KLMLENDRME ENERJ GER KAZANIMINDA ISI BORULU ISI DETRCLER

Ali GNGR 1955 Elaz doumlu, evli ve iki kz ocuk babasdr. Ege niversitesi, Mhendislik Bilimleri Fakltesi Makina Mhendislii Blmnden 1977 ylnda Mhendis, 1978 ylnda Yksek Mhendis ve ayn niversitenin Gne Enerjisi Enstitsnden 1985 ylnda Doktor Mhendis derecelerini ald. 1986 ylnda Kanada'da, Brace Research Institute'de alt ay aratrmalarda bulundu. 1989 ylnda Is ve Madde Transferi Bilim dalnda Doent oldu. 1978'den beri niversitede ve halen Ege niversitesi Gne Enerjisi Enstits ve Mhendislik Fakltesi Makina Mhendislii Blmnde retim yesi olarak almaktadr.

ZET
Is borular son yllarda ok deiik, ok verimli ve ok stn uygulamalar ile yaygn bir kullanm alan bulmutur. Bu yazda s borularnn temel prensipleri, kullanlan malzemeler, alma akkanlar zerinde durulmutur. Is borularnn ok deiik uygulamalar mevcuttur. Bu yazda s borulu s deitiricilerin enerji geri kazanm ve zellikle iklimlendirmedeki uygulamalar anlatlmtr.

ISI BORULARI, GENEL BLGLER

Is borusu, vakum prosesi uygulanm kapal bir hacim olup, genellikle boru eklinde (silindirik, i yzeylerine fitil kaplanm (yerletirilmi veya oluturulmu) ve tm fitil yzeyleri ve kaplar kanallar alma (evrim) akkan ile doldurulmu bir yapdadr. Tek bir s borusunun alma prensibini aklamak iin izilen bir ematik yap ekil 1'de gsterilmitir. ekilden de grld gibi s borusu genelde ksmdan olumutur.

a-) Evaporatr (Buharlatrc) blgesi, b-) Adyabatik (Is kaypsz ara) blgesi, c-) Kondenser (Youturucu) blgesi,

Bir s borusunun buharlatrc blgesine s uygulandnda (1), alma akkannn bir ksm buharlar (2) ve hemen sonra hacmin kesiti dolduran bu buhar ak (3) youturucu blgesinde s k (5) sonucunda yzeylerde youma (4) oluur ve bu youan sv fitil iinde kaplar ve varsa yerekimi etkileriyle buharlatrc blgesine geri dner (6) ve evrim s al verii boyunca sreklidir. Bylece bu evrimsel ilemde "Buharlama ss" dediimiz s buharlatrc blgesindeki s kaynandan ekilerek, youturucu blgesindeki souk kaynaa aktarlm olmaktadr. lk patenti 1944 yllarnda alnan, uzun sre bilinmeyen bu uygulama, uzay aratrmalar ve nkleer endstrinin yaylm ile geni bir uygulama alan kazanmtr. Daha sonra yaylan uygulamalarla rnein, elektronik devlerin soutulmasnda, frnlara, dkm kalplarnn soutulmasnda, piiricilerde, plastik ekstrzyon kalplarnda enjeksiyon kalp cihazlarnn soutulmasnda, gne enerjisi toplayclarnda ve s deitiricili s geri kazanm nitelerinde kullanlmtr.

ISI BORULARI YAPIMINDA KULLANILAN MALZEMELER

Is Borusu Malzemeleri Is borusu gvde (d boru) malzemesi olarak Bakr, Alminyum, Paslanmaz elik gibi malzemeler kullanlabilmektedir. Ancak kullanlan s borusu malzemelerinin alma akkanyla uyumlu olmas gerekmektedir. Tablo 1'e baz alma akkanlar ile baz s borusu malzemelerinin uyumluluklar verilmitir. Uygun bir s borusu tasarmnda uyumluluk, bu korozyon veya gaz olumas sorunlar nedeniyle nem kazanmaktadr.

