm aratrclar almada ortak yazar olarak belirtilmelidirler. Katkda bulunan dier kiilerden ya dipnot olarak ya da teekkr ksmnda sz edilmelidir. 12. Yazar, ortaya kabilecek olas kar atmalar hakknda editr uyarmaldr. rnein, almann ierdii aratrma sonularnn yaynlanmas bir firmann mali ya da mavirlik ilgilerini etkileyebildii durumlar. Yazar, aratrmasn etik ilkelere bal olarak hazrlayp, yaznn yaynlanmas iin ilgili kiilere yaznn gnderdiinde zerine deni yapm olacaktr. Fakat, yazar her zaman almasnn etik ilkelere uygun olarak yaynlanp kullanldnn da izleyicisi olmaldr. Bilimsel Yaynlarda Editrn Sorumluluklar Editr, yazara ve okurlarna kar ykmllkleri olan kiidir. Yazarn almas aslna uygun ve anlalr biimde sunulmaldr. Bu farkllklar kaydetme, dolayl anlatmlar aklama, isimleri belirleme ve gze arpan gerek hatalar ve elikileri yok etme anlamna gelir. Eitimli ve yetenekli bir editr yalnzca aklanmas gerekenleri aklamal ve aktarmas gereken saysz bilgiyi kullanma en uygun biimde sunmaldr (Barzun ve Graff, 2001, 313). Yaynlarda yazlarn niteliini, kiisel sorumluluk duygusunu tmden brakarak, yeterince incelemeden ve inceletmeden yaynlayan kitap ve dergi editrlerinin bilimsel sorumluluk duygusu ve kaygs tadklar sylemek gtr. Bilimsel yaynlar; dergiler ve kimi kitaplar genellikle bir yayn ynetmeni, daha sk kullanlan deyimle bir editr ynetiminde yaynlandna gre, yayn etii asndan, yayn ynetmeni zel sorumluluklar tamaktadr (ztrk, 1996). American Sociological Association (2000) nin yaynlad bilimsel yaynlarda etik ilkelerinde bilimsel dergi editrlerinin etik ykmllkleri aadaki gibi zetlenebilir; 1. Sreli bir yaynda veya kitap almasnda editr grevini yerine getirirken, ideolojik veya kiisel yaknlk veya bakasnn ktln isteyen bir anlayla davranmamaldr. 2. Editr, yayn nerilerinin incelenmesi aamasndaki gizliliin garanti altna alnmas, dier almalarn ynlendirilmesi ve gizliliin srdrlmesine uymaldrlar. 3. Editrn, yayn kabul edilene kadar veya yaynn n basks kana kadar yazarlarn isimlerini aklamamaldrlar. 4. Editrler btn almalarn ayn srede incelenmesini ve hakem raporlarnn zaman kaybetmeden dnmesini salamaldrlar. 5) Editrler, hakemlerin isimlerini gerektiinde hakemlerden izin alnarak alma sahiplerine aklayabilirler.

Bilimsel Yaynlarda Hakemlere Den Sorumluluk Hakemler; editrce seilen, almalarn gelitirilmesi amacyla yazl gr sunan uzmanlardr. (British Journal of Surgery, Akt; okluk, 2000, 65). Bilimsel aratrmalar deerlendiren hakemler, gnderilen makalede iki kurala uymak zorundadrlar. Birincisi, kendilerine verilmi sre 15 gn-2 ay arasnda makaleyi yeterli bir ekilde incelemeleri, gereksiz geciktirme yapmamalar, ikinci kural ise, makaledeki bilgilerin saklanmas, kimseye verilmemesi ve kullanlmamasdr (TBA, 2002, 29). American Chemical Societynin (Gren, 2002) dergilerinin hakemlerin stlenmesi gerekli etik ilkeleri aadaki gibi sralamaktadr; 1) Her bilimci adil bir eletiri yapmakla ykmldr. 2) Hakem olarak seilen kii, kendini yeterli hissetmedii taktirde, yazy derhal editre iade etmelidir. 