Ovanes Kaaznuni

(Ermenistan'n lk Babakan)

TANAK PARTS'NN YAPACAI BR EY YOK

(1923 Parti Konferans'na Rapor)

 Bu kitabn yayn haklar Analiz Basm Yayn Tasarm Uygulama Ltd. ti.nindir. Teknik Hazrlk: Analiz Basm Yayn Bask: Ar Matbaas Birinci Basm: Kasm 2005 ISBN: 975-343-438-3 KAYNAK YAYINLARI: 435 Ovanes Kaaznuni (Ermenistan'n lk Babakan) TANAK PARTS'NN YAPACAI BR EY YOK (1923 Parti Konferans'na Rapor) eviri: Arif Acalolu

ANALZ BASIM YAYIN TASARIM GIDA

TCARET VE SANAY LTD. T. Merutiyet Cad. Kardeler Han No:'12/3 14430 Galatasaray-stanbul web adresi: http://www.kaynak.yayinlari.com e-posta: iletisim@kaynakyayinlari.com Tel: (0212) 252 21 56V99 Faks: (0212) 249 28 92

TRKE BASIMA SUNU

Arivler alsn, gerekler ortaya konsun deniyor. Ermeni arivleri ariv deil mi?

Ariv!
te biz de o arivlerin kapan kaldryoruz. Gereklerin saptanmas iin, btn dnyay Ermeni ve Rus arivlerini incelemeye aryoruz. Baka arive gerek bile kalmyor. Dnemin Ermenistan hkmeti yneticilerinin raporlar, Ermeni komutanlarn stlerine yazdklar raporlar, Boryan ve Lalyan gibi namuslu Ermeni tarihilerinin yaynladklar belgeler, gerekleri saptamaya yetiyor. Bunlarn hepsi resm belge. 1923 Ylnda Tanak Konferansna Sunulan Rapor Kaynak Yaynlar'nn "Ermeni Belgeleriyle Ermeni Soykrm Yalan" dizisine, Ermenistan hkmetinin ilk babakan ve Tanaksutyun Partisi liderinin imzasn tayan bir resm belgeyle balyoruz. Vurguluyoruz, elinizdeki kitap, bir dergi yazs veya bir konuma deil, 1923 yl Nisan aynda Tanaksutyun Partisi'nin Bkre'te yaplan Yurtd Konferans'na sunulmu rapordur. Raporu okuyan, Ovanes Kaaznuni, denebilir ki, Tanak hareketinin en nemli lideridir. "Ermeni soykrm" diye nitelenen 1915-1923 dneminde Tanak hareketinde sorumlu konumlarda bulunmutur. Yaynladmz rapor, ite o dnemin zetidir. 5

Kaaznuni Kimdir?
Ovanes Kaaznuni (Hovannez Katchaznouni), 1918 yl Temmuz aynda kurulan Ermenistan devletinin ilk babakandr. Tanak Hkmetinin 1919 yl Austos ayna kadar 13 ay ynetmitir. Tanaksutyun Partisi'nin kurucularndandr ve nemli lideridir. Ermenistan'n ve Tanak Partisi'nin en yetkilisidir. 1867 ylnda Grcistan'a bal Ahska blgesinde domutur. Mimarlk eitimi aldktan sonra Bak'de mimar olarak alr. Tanak rgtne orada katlr. 1917'de Ermeni Ulusal Konseyi yesi olur. 1918'e kadar Kafkasya parlamentosunda (Seym) Tanak temsilcisi olarak bulunur. Trabzon ve Batum'da Trklerle yaplan bar grmelerinde Ermeni heyeti iinde yer alr. Kafkasya devleti paralannca, 1918 Temmuz'unda bamsz Ermenistan'n ilk babakan olur. 1919 Austos'una kadar bu grevde kalr. 1920 ylnda Ermenistan'da Bolevik iktidarnn kurulmasnn ardndan tutuklanr. 1921 ylnda Bolevik ynetimine kar yaplan kardevrime! ayaklanmann bastrlmasndan sonra lkeyi terk eder. Yllar sonra Sovyet Ermenistan'na geri dner ve 1938 ylnda lene kadar mimar olarak alr.

Raporun Yaynlanmas
Kaaznuni, bu konferans raporunda, gemi dnemin zeletirisini yapar. Bu zeletiri, aslnda bir itirafnamedir. Kaaznuni, ekilen aclardan Tanaksutyun Partisi'nin sorumlu olduunu drste ve ak yreklilikle saptar. Raporun sonunda Tanaksutyun'un kendini feshetmesi ve siyasi arenadan ekilmesi gerektiini savunur. Son cmleleri arpcdr, "Evet intihar neriyorum, Parti kendisini feshetmelidir" der. Kaaznuni, hemen o yl raporunu kitap olarak yaymlatr. Koyduu balk, yine intihar nerisini vurgulamaktadr: "Tanaksutyun'un Artk Yapaca Bir ey Yok." Kaaznuni, raporu kitap haline getirirken, partinin i ileyiiyle ilgili baz somut nerilerin bulunduu -drt sayfay karmtr. Kitapta ek olarak, raporu mektupla eletiren partili bir arkadana cevab da bulunuyor. 6

Ermenice baslan kitap, drt yl sonra, 1927 ylnda Rusaya evrilerek Tiflis'le "ibreti lem" olmas amacyla 2 bin adet baslr. Rusa basma bir de nsz eklenmitir.(1) Kitabn ngilizce basm ise, 1955 ylnda, "The Armenian Revolutionary Federation (Dashnaksoution) Has Nothing To Do Any More" balyla "Armenian Information Service" (Ermeni stihbarat Servisi) tarafndan New York'ta yaymlanyor. Ancak bu ngilizce yayn, kitabn btnn iermiyor. lgin olan, ama kitabn ieriine baknca doal karlanacak olay udur: lk Ermeni babakannn bu tarih raporu Ermenistan'da yasaklanmtr. Yaynlarn Avrupa'daki ktphanelerden Tanaklar tarafndan toplatld da biliniyor. Kitabn eitli dillerden yaymlanan basmlar, Avrupa ktphanelerinden toplatlmtr. Kitabn kataloglarda ad var, ancak raflarda bulunmuyor. Kaaznuni'nin kitabnn Rusa basmm. Ermeni Meselesi zerine almalarm srasnda, Moskova'daki Lenin Ktphanesi'nde buldum. Kitabn Trkesini Sayn Arif Acalolu'nun titiz evirisine borluyuz. Kendisine yrekten teekkr ediyoruz.

Trkiye'deki Aratrmalar
lkemizde Kaaznuni'nin raporunun bugne kadar deerlendirilmemi olmas bir bakma artcdr; bir bakma da olaan saylabilir. nk Trkiye ve Trk aratrmaclar, tezlerini emperyalizme kar mcadele zeminine, Kurtulu Sava'nn hakll gibi salam bir temele oturtmamlardr. Geri Prof. Dr. Trkkaya Atav'n raporu tantan ngilizce yazs, daha 1985 ylnda Franszca, Almanca ve spanyolca evirileriyle yaymlanmtr.(2)
_____________________

(1) S. Hanoyan'n kaleme ald nszde Sovyet iktidaryla ilgili fikirlerine belirli eletiriler getirilmekle birlikle Kaaznuni'nin "ak kalpli" davrand ifade ediliyor. Ancak Sovyet Ermenistan'nda Kaaznuni'nin kitabna ar eletiriler de getiriliyor. rnek olarak bkz. Marents, "Lilso Arsyaskogo Smenohovstva', Bolevik Zakavkazya, No.3-4, 1928. s.83 vd.

