Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi

The Journal of International Social Research

Cilt: 5 Say: 23 Volume: 5 Issue: 23
Gz 2012 Fall 2012
www.sosyalarastirmalar.com Issn: 1307-9581

HALK BLMSEL BR TERM OLARAK "EFSANE" ZERNE BAZI DKKATLER
SOME CONSIDERATIONS ON THE "MYTH" AS A FOLKLORISTICS TERM

Ferhat ASLAN



z
Bu almada anonim halk anlatlarndan biri olan efsanelerin sahada derlenmesi
esnasnda karlalan terim sorunu, farkl kltr ortamlarnda gemiten gnmze efsane
kelimesine yklenen anlamlar irdelenerek ele alnmtr. Efsane derlemek amacyla sahada alma
yapan halk bilimci, kaynak kiilerin efsane kelimesine ykledigi anlamlarn sebep oldugu
zorluklarla karlamaktadr. almada bu zorluklarn sebeplerini ortaya koymak amacyla ilk
olarak efsane terimine Trkede farkl yzyllarda ne gibi anlamlar yklendigi zerinde
durulmutur. Daha sonra 16. yzyldan gnmze gelinceye kadar gerek yazl kltr ierisinde
oluturulan yazma eserlerden gerek basn yayn organlarndan gerekse kaynak kiilerden elde
edilen verilerle gnlk hayatta efsane kelimesinin hangi anlamlarda kullanldg tespit edilmeye
allmtr. Son olarak da efsane kelimesinin Trkiye'de halk biliminin bir bilim dal olarak kabul
grmesinden sonra bu disiplin ierisinde hangi anlamda kullanldgna tanmna ve efsanelerin
zelliklerine deginilmitir.
Anahtar Kelimeler: Halk Bilimi, Halk Edebiyat, Terim, Efsane, Derleme.

Abstract
The terminology issue comes up during one of the anonymous folk narrations, the myths,
collection in the field. Within this study, the word myth is examined through various meanings
attributed to it. The folklorist, on fieldwork in order to compile a myth, faces the difficulties
caused by the meanings attributed to the word myth by the sources. In the study, to present the
reasons of these difficulties, first of all, the various meanings attributed to the term myth have
been emphasized in Turkish among different centuries. Then, its been studied to determine the
meanings for the word myth had been used in daily life since 16
th
century to this day from the
data both by written works generated in the written culture and media organs and source contacts.
Last, the meanings for the word, description and the characteristics of the myths after the word
myth is acknowledged as a science branch of folklore in Turkey have been mentioned.
Keywords: Folklore, Folk Literature, Term, Myth, Fieldwork .


GR
Halk biliminin bir bilim dal olarak kabul ediliinden sonra gerek yurt dnda gerekse
yurt iinde "efsane"ler zerine eitli aratrmalar yaplmaya balanmtr. Bu aratrmalarn
temelini; sahada, szl kaynaklardan "efsane"lerin derlenmesi ve derlenen bu efsanelerin
incelenmesi oluturmaktadr.

Yrd. Do. Dr., Istanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi.

- 82 -
Tre adn veren "efsane" kelimesinin, derlemeler esnasnda zellikle tr zerinde alan
halk bilimciler tarafndan farkl, eitli sosyo-kltrel tabakalara mensup szl kaynaklar
tarafndan ise farkl anlamlandrldg yaptgmz derlemeler neticesinde tespit edilmitir.
Efsane kelimesini bu farkl anlamlandr, tr ile ilgili derleme almalar yapan aratrmaclar
sahada zor durumda brakabilmektedir. Derleyici, kaynak kiiden "efsane" anlatmasn
beklerken, kaynak kii ok daha farkl bir anlat trn icra edebilmekte ya da derleyicinin hi
beklemedigi bir cevap verebilmektedir.
Bu sorunun temeli kanaatimizce Trkede kullandgmz "efsane" kelimesine gemiten
gnmze gelinceye kadar farkl anlamlar yklenmesi ve bu farkl anlamlara ek olarak halk
bilimcilerin "efsane" kelimesini terimletirerek anonim bir halk anlatsn, ayn kelime ile ifade
etmeleridir.
almamzda "efsane" tr ile ilgili aratrma yapacak olan derleyicilerin
karlaabilecekleri bu "terim" sorunu zerinde durulmutur. Konu ele alnrken ncelikle; halk
biliminin henz bir bilim dal olarak ortaya kmadg 16. asrdan balayarak gnmze
gelinceye kadar Trke'de "efsane" kelimesine yz yllar ierisinde ne gibi anlamlar yklendigi
aklanmaya allmtr. Daha sonra ise "efsane" kelimesinin Trke'de yklendigi anlamlarn
yannda, halk bilimsel bir terim olarak, halk bilimciler tarafndan "efsane"lerin nasl tarif
edilmeye alldg ve zelliklerinin neler oldugu zerinde durulmutur.
Bylece "efsane" tr zerinde alma yapacak olan aratrmaclarn karlaabilecekleri
"terim" sorununa, trn genel kabul grebilecek bir tanmnn yaplp yaplamayacagna,
zelliklerinin neler olduguna; efsane tanmnn ve bu zelliklerinin farkl derleme almalar,
farkl bak alar ve farkl malzemeye gre degiip degimeyecegine dikkat ekilmitir.
I. Halk Biliminin Bir Bilim Dal Olmasndan nce Trkede "Efsane" Kelimesi:
Kelimeler canl birer organizma gibi dogar, yaar, yaarken degiim ve dnme
ugrar ve lrler. Bu bak as ile baktgmzda bu gn Trkiye Trkesinde var olan "efsane"
kelimesinin Trke'de var oldugu gnden bugne kadar geen sre ierisinde kltrel yapnn
etkisiyle degiime ugrayarak, farkl anlamlar yklenerek yaadgn grmekteyiz.
"Efsane" kelimesi TDK Trke Szlk'te; 1. ed. Eski aglardan beri sylenegelen,
olaganst varlklar, olaylar konu edinen hayal hikye, sylence. 2. mec. Gerege
dayanmayan, aslsz sz, hikye vb. eklinde tarif edilmitir.
1
Bu kelime Trkeye yerletigi
andan bu gne farkl anlamlara gelecek ekilde kullanlmtr. Bu kelimenin Trkedeki tarih
seyri ile ilgili dikkatleri eken baz hususlar ksaca yle zetleyebiliriz:
"Efsane" kelimesinin kkeni ile ilgili olarak A. Titze'nin Tarihi ve Etimolojik Trkiye
Trkesi Lugati adl eserinde u bilgilere rastlamaktayz: 'mitolojik hikye; masal' < Fa. afsna
a.m. Geri, babalarmz, Yakackta sabah erken avlandktan sonra, leye doru Babliye varr,
vazifelerini grerek, akam yine Yakaca dndklerini de anlatrlard ama bu bize bir efsane gibi gelirdi.
(A. $. Hisar 1956 s. 85) (Tietze, 2009: 626). Ayrca Sevan Nianyan'n etimolojik szlgnde
"efsane" kelimesinin izah u ekilde yaplmtr: "~ Fa afsne anlat, destan =? Ave *apa-
saha (bir eyden) sz etme < Ave apa+ saha greti, anlat, deyi < Ave sh- sylemek, demek
efsun, Barth 1575.", Yine Nianyan'n etimolojik szlgne gre efsane kelimesi Trke'de
ilk olarak 1360 tarihli Danimend-Name adl eserde kullanlmtr
(http://www.nisanyansozluk.com/?k=efsane).