3) Hakem yaznn niteliini, almann deneysel ve kuramsal ksmlarn, yorumunu ve ortaya konuluunu bilimsel ilkelere bal kalarak deerlendirmelidir. Yazarn entelektel bamszlna sayg gstermelidir. 4) Hakem, incelemekte olduu yaznn, kendi almakta olduu konuya ya da baskda olan bir eserine yakn olmas ve bunun kar atmas yaratabilecei durumlarda duyarl olmaldr. Eer byle bir durum ortaya karsa, yazy incelemeksizin derhal geri gndermeli ve editr olas atma ya da nyargdan haberdar etmelidir. 5) Hakem, kiisel ya da mesleki yaknl olan kiilerce kaleme alnm eserleri, eletirinin nesnelliini etkileyebilecei gerekesiyle, incelemeyi kabul etmemelidir. 6) Hakem, eletirilmek zere kendisine gnderilen yazy, gizli bir evrak olarak deerlendirmelidir. 7) Hakem eletirilerini, editrn ve yazarn eletirilerin dayand noktalar anlayabilecekleri ekilde ifade etmeli ve desteklemelidir. 8) Hakem, yazarn dier bilimcilerin benzeri eserlerine yapabilecekleri hatal yollamalar konusunda uyank olmaldrlar. 9) Hakem titiz almal, raporlar zamannda bitirmelidir. Eer hakem kendisine gnderilen yazy koullar gerei deerlendiremeyecekse, hemen geri gndermelidir. 10) Hakemler incelenmekte olan bir yazy yaynlanmam bilgi, tartma ya da yorumlar yazarn izni olmakszn kullanmamaldr. Eer hakem yapt deerlendirmenin yararsz olduunu anlarsa, etik olarak almaya devam etmemelidir. Baz durumlarda bilimsel bir makaleyi birden fazla dergide yaynlamak gerei duyulur. Byle durumlar Gren (2002) aadaki gibi sralamaktadr; 1) Baz almalarda dil sorunu ortaya kmaktadr. Aratrmacnn kendi dilinde yaplan bir almann daha geni bir alana duyurulabilmesi iin, bu almay uluslararas bir dergide de yaynlama gerei duyulabilir. 2) Baka yerlerde yaynlanm makaleleri yaynlamak isteyen baz bilimsel dergiler de vardr. Bu dergiler kendilerince ilgin bulduklar makaleleri bir kez de kendi dergilerinde yaynlamak isterler. Bu durumda da bir sorun yoktur ancak yine de daha nceki editrden izin alnmas ve dipnot olarak daha nce yaynland derginin verilmesi gerekir. 3) Bir aratrma, uluslararas ya da ulusal bir kongrede bildiri olarak sunulmu ve bu bildiri kongrenin karm olduu sempozyum kitabnda tam metin olarak yaynlanm olabilir. Ancak bu kitaplarn datm snrl olduundan snrl sayda okuyucuya ulaabilir. Aratrmann ok zgn olmas nedeniyle daha geni bir okuyucu kitlesine ulaabilmesi iin bilimsel bir dergide de yaynlanmas istenebilir. Baz evreler yurt dndaki yaynlardan Trkiyedeki aratrclarn haberinin olmad gerekesiyle tekrar yayn yaptklarn belirtmektedirler. Bu kabul edilebilir bir gr deildir. Bilimsel aratrma yaptn iddia eden herkesin kendi konusunda alanyazn izleyebilecek kadar yabanc dil bilmesi gerekir. Bilimsel Aratrmalarda ve Yaynlarda Etik D Davranlar ve Nedenleri