Ancak bu raporun nemi, gerek bilim ve aratrma evrelerinde, gerekse Dileri Bakanl tarafndan anlalmam ve deerlendirilmemitir. Kaaznuni raporu, Trkeye evrilmemi, hatta bizim bildiimiz kadaryla rapor zerine die deer bir Trke inceleme bile yaplmamtr. Kukusuz bunda, Trkiye makamlarnn ve aratrmaclarnn, Rus ve Ermeni arivlerinden uzak durma eilimleri, Rus kaynaklarn deerlendirmeyi Boleviklie bulamak olarak alglamalar, birinci derecede etkili olmutur. Resm Trk tezlerini Batl emperyalistlere beendirme kaygsnn belirleyici olduu buradan da anlalmaktadr. Mesele buradadr. Kaaznuni raporunu Trkiye kamuoyuna ilk tantan, Aydnlk dergisinin 2 Ekim 2005 tarihinde balayan yaynlar oldu. Raporun Rusa basmna dayanarak yaplan bu yaynlarda raporun geni bir Trke zeti verildi ve deerlendirilmesi yapld.

Kaaznuni'nin Saptamalar
Kaaznuni, raporuna balarken zellikle belirtiyor. Bu deerlendirmelere ar bir dnce sreci sonunda varmtr. Ulat sonular, yzeyselliin ve iradesizliin rn deildir ve biroklarn kzdracan bilmektedir. Kaaznuni, Tanaksutyun Konferans'na katlan delegelerden, nyarglardan syrlarak, kendisini sabrla dinlemelerini rica etmektedir. Konuyu snrlarken, Birinci Dnya Sava'ndan Lozan Konferans'na uzanan sreci Ermeni meselesi asndan belirli dnemlere ayrarak inceleyeceini ve Tanaksutyun'un bu sreteki roln ele alacan aklyor.
(2) Prof. Dr. Trkkaya Atav, An Armenian Source: Hovhannes Katchaznouni; Une Source Armenienne: Hovhannes Katchaznouni: Eine armenische Quelle: Hovhannes Katchaznouni; Fuenta Armenia: Hovhannes Katchaznouni; Second Printing, Ankara, March 1995.
____________________

Tanak Hkmeti'nin ilk babakan, zellikle u saptamalarda bulunuyor:

- Gnll silahl birliklerin oluturulmas hatayd. - Kaytsz artsz Rusya'ya balanmlard. - Trklerden yana olan g dengesini hesaba kalmamlard. - Tehcir karar amacna uygundu. - Trkiye, savunma igdsyle hareket etmiti. - ngiliz igali, Tanaklarn umutlarn yeniden kabartmt. - Ermenistan'da Tanak diktatrl kurmulard. - Denizden denize Ermenistan projesi gibi emperyalist bir talebe kaplmlar, bu ynde kkrtlmlard. - Mslman nfusu katletmilerdi. - Ermeni terr eylemleri Bat kamuoyunu kazanmaya ynelikti. - Tanak ynetimi dnda sulu aranmamalyd. - Tanak Partisi'nin artk yapaca bir ey yoktu; intihar etmeliydi.
Evet, btn bu saptamalar, Ermenistan'n ilk babakan, Tanaksutyun Partisi'nin kurucusu Kaaznuni'ye ait. Kaaznuni, 1914'ten 1923'e uzanan srete, Trk-Ermeni ilikilerinin zn, sava hali olarak ele almaktadr. Bu sava, Kaaznuni'nin belirlemesine gre, aslnda Trkiye ile byk emperyalist devletler arasndaki bir savat. Kaaznuni, raporunda Trkiye'yi sorumlu tutan bir deerlendirmede bulunmuyor. nk Tanaklar ve onun peine taklan Ermenileri savan bir taraf, Trkiye'yi ise savan dier taraf olarak deerlendiriyor. Trkiye'nin zaferi karsnda Tanaksutyun'a artk kendi hayatna son vermek dnda yapacak bir ey kalmamtr. Kaaznuni'nin bu saptamalar bazlarn artmaktadr. Oysa yenilgi sonrasnda Ermeni devlet adamlar ve tarihilerinin birou ayn deerlendirmeleri yapmaktadr. 1921 sonras, Ermeni aydnlar iin youn bir zeletiri dnemidir. Ayaklar suya ermitir. Gereklere ulalmasnda kukusuz Ermenistan'da kurulan Bolevik ynetiminin de nemli etkisi var. Emperyalizme kar konumlanmak, Ermeni aydnlarn ister istemez gereklerle buluturmakta ve Lenin- Atatrk ittifaknn mevzilerine ekmektedir. 9

Bu nedenle zellikle 1921 sonrasna ait Ermeni ve Tanak belgeleri, Kaaznuni'nin grlerini dorulamakladr. Bir ksm Ermenistan devlet arivlerinde bulunan Tanak belgeleri, soykrm yalann ayn Kaaznuni gibi arpc bir ekilde ortaya koyuyor.- Bizzat Tanak kaynaklar, arlk Rusyas ve Bat emperyalizmi tarafndan Trkiye'ye kar nasl kullanldklarn, igal srasndaki Ermeni mezalimini ve Trk ordusunun buna kar verdii hakl sava zengin belgelerle ortaya koymaktadrlar.

bret Dersi
Kaaznuni'nin raporu, sadece tarihsel bir gerei tartmasz olarak ortaya koyduu iin deil, gnmz dnyasnda paha biilmez dersler tad iin de olaanst deerdedir. ABD emperyalizminin stratejisinde kk etnik ve dinsel topluluklara belli lkeleri paralamada zel misyonlar yklenmektedir. Bu misyonlarn ne kadar kanl sonular dourduu Yugoslavya, Afganistan ve Irak rneklerinde ok gzel grlyor. Dahas, yeni rneklerin srada olduunu herkes grmektedir. Ama btn bu tertip ve planlarn bir de son perdesi vardr. O son sahnelerde yaanan facialar, Kaaznuni'nin raporunda btn ackl ynleriyle grmek mmkndr. Yzlerce ve hatta binlerce yldr birlikte yaad halklarn zerine srlenler, bunun bedelini yalnz komularna deil, en ar bir ekilde kendi halklarna detmilerdir. Kaaznuni, btn Ermeni yazarlar gibi, Rus arl, ngiliz emperyalizmi ve Fransz emperyalizmi bizi kulland diyor ve en sonunda bizi terk edip ortada braktklar zaman, artk herkesin bize ihanet ettiini syleyip dvnmekten baka aremiz kalmamt. Tarihin gidiini okuyanlar, bugn yaanan srelerin sonunda yaplacak zeletiri ve yaknmalarn da baka' bir tonda olmayacan elbette grmektedirler. 10

Tanak Arivindeki Dier Belgeler de Kaaznuni'yi Doruluyor

Kaaznuni'nin raporundaki saptamalar Tanak arivlerindeki dier belgeler de doruluyor. Bir ksm Ermenistan devlet arivlerinde sakl bulunan Tanak belgeleri, soykrm yalann ayn Kaaznuni gibi arpc bir ekilde ortaya koyuyor. Bizzat Tanak kaynaklan, arlk Rusyas ve Bat emperyalizmi tarafndan Trkiye'ye kar nasl kullanldklarn, igal srasndaki Ermeni mezalimini ve Trk ordusunun buna kar verdii hakl sava kantlamaya yetiyor.

arlk Ordularnda Trkiye'ye Kar Sava

Emperyalist merkezler, Osmanl devleti ve Mustafa Kemal ynetiminin 1915-1923 arasnda Ermenilere katliam veya soykrm uygulad sulamasnda bulunuyorlar. Oysa Kurtulu Savamza denk den bu sekiz yl, aslnda Tanak glerinin arlk Rusyas. ngiltere ve Fransa ordularnn emrinde Trkiye'ye kar sava yllardr. Bu tarihsel olgu, binlerce Tanak belgesine de yansmtr. Birka rnek verelim. Tanaklar tarafndan ynetilen Ermeni Milli Brosu'nun Birinci Dnya Sava'nn hemen banda ar II. Nikolay'a gnderdii bildiri, Tanak ynetiminin emperyalizme nasl bel baladn gsteriyor: "anl Rus ordular, kendi hkmdarlk topraklar boyunca karl Ermenistan tepelerinde ve

engin Alakert vadisinde, Almanya'ya ihtiya duyarak kudretli Rusya'ya el kaldrma cretini gsteren Trkiye'ye kar savarken, Ermeniler, atalarnn tlerini dinleyerek (...), hayatlarn ve varlklarn Yce Rusya'nn ve onun tahtnn an iin feda etmek iin ayaa kalkmlardr.
11