Efsane kelimesi halk biliminin bir bilim dal olarak ortaya kmasndan evvel 16.
yzyldan itibaren daha ok; "inanlmas mmkn olmayan tuhaflklar, anlatlar", "yalan",
"bo sz" anlamlarnda kullanlmtr.

1
Trke Szlk (1998). Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, s. 674.


- 83 -
Kelimenin bu anlamlarn farkl yzyllarda yaam divan edebiyat airlerinin
aagdaki beyitlerinde de grebilmekteyiz:
16. yzyl: Fuzl Divn: (. 1556)
"Iit derd-i dilim efsne-i Mecnna meyl etme
Kim ol efsneden hem anlanan mutlak bu mazmundur"
2

[Gnl derdimi iit, Mecnun efsanesine "hikyesine" meyl etme. Zaten o hikyeden
anlanan ey kesinlikle bu mazmundur.]
3

17. yzyl: Bk Divn: (. 1600)
"Cihn efsnedr aldanma Bk
Gam u d hayl-i hba benzer"
4

[Ey Baki, dnya yalandr, aldanma. Gam da mutluluk da ryaya benzer.]
18. yzyl: $eyh Glib Divn: (. 1799)
"Baht bdr edemez nle v hn Glib
Huftegn- ademe syleme efsne abes"
5

[Ey Galip, senin aglayp inleyerek ah etmelerin kt talihini degitirmez. Uykuda
olanlara bo sz syleme.]
Ayrca;
"Kssa-i Mecnna meyl etme o bir efsnedir
Bana ltf et nzennim yce ahm Mustafa" 259/1
6

Beytiyle klk geleneginin 17. asrdaki gl temsilcisi k mer de divan airlerinin
etkisiyle "efsane" kelimesini divannda "inanlmas mmkn olmayan tuhaflklar,
anlatlar","yalanlar" anlamnda kullanan airler arasnda yer almaktadr.
Yine halk biliminin bir bilim dal olarak ortaya kmasndan evvel Osmanl toplumunu
ierisinde divan edebiyat airlerinin dnda tarih yazclarnn tarih olaylar anlatrlarken
dnemin "hikyeci, rivayeti tarih yazclg" anlayna uygun olarak anonim bir halk edebiyat
nesir tr olan efsanelere de yer verdikleri grlmektedir. Bu da bize o dnemlerde de
efsanelerin gerek szl gerekse yazl kltr ortamlar ierisinde icra edildiklerini
gstermektedir.
Bugn halk bilimcilerin "efsane" terimiyle tanmladg anlat trn Osmanl dnemi
tarih yazarlar eserlerinde nasl tanmlamlardr? Bu sorunun cevab sanrz "efsane"
kavramnn Trkedeki tarih seyrine k tutacak niteliktedir. rnegin; Fatih Sultan Mehmed
(14511481) devrinde ve daha sonraki devirlerde tercme edilmek ya da bir ksmnda o
dnemde halkn anlattklarndan derlemeler yaplmak suretiyle yazlan
7
ve ok geni bir icra
sahasna ulaan, Istanbul ve Ayasofyann tarihinden bahseden "Ayasofya Risaleleri" de
denilen yazma eserlerde
8
Ayasofya efsaneleri anlatlrken; "kssa", "hikyet" ya da "rivayet"

2
Kenan Akyz vd. (1990). Fuzl Divan, Ankara: Akag Yaynlar, s. 174.
3
Nesre eviriler tarafmzca yaplmtr.
4
Sabahattin Kk (2002). Bk ve Dvnndan Semeler, 2. bs., Ankara: Kltr Bakanlg Yaynlar, s. 256.
5
eyh Glb Dvn (1994). Haz.: Dr. Muhsin Kalkm, Ankara: Akag Yaynlar, s. 265.
6
Mehmet Surur elepi (2005). k mer Divnnn Tahlli, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Isparta: Sleyman
Demirel niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili Ve Edebiyat Anabilim Dal, s. 150.
7
rnegin; Ali El-Arab Ilyas, Hzer-Risle-i erife Tevrih-i btid-i ehr-i stanbul maa Ayasofya-i Kebr Bina-y Al-y l-
Nazr, adl eserinin kaynaklarn belirtirken; Binlarun tafsltn kimini tevrhden ve kimini
(20)
agzdan ve kimini
mhededen
(21)
tenkh ve tahrr [162a]
(1)
ve tebyn ve takrr idp
7
diyerek kendi devrindeki hem yazl hem de szl
kaynaklardan faydalandgn belirtmektedir. Ayrntl bilgi iin bkz.: Ferhat Aslan (2011). Ayasofya Efsaneleri, Istanbul:
Istanbul 2010 Avrupa Kltr Bakenti Ajans Yaynlar, Kltr Sanat Basmevi, s. 108.
8
Daha geni bilgi iin bkz.: Ferhat Aslan, age., s. 102-113.