Is borulu s deitiricilerde ise Bakr boru-Alminyum levha kanat yaps yaygn olarak kullanlr. Kanatlar kesiksiz oluklu dz tip, kesiksiz dz tip veya spiral yapda da olabilir. Baz uygulamalarda boru ve kanatlar malzemelerin ayr sl genlemeleri problemlerinden saknmak iin ayn malzemelerden imal edilebilir. Egzos scaklnn 220C'nin altnda olmas durumunda s borulu s deitiriciler sklkla alminyum boru ve kanatlardan imal edilir yakn verimlilikte bakr s borular alminyum olanlardan daha pahaldr. Bakr niteler genellikle yalnzca, alminyum niteler iin korozyon ve temizleme problemlerinin bulunduu durumlarda kullanlr. Korozyonlu atmosferler iin kanatl borular koruyucu kaplamalar ile, sl verime en az etki yapacak biimde kaplanabilir. Is borulu s deitiriciler 220 C'nin zerinde genellikle elik boru ve kanatlardan imal edilirler. Kanatlar genellikle paslanmay nlemek iin zel kaplanr (alminize).zel uygulamalar iin ayr malzeme ve/veya ayr alma akkanlar kullanlan zel tasarmlar yaplabilir.

Fitil Malzemeleri Bir s borusu iin fitil malzemesinin seimi birok faktre bal olabilmektedir. Bata alma akkanyla uyumluluu yannda, alma akkannn youturucudan, buharlatrcya iletilmesini salayacak kapilar basncn oluturulmas asl ama olarak istenebilir. Fitil ayrca alma akkann buharlatrc yzeyine datm salayabilmelidir. Fitil malzemesi olarak ok ince dokunmu (60-200 Mesh) deiik malzemelerden (rnein, bakr, pirin, nikel, alminyum, paslanmaz elik) deiik standartlarda elekler kullanlabilecei gibi, lifli malzemeler, ince ak kanallar bu amala kullanlan fitil yaplarndadr. Deiik fitil yap biimleri ilgili kaynaklardan bulunabilir (7.8) Dk Scaklk Uygulamalar in Is Borusu alma Akkanlar Is borularnda kullanlan alma akkanlar kritik zellikleri, kaynama noktas, buharlama ss, dier malzemelerle uyumluluk, sl iletkenlik, slatabilirlik, buhar basnc, sl kararllk, kinematik viskozite, yzey gerilimi katsays, donma noktas gibi zellikleri bakmndan deerlendirilir. klimlendirme uygulamalar gibi dk scaklk uygulamalarnda kullanlabilecek baz alma akkanlar ve kullanm alma scakl blgeleri

Tablo 2'de gsterilmitir (10,11). alma akkannn seimi onun uzun sreli alabilmesi bakmndan da nemlidir. alma akkan, yksek buharlama gizli ss, yksek yzey gerilimi ve alma blgesinde dk sv viskozitesi yannda ayrca bu scaklk blgesinde sl kararl olmaldr. alma akkannn youmayan gaz oluturabilme gibi zellii olmas durumunda ise verimin azalmas sz konusu olur, byle bir zellik de nedenle istenmez.

ISI BORULARI TASARIMI

Is borularnn tasarmnda boru malzemesi, fitil malzemesi ve ilgili boyutlarn bilinmesi ve alma akkan seimi yannda, tamas istenen s kapasitesi, alma scaklklarnn (Buharlatrc ve youturucu blge yzey scaklklar) belirlenmesi gereklidir. Ayrca alma koular ile ilgili zellikler de (s borusu eimi gibi) bilinmelidir. Is borular kk scaklk dmleri ile enerji transfer eder. Buna gre s aktarma ilemi izotermal gibi ele alnabilir. Bununla birlikte s borusu, d boru et kalnlnda, fitilde, akkan ortamnda kk scaklk dleri vardr. Is borular fitil tasarm, d boru ap, alma akkan zellikleri ve s borusunun yataya gre konumu (eitim) gibi zellikleri ile balantl sonlu bir s transfer kapasitesine (s transfer limitlerine) sahiptir. Bu verilerin kullanmyla tanmak istenen snn s borularnn tayabilecei maksimum s transfer limit deerlerinin tanmak istenen s kapasitesi deerinden daha fazla deerlerde olmas gereklidir. Bu limit deerlerin tasarmda kullanlmalar ile ilgili bilgiler ilgili kaynaklarda verilmitir (7,8,9).