"Trkiye'yle sava mjdesi, btn Ermeni halkn coturmaktadr. Btn lkelerden Ermeniler, anl Rus ordularnda yer almak ve Rus silahnn baarsna kanyla hizmet etmek iin acele etmektedir. Yce Tanrya dmana kar zafer kazanmak iin dua ediyoruz. Yeni anl Rus silah olmak ve Rusya'nn Dou'daki tarihsel grevini yerine getirmek vatan borcumuz olmaktadr. Kalbimiz bu istekle yanmakladr. "Rus bayra, stanbul ve anakkale Boazlarnda zgrce dalgalanacaktr. "Sizin iradeniz, yce devletlim, Trkiye'nin boyunduruu altndaki halklara zgrlk verecektir."(3) Zaten daha sava balamadan nce stanbul'daki Ermeni Patrii Zaven, Ermeni milliyetiliberallerin yayn organ Mak'n muhabirine, Ermeni meselesinin kkten zmnn, btn Ermenistan'n (Trkiye'nin Dou Anadolu Blgesi dahil- M.P.) Ermenilerin kaderinin tarihsel olarak bal olduu Rusya hkmranl altnda birlemesiyle gerekleeceini belirtmitir. Patrik, "Ruslar buraya ne kadar abuk gelirse bizim iin o kadar iyi olur" demektedir.(4) Yine Tanaksutyun Partisi Dileri Brosu Bakan Zavriyev'in arlk Rusyas'nn Londra ve Paris Bykelilerine 1915 ylnda gnderdii mektup, Birinci Dnya Sava'nda Ermenilerin oynad rol gzler nne sermektedir:

_______________

(3) Mak. No. 271, !9|4'ten k taran: age, s.89. (4) Ermenistan SSC Merkez Devle! Tarih Arivi (TsGlA Arm. SSK.) fand vpisok, dosya 37, yaprak 4546'dan aktaran: K.N. Karamyan, Polojenie Zapadnh Armyan. "Armyanski Vopros" i Mejdumrodnaya Diplomatiya Y Posledney etverti XIX Veka Naale XX Veka, Yerevanski Gosudrstvenny niversitet, Yerevan, 1972, s.87 vd.

12

katlmay beklemektedir. Bu durum savan sonunda Ermeni meselesinin yeniden gndeme alnmas ve kesin ekilde zlmesi umudunu dourmaktadr, Dolaysyla Ermeniler, yaklaan olaylara katlmaktan geri duramaz, bundan tr savata en ateli biimde yerlerini almaldrlar."(5)
arlk Hkmeti'nin arivinde de yer alan bu mektubun ieriini destekleyen baka bir Tanak belgesi de siyaset adam ve tarihi Boryan'n kiisel arivinde bulunmaktadr. 1915 ubat'nda Tiflis'teki Btn Ermenistan Milli Kongresi'nde Tanaksutyun Partisi'nin asker kanal temsilcisinin yapt konumay ieren belge arpcdr:

"Bugnk savan ilk gnlerinden beri Rusya Ermenileri, Rusya'da ve Trkiye'de savaa

srasnda lke iinde ayaklanma karmak iin hayr hale getirmek amacyla hazrlk gideri olarak 242 bin 900 ruble verdi. Gnll birliklerimiz Trk ordusunun savunma hattn yarp, ayaklananlarla birleerek cephe ve cephe gerisinde anari yaratmak ve bununla birlikte Rus ordularnn geiini ve Trk Ermenistan'n ele geirmesini salamak zorunda."(6)
Tanak yaynlar, cephede ve cephe gerisinde anari kardklarn ve Rus ordularnn vurucu gc olarak savatklarn itiraf eden belgelerle doludur. Tanaksutyun'un yayn organ Orizon gazetesi, 1912 yl 196. saysnda yle yazyor: "Trk devlet yetkilileri ve iktidar sahipleri bilsinler ki, ne bir Trkn ne de Trk devletinin

"Bilindii gibi, Rus hkmeti savan banda Trk Ermenilerini silahlandrmak ve sava

bundan byle herhangi bir Ermeni iin hibir deeri yoktur. Varlklarn korumak iin baka yollar dnsnler."(7)
Yine Orizon'un 31 Ekim 1914 tarihli 243. saysnda Ermeniler savata aktif olarak yer almaya arlrken, arlk Rusyas'nn zaferinin Ermenilerin de zaferi olaca belirtilmektedir.(8)
____________________

(5) Mejdunarodnte Otnoeniya V Epohu mperializma (Dokumenti z Arhiva Tsarskogo Vremennogo Pravilelstva), seriya III, t. VII, . II, Gosudarstvennoe Sotsial no-Ekonomieskoe zdatelsvo, MoskvaLeningrad, 1935, s.45. (6) Bkz. B.A. Boryan, Armeniya. Mejdunarodnaya Diplomatiya i SSSR, c.l, Gosudarstvennoe Izdatelstvo, Moskva-Leningrad, 1929, s.360. (7) Orizon, No.196, 1912'den aktaran: K.N. Karamyan, age. s.81. (8) Orizon, No.243, .31 Ekim 1914'tcn aktaran: A.M. Elibekyan, Armeniya Nakanune Velikago Oktyahrya, zdatelstvo AN Amyanskoy SSR, Yerevan. 1963, s. 18.

13

Ayn ekilde Tanaklarn baka bir yayn organ Ayrenik'in 24 Eyll 1915 tarihli saysnda, Tiflis'e yeni gelen arlk Rusyas'nn Kafkasya Valisi Nikolay Nikolayevi iin yazlanlara baknz:

Yce prensin kesin iradesi ve kararllyla Trk hkmetinin varln sonsuza dek ortadan kaldracana derinden inanyoruz. Bu inanla Kafkaslardaki Rus ordusunun sevgili 6. Bakomutann selamlar ve ona 'Ho geldin' deriz."(9)

"Dn Tiflis'e ar'n Kafkasya'daki vekili ekselanslar yce prens Nikolay Nikolayevi terif etti.

15 Nisan 1915 gnnde Vardan komutasndaki gnll birliin Emiadzin'deki geit treninin ardndan st dzey Rus subaylarn da katlmyla dzenlenen ziyafette ilk kadeh, yce Rusya'nn ve onun kahraman ordusunun erefine kaldrlr. Btn Ermeni Katolikosu, trensel dualar okudukta sonra Ermeni halknn Rus ordularna minnettarln ve Ermeni topraklarn yabanclarn hkmranlndan birlikte kurtarmaya hazr olduklarn ifade eder.(10) Ayn ekilde Btn Ermeni Katolikosu V. Georg, Van'n igal edilmesi zerine arlk Rusyas'nn Kafkasya Valisi Vorontsov-Dakov'a ve 4. Kafkas Ordular Kumandan P. . Oganovski'ye gnderdii kutlama telgraflarnda Rus ordularnn yeni zaferleri iir, duac olduunu belirtir.(11) Tanaklarn nemli liderlerinden A. Hatisyan da 1933 ylnda Ayrenik'in 5 nolu saysnda yaymlanan anlarnda "Rus ordusunun yenilmeye balamasyla, bu orduya balanm olan umutlarmz da tkendi" ifadesini kullanarak Birinci Dnya Sava'ndaki yerini ilan etmitir.(12)
______________

9 Ayrenik, No.2, 24 Eyll 1915'ten aktaran: A. Lalayan, "Kontrrevolyutsionny 'Danaktsutyun mperialistieskaya Voyna 1914-1918 gg.". Revolvutsionnv Vostok, No.2-3, 1936, s.9I. 10. Ararat, No.5, 1915, s.288 vd.'dan aktaran: A.O. Arutyunyan, Kavkazski Front , 1914-1917 gg., zdalelstvo "Ayastan", Yerevan. 1971, s.305. 11 Ararat, No.5, 1915, s.415 vd.'dan aktaran: A.O. Arutyunyan, age, s.307. 12 Avrenik, No.5, 1933'ten aktaran: A.A. Lalayan, "Kontrevolyulsionnaya Rol Partii Danakisuiyun", storieskie Zapiski, No.2, 1928, s.83.