- 84 -
kelimeleri anonim halk edebiyat nesir trlerinden biri olan "efsane" teriminin yerine
kullanlmtr.
rnegin; 16. yzylda Koca Nianc Reislkttap Celal-zde Mustafa elebi tarafndan
yazlan, Trh-i Kala-i stanbul ve Mabed-i Cmi-i Ayasofya, adl yazma eserde; Ayasofyann
tarihi anlatlrken, "Hz. Muhammedin Mira esnasnda Ayasofyann bir maketini grmesini
anlatan bir efsaneye de yer verilmektedir. Mellif bu efsaneyi eserinde: "Beyn Kerden-i
Mnend-i Cmi-i Ayaya Der Dern- Firdevs"
9
balg altnda ve "Rivyetdr ki"
10
diyerek
anlatmaktadr.
11

Yine; 16. yzyla tarihlenebilen Mustaf El-Fiz Ibn el-Hc Ahmedin, Menkb-
Ayasofya- Kebr, adl eserinde mellif Ayasofyann tarihini anlatrken; "Ayasofyann inas iin
gnderilen ilahi hazineler"i konu alan bir efsaneye de yer vermitir. Mellif bu efsaneyi
anlatrken; "Eyitdi: Bu yeri kazun, her ne bulursanuz bunun 'imret ve levzmna
(3)
sarf id,
didi. Bunlar ol halden ta'accb idp 'acab
(4)
gerek mi ola yohsa efsne mi ki diyp iret
eyledgi
(5)
yere bakup turdlar."
12
ifadelerini kullanr. Bu ifadelerde geen "efsane"
kelimesinin "gerek d", "yalan" anlamnda kullanldg anlalmaktadr.
Gnmze geldigimizde gnlk konuma dilinde efsane kelimesinin Osmanl
dnemindeki "inanlmayacak sz", "tuhaf anlatlar", "yalan", anlamndan farkl anlamlarda
da kullanldgn grmekteyiz.
Bu farkl anlamlardan ilki; "efsane"
13
kelimesinin bir sfat olarak; herhangi bir i ya da
meslek konusunda "uzmanlam" ve "ok baarl", "efsanelemi" siyaseti, arkc, futbolcu,
vb. "kiiler" ya da "markalar" iin kullanlmasdr:
rnegin; "Fenerbahenin efsane kalecisi vefat etti"
14
, "Efsane cerrah vefat etti"
15
,
"Efsane geri dnd, NordMende (marka tv) yeniden Trkiyede"
16

Ikincisi ise; "efsane yazmak" ya da "efsanelemek" eklinde bir fiil olarak "baarmak, bir
ite baarl olmak" anlamnda kullanldg grlmektedir:
rnegin: "Petar Tsenkov efsane yazd"
17
, "Yeniden efsaneler yazmaya geliyoruz",
18

"Gztepe kalecisi efsaneleti"
19

Yukardaki rneklerden de anlalacag zere; "efsane" kelimesi Trkeye girdikten
sonra gemiten gnmze gelinceye kadar; "inanlmas mmkn olmayan tuhaflklar,
anlatlar", "yalan", "bo sz", "uzmanlam" ve "ok baarl", "baarmak, bir ite baarl
olmak" gibi eitli anlamlar kazanm bu da sokaktaki vatandatan niversitedeki
akademisyene
20
kadar halkn bu kelimeye ne gibi anlamlar ykledigini "efsane" konusuna nasl
baktgn dogrudan etkilemitir.
21


9
Koca Nianc Reislkttap Celal-zde Mustafa elebi (948 [1541]). Trh-i Kala-i stanbul ve Mabed-i Cmi-i Ayasofya,
Istanbul Belediye Ktphanesi, Muallim Cevdet Yazmalar, Nu.: 0138, vr. 92a.
10
A.e., vr. 92b.
11
Efsanenin tam metni iin bkz.: Ferhat Aslan, age., s. 255-259.
12
Mustaf El-Fiz Ibn el-Hc Ahmed (976 [1568-1569]). Menkb- Ayasofya- Kebr, Yap Kredi Sermet ifter Aratrma
Ktphanesi Trke Yazmalar, Nu.: 550-2, vr. 20a.
13
Trke Szlkte efsane kelimesiyle birlikte; efsaneleme, efsanelemek, efsaneletirme, efsaneletirilme,
efsaneletirilmek, efsaneli ve efsanev kelimelerinin anlamlarna da yer verilmitir.
14
http://www.haberveriyoruz.com/fenerbahce-nin-hangi-futbolcusu-oldu.html, (14 Haziran 2011).
15
http://www.stargazete.com/guncel/efsane-cerrah-vefat-etti-haber-300136.htm, (14 Haziran 2011).
16
http://www.computerworld.com.tr/efsane-geri-dondu-nordmende-yeniden-turkiyede-detay_5227.html, (14 Haziran
2011).
17
http://haber.bgsohbet.net/petar-tsenkov-efsane-yazdi-849, (14 Haziran 2011).
18
http://www.saadet-elazig.org.tr/haber/yeniden-efsaneler-yazmaya-geliyoruz, (14 Haziran 2011).
19
http://www.konajans.com/?page=news&id=2823&show_id=1, (14 Haziran 2011).
20
Mbahat Ktkoglu vb. baz bilim insanlar zellikle yazl kaynaklar bakmndan yetersiz olan tarihin ok eski
dnemlerine ait bilgileri szl kaynaklardan bu arada efsane metinlerinden elde edebilecegimizi dolaysyla efsanelerin
tarih ilmine yardmc kaynaklar olabilecegini belirtmektedirler (Ktkoglu, 2007: 18-20). Buna ragmen gnmzde
farkl disiplinlerdeki pek ok akademisyenin anonim halk edebiyat trlerinden biri olan efsanelerin, zerinde


- 85 -
II. Anonim Halk Edebiyat Nesir Tr Olarak "Efsane" Terimi:
Halk biliminin bir bilim dal olmasndan nce, anonim halk edebiyat nesir trlerinden
birini ifade eden "efsane" teriminin yerine Osmanl dnemi kltr ortamlarnda; "kssa",
"hikyet" ya da "rivayet" kelimelerinin kullanldgn yukarda belirtmitir.
"Efsane" teriminin halk bilimsel anlamda tanm ve zellikleri bahsine gemeden nce
efsane kavram zerinde durmak gerekmektedir
22
.
Trkiye Trkesinde kullanlmakta oldugumuz "efsane" terimi dilimize Farsadan
gemitir. Farsa szlkte efsane kelimesinin karlg: "Masal, hikye ve yk"dr.
23
Arapada
efsane kelimesi "estir veya ustre" terimiyle karlanmaktadr. "Ingilizcede "legend",
Almancada "sage", Franszcada "lgende", Italyanca leggende, Ispanyolca leyenda" efsane
karlgnda kullanlan terimlerdir.
24
rneklerde de grldg gibi Bat dillerinde efsane
teriminin kkenini Latince "legendus" kelimesi oluturmaktadr. Bu Latince terim, Hristiyan
azizlerin bayramlarda, kutsal trenlerde okumu olduklar, azizlerin hayatlarn anlatan
hikyelere karlk gelmektedir. Yunanca da ise "Asycb (legz)" ya da "Ascb (leo)", "sylemek"
fiilinin kknden gelen "legontas" kelimesi "sylenmekte olan, sylence" anlamlarna
gelmektedir.
25