Bilim yaamnda etik d davranlarn ortaya kmas her ne kadar istenmese de eitli nedenlerle etik d davranlarla karlalmaktadr. Yaplmas gereken, bu davranlarn ortaya kmadan nasl nlenebileceinin yollarnn aranmasdr. Bilgi retimi gibi bir ite drstle aykr davranma ilk bakta artc grlebilir. Son amac doruyu bulmak olan bir insann doruya ihanet etmesi kolay anlalr bir ey deildir. Ancak her alanda olduu gibi bilgi retimi alannda da ksa yoldan keyi dnmek isteyenlere rastlanmaktadr (Batuhan, 1994, 10). Bilimde etik d davranlar eitli nedenlerle yaplmaktadr. Bilimsel drstln dna klmasna etki eden etmenlerin banda bireyin yeterli aratrma eitimi ve disiplini almam olmasndan kaynakland dnlmektedir. Bilimsel yanltma ve yalanclkta kiisel hzl ykselme hrs, bakalarnn kendisini olumlu ve baarl tanmalarn isteme, kurumun veya blmn basks, "fazla yayn=fazla prestij" duygusu, parasal kazan hrs ve nadiren psikiyatrik-kiisel bozukluklarn etken rol oynad dnlmektedir( Kansu ve Ruacan, 2000, 2). Bilimde etik d davrann nedenlerini aadaki maddelerde toplanabilir (TBA, 2002, 36); 1) Akademik yaamn banda bilimsel aratrma eitiminin ve disiplinin verilmemesi, bilimsel aratrma etiinin retilmemesi, 2) Bilim insanlarnn ykselme ve dier akademisyenler arasnda kabul grme gibi duygularnn arl, 3) Fazla sayda yaynn bilimsel saygnl artrd gibi yanl dncelere sahip olma. 4) Parasal destek alan aratrmaclarn aldklar maddi destekler ile hzla yayn yapmaya zorlanmalar bir dier nedendir. Bu destei kaybetmemek iin aratrmac, bilimde etik d kusurlu davrana gidebilir. Bilimsel Aratrmalarda Etik D Davranlarn nlenmesi Bilimin uzun gemiine dayal olarak kendiliinden oluan bilim etiine dayal denetleme zellikle son yirmi yl akn bir sredir eitli gelimeler ve toplumsal deimeler sonucu engellemelerle karlamtr. Bu engellemelerin nedenlerini aadaki gibi sralanabilir (TBA, 2002, 11); 1) Bilimsel aratrma destekleri ve kaynaklar iin gereksinim giderek artm ve bu ynde bilim insanlar arasndaki yarma hzlanarak bymtr. 2) Yaynlar bilimsel baarnn lt olarak daha fazla nem kazanm, bilim insanlar bu durumu bask olarak grp daha kolay ve ksa yoldan bilimsel verilere ve sonulara ulama abasna girmilerdir. 3) Bilimsel aratrmalarn saylarnn artmasyla birlikte aratrmalardaki etik sorunlar da artmtr. Tm bu engellemeler, bilim yaamnda yaanan olumsuzluklarn kolaylatrcs olmutur. Bilimin ulamak istedii hedeflere ancak, bilim yaamnda karlalan etik d davranlarn nlenmesiyle kavuulabilir. Bilimsel yalancln nlenmesinde genel yaklamn yararl ve nemli olduu zerinde durulmaktadr ( Kansu ve Ruacan, 2000, 2); 1) Aratrclarn eitimi 2) Aratrclar zerinde basklar azaltmaya ynelik nlemlerin alnmas, ve 3) Aratrclar zerinde mali basklarn azaltlmas. Etik hll Yapanlara Yaptrmlar Bilimsel aratrmalarda etik d bir davran yapldnda bundan ilk olarak bilim dnyas haberdar olur. Byle bir durumda aratrmay yapan kii, grup veya kuruma duyulan gven sarslmaktadr. Bilimdeki etik d davran yalnz bilim dnyasyla snrl kalmaz, olayn nicelii ve niteliine gre toplum da bundan haberdar olmaktadr (TBA, 2002). Bilim dnyasnn, duyulan etik d davrana tepki vermesi kanlmazdr. Ancak, bu tepkilerin yetersiz olmas ve yaptrm haline gelememesi, bilimde sahtekarlk yapanlara cesaret vermektedir.