14

ngiliz ve Fransz Ordularnn Emrinde Trkiye'ye Kar Sava

arlk Rusyas'nn yklmasnn ardndan Tanaklar, bu sefer Batl emperyalistlerin gdmne girmiler ve ngiltere, Fransa, ABD gibi devletlerin blgedeki karlar iin Trkiye'ye kar savamlardr. Tanak Hkmeti'nin Babakan Kaaznuni, 7 ubat 1919 tarihinde ngiliz igal kuvvetleri komutan General F. Wocker'la yapt grmede Ermenilerin, tilaf Devletleri'nin zaferiyle ve Kafkasya'ya gelmeleriyle durumlarnn iyiye doru deieceinden kesinlikle emin olduklarn belirtmitir. Bu grmenin raporu, Ermenistan ileri Bakanl Arivi'nde saklanmakladr.(13) Ayn ekilde Ermenistan Devlet Arivi'nde bulunan baka bir belge, Adana'daki Ermenilerin Fransz igal kuvvetleri komutan General Diffe komutasnda "intikam birlikleri" adyla silahlandrldklarn ve Fransz niformasyla savatklarn anlatmaktadr.(14) ngiliz ve Fransz emperyalizmine itaat, Yunan igaline bel balamay beraberinde getirmitir. Tanak Hkmeti Dileri Bakan, Tiflis'teki temsilcisine gnderdii telgrafta yle diyor: "Cephedeki durum ok ar. Bir an nce Luck ve Corbeille'e15 bavurarak, Trk birliklerinin

ilerledii konusunda hkmetlerine telgraf ekmelerini ve gerekli btn nlemlerin alnmasn islemelerini salamak mutlaka zorunlu (...) Yunan temsilcisinden de, hkmetine hemen bir telgraf ekerek her eyi bildirmesini ve Yunan birliklerinin saldrya geerek Trk hareketini gsz drmelerinin olanakl olup olmadn renmesini isteyin. (16)
__________________________________________

13 Bkz. Ermenistan SSC ileri Bakanl Merkez Ekim Devrimi Arivi (TsAOR MVD SSRA) f. 114. d. 2.3, y. 48'den aktaran: D. Yenukidze, Krah mperialistieskoy nterventsii V Zakavkazve, Gospolizdat Gruzinskoy SSR, Tbilisi, 1954, s. 188. 14 Ermenistan SSC Devlet Tarih Arivi (GA Arm. SSR) f. 200, d. i 32, y. 338'den aktaran: N.Z. Efendiyeva, Borba Turetskogo Naroda Protiv Frantsuzkih Okkupantov Na Yuge Anatolii (1919-1921 gg.) zdatelsvo AN Azerbaycanskoy SSR, Baku, 1966, s. 116. 15 tilaf Devletleri'nin Tiflis'teki temsilcileri. 16 D.S. Zavriyev, K Noveyey lstorii Severo-Vostonh Vilayetov Turts, Tibilisi, 1947, s.85.

15

Tanak Raporlarnda Ermeni Mezalimi

Dier taraftan Tanak belgeleri, arlk Rusyas ve Bat emperyalizminin kumandas altna giren Tanaklarn katliam hikayeleriyle doludur. Van'n igalinin ardndan ehrin valisi olan Aram'a Rus ordularnn Van birlii komutan Nikolayev tarafndan gnderilen 22 Haziran 1915 tarihli ve 34 sayl talimatta, Ermenilerin blgedeki Krt nfusa saldrmamalar ve kylerini yamalamamalar bildirilmektedir. Ancak Aram, talimata verdii protesto cevabnda, emirlerin yerine getirilmeyeceini, henz igal edilmemi blgelerdeki Mslmanlara uyar olmas amacyla sulularn en ar ekilde cezalandrlacan belirtmektedir.(17) Tanaklarn Ba-Gyarninsk birlii komutan Yarbay Melik-ahnazarov'un ayr bir Ermeni tmenine gnderdii 7 Kasm 1918 tarihli acil damgal raporunda ise, blgenin btn kylerini bombaladklarn, 30 Trk kyn ele geirdiklerini ve geri kalan 29 ky de bombalamak amacyla harekt izni istediini bildirmektedir. Merkezden onay alan Tanak birlii, Ba-Gyarninsk blgesindeki onlarca Azeri kyn yerle bir edecek ve kadn, ocuk, yal, gen yzlerce insan ldrecek ve varlklarn yamalayacaktr. Bu olaylar anlatan Tanak yarbaynn raporu, Ermenistan Devlet Arivi'nde saklanmaktadr.(18) Ermeni Sovyet tarihisi A.A. Lalayan'n ilknce 1936 ylnda Revolyutsionny Vostok dergisinin 2-3 nolu saysnda, daha sonra da 1938 ylnda SSCB Bilimler Akademisi Tarih Enstits'nn yayn organ Istrorieskie Zapiski dergisinin 2. saysnda yaymlad Tanak raporu ise, tyler rpeticidir.

_______________

17 SSCB Ekim Devrimi Merkez Devlet Arivi (TsGAOR SSSR) f. 579, 1. l, d. 1880, y. 3-7'den aktaran: A.O. Arutyunyan, age, s.369. 18 Ermenistan Devlet Arivi (Gosarhiv Armenii) f. 67. d. 644, y. 1-2'den aktaran: A.A. Lalayan, age. .s.99 vd.

16

Tanak subay, 1920 ylnda Beyazt-Vaaram blgesinden yazd raporunda yaplan uygulamalar vne vne hikye etmektedir: "Basar-Gear'daki Trk nfusu ayrt etmeden imha ettim. Bazen kurunlara yazk olmasn

dersin ya. Bu kpeklere kar en etkili yol, arpmadan sonra sa kalanlar toplayp kuyularn iine tkmak ve bir daha dnyada bulunmamalar iin yukardan ar kayalarla ezmek. Ben de yle yaptm. Btn erkekleri, kadnlar ve ocuklar topladm, benim tarafmdan atldklar kuyularn iinde kayalarla ezerek hepsinin hayatna son verdim."'

Tanaklarn Yama Politikas

Tanak birlikleri, bastklar Mslman kylerinde ortaadan kalan ikence yntemleri uyguladlar ve yama yaptlar. Ermeni devletinin iinde bulunduu parasal krizi bu ekilde amaya altlar. Bir Tanak yetkilisinin Tanak Hkmeti'nin ba A. Ogancanyan'a yazd 21 Haziran 1920 tarihli mektupta, Ermeni yneticileri Ermeni devletinin eline geecek zenginliklerin, Ermeniler tarafndan yamalanmasndan yaknlmaktadr:

kapatacak durumda. ki gndr burada grlmemi bir yama gerekleti. Budaylar, arpalar, pirinleri, semaverleri, hallar, paralan ve altnlar topladlar. Maliye Bakanl, iki grevlisini yanlarnda rgtl bir g olmadan buraya ancak dn gnderebildi. Devasa bir zenginlik ellerimizden gidiyor."(20)
_____________

"Zangi-Bassar tarafmzdan igal edildi. Bu lke yle zengin ki, bizim borlarmz birka defa

19 Age, s. 101; A. Lalayan, "Kontrrevolyutsionny 'Danaktsutyun' mperialistieskaya Voyna 19141918 gg.", s.92 vd. 20 Gosarhiv Armenii f. 65, d. 116, y. 96'dan aktaran: A.A. Lalayan. "Kontrevolyutsionnaya Rol Partii Danaktsutyun", s. 100.