Trkiye Trkesinde "efsane", "menkbe" "esatir" ve "rivayet" gibi terimlerle ifade
ettigimiz bu anlat trnn Trk lehelerindeki karlklarn Metin Ergun yle sralamaktadr:
"Anadolu dnda yaayan Trklerden Azerbaycan arasnda esatir, mif, efsane; Trkmenler'de
epsana, rovayat; zbekler'de efsane, rivayat; Karakalpaklar'da epsane, legenda, anz, anz-
engime; Kazaklar'da anz, anz-engime, epsane-hikayet; Bakurtlar'da rivayat, legenda; Krm
Tatarlar'nda efsane; Kazan Tatarlar'nda rivayat, legenda, ekiyet, beyt; Altay Trkleri'nde
kuun, kep-kuun, mif-kuun, legenda-kuun, Hakaslar'da kip-ooh, legenda, ooh-aah, az
da olsa nmah; Tuva Trkleri'nde tool-urgu ugaa, tg ugaa, genel ad olarak toolurgu
bolga tg ugaalar; $orlar'da purungu ook, kep-ook, erbek; Karaaylar'da aytv, tavruh;
Uygurlar'da rivayet, epsene; Yakutlar'da kepseen, sehen, kepsel, blrg sehen; Dolganlar'da
ukah; Tofalar'da uleger, uvalar'da halap, mif, legenda, az da olsa yumah; Krgzlar'da
ulam, mif, lakap, comok vb. terimler efsane karlg olarak kullanlmaktadr."
26

Grldg gibi Trk leheleri arasnda bu anlat tr daha ok Farsa kkenli "efsane",
Arapa kkenli "rivayet" ve Latince kkenli "legenda" terimleriyle karlanmaktadr.


"Efsane"nin Tanm ve zellikleri Kesin Olarak Belirlenebilir mi?
Halk biliminin on dokuzuncu yzyln balarndan itibaren bagmsz bir bilim dal
olarak ortaya kndan itibaren Grimm Kardeler, Max Luthi, Linda Degh vb. pek ok Batl
aratrmac "efsane" terimi zerinde durmu ve bu anlat trnn tanmn yapmaya

allmaya deger bir konu olmadgn, bu anlatlarn yalan, bo laf olduklarn dnmeleri sanrm halk biliminin
bir bilim dal haline gelmesinden nce efsane kelimesine yklenen anlamlardan ileri gelmektedir.
21
Szl kaynaklardan yapm oldugumuz efsane derlemelerinde, bir ksm szl kaynaklarn efsane dendiginde ilk
akllarna gelen eyin Fenerbahe Spor Kulb ya da Alex de Souza oldugunu bizzat mahede ettik.
22
Daha nceki almalarda efsanenin eitli szlk ve ansiklopedilerdeki tariflerine yer verildigi iin bu almada
konu zerinde durulmayacaktr. Konu ile ilgili u kaynaklara bkz.: Metin Ergun (1997). Trk Dnyas Efsanelerinde
Deime Motifi, C. 2. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, s. 56; Mehmet Naci nal (2003). Mula Efsaneleri, Mugla:
Mugla niversitesi Yaynlar, s. 25; Ismail Grkem (2006). Elaz Efsaneleri, nceleme-Metinler, Elazg: Manas Yaynlar,
s. 2627.
23
Mehmet Kanar (2000). Farsa-Trke Szlk, Istanbul: Deniz Kitabevi, s. 102.
24
Saim Sakaoglu (1980). Anadolu Trk Efsanelerinde Ta Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Katalou, Ankara: Ankara
niversitesi Basmevi, s. 4.
25
Pnar Dnmez Fedakr (2008). Karakalpak Efsaneleri (nceleme-Metinler), Yaymlanmam Doktora Tezi, Izmir: Ege
niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dnyas Aratrmalar Anabilim Dal, Trk Halk Bilimi Bilim Dal, s. 87.
26
Metin Ergun (1997). Trk Dnyas Efsanelerinde Deime Motifi, C.1. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, s. 1-2.


- 86 -
almtr. Bu tanmlarn birbirinden farkl bak alarn ihtiva ettigini ve aralarnda bir birlik
olmadgn da belirtmek gerekir.
27
Bundan dolay masal, destan, halk hikyesi vb. diger halk
edebiyat rnlerinde de oldugu gibi tm halk bilimciler tarafndan kabul edilebilmi, ortak bir
tanmdan sz etmek mmkn degildir. nk efsanelerle ilgili yaplan tanmlarda
aratrmacnn bak as, uyguladg yntem ve derledigi, zerinde altg snrl saydaki
malzeme, yapm oldugu tanm etkilemektedir. Yaplan btn bu tanmlara bakldgnda
efsanelerin belirli zelliklerinin n plana karldg grlr.
Trkiyede efsaneler zerine nemli almalar yapm olan Saim Sakaoglu, zellikle
yabanc aratrmaclarn tanmlarn degerlendirerek efsanelerin bu tanmlarda yer alan drt
ana unsurunu yle sralar:
"a. $ahs, yer ve olaylar hakknda anlatlrlar.
b. Anlatlanlarn inandrclk zelligi vardr.
c. Genellikle ahs ve olaylarda tabiatst olma zelligi grlr.
Tariflerde yer almayan u zelligi de drdnc madde olarak eklemek mmkndr:
. Efsanelerin belirli bir ekli yoktur; ksa ve konuma diline yer veren anlatmalardr."
28