Etik ihlali yapanlara baz yaptrmlar da uygulanmaldr. Bu yaptrmlarn neler olabileceini TBTAK (2001) u ekilde sralamaktadr; a) Etik ihlali Kurulca tespit edilen ve Bilim Kurulunca onaylanan aratrc veya aratrclarn projesi iptal edilir. ptal karar Bakanlk kanalyla proje yrtcs ve aratrclarn grevli ve ilgili olduklar kurum ve kurululara ve yesi olduklar uzmanlk ve meslek derneklerine bildirilir. b) Bilim Kurulunca iptal edilen proje iindeki yrtc ve aratrmaclardan etik ihlali tespit edilenlere ve yayn etiine aykr davranta bulunanlara, karar tarihinden balayarak be yllk bir sre iinde Kurum ile ilgili herhangi bir grev veya destek verilmez; var ise grevleri iptal edilir. Kurum dergi ve kitaplarnda yayn yapamazlar ve Kurum destekli toplantlarda sunumda bulunamazlar. c) Yayn etii ihlali tespit edilen yaymlanm makale geri ekilir ve bu husus dergide gerekesi ile birlikte yaymlanr. d) Yayn etiine aykr davranta bulunanlarn Kurum destekli dergi ve kitaplardaki eski yaynlar gerekli grlrse Kurulca incelemeye alnabilir. e) Yayn etii ihlali tespit edilen yazarlar ve ihlalin nitelii yazarlarn kurum ve kurulularna, yesi olduklar derneklere ve (duplikasyonu duyurmak amacyla) ilgili dergilere yazl olarak bildirilir. Bir akademik kurumda, "Bilimsel Yalanclk veya Bilimsel Yanltma" yapld ortaya konulduktan sonra kurum yneticilerinin uygulamas gereken baz kurallar tanmlanmtr, bu kurallar ( Kansu ve Ruacan, 2000, 5); 1.Suu sabit grlen retim eleman (lar)nn yazl istifasnn istenmesi 2.Suu sabitleen retim yesi (leri) veya grubunun kurum ile iliiinin kesilmesi 3.almasn baka bir yere veya baka bir alma iine naklinin engellenmesi 4.Devlet, zel veya dier destekli aratrmalardan en az 3 yl sreyle men edilmesi ve yeni hibir mali destek verilmemesi 5.niversite veya bulunduu kurumda uygulamal, teorik mezuniyet-ncesi ve mezuniyet-sonras dnemde eitime katlmamas 6.Alm olduu mali proje desteklerini geri vermesinin istenmesi 7. Hibir idari greve tayin edilmemesi, varsa idari grevlerinin iptali 8.yesi bulunduu veya alan itibariyle katld ulusal/uluslar aras bilimsel dernek, birlik ve toplantlara adayn "bilimsel yalanclk" yaptnn bildirilmesi Aratrcnn bilimsel yanltma ve saptrma yapt belirlenecek olursa yasal cezai hkmler muhakkak uygulanmaldr. Aratrmacnn saptrma ve yalan ifadeler kulland verileri tespit edilen btn yaynlar uluslararas literatrden daha nce yaynland ayn dergilerin ayn blmlerinde ilan edilerek bilim dnyasndan geri ekilmelidir (Retraction). Bu kural, yalanclk yapld ispatlanan her bilimsel makaleye uygulanmaldr. Yaynn bilimsel literatrden ve btn indekslerden editr tarafndan geri ekilmesi (Retraction) bir bilim insanna bilim dnyasnn verilebilecei en ar ceza eklidir ( Kansu ve Ruacan, 2000, 5). Sonu ve neriler Bilim yaamnn doas gerei, aldatmalardan, yanltmalardan uzak olmas gerekir. Ama bilim yaam iinde de kendi kiisel karlar, ihtiraslar yznden bilimde etik d hareketlere ynelenler grlmektedir. Bilim yaamnda karlalan hatalarn bazlar belki istenmeden yaplmaktadr. Fakat baz hatalar vardr ki bakasnn emeine gz dikenlerin bilerek isteyerek yaptklaryla ortaya kmaktadr. Bilim yaamnda karmza kan etik d davranlarla savamann yolu iyi bir eitim srecinden gemektedir. Yaplmas gereken bilim hayat iindeki her bireye bilimsel bilgiye ulama