17

Trklere ait mallarn hkmetin elinde toplanmasn isteyen Tanak yetkilisinin raporu, Ermenistan Devlet Arivi'nde bulunmaktadr. Bu konudaki nemli belgelerden bir tanesi de, igal edilen Kars'n Ermeni Valisi'nin merkeze gnderdii rapordur. Vali, blgedeki Trk-Krt nfusun imha edilmesi ve varlklarnn yamalanmasyla ilgili rapor verirken, igal edilen kylerde btn zenginlii toplama iini ellerine almak konusunda her zaman baarl olamadklarndan yaknmaktadr. Vali, devamnda "Trklerden ve Krtlerden oluan blge gerekten bir hazine gibi. Ama ne yazk ki biz buray tam olarak kontrol edemiyoruz" demektedir.(21) Tanaklarn yama faaliyetinin bir dier rneine ise, Ermenistan'daki hkim kuvvetlerin yayn organlarndan biri olan Jogovurd gazetesinin 1920 ylndaki 105. saysnda rastlyoruz. G. Muradyan isimli yazar, bulunduu Gori Gl'nn kuzey kylarndaki Azeri kylerinden Tanak Hkmeti'nin yama politikasna hayran bir tarzda u izlenimleri aktarmaktadr:

lm sessizliinden akna dnm, garip bir ekilde miyavlayan ve havlayan, akn sesler karan birka kedi ve ayrca iki- kpein kald terk edilmi kyler grdm. Bu kylerin nfusu artlarnda olduka yksek miktarda tohum, patates, buday ve arpa brakmlar. Hkmet, bu kylerden iki milyon pudun zerinde buday ve yarm milyon pud patates toplayabilir."(22)

"Hkmetimizin almalar sonunda bu kylerin nfusu Ermenistan snrlarnn dna atld.

Ermeni Kyllerine Tanak kencesi

Tanak kaynaklar, Ermeni kyllerinin bizzat Ermeni hkmetinin inanlmaz bask ve zorbal allnda yaadklarn da belgeliyorlar. rnein Tanak Hkmeti Komiseri V. Agamyan'n ordudan firarlar nlemek bahanesiyle soruturma veya mahkeme olmakszn insanlar cezalandrd ve kuruna dizdii belgelere yansmaktadr.
21 Gosarhiv Armenii f. 67, d. 1769, y. 25'ten aktaran: age. 22 Jogovur, No. 105, 1920'den aktaran: age. s. 100 vcl.
_____________________

18

Agamyan, firarla sulanan kiilerin elerini, annelerini ve kz kardelerini toplayp, rlplak kalana kadar soyup, ky meydannda btn insanlarn gz nnde kaz yryn taklit etmek zorunda brakmtr. Tanak yetkilisi, daha sonra plak kadnlar dvm ve saatlerce suyun iinde tutmutur. Ardndan kadnlar tutuklama emri veren Agamyan, geceleyin de gen kadnlarn ve kzlarn rzna gemitir. Agamyan, hibir ekilde cezalandrlmadan grevini uzun sre srdrmtr. Tanak Hkmeti, ancak M. Azarapetov isimli ajanndan kyllerin Agamyan'a suikast giriiminde bulunacan renince onu merkeze almtr.(23) Tanaklarn eski bakanlarndan Cagelyan, ran'da yaymlanan yazsnda, iinde bulunduu Tanak ynelimiyle ilgili olarak unlar belirtiyor:

cevan (eski Delican) kazasndaki kylk blgelerde yama yapt ve kadnlarn rzna geti. Gnll infaz ekibi, kylleri yle bir hale getiriyordu ki, bir gnde 'humbapeta' (birliin ba) 'Ar-Mard' (ay-adam) 50 gnllyle btn kasabay kuatyor ve yerle bir ediyordu. Yaklak bin Ermeni kyls Azerbaycan topraklarna srld."
Cagetyan, e dost ilikileri zerinden hibir yerel yetkilinin cezalandrlmadn yazarken, yle devam ediyor: "Ermenistan ileri Bakanl, lkenin btn sulu tiplerinin barna haline gelmiti. Bizzat

"Boleviklerin izini srmek bahanesiyle hkmet ordular, szde gnll birlikler (humbalar),

Bakan Krmonyan grevinden ayrlmadan bir gn nce devlet hazinesinden 50 milyon ruble zimmetine geirdi."24
___________

23 Gosarhiv Amenii f. 67, d. 1588, y. 62-63'ten aktaran: age. s.101 vd. 24 Bkz. A. Karinyan, "K Harakteristike Amyanskih Nationalistieskih Teeniy", Bolerik Zakavkazya, No.9-10, 1928. s.70.

19

Tanaklarn baka bir temsilcisi olan yaync alhuyan ise yllar sonra hkmet polisini "yama birlikleri" olarak adlandryor ve gnein batmasnn ardndan bakentin merkezinde silahsz dolamann imknsz hale geldiini anlatyor.(25) Gerekten de humbapeta diye anlan Ermeni gnll birlikleri sistemi, Ermenistan'da ve komu lkelerde anari ve yamay sistemli hale getirmitir. Gnll birliklerin ruh halini yanstmas bakmndan hep bir azdan syledikleri u ark bestelenmi bir itiraftr: "Haydi yk, yamala, ldr ve tak omzuna ceketini, zgrce dola!"(26) Bu ortam, her aklna esenin gnll birlik kurmasna yol am ve birlikleri birer su rgt haline getirmitir. Deli-Kazar isimli humbapetann (birliin ba) aadaki duyurusu bu durumu ok iyi anlatr: "Erivan blgesi ve Erivan ehri Ermenilerine duyurulur. Ben, bugn btn ocuklarla birlikte

cepheye gidiyorum. Eer benim gidiimden sonra birileri kendini Deli-Kazar'n ocuklar diye tantp antajc olarak adm ktye kullanrsa, millet ve askeri iktidar tarafndan sert cezalara arptrlacaktr."27

Tanak Hkmeti, 1918 ylna gelindiinde 35 yama kadarki btn vatandalar askere arm ve Trkiye'ye kar sava iin tekrar "gnll" birlikler kurmutur. Yayn organlarnda yaptklar yaynlarla da alnan bu karara kar gelenlerin lmle cezalandrlaca, "akl olann" bu kurallara uyaca yazlarak tehdit yntemlerine bavurulmutur. Bak'de yaymlanan Tanak yayn organ Arev'in 1 Mart 1918 tarihli says bu gerekleri ieriyor.(28) Ermenistan Devlet Arivi'nde saklanan baka bir belgede de, Tanak Hkmeti'nin komularla bitmeyen savalara ve milletler aras krmlara asker vermeyi reddeden Berd, Verhniy Karmir, Ahbyur kylerini ve amadinsk blgesinin dier kylerini cezalandrmak zere zel mfrezeler gnderdii grlmektedir.(29)
25 Bkz. age. s.70 vd. 26 T. Haikoglyan, l O Let Armyanskoy Strelkovoy Diviii, zdaielstvo Polit. Uprav. KKA, Tiflis, 1930, s.5. 27 Age, s.5 vd. 28 Arev. No.46, 1 Mart 1918'den aktaran: A. Lalayan, "Kontrrevoiyutsionny 'Danaktsuiyun' mperialistieskaya Voyna 1914-1918 gg.", s.96. 29 Ermenistan SSC Merkez Devlet Arivi (TsGA Arm. SSR) f. 67/199, el. 139, y. 2.30'dan aktaran: A. M. Elibekyan, Ustanovlenie Sovyetskoy Vlasti V Arrmenii, Izdatelstvo AN Armyanskoy SSR, Yerevan, 1954, s.76.
________