Efsaneler zerine alan aratrmaclarn bir ksm Batda oldugu gibi efsaneyi
tanmlarken efsanelerin; mit, masal, destan, halk hikyesi vb. halk nesrinin diger trleriyle olan
ilikisini gz nnde tutarak bu trlerden ayrldg noktalar vurgulamlardr. Bir ksm ise
daha nce yaplan tanmlardan ve zerinde altklar efsane metinlerinden hareketle
efsanelerin belli bal zelliklerini belirtmilerdir.
Gerek yabanc gerekse Trk halk bilimciler tarafndan yaplan efsane tanmlarnn ve bu
tanmlardan karlan efsanelerin zellikleri kanaatimizce daha ok szl kaynaklardan
derlemeler yaplarak elde edilmi efsanelerden hareketle ortaya konulmu olsa gerektir.
Diger kltr unsurlar gibi efsaneler, yaznn icadndan nce szl kltr ortamnda
kuaktan kuaga "szl" olarak aktarlmtr. Yaznn icadyla birlikte ise efsaneler, zellikle
"hikyeci (rivayeti) tarih" anlaynn da etkisiyle kaleme alnan yazl kaynaklar, daha ok da
tarih kitaplar, vastasyla korunarak gelecek nesillerle aktarlmtr.
Yazma eserlerdeki efsaneler dikkate alndgnda
29
yukarda Saim Sakaoglunun
kendinden nce yaplan efsane tanmlarndan hareketle sraladg zelliklerin bir ksmna baz
eklemelerin yaplmas gerektigini dnmekteyiz. $yle ki:
"Anlatlanlarn inandrclk zellii vardr."
Yazma eserlerde de melliflerin anlattklar efsanelere
30
inandklarn grmekteyiz.
rnegin: Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde bulunan bir Anonim Osmanl Kroniginde

27
Hatta bazen ayn aratrmacnn farkl almalarnda "efsane" trn farkl ekillerde tanmladgn grebilmekteyiz.
rnegin; efsaneler zerine pek ok alma yapm olan Linda Dgh Legend and Belief: Dialectics of a Folklore Genre
(Efsane ve nan: Folklor Trlerinin Diyalektii), adl almasnda efsaneleri halk hikyesi, saf ve eletiremeyen halk
bilimi, halk didaktigi, bilgelik ve felsefe, gerek dnyann fantastik yansmas, din ve mitoloji, bilinli ya da bilinsiz
fikirlerin yansmas, toplumsal belirsizliklere kar ortaklaa tepki, anlatmn ak biimi, anlatmsal yeterlilik, sembol
sistemi, sitil, biim ve estetikler (Dgh, 2001: 24). eklinde tanmlamaktayken ayn yazar Gnmz Balamnda Efsane
zerine Teorik Bir Dnme ve Efsanenin Tanm adl almasnda efsaneleri: Sanatsal olarak formle edilmi, nc bir
ahsa anlatlan ve gemite ya da tarihsel gemite kurulmu geleneksel bir hikye ya da anlatdr. Aslnda gerek
degildir; ancak anlatc ve dinleyicileri tarafndan gerek olduguna inanlr. Gemite ya da tarihsel gemite
kurulmam, geleneksel olma zelligi kazanmam ve yaanlan an ile ilgili efsaneler de bulunabilir (Dgh, 2005: 345)
diye tanmlamaktadr.
28
Saim Sakaoglu, age., s. 5-6.
29
Bu tespitler daha ok incelemi oldugumuz; Anonim Osmanl Kronikleri, Mellifi Belli Osmanl Kronikleri ve
Istanbul ve Ayasofyann Tarihinden bahseden yazma eserlerden hareketle yaplmtr. Daha farkl eserlere baklacak
olursa bu tespitlere yenilerinin eklenebilecegi ihtimalini hatrdan uzak tutmamak gerekir.
30
Mellifler, eserlerinde naklettikleri ve bu gn bizim efsane olarak tanmladgmz anlatlar devrin artlar
geregi tarih hakikatler, dogru rivayetler nazaryla bakmaktadrlar.


- 87 -
mellif Istanbul ve Ayasofyann tarihini, anlatrken; Ayasofyann rengrenk mermerlerinin
devler tarafndan Kaf Dagndan getirilmesi "efsane"sini anlattktan sonra o devirde bir ksm
insanlarn bu kadar renkli, gzel mermerlerin bir eit sanatla ustalar tarafndan elde
edilebildigi iddasn akl d bulur ve: "Bir suya renk katup drtl renk ve mevc olmak
muhldr. kl kabul itse olmaz. Sleyman Neb divlere getrddi makuldur ve hem
vkidr." diyerek bu "efsane"ye olan inancn dile getirir ki bu ifadeler o devrin efsane
anlatclarnn tavrn net bir ekilde ortaya koyan nemli bir rnektir.
31

Peki efsanelere "anlatan" ve "dinleyen" de inanr m?
Yukardaki rnek bize Osmanl dneminde genel olarak halkn, gerek egitimli gerekse
egitimsiz kimselerin, szl ve yazl kltr ortamnda icra edilen bu efsanelere inandgn
dndrmektedir.
Sahada, szl kaynaklardan yapm oldugumuz derleme almalar bu dncenin
gnmzde ksmen degitigini ortaya koymaktadr. Kanaatimizce bugn, zellikle de tarih ve
din kkenli efsanelerin inandrclk vasf "anlatan" ya da "dinleyen"in egitim seviyesiyle,
inanlaryla; dine ve topluma bak asyla dogrudan baglantldr. Buna gre; inan derecesi
dk ama egitim seviyesi yksek olan, zellikle lisans ya da lisansst bir egitime sahip
kiiler genellikle efsanelere inanmamaktadrlar. Bu kiiler efsaneleri "yalan", "bo sz",
"heyecan verici", "fantastik", "eglenceli" olarak nitelemektedirler. Bunun en nemli sebebi eski
aglara ait, agd kalm bir dnya grnden, dnce sisteminden kaynaklanan
sebeplerin, eski aklamalarn, ok "gelikin bir perspektif"ten, gnmz dnyasndan
baklnca yanl grlyor olmasdr. Fakat bu hkm dogru olmadg gibi, dar grl ve
hakszdr.
32

Bunun yannda inan derecesi ykseldike egitim seviyesi ne olursa olsun kiilerin
efsanelere zellikle de din kkl efsanelere inandklarn syleyebiliriz.
"Efsanelerin belirli bir ekli yoktur; ksa ve konuma diline yer veren anlatmadr." ifadesi
kanaatimizce szl kltr ortamnda icra edilen, kulaktan kulaga nakledilen efsanelerin slubu
iin sylenebilir. Ancak yazl kltr ortamnda belli bir mellif tarafnda yazlan yazma
eserlerde, konunun gidiatna uygun bir yerde aktarlarak konuya dahil edilen bir efsanenin
hacim ve slup bakmndan; szl kltr ortamnda icra edilen efsanelerin hacim ve
slubundan farkl olabilecegini yapm oldugumuz derlemelerde tespit ettik.
Buna gre, "Ayasofya risaleleri"nde oldugu gibi, eger bir efsane yazl kltr ortamnda
bir mellif tarafndan yazlmsa ya da naklediliyorsa devrin "in gelenegi"ne gre Arapa,
Farsa kelime ve tamlamalar kullanlarak, ataszleri, deyimler, yer yer yet ve hdislerle,
Arapa, Farsa iirlerle sslenerek, uzun ve sanatl bir slupla oluturulmaktadr.
33
Szl
kltr ortamnda ise kaynak ahs tarafndan ksa ve konuma diliyle anlatlmakta, elektronik