ISI BORULARININ MALAT TEKN

Is borularnn imalatnda malzeme seimlerinden sonra - Borularn hazrlanmas, kesimi, temizlenmesi, - Borularn fitillerinin yerletirilmesi,

- Ularn kapatlmas (kaynak ilemleri), doldurma aznn (subabnn) braklmas, - Vakum ileminin her bir s borusuna uygulanmas, - Doldurma ilemlerinin, tasarlanan miktarda alma akkan ile gerekletirilmesi, - Her ilem aamasnda temizleme ara ilemleri, - Her bir s borusunun test edilmesi gibi srelerden geilmesi gerekmektedir. Bir s deitirici sistemin tasarmnda ise onlarca s borusunda bu gereken titiz imalat srasnn uygulanmas gereklidir. Ayrca s deitirici imalatnda s borularna kanatl yzeylerin geirilmesi ve bu borularn iirilmesi ilemleri gibi ara ilemlere de gerek duyulacaktr Bu kanatl s borusu sisteminin bir tayc kaset iine yerletirilmesi ve alma eimi koullarnn salanabildii d kaset tasarm da nem kazanmaktadr. Is borusu imalat ile ilgili ayrntlar Dunn (7) ve Chi (8) tarafndan verilmitir.

ISI BORULU ISI DETRCLERN ZELLKLER

Is borulu s deitiriciler gaz-gaz s geri kazanmnda kullanlan cihazlar olup, konvansiyonel havia soutmal s deitiriciler gibi s borularnn kanatl paket niteler olarak imalat ile gerekletirilirler. Is borulu s deitiriciler gerek endstriyel proseslerde ve gerekse iklimlendirme uygulamalar olarak ok farkl imalatlarda ve mahallerde kullanlmtr. Bu baz kullanm yerleri Tablo 3.'de gsterilmektedir. Is borulu s geri kazanma niteleri tipik olarak a-) Endstriyel ilem (proses) - endstriyel ilem (proses) b-) Endstriyel ilem - konfor klimas c-) Konfor koullar - konfor (stma ve soutma) biiminde uygulanr. Bu uygulama tipleri ekil 2.'de gsterilmitir. Gaz - gaz olarak uygulanan s borulu s deitirici uygulamada ekil 3' de gsterildii gibi s borularnn buharlatrc blgesi scak gaz akm tarafnda, youturucu blgesi ise souk gaz akm ta-rafndadr. Is deitirici arasndan olan gaz akmnn, maksimum verimlilik iin ters ynl paralel akm biiminde olmas istenir. Normal olarak s borular yataya yakn konumda (3-8eim) veya dik konumda (90eim) yer ekimi destekli olarak monte edilir ve s borulu s deitiricinin bulunduu yerde scak ve souk gaz kanallar komu (bitiik olmak) zorundadr. Baz imalatlarda s borusunun eiminin deitirilmesiyle s transferinin kontrol edilebildii sistemler gelitirilmitir. zellikle donma kontrol iin kullanlan bu sistemler hakknda bilgiler uygulanan kontrol sistemleri blmnde verilmektedir. Is borulu s deitiricilerin boyutlar 418x850x (dizi says x40+(50) mm) mm boyutlarndan 1157x2350x (dizi says x40+(50) mm) mm boyutlarna kadar deiim gsterir (12). Ayn kapasitede dier geri kazanm nitelerine gre daha kompakt yapdadr ve baz stnlklere sahiptir. Bu s deitiricilerin dier s deitiricilerle karlatrlmalar Tablo 4., Tablo 6.'da verilmitir.

Is borulu s deitiricilerde kullanlan kanatl boru yapsndaki kanatlar oluklu levha, dz levha veya spiral tipte olabilir. Kanat tasarm ve borular aras mesafe belirli bir aln yzeyi hz iin basn dmnde farkllklara sebep olur. Is borusundaki aktarma mekanizmas ile, rnein bakrn ilettii s transfer hzndan 1000 kez daha fazla s transfer hzlarna ulaabilir (15).

ekil 4.'de s borulu s deitiricinin yaz ve k alma koullarnda iklimlendirme sistemlerinde kullanlmasn gstermektedir. Is borulu s deitiricilerin yatay ve dikey hava akmlar durumunda uygulama biimleri de ekil 5.'de gsterilmitir.