20

Tanaklarn Gmr'de yaymlanan Martik isimli yayn organnda, seferberlikten kaanlarn kylerine cezalandrmak zere iki top ve bir milralyzle bir grup askerin gnderilecei ve kar gelenlerin topa tutulaca belirtilmekledir.(30) Hatta Tanak iktidar, asker kaaklarn nlemek amacyla "Terr Organ" adn verdikleri birlikler kurmular ve ehrin duvarlarna yle duyurular asmlardr:

alaydan kaarak, vatana ve Ermeni halkna ihanet etmi, 3 Ermeni askeri kuruna dizilmitir. Ge olmadan btn kaaklarn birliklerine teslim olmalar ve askerlik grevlerini yerine getirmeleri, yoksa ayn cezaya arptrlacaklar duyurulur. Trklerin irak' basmasna neden olacak hainlere lm. Terr Organ. Gmr, 2 Mart 1918"(31)
Tanak Hkmeti'nin, boyun emeyen kylleri cezalandrmak iin Zangi nehrinin kolunu kapatt ve blgedeki kyleri susuz brakt Ermeni hkim glerinin gazetelerinden olan Jogavurd'un 29 Haziran 1920 tarihli saysnda aktarlmaktadr. Bu cezalandrmann sonucunda birok insan lm, tarladaki rnler mahvolmutur.(32) Aynen Kaaznuni gibi, yaanan srecin muhasebesini yapan Tanaklarn eski Dileri Bakan Mauses Petros da, eski Tanak babakanlarndan Simeon Vratsyana yazd ak mektupta maceracln lkeye ykm, alk ve milli atmalar getirdiini belirtmektedir.
30 Martik, No.2. 918'den aktaran: T.P. Agayan. Veli ki Oktyahr i Borba Trudyaihsya Armenii Za Pobedu Sovyekskoy Vlasli, zdatelstvo AN Armyanskoy SSR, Yerevan. 1962, ,s. 134. 31 T. Haikoglyan, age, s.7. 32 Jogovurd. No. 102, 29 Haziran 1920'den aktaran: A.A. Lalayan, "Kontrevolyut-sionnaya Rol Partii Dasnaktsutym", s. 102.
_____________

"Btn kaaklara ve Ermeni halkna duyurulur, 1 Mart gecesi biri at alarak dier ikisi

21

Petros'un ak mektubu Hnaklarn Tebriz'deki yayn organ Zangn 21 Eyll 1921 tarihli saysnda yaymlanmtr.(33)

Trk Ordusu'nu Cokuyla Karlayan Ermeni Kylleri

Tanaklarn Trklere ve Krtlere kar girilii katliamlar yannda Ermeni kyllerine de iddet ve bask uygulamas, Ermeni halk iinde de geni tepkiye yol amtr. Dahas baz Ermeni belgeleri. Ermeni kyllerinin Trk Ordusu'na gsterdii scak duygular yanstmaktadr. Tanak Hkmeti ordusu komutan tarafndan, firar eden Ermeni askerleri aramak zere Emiadzin kazasndan Gmr kylerine gnderilen bir Ermeni subaynn raporu dikkat ekicidir. Komutan, bu subayn ifadelerine dayanarak genel karargha 14 Kasm 1920 tarihinde u bilgileri rapor ediyor:

Trklere teslim etmeye kalkmlar. Birok kyde halk tepkili ve askeriyeyi dman olarak gryor. lhiab ve Kapanak kylerinde kzl bayraklar ekilmi. (...) Subaym, M. Kapanak kynde Selan Ermenilerinden oluan atllarn eliinde Trk svari devriyesiyle karlam. Trkler, ekmek ve tuzla karlanm. Kylerde kadnlar kazanlarda yemekler hazrlamlar. Subaym, yemei kimin iin hazrladklarn sorduunda yle cevap vermiler: Tabii ki Trkler iin, sizin iin deil.'"(34)
Bugn soykrmla sulanan Trk Ordusu'nun bizzat Ermeni halk tarafndan byle scak karlanmas, sulamann gerekle balants konusunda herkesi yeterince aydnlatmaktadr.
33 Bkz. Rusya Toplumsal Siyasal Tarih Devlet Arivi (RGASP) f. 64,1. 1, d. 208, y. 167-171. 34 TsGA Arm. SSR f. 68/200, d. 867, y. 278'den aktaran: A.M. Elibekyan, Velikaya Oklyahrskaya Sotsialistieskaya Revolyutsiya Poheda Sovyetskoy Vlasti V Armenii, zdatcslvo AN Armyanskoy SSR, Yerevan, 1957, s.209.
______________

"Gmr blgesi Ermenileri Tanak subayn dmanca karlam ve hatta birka defa

22

lgintir, Tanaklarn kendileri, Ermenistan'da Sovyet iktidarnn kurulduu dnemde, varlklarn korumak iin, Trkiye'ye ynelimi savunmulardr. Yllarca komnizm dmanl yapan ve Ermeni halk iinde emperyalizme kar mcadele eden ileri insanlar ezen Tanaklar, areyi Trkiye'ye snmakta grmlerdir. Bu olgu, Trklerin katliam veya soykrm yapt ynndeki iddialar da rtmektedir. Tanaklarn gazetesi Arac'n 20 Kasm 1920 tarihli saysnda yaymlanan "Atekes Meselesi ve Ynelimimiz" balkl makalede, "eer Ermeni halk varln korumak istiyorsa Rus deil, Trk ynelimine sahip olmaldr" ifadesi kullanlr.(35) Bu tercih, Tanaklarn Amerika'daki yayn organ Ayrenik'in sayfalarndan da aklanr.(36) Hatta yayn organlarnda gerek Abdlhamit gerek ttihat ve Terakki iktidar dneminde, Trkiye'den haddinden fazla taleplerde bulunarak savalara yol atklarn ve krmn sorumlusu olduklarn yazarlar.(37)

Kaaznuni Raporunun ve Ermeni Belgelerinin Esiz Deeri

Trk-Ermeni ilikileri asndan Birinci Dnya Sava'nn gerekleri zerine tartmalarda bir belge lafdr gitmektedir. Ermeni soykrmnn geerlilii veya geersizliini kantlayacak sihirli bir belge aranmaktadr. Soykrm gibi byk bir tarihsel olay bir belgeyle veya birka belgeyle ispatlama iddias, gerekten de gariptir. Ama ille bu kadar kudretli bir belge aranyorsa, ite Kaaznuni raporu esiz deerdedir. nk raporu yazan, Ermenistan'n ilk babakandr; Trk babakan deildir.
_____

35 Ara, No.255 20 Kasm 1920'den aktaran: A.A. Lalayan, age. s. 105 ve T.P. Agayan, age, s.31. 36 A. Myasnikov, Armyariskie Pnlitieskie Panii Za Ruhejom. zdatelstvo "Sovyetski Kavkaz", Tirfis. 1925, s. 19. 37 T.P. Agayan, age, s.31.

23

Ve o babakan, soykrm olarak nitelenen olaylar Tanak Partisi'nin veya Ermeni Hkmeti'nin en yetkilisi olarak yaamtr. Ve savan iinde deil, olaylar bittikten sonra btn savan soukkanl ve vicdanl bir deerlendirmesini yapmtr. Raporu yazan, savaan taraflardan birinin bandadr ve stelik soykrma urad sylenen tarafn babakandr. Soykrma uradklar iddia edilen Ermenilerin babakan, olay bir sava olarak deerlendirmekte ve daha nemlisi emperyalistlere alet olduklarn ak yreklilikle ortaya koymaktadr. Elinizdeki belge, Trk arivlerinde deil, Rus ve Ermeni arivlerinde bulunuyor. Emperyalistler, Ermeni soykrm iddialarn deerlendirirken, Ermeni Babakan'na gvenmiyorlarsa kime gvenecekler? Eer Ermeni arivleri de onlar ikna etmiyorsa, hangi ariv ikna edecek? Kaaznuni'nin raporu, byk yalanna son vermektedir. Artk yaplacak i, Kaaznuni'nin raporunu ve gerekleri ortaya koyan dier Ermeni belgelerini, Trke, ngilizce, Almanca, Franszca, Ermenice, Rusa, ince, Arapa, spanyolca ve baka dillerden basp, dnya leinde bir kampanya yrtmektir. te gerekler, hem de ilk Ermenistan Babakan, Tanaksutyun Partisi lideri Sayn Kaaznuni'nin kaleminden. Bu raporun birer rneini ABD Temsilciler Meclisi Uluslararas likiler Komitesi, ABD'nin eitli eyalet meclisleri ve hkmetleri, Fransz Mill Meclisi, Alman Federal Meclisi, svire Mill Meclisi gibi kurumlara gndermek yerinde olacaktr. Kabul etlikleri Ermeni soykrm veya katliam kararlarnn tarihsel gereklere ne kadar uygun olduunu Ermeni Babakan'ndan renebilirler. Mehmet Perinek 24

11 Kasm 2005, ul. Generala Tyuleneva/Moskova

Ovanes Kaaznuni'nin 1927 ylnda SSCB (Tiflis)'te yaymlanan Tanaksutyun'un Artk Yapaca Bir ey Yok adl kitabnn kapa. 25 - 26