31
Andan gine binya el urup etrf- lemde olan bennlardan ve garb mermerlerden ve garyib direklerden env
rengn mermerlerden bulup getrdiler. Sleyman Neb Kuds-i Mbrekde ve Aydunckda itdrdigi kkden ki zr
divlern getrdigidr ve hem Ayasofyadaki mermer direkleri dem-oglan getrmek muhldr
633
. Imdi Ayasofyada
kim sekiz somaki direkler ki vardur, anlar kzl somakidr. Anun madeni Kh- Kafda olur dirler. Ol didkleri
direkler ancak Kh- Kafdan getrmilerdr. Andan gayr yirde yokdur. Bazlar dirler kim ol somaki mermer
dkmedr dirler. $yle dirler kim iler zamanda her nice direk isterlerse [65
a
] ana gre kalp iderlermi. Dah iine su
koyarlarimi. Andan nice renk isterse ol rengi suya katarlarimi ve bir ot olurm. Ol ot suya koyarlarimi. Ol su
tonarm
634
mermer olurm dirler. Eger bu beyan vki olsa gerek kim bu zamanda dah ol sanat bilr dem olur idi.
Zr kim iler zamanda her ne sanat ki telf olduysa an bu zamanda bilr dem ola, mermer dzmek sanat olmaya.
Andan malmdur ki abes szdr. Hele eger yek renk olsa fi1-cmle vkidr diyeydi. Bu kez mermer vardur ki drt
drl
635
renkdr. Bir suya renk katup drtl renk ve mevc olmak muhldr. kl kabul itse olmaz. Sleyman Neb
divlere getrddi makuldur ve hem vkidr. Divler elinden her ne ki dirlerse gelr. Andan sonra Sleyman Neb
yapdurdug kkleri ykdurup anda olan acyib ve
636
garyip mermer direkleri ekskleri kadar getrp Ayasofyay
yapdlar. Daha geni bilgi iin bkz.: Anonim Osmanl Kronii (12991512) (2000). Haz.: Necdet ztrk, Istanbul: Trk Dnyas
Aratrmalar Vakf, s. 106-107.
32
Wilfried Buch (2003). Masal ve Efsane zerine, (ev., Ali Osman ztrk), Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklamlar,
Haz.: Glin gt Eker vd., Ankara: Mill Folklor Yaynlar, s. 310-311.
33
Bu trden bir efsane metni rnegi iin bkz.: Ferhat Aslan, age., s. 255-259.


- 88 -
kltr ortamnda ise daha ok szl kltr ortamnda oldugu gibi ksa ve konuma diliyle yer
almaktadr.
Yurt iinde ve dnda efsaneler zerine yaplan almalardaki tanmlarda tr analizi
yoluyla, her bir tre ait konseptlerin ve onu digerinden ayran kategorinin ortaya konmas
amalanmtr.
34
Son yllarda efsanelerle ilgili yaplan aratrmalarn sayca artmas, efsane
metinleri gz nnde bulundurularak yaplan tanmlarn yetersizligini ortaya koymutur.
Yaplm olan efsane tanmlarnda efsanenin son derece geni bir konu eitliligine sahip oluu
ve ierdigi gerek mill gerekse evrensel motiflerin zenginligi gz nnde bulundurularak, konu
ile tr eitleyen bir anlay sergilenmitir.
Efsaneler konusunda nemli almalara imza atan Linda Dgh, bu bak asnn
yanllgn: "Benim nerim efsane szcn, imdiye kadar eitli rgtsel prensiplere
dayanan, kk kategoriler ierisine girmeye zorlanan, uzun ve ksa btn hikyeleri
kapsayan bir emsiye terimi olarak kullanmaktr. Daha anlaml bir analiz iin, olas efsane
ekirdegini tayan btn materyalleri bir araya getirmek mantkl olacaktr. Bana gre,
efsanenin zenilmi ve planlanm ekli ve ierigi yznden oy birligiyle efsane (ya da
fabulate) olarak tanmlanan bir anlatyla balayarak, diger az ya da ok tutarl bir ekilde
memorat, memorabile, casus, chronikat, chroniknotiz, dite, fikt, Geschicte, Erlebnisgeschiehte,
batl inan, batl inan hikyesi, gerek hikye, kiisel deneyim hikyesi, sylenti, inan
hikyesi, mit, din anlatlar, anekdot vd. tarznda snflandrlm olanlar da kapsar.
Halkbilimciler, bunlarn hepsinin efsane ya da hikye olup olmadgna veya halkbilimine ait
olup olmadgna asla karar veremeyeceklerdir."
35
szleriyle aka ifade etmektedir.
Efsaneler zerine yaplan yeni almalar neticesinde de yeni efsane tanmlar ile
karlama ihtimalimiz her zaman bulunmaktadr. nk efsane tr diger anlat trlerine
nazaran daha canl ve degiken bir yap arz eder. Bunun en nemli sebebi efsane syleme/icra
etme gelenegine ait kurallarn henz kesin hatlarla belirlenmemi olmasdr.
Efsane yerel bir rndr; iinde yer alan mitolojik, tarih, din ya da fantastik kkeni,
ekirdegi yeerttigi, byttg ve serpildigi gzlenebilir. Srekli olarak bir biim deiikliine
ve dnme urayan canl bir metabolizmadr. Efsanelerde yer alan kahramanlar herkes tanr
veya bir zamanlar tanmtr. Bu kiiler evrenizdeki insanlardr, yaknlarnzdr, aslnda bizzat
sizsinizdir. Ayrca efsanenin getigi olayn yeri gerektir. Bu yer gznzn nnde, kapnzn
ardndadr. Efsaneler, tam olarak tarih iinde ve tarih tarafndan yenilendiklerinden eitlidir,
deiken ve ok saydadr. Ayn inan, kii, yer ya da olay toplum muhayyilesinde ok eitli
ve ok sayda anlat dogurabilir.
36