ISI BORULU ISI DETRCLERDE KARI KRLETCLK

Is borulu s deitiricilerde hava akmlar arasndaki basn farkllklarnn 12 kPa deerine kadar kar kirleticilik yoktur. Kar kirleticilii nlemek iin ek bir korunma iki hava akm arasnda havalandrmal ift kanatl ara duvar kullanlabilir. Bu ara hacme bitiik egzost akmlar iin uygulanan bir durumdur. Is borulu s deitiricilerde de klima sistemlerindeki kanatl borulu serpantinlerde kullanlan filtrelemeye, ayn koullarda alma durumunda, gerek duyulur. Gz nne alnacak noktalardan bazlar kanat aral veya hatvesi, sra says, hava akmlarnda bulunan partikllerin bykl ve youkanlarn tipleridir. zellikle kirli akmn olduu tarafta filtreleme uygulanr, ekil 6.

ISI BORULU ISI DETRCLERN TEMZLENMES VE BAKIMI

Hava veya gaz akmlarnn kirletici olmas durumunda s borularnn d yzeylerinin temizlenmesi gerekebilir. Bu temizlenme niteden temizlenecek olan maddenin yapsna baldr. Bu ilemin yaplabilmesi iin sistemde bakm veya servis kaplarnn braklm olmas gerekir. rnein mutfak egzozlarnda oluan ya birikimi otomatik su ile ykama sistemi kullanlarak giderilir, ekil 7. (14).

Uygulanan dier yntemler, nitelerin sprey sklarak temizlenmesidir. ekil 8. (14). Veya nitelerin bir temizlenme tankna konarak ykanmas veya basnl hava ya da buhar pskrtlmesidir. Kullanlacak temizlenme ynteminin seimi sistem henz tasarm aamasndayken yaplmaldr. Is borulu sistemin dier tip serpantinli sistemlere gre bir stnl de boru demetlerinin birbirleriyle balantsn kesecek hibir borulamann olmamasdr. Temizleme ileminin skl egzoz hava akmnn niteliine baldr. Klima sistemleri ok sk temizlenmeye gerek gstermezken endstriyel sistemlerin sk sk temizlenmesi gerekmektedir. Is borulu s deitiricilerin hareketli paralan bunmadndan en az miktarda mekanik bakma gereksinimi vardr. Buna karn damper ve eim kontrol gibi esnek balantlar ve otomatik ykama sistemi gibi yardmc donanmlar dzenli aralklarla bakm altna alnmaldr.

ISI BORULU ISI DETRCLERN VERMLL

Is borusunun s transfer kapasitesi tasarm ve konumuna baldr. ekil 9., deiik aln yzeyi hzlar ve boru

dizisi sra says deiiminin verimlilie etkisini gstermektedir. Bir s borulu s deitiricinin verimlilii birok etkene baldr. Bu etkenler, boru dizisi sra saylar, kanatlarn salad s iletimi yzey alan, iki hava veya gaz akmnn sl kapasitelerinin oran, deitiriciden geirilen hava akmlarnn hzlar ve s borusunun tasarlanmad alma scakl aral gibi sralanabilir.

Dizi sra saysnn artmas durumunda, hz azalmasnda verimlilik artmaktadr. rnein boru dizisi sra saysnn iki katna kmas durumunda %60'larda olan efektif s deitirici erimi %75 deerlerine artmaktadr. Is borusu s deiimi toplam dizi sra saysna baldr. Bylece seri bal iki nitenin, ayn dizi sra saysnda tek nitenin verimi ile e deerde olduu belirtilebilir. Seri bal niteler tama, temizleme ve bakm nedenleri ile sklkla kullanlr. Is borusunun s transfer kapasitesi, kabaca borunun i apnn karesi ile orantl olarak artar. rnein belirli eimde 25 mm i apl s borusu 16 mm i apl s borusundan kabaca 2,5 kez daha fazla enerji transfer eder. Ayrca byk apl s borular, byk hava akmlar iin kullanlr ve yaz ve k almasn ayarlamak iin seviye (eim) dzeni gereklidir (Uygulanan Kontrol Sistemleri Bolme baknz).