yolu, bilgiyi aktarma yolu, doru aratrma ilkeleri, balangta retilmelidir. Ayrca zellikle lkemiz de bilim insanlar iin rahat alma ortamlarn salanmas, maddi olanaklarn iyiletirilmesi bilim insanlarnn bilimde etik d davranlara ynelmesini nlemeye yarar salayacaktr. Tm meslek dallarnda ve insan ilikilerinde olduu gibi, bilim yaamnda da baarya ulamann yolu etik ilkelerin varlna ve bu ilkelere sk skya bal kalmakla olanakl gzkmektedir. lkemizde, TBA, TBTAK ve niversitelerin bilimsel etik kurallarnn varl ve bu konuda gerekten nemli almalar yapmalar sevindiricidir. Fakat bu kurumlarca konan ilkeleri yaama geirebilmek ve caydrc nlemler alabilmek, ancak bilim yaammzn ynetimini stlenen YKe ve sorumlu yneticilerin almalarna baldr. TBA hazrlad bilimsel etik ilkelerinin izleyicisi olabilmesi iin gerekli yetki ve sorumluluklarla donatlmaldr. Bilim yaammzda yaananlarn bir rnek tekil etmesi beklenerek, bilimde sahtekarla kar, YKden balayarak, niversiteye, fakltelere, blmlere, anabilim dallarna ve bilim insannn sorumlu olduu topluma kadar uzanan kamuoyunun oluturulmas salanmaldr. Bilimsel sahtekarla prim tannmamas iin bilimde sahtekarl yapan kiinin konumu ve derecesine baklmakszn gerekli yaptrmlar uygulanmaldr. Yurt dnda eitli lkelerde rnekleri oalan Etik Komiteler ve Etik standartlarn lkemiz iin dzenlenmesi bilim yaammzn ilerlemesine katk salayacaktr. Kaynaka
American Sociological Association (2000). Ethical Standarts Sections. htpp://www.asanet.org. Aydn, . (2001). Ynetsel, Mesleki ve rgtsel Etik. (2.Basm). Ankara: Pegem Yaynclk. Balc, A. (2001). Sosyal Bilimlerde Aratrma. Ankara: Pegem Yaynclk. Barzun, J., Graff, H.F. (2001). Modern Aratrmac. eviri: Fato Dilber.(10.Basm) Ankara: TBTAK Yaynlar. Batuhan, H. (1994). Bilimde Aldatmacalar. Dnyada ve Trkiyede Bilim, Etik ve niversite. TBA. Bilimsel Toplant Serileri: 1. s.77-82. Batuhan, H. (1999). Bilim ve arlatanlk. (Beinci Bask). stanbul: Bulut Yaynlar. okluk, . (2000). Akademik Etik. Ynetimde Etik Doktora Ders devi. Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Enstits. Day, R.A. (2001). Bilimsel Bir Makale Nasl Yazlr ve Yaymlanr. eviri: Glay Akar Altay. 7. Basm. Ankara: TBTAK Yaynlar. Gren, N. (2002 ) Bilim Etii ve Bilimde Sahtekarlk. http://bilimsel.fateback.com Kansu, E. ve Ruacan, . (2000). Bilimsel Yanltmann Trleri, nedenleri, nlenmesi, cezalandrlmas. Cumhuriyet Bilim Teknik Dergisi. 12.11.2000. Kaptan, S. (1995). Bilimsel Aratrma ve statistik Teknikleri. Ankara: Tekk Web Ofset Tesisleri. Karaktk, K. (2002). retim yesi ve Bilim nsan Yetitirme. Lisansst retimin Planlamas. Ankara: An Yaynclk. Karasz, F. (1996). Yayn Etii ve Temel Bilimler. Yayn Etii. Sempozyumu. Ankara: TBTAK Yaynlar. Jones, D. K. (1999). Periodicals, Publishing of- Moral &Ethical aspects; Counselors- Professional Ethics. Counseling and Values. January, Vol:43, Issue 2, p99, 7p. Ouzkan, F. (1993). Eitim Terimleri Szl. 3.Basm. Ankara: Trk Dil Kurumu Yayn. rs, Y. (1994). Bilim Etkinliinde Deer Sorunlar. Dnyada ve Trkiyede Bilim, Etik ve niversite. Ankara: TBA. Bilimsel Toplant Serileri: 1. s.61-63. ztrk, (1996). Karasz, F. (1996). Yayn Etii ve Temel Bilimler. Yayn Etii. Sempozyumu. Ankara: TBTAK Yaynlar. Smer, C. (1998). Trkiyede Psikoloji Uygulama, Aratrma ve Yaymlarnda Etik lkeler; Tartma I. Trk Psikoloji Dergisi. Haziran 1998. 13(41).77-79. Ankara: Trk Psikoloji Dernei Yayn Topal, .R. (2002) Etik Deerler mi, Yitik deerler mi?. htpp://www.ytukvk. org. tr/arsiv. TBA.(2002). Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar. Ankara: Trkiye Bilimler Akademesi Yaynlar TBTAK. (2001). Aratrma ve Yayn Etii Kurulu alma Esaslar. www.tubitak.gov.tr/baskanlik/etikt.html Yldrm, C. (2001). Bilimin ncleri. 18. Basm. Ankara: TBTAK Yaynlar.