Kanaatimizce efsanelerin bu canl, deiken ve eitli yapsndan dolay efsane
aratrmaclar derleyip inceledikleri malzemeden
37
hareketle zerinde mutabakat
saglanamayacak yeni bir tanm yapmaktan ziyade; bugne kadar yaplan efsane tanmlarndan
hareketle efsanelerin yaps, ierigi, icras, ilevi vb. zelliklerine yenilerini ekleyerek halk
bilimcilerin zerinde mutabakat saglayacaklar bir tanmn ortaya kmasna katk
saglamaldrlar.
Bu dnceden yola karak gerek bugne kadar yaplan efsane tanmlarndan gerekse
bizzat efsaneler zerine yaptgmz aratrmalardan hareketle efsanelerin zelliklerini yle
sralayabiliriz:

34
zkul obanoglu (1999). Halkbilimi Kuramlar ve Aratrma Yntemleri Tarihine Giri, Ankara: AkagYaynlar, s. 13.
35
Linda Dgh (2005). "Gnmz Baglamnda Efsane zerine Teorik Bir Dnme ve Efsanenin Tanm", (ev.: Selcan
Grayr), Halkbilimde Kuramlar ve Yaklamlar 2, Haz.: M. cal Oguz, Selcan Grayr, Ankara: Geleneksel Yaynclk, s.
345.
36
Bonnefoy Yves vd. (2000). Antik Dnya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Szl, C. II, Haz.: Levent
Ylmaz, Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar, s. 911-912.
37
Burada "malzeme" kelimesi sadece efsane metnini degil ayn zamanda icrac, dinleyici, icra sebebi, icra ortam vb. icra
ile ilgili diger tm etkenlerin bilgisini kapsayacak ekilde kullanlmtr.


- 89 -
a. Efsanelerin Yaps; "szl gelenegin rn olan mensur anlatlar olmas", yazl
kltr ortamnda bir mellif tarafndan yazlmsa uzun ve sanatl bir slupla oluturulan
efsaneler olmakla birlikte, szl ve elektronik kltr ortamlarnda daha ok "ksa" anlatmalar
olarak yer almas, "bazen birisinden duyduguma gre, anlatlanlara gre, bu gerekten
olmu, gerekten de byleymi vb. gibi balang formellerine sahip olmas",
b. Efsanelerin erii; "tarih ya da yaanlan anla ilgili bir olay, tarih veya din bir
ahs veya bir yeri konu edinmesi", "gereklik unsurunun yannda olaganstlk, kutsallk ve
inandrclk zelliklerine de sahip olmas", "yar tanrlar, insan ya da belli bal meknlar
konu edinmesi", "gnmzde de oluabilmesi",
c. Efsanelerin cras; "profesyonel anlatc tarafndan anlatlmas art olmamakla
birlikte, iyi efsane anlatmasyla "gngrm", "yal" ve "konuya ilgi duyan-konuya hkim" gibi
sfatlarla anlan kiilerin anlatmas, "belirli bir anlatm yeri ve zaman olmamakla birlikte,
zellikle efsaneye konu olan maddi unsur grldg, soruldugu ya da bahsi getiginde, uygun
bir sosyal art ve evreye bagl olarak anlatlmas", "yazl kltr ortamnda, tarih kitaplarnda
konunun gidiatna uygun bir yerde mellif tarafndan yazl olarak nakledilmesi" ve "anlatc
ve dinleyici tarafndan daha ok tarih ya da din gerekler zerine kurulduguna inanlmas",
. Efsanelerin levleri; "insanlarn merak ettikleri sorulara cevap vermesi ve
olaganst durumlara aklk getirmes", "gt vermesi, rnek gstermesi", "toplumsal kural ve
davranlar gretme ve uygulamaya ynlendirmesi", "toplumca ho karlanmayan tutum ve
davranlar yasaklamas ve bunlardan caydrmas", "evren, dnya, insan ve diger canllar,
maddeler, toplumsal olgu, davran ve kurallar ve sosyal kurumlarn kkeni ve ilevi hakknda
aklayc bilgi vermesi", "toplumsal hafzann ve toplumsal ideallerin canl tutulmasna hizmet
etmesi" zelliklerine sahiptir.
38

SONU
Halk biliminin ortaya kndan itibaren efsaneler zerine pek ok alma yaplmtr.
Bu aratrmalarn temelini; szl kaynaklardan "efsane" derleme ve inceleme oluturmaktadr.
"Efsane" kelimesine halk bilimcilerin baka, kaynak kiilerin baka anlamlar yklemesi tr ile
ilgili derleme almalar yapan aratrmaclar sahada zor durumda brakabilmektedir.
Efsaneler zerine almalar yapacak olan halk bilimcilerin, "derleme" srasnda bu tr
zorluklarla karlamamalar iin kaynak kiilerin "efsane" kelimesini nasl
anlamlandrdklarn nceden bilmesi gerekmektedir. Efsane kelimesinin Trk dili ve kltr
ierisinde yklendigi anlamlar bilen derleyici, kaynak kiiyle kuracag iletiimde bu anlamlar
gz nnde tutacak ve bylece daha saglkl bir derleme sreci geirerek "efsane"
derleyebilecektir.
Trkedeki tarih seyrine baktgmzda "efsane" kelimesinin canl bir organizma gibi
yaayan, degiime ve anlam genilemesine ugrayan kelimelerden biri oldugunu syleyebiliriz.
Efsane kelimesi Trkeye girdigi gnden bu gne dek farkl kltr ortamlarnda farkl
anlamlarda kullanlmtr.
On altnc yzyldan itibaren Osmanl toplumunu ierisinde daha ok; "inanlmas
mmkn olmayan tuhaflklar, anlatlar", "yalan", "bo sz" anlamlarnda kullanlan bu
kelimenin anlam gnmzde daha da genilemitir. Gnlk konuma dilinde "efsane"
kelimesinin bir sfat olarak; herhangi bir i ya da meslek konusunda "uzmanlam" ve "ok
baarl" siyaseti, arkc, futbolcu, vb. "kiiler" ya da "markalar" iin kullanlmasnn yan sra
"efsane yazmak" ya da "efsanelemek" eklinde bir fiil olarak "baarmak", "bir ite baarl
olmak" anlamlarn yklendigi grlmektedir. Bu anlamlar ifade etmek iin de "efsane"
kelimesinden; efsaneleme, efsanelemek, efsaneletirme, efsaneletirilme, efsaneletirilmek,
efsaneli ve efsanev kelimelerinin tretilerek kullanldg tespit edilmitir.