Is transferi kapasite limiti gerekte s borusu uzunluundan, ok ksa s borular hari, bamszdr. rnein 1,2 m uzunluundaki s borusu 2,4 m uzunluundaki s borusu ile ayn kapasiteye sahiptir. Ancak 2,4 m uzunluundaki s borusu 1,2 m olandan 2 kat daha fazla s transfer yzeyine sahip olduundan kapasite limitine daha abuk ulaacaktr. Bylece belirli bir uygulama iin daha uzun olan s borular ile kapasite

gereksinimini karlamak daha gtr. Bylece bir gereksinim daha yksek bir aln yzeyi ve ksa fakat daha ok s borusu ve ayn hava akm yzey alan ile sistemin verimlilii gelitirilerek salanr.

Kanat tasarm ve aralklarnn seimi iki hava akmnn kirliliine ve gerekli temizleme ve bakmna baldr. klimlendirme uygulamalar iin 1,8 mm kanat aral yaygndr. Daha ok kullanlan 2,3-3,2 mm kanat aralklar ise endstriyel uygulamalarda kullanlmaktadr. Kirli egzost tarafndan daha genikanat aralklar kirlenmeyi azaltmak, basn dmn azaltmak ve verimde deiiklik (azalma) oluturmak amal kullanlr. Maksimum verimlilii elde edebilmek iin s borulu s deitiriciler kart akl altrlmaldr. Verimliliin (etkinliin) az olmas istendii durumlarda ise gaz aklar paralel akl olabilir. rnein kart akl bir dzenlemede %60 verimlilikle alan, s deitirici, paralel akl bir almada %48 verimlilikle almaktadr. Basn Dmleri Is borulu s deitiricilerin tasarm aln hzlar 2 ile 4 m/s arasnda deiir. En fazla 2,3 ile 2,8 m/s arasndaki hzlar kullanlr. Is geri kazanm verimlilii artan -hzla azalr. Bu nedenle optimum boyutlandrmada bu basn dmleri nedeniyle iletme maliyetleri ve verimlilikler de dikkate alnmaldr. Dk hzl, yksek s geri kazanml sistemlerin daha byk boyutlu ve daha maliyetli yatrmlar olduu ve yatrm maliyetleri ynnden de sistemin boyutlandrlmas gerekir. Bu nedenle imalatlar tarafndan optimum boyutlandrma ve sistem seimleri iin deiik hzlar veya hacimsel ve ktlesel debiler ve boru dizisi sra says ve alma scaklklar iin basn dm ve verimlilik ve s kapasitesi deerlerinin okunabildii diyagramla kullanclara sunulur (12).

ISI BORULU ISI DETRCLERDE UYGULANAN KONTROL SSTEMLER

Is borusunun eiminin deimesi, onun transfer ettii s miktarnn kontrol edilmesini salar. Is borusunun scak tarafnn yatayn altnda olmas durumunda buharlatrc yatayn zerinde ise bu ak zorlar. Bu zellik s borulu s deitiricinin verimliliini ayarlamada (kapasite kontrolunda) kullanlabilir. Pratikte gerekletirilen uygulamalarda, eitim kontrol s deitirici kasasnn ortasnda bulunan dnme ekseni boyunca salanr ve s deitiricinin bir ucunda bulunan scaklk duyar elemandan alnan uyar ile bu dn tahrik edilir. Kullanlan esnek kanal balantlar sayesinde kk eik deiiklikleri gerekletirilebilir (maksimum 6-8 derece) Bu eim kontrol sistemi ekil 10.' da gsterilmektedir. Eim kontrolnden istenen ve beklenen aada belirtilen fonksiyonun karlanmasdr: a-) Taze havann stlmasndan, taze havann soutulmasna (s aknn ters yne dnmesi) mevsimsel deiimler olduunda geii salamasdr.

b-) stenen taze hava scakln salamak iin verimlilii ayarlamak (kapasite kontrol) Bu eit bir ayarlama zellikle i zonlarda geni binalarda an snmadan korunmak iin gereklidir. c-) Dk d hava scaklklarnda buz oluumunu engellemek iin verimlilii azaltmak. Verimliliin azaltlmas ile, egzost havas niteyi daha lk scaklkta terk edecek ve yzey scaklklar buz oluum koullarnn zerine kalacaktr. Bu anlatlan fonksiyon eim kontrol ile salanabilirken, bu fonsiyonlar teker teker yapabilecek baka yntemler de bulunmaktadr. rnein besleme havas scaklnn ayar aln veya by-pass damperi kullanarak yaplabilir, ekil 11. Benzer ekilde don oluumu da byle bir dzenek ile nlenebilir. Is geri kazanm nitesinde girite besleme hava kanalnn nceden stlmas fazla tercih edilmeyen fakat yine de bazen kullanlan bir yntemdir.