OKUYUCUYA HTAP
Bu alma, Ermeni Devrimci Tanaksutyun Partisi'nin yurtdndaki birimlerinin Nisan 1923'te yaplan konferansna sunmu olduum tebliin metnidir. Burada deinmi olduum konularn, sadece partili yoldalarm iin deil, ayn zamanda her Ermeni asndan zerinde ciddi ciddi dnlmesi gereken mesele olduuna kesin biimde inanmamdan dolay, bu tebliin yaymlanmasn ve herkese ulamasn, istedim. Tebliimi, sadece parti evrelerini ilgilendiren 3-4 sayfay kararak, tam olarak ve herhangi bir dzeltme yapmadan yaymlyorum. Ov. K. Bkre, 1923 27-28

YOLDALAR!
Bu meseleler, benim gayet uzun ve gayet zc dncelerimin ana konusunu oluturmutur. Sizin de bu konular dnm olduunuzdan kuku duymuyorum. Yalnz, sizin de ayn sonuca varp varmadnz bilmiyorum. Korkarm ki, byle deildir. Daha fazlasn syleyeyim: Korkarm ki, benim son kanaatim -ki bunu telaffuz etmek gayet zordur ve ben sadece vicdanmn sesini dinleyerek bunu syleyeceim- konferans katlmclarnn toptan tepkisini, belki de fkesini ekecektir. Ben buna hazrlklym. Yalnz una inanmanz rica ederim: Benim amdan bu szleri yazmak ve imzalamak, bunlar benden duyarken hissettiklerinize kyasla ok daha zor olmutur. Syleyeceim sz, laubaliliin ya da yeterince dnlmemi kanaatlerin bir sonucu deildir. Kkl kanaatlerin ve net bir bilincin sonucudur, zira ben dnmek ve anlamak, muhakeme etmek, deerlendirmek ve duru belirleyebilmek yeteneine sahibim. Bu yzden, azck sabr gstermenizi ve konulara nyargsz yaklamaya almanz rica ediyorum. Biliyorum, parti kayglaryla yaayan ve parti kstaslar erevesinde dnen kiilerin bunu yapabilmesi kolay deildir. Bu yzden bu konuyu yersiz buluyorsanz, sizlerden zr diliyorum. Baka koullarda bu szler gereksiz ve yersiz grnebilirdi. Fakat benim sunacam tebliin farkl ierii, sizlerin geni bak anza ve bilinlerinize hitap etmemi zorunlu klyor ve bana hak veriyor. Konuya geiyorum. 29

Varacam sonularn esasl hiimde gerekelendirilmesi amacyla, byk savatan halayarak Lozan Konferans'na kadar geen dnemde Ermeni meselesinin baz aamalarn ve Tanaksutyun Partisi'nin bu dnemdeki roln belleklerinizde tekrar canlandrmak isterim. 1914 yl sonrasnda Ermeni meselesi hangi aamalardan geti, olaylar nasl geliti, nasl olutu, birbirini nasl izledi ve nereye getirdi, bu arada partimiz ne yapt ve ileride ne yapmas gerekir? Bu konulara younlaarak, yakn gemii hatrladmda, nemli hususlar ikincil ve tesadfi olanlardan ayrdmda ve olaylar kronolojik dzen iinde sraladmda u manzaray grebiliyorum: 1. 1914 sonbaharnda, Trkiye henz savaan taraflardan birine katlmad ve buna hazrlanmad dnemde, Gney Kafkasya'da byk grlt iinde ve enerjik biimde Ermeni gnll birlikleri oluturulmaya baland. Sadece birka hafta nce Erzurum'da yaplan kongrede gnll birlikler konusunda alnan olumsuz karara ramen, Ermeni Devrimci Tanaksutyun Partisi (EDDP) hem bu birliklerin oluturulmasna hem de bunlarn Trkiye'ye kar gerekletirdikleri askeri operasyonlara aktif biimde katld. EDDP'nin Gney Kafkasya birimleri ve partinin baz nde gelenleri, gayet ciddi sonular da beraberinde getirecek olan bylesine zor ve sorumluluk gerektiren bir konuda partinin st karar organ olan kongrenin iradesine kar geldiler. Neden? nk kendileri de kitle sendromuna yakalanm olup, akntya kaplmlard. Bu vesileyle, daha nceki dnemde de Tanaksutyun'un Gney Kafkasya'da kendisi dnda oluan baz hareketlerin kurucusu ve mteebbisi deil, sadece katlmcs olduunu hatrlyorum ve sizlere de hatrlatmak istiyorum. 30

1903 (kilise malvarlklarna el konulmas dolaysyla yaplan protesto ve gsteriler) ve 19051906 yllarnda (Ermenilerle Mslmanlar arasndaki kanl atmalar) durum byle olmutur: Keza ilk geni apl ii hareketleri (1903-1906) srasnda da byle oldu ve Tanaksutyun Bak'de, Tiflis'le, Batum'da dier sosyalist partilerin politikalar ve taktikleri dorultusunda ynlendirildi. leride greceiniz gibi, bu zgn izgi bizim sonraki dnem faaliyetlerimizde de kendini belli etmitir. "Gnll birliklerin kurulmas gerekir miydi" sorusu gnmzde elbette anlamszdr. Tarihsel olaylarn kendine zg elik bir mant vardr. 1914 sonbaharnda Ermeni gnll birlikleri kuruldu ve Trklere kar faaliyete geti: Bu gelime, Ermeni halknn hemen hemen eyrek yzyl boyunca beslenmi olduu psikolojik ortamn doal ve kanlmaz bir sonucuydu. Bu psikoloji kendine bir biim bulmalyd ve onu buldu. Ve bu hareketi durdurmak (bunu istese bile) Tanaksutyun'un grevi deildi. O sadece mevcut eilimi kullanabilir, birikmi istek ve umutlar ynlendirerek da vurulmasn salayabilir, keza hazr bir gc organize edebilirdi. mknlar ve otoritesi bu kadarna yetecek durumdayd. Harekete kar gelmek ve kendi izgisini srdrebilmek konusunda ise partimiz gszd; nk partinin kendisi, gdleri gl fakat bilinci zayf olan bir kitle durumundayd. Gnmzde kimin sulu olduunu sormak da anlamszdr (eer sorumluluk konusu gndeme gelebilirse). Piskopos Mesrop, A. Halisov, doktor Zavriev, S. Arutyunov, Dro ve Andranik olmasayd, bakalar bulunacak ve ayn eyleri yapacakt. Gnll birliklerin kurulmas bir yanlsa; bu yanl, kkleri uzak gemite aranacak bir siyasal izginin doal devam ve sonucudur. imdilik unu tespit etmek gerekir ki, biz bu gnll hareketine aktif biimde katldk ve bu katlm parti kongresinin kararna ramen gerekleti.

31

2. 1914 k ve 1915 ylnn ilk aylar, Tanaksutyun da dahil olmak zere, Rusya Ermenileri asnda bir heyecanlanma ve umut dnemiydi. Biz kaytsz artsz Rusya'ya ynelmi durumdaydk. Herhangi bir gereke yokken zafer havasna kaplmtk; sadakatimiz, almalarmz ve yardmlarmz karlnda ar Hkmeti'nin (Gney Kafkasya Ermenistan ile Trkiye'nin Ermeni eyaletlerinden oluan) Ermenistan'n bamszln bize armaan edeceine emindik. Aklmz dumanlanmt. Biz kendi isteklerimizi bakalarna mal ederek, sorumsuz kiilerin bo szlerine byk nem vererek ve kendimize yaptmz hipnozun etkisiyle, gerekleri anlayamadk ve hayallere kapldk. Gya sarayda naip tarafndan sarf edilmi olan birtakm gizemli laflar dilden dile dolayordu. Srekli birtakm mektuplara (Vorontsov-Dakov'un Katolikos'a yazm olduu mektup) atf yaplyor ve tarafmzca bu mektuplar, ileride taleplerimizi ne srebileceimiz ve haklarmz savunabileceimiz bir zemin olarak sunuluyordu. Oysa ustalkla dzenlenmi olan bu mektuplar, istek zerine her trl anlamn yaktrabilecei gayet genel ve belirsiz neriler dnda bir ey iermiyorlard. Ermeni halknn gc, onun siyasal ve askeri nemi, keza Ruslara verdii destek fazla abartld. Bizim gayet mtevaz imknlarmza fazla deer vererek, sonuta kendi umut ve beklentilerimizi de abarttk. 3. 1915 yaz ve sonbahar dneminde Trkiye Ermenileri zorunlu bir tehcire tabi tutuldu, kitlesel srgnler ve basknlar gerekletirildi. Btn bunlar Ermeni meselesine lmcl bir darbe vurdu. Tarihsel Ermenistan'n, bize devreden gelenekler ve Avrupa diplomasisinin vaatleri dorultusunda, bamszlmzn temelini oluturmas gereken blgeleri boaltld; Ermeni vilayetleri Ermenisiz kald. Trkler ne yaptklarn biliyorlard ve bugn pimanlk duymalarn gerektirecek bir husus bulunmamaktadr; sonradan da anlald zere, Trkiye'de Ermeni meselesinin temelli zm asndan bu yntem en kesin ve en uygun bir yntemdi. 32

Ve bugn, bizim milislerin savaa katlmalarnn Trkiye Ermenilerinin kaderini ne derecede etkiledii sorusunu sormak da abestir. Snrn bu tarafnda bizim farkl bir izgi izlemi olmamz durumunda, acmasz basklarn olmayacan kimse syleyemez. Trklere kar dmanlmzn teraziye konulmamas durumunda sz konusu basklarn da ayn nitelikte olacan kimse syleyemez. Bu konuda deiik grler olabilir. Gerek, gerek olarak kalmaktadr ve buras ok nemli ki, Trk egemenliine kar onlarca yl nce balatlm olan mcadele, Trkiye Ermenilerinin srlmesi ve yok edilmesiyle, dolaysyla Trkiye Ermenistan'nn boaltlmasyla sonulanmtr. Korkun gerek byleydi. Brak, bundan sonra uygar dnya Trklerin ifade edilmesi zor ktlkleri karsnda sarslsn. Parlamentolarda ve sivil toplantlarda devlet adamlar katil Trkleri tehdit etsin. "Sar", "mavi" ve dier renklerde kitaplar yaymlansn. Her trl dinin mabetlerinde rahipler zalim Trklerin cezalarn bulmalarn dilesin. Dnya basn korkun tasvirler ve tanklarn anlatlarn yaymlasn. Btn bunlarn ne anlam var? Gereken yaplmtr ve Arabistan llerine salm cesetleri szcklerle diriltmek, yklan evleri ve boaltlan lkeyi szcklerle kurtarmak imknszdr. 4. 1915 ylnn ikinci yars ve 1916 ylnn tamam bizim iin genel bir yas dnemi oldu. Van, Elekirt, Basen mltecileri, kymdan kurtulabilmi olanlarn tamam; onbinlerce, yzbinlerce kii gelip Rusya'nn Ermeni kazalarna doldular. A, plak, hasta ve korku iindeki insanlar kylerimize ve ehirlerimize doldu. Bu a kitle, kendisi ekmek bulamayan bir lkeye gelmi bulunuyordu. Gsz, hasta, dermansz mlteciler akta kalmt. irak ve Ararat vadileri muazzam bir hastaneyi andryordu: buralarda binlerce Ermeni bizim gzlerimiz nnde, eiimizin hemen yan banda alktan ve hastalktan lmekteydi.

33

Biz bu deerli insan hayatlarn kurtarmak konusunda acizdik. Kzgnlk ve korku iinde bulunan bizler sulu aryorduk ve bu suluyu hemen "Rus hkmeti ile onun kallee politikalar" olarak belirledik. Siyasal adan olgunlamam ve dengesiz insanlara zg bir aknlk iinde, bir utan dierine savrulmaktaydk. Rus hkmetine kar dnk inancmz ne denli kr krne ve temelsiz idiyse, bugnk sulamalarmz da o denli kr krne ve temelsizdi. Ruslarn kastl olarak ar davrand, kararszlk sergiledii; yerli Ermenileri kesmek iin Trklere gereke ve imkn salad syleniyordu. Gya Ruslar, Ermenistan' boaltmak ve ileride oraya Kozaklar yerletirmek iin byle davranmlard. Kont Lobanov-Rostovski'nin herkese bilinen "Ermenilersiz Ermenistan" projesi gerekletiriliyormu. Yalnz halk deil, partimiz ve akl banda yoldalarmzn birou da byle dnmekteydi. Biz, Rus hkmetinin izledii izgiyi aklamak iin mutlaka bir Ermenisiz Ermenistan projesinin olmas gerekmediini; onun planlarnda Trkiye Ermenilerinin savunmasn her ne pahasna olursa olsun stlenmek gibi bir hususun yer almadn anlamak istemiyorduk. Byle bir plan elbette yoktu. Biz sadece kendi isteklerimizi Rus hkmetine de mal ederek, onu ihanetle sulamaktaydk. Tabii ki bizim gnll birlikler Van ile Mu'u bir an nce ele geirmeye alyorlard. Oraya Ermenileri kurtarmak iin gidiyorlard. Oysa Rus ordu birlikleri Ermeni gnlllerden olumuyordu ve farkl amalar vard. Onlarda grlen ve bizim ihanet olarak deerlendirdiimiz yavalk ve kararszlk, Rus komuta kademelerinin olaan zafiyetiyle (ki bu tr zafiyet rnekleri dier cephelerde de ok sayda grlmtr) ya da tarafmzca bilinmeyen genel askeri koullarla aklanabilir. 34

Bu olay fevkalade zgn ve gayet ilgin olup, zel olarak ele almamz gerektirmektedir. Siyasal bir parti olarak biz. meselemizin Ruslar ilgilendirmediini ve onlarn, gerektiinde bizim cesetlerimizi ineyerek geip gidebileceklerini unutmutuk. Bunu anlamadmz, bilmediimizi syleyemem. Elbette biliyorduk ve gerekliinde gayet iyi biimde formle edebilmitik. Fakat bu formln anlamn tam olarak kavram deildik; bildiklerimizi unutuyor ve ou zaman safa savan salt Ermeni meselesi yznden yapldn dnyorduk. Ruslar saldrya getiklerinde imlam Ermenileri kurtarmaya gittiklerine; geri ekildiklerinde ise bizleri kesmeleri iin Trklere imkn saladklarna inanyorduk. Her iki halde biz de sonular ile ama ve niyetleri kartrmaktaydk. Ruslarn ihanetinin kantlarn aryor ve elbette buluyorduk; ki all ay nce de Ruslarn iyi niyetli yaklamlarnn kesin kantlarn aynen bu ekilde aram ve bulmutuk. Kt kaderden ikyet etmek ve felaketlerimizin sebeplerini kendi dmzda aramak ackl bir durumdur; bu bizim milli psikolojimizin karakteristik bir zelliidir ve Tanaksutyun Partisi de bundan kaamamtr. Ruslarn bize kallee davrand inancnda sanki zel bir teselli vard (daha sonra da sra

Franszlara, Amerikallara, ngilizlere, Grclere, Boleviklere, tek kelimeyle btn dnyaya gelecekti).
Sanki saf ve uzak grl olmamamz bir kahramanlkt; ve sonunda yle bir duruma dtk ki, isteyen herkes bizi kolayca atlatt, ihanet etti, kesti ve bakalarnn kesmesine imkn verdi.

5. 1917 ubat'nda Rus devrimi patlak verdi. Hi beklenmedik biimde nmzde yeni imknlar ald. Rusya'da demokratik bir dzen kurulmaktayd. Gndemde fevkalade nemli sosyal konular (rnein topraklarn kamulatrlmas) vard. Demokratlar ve sosyalistler olarak bizler, bu yeni dzeni cokuyla karladk. 35

Ayn zamanda milli bir siyasal parti olarak biz ynetim yetkilerinin merkezden devralnmas, blgelerin ve halklarn zerklii konularna kilitlendik. Youn bir