38
Ferhat Aslan, age., s. 78-79, Pnar Dnmez Fedakr, age., s. 101.


- 90 -
Nihayet "efsane" kelimesi halk biliminin bir bilim dal olmasndan ve Trkiye'de halk
bilimsel almalarn artyla anonim bir halk edebiyat anlat trnn ad olmu, terimsel bir
anlam da kazanmtr.
Bu safhadan sonra pek ok halk bilimci; "canl, degiken ve eitli" bir yapya sahip olan
"efsane"lerin tanmn yapm fakat bugne kadar zerinde mutabakat saglanm bir tanm
ortaya konulamamtr. Bundan dolay kesin olarak belirlenmi, yeni bir tanm yapmaktan
ziyade; bugne kadar yaplan efsane tanmlarndan hareketle efsanelerin yaps, ierigi, icras,
ilevi vb. zelliklerine yenilerini ekleyerek halk bilimcilerin zerinde mutabakat saglayacaklar
bir tanmn ortaya kmasna katk saglanmaldr.


KAYNAKA
AKYZ, Prof. Dr. Kenan vd. (1990). Fuzl Divan, Ankara: Akag Yaynlar, s. 174.
ILYAS, Ali El-Arab (970 [1562-1563]). Hzer-Risale-i erife Tevrih-i btid-i ehr-i stanbul maa Ayasofya-i Kebr Bin-y
Al-y l-Nazr, Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi, Nu.: 1803/4, vr.161b-176a.
Anonim Osmanl Kronii (12991512) (2000). Haz.: Necdet ztrk, Istanbul: Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, s. 106-107).
ASLAN, Ferhat (2011). Ayasofya Efsaneleri, Istanbul: Istanbul 2010 Avrupa Kltr Bakenti Ajans Yaynlar, Kltr
Sanat Basmevi, s. 108.
BONNEFOY, Yves vd. (2000). Antik Dnya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Szl, C. II, Haz.: Levent
Ylmaz, Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar, s. 911-912.
BUCH, Wilfried (2003). "Masal ve Efsane zerine", (ev. Ali Osman ztrk), Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklamlar,
Haz.: Glin gt Eker vd., Ankara: Mill Folklor Yaynlar, s. 310-311.
ELEPI, Mehmet Surur (2005). k mer Divnnn Tahlli, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Isparta: Sleyman
Demirel niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili Ve Edebiyat Anabilim Dal, s. 150.
OBANOCLU, zkul (1999). Halkbilimi Kuramlar ve Aratrma Yntemleri Tarihine Giri, Ankara: Akag Yaynlar.
DGH, Linda (2001). Legend and Belief: Dialectics of a Folklore Genre (Efsane ve nan: Folklor Trlerinin Diyalektii),
Bloomington and Indianapolis: Indiana University Press.
DGH, Linda (2005). "Gnmz Baglamnda Efsane zerine Teorik Bir Dnme ve Efsanenin Tanm", (ev.: Selcan
Grayr), Halkbilimde Kuramlar ve Yaklamlar 2, Haz.: M. cal Oguz, Selcan Grayr, Ankara: Geleneksel Yaynclk.
ERGUN, Metin (1997). Trk Dnyas Efsanelerinde Deime Motifi, C. 1., Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, s. 56;
FEDAKR, Pnar Dnmez (2008). Karakalpak Efsaneleri (nceleme-Metinler), Yaymlanmam Doktora Tezi Izmir: Ege
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dnyas Aratrmalar Anabilim Dal, Trk Halk Bilimi Bilim Dal.
GRKEM, Ismail (2006). Elaz Efsaneleri, nceleme-Metinler, Elazg: Manas Yaynlar, s. 2627.
KANAR, Mehmet (2000). Farsa-Trke Szlk, Istanbul: Deniz Kitabevi, s. 102.
CELAL-ZDE MUSTAFA ELEBI, Koca Nianc Reislkttap (948 [1541]). Trh-i Kala-i stanbul ve Mabed-i Cmi-i
Ayasofya, Istanbul Belediye Ktphanesi, Muallim Cevdet Yazmalar, Nu.: 0138, vr. 92a.
KK, Sabahattin (2002). Bk ve Dvnndan Semeler, 2. bs., Ankara: Kltr Bakanlg Yaynlar, s. 256.
KTKOCLU, S. Mbahat (2007). Tarih Aratrmalarnda Usl, 8. bs., Istanbul: Elif Kitabevi.
MUSTAF, El-Fiz Ibn el-Hc Ahmed (976 [1568-1569]). Menkb- Ayasofya- Kebr, Yap Kredi Sermet ifter Aratrma
Ktphanesi Trke Yazmalar, Nu.: 550-2, vr. 20a.
NAL, Mehmet Naci (2003). Mula Efsaneleri, Mugla: Mugla niversitesi Yaynlar, s. 25.
SAKAOCLU Saim, (1980). Anadolu Trk Efsanelerinde Ta Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Katalou, Ankara: Ankara
niversitesi Basmevi.
eyh Glb Dvn (1994). Haz.: Dr. Muhsin Kalkm, Ankara: Akag Yaynlar, s. 265.
TIETZE, Andreas (2002). Tarih ve Etimolojik Trkiye Trkesi Lugat, C. I (A-E), Istanbul: Simurg Yaynlar, s. 626.
Trke Szlk (1998). Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, s. 674.
http://www.computerworld.com.tr/efsane-geri-dondu-nordmende-yeniden-turkiyede-detay_5227.html, (14 Haziran
2011).
http://www.haberveriyoruz.com/fenerbahce-nin-hangi-futbolcusu-oldu.html, (14 Haziran 2011).
http://haber.bgsohbet.net/petar-tsenkov-efsane-yazdi-849, (14 Haziran 2011).
http://www.konajans.com/?page=news&id=2823&show_id=1, (14 Haziran 2011).
http://www.nisanyansozluk.com/?k=efsane (14. 10. 2012).
http://www.saadet-elazig.org.tr/haber/yeniden-efsaneler-yazmaya-geliyoruz, (14 Haziran 2011).
http://www.stargazete.com/guncel/efsane-cerrah-vefat-etti-haber-300136.htm, (14 Haziran 2011).