SONU VE NERLER
Is borulu s deitiriciler belirli stnlkleri ile s ve souk geri kazanmnda geni bir kullanm alan bulmutur. Teknik olarak lkemiz kurulularnda da kolaylkla imal edilebilecek bu s deitirici tipinin seri retimlerinin gerekletirilip tesisat mhendislerinin kullanmna sunulmas gereklidir.

KAYNAKA
1. Akyurt, M., Basmac, Y., "Jiotermal Kuyularda Is Borusu Uygulamas", Is Bilimi ve Teknii Dergisi, Cilt 6, Say 1, Haziran 1983, sayfa 17-20. 2. Ecevit, A., Fakolu, T., "The Usage of Heat Pipes in Solar Energy", Proceedings of thi zmir International Symposium-II on Solar Energy Fundamentals and Appilacation, 6-8 August 1979, Vol-II, pp. 527-540. 3. Bairamov, R., Toilev, K., "Heat Pipes in Solar Collector, Advances in Heat Pipe Tecnology, D.A Reay, Pergalon Press, 1981, pp. 47-54. 4. Akyurt, M., "Development of the Heat Pipes for Solar Energy Vol. 32, No. 5, pp.625-631, 1984. 5. Ataer, .E., "ki Fazl Termosifon ile Kollektr Tasarm iin Berans Teblileri 16-18 Mays 1984, Sayfa 278292. 6. Uyarel, A.Y., "Her iklim tipi Gneli Su Istcs", IS Bilimi e Teknii Dergisi, Cilt 8, Say 1. Temmuz 1985, Sayfa 23-26. 7. Dunn, P.D., Reay, D.A., "Heat Pipes", Third edition, Pergamon Press, 1982. 8. Chi, S.W., "Heat Pipe Theory and Practice", A Sourcebook, Hemisphere Publishing Corp. 1976. 9. Gngr, A., "Heat Pipe Desing ForSolar Collector Applications", Part I and Part II, Brace Research Institule, Canada, 1987. 10. Gngr, A., Dzlemsel Enerjisi Toplayclarnda Is Borusu Uygulamalar ve Prototip bir Toplaycnn Gelitirilmesi zerine Deneysel almalar.Is Bilimi ve Teknii Dergisi, Cilt 10, Say 4 Aralk 1987, Sayfa 15-21. 11. Gngr, A., Enerjinin Verimli Kullanmnda ve Eneri Tasarrufunda Is Borular, 6. Enerji Tasarrufu Semineri Teblileri, 11-13 Ocak 1988, stanbul, TYAP. 12. Deiik Firma Kataloglar Isoterix, Torin, MSchunk. 13.Teba Sirkler-5, Is Borusu (Termosifon) Deitirgeler. 14.Teba Sirkler-6, Is Borusu (Termosifon) Deitirgeler (Devam). 15. Air to Air Energy Recovery, 1992 Systems and Equipment Handbook (SI), ASHRAE Publication. 16. Ylmaz, T., Outala, R.T., klimlendirme Tesislerinde Heat Pipe Tipi Is Esanjrleri Birinci Ulusal Soutma ve klimlendirme Sempozyumu, (1990), 137-149. 17. Yeilata, B., Phtl, K., Is Borulu Is Deitirgelerinin klimlendirme Sistemlerine Uygulanmas kinci Ulusal Soutma ve klimlendirme Sempozyumu, (1992). 18. Azad, E., Geola F., A Desing Procedure for Gravitv-Assisted Heat Pipe Heat Exchanger Heat Recovery Systems, Vol.4, No.2,pp.l01-111, 1984. 19. Reay, D.A., Industrial Energy Conversation, A Handbook for Engineers and Managers,pp. 199207.,Pergamon Press, 1979.

20. Gngr,A., zbalta,N., Deiik Is Deitirgeleri ile Kazanm Sistemleri, 6. Enerji Tasarrufu Kongresi Seminer Teblileri 11-13 Ocak 1988, stanbul, Tyap. 21. Anon., Atk Is Geri Kazanm, Elektrik leri Ett daresi, Sanayide Enerji Tasarrufu Serisi 4, 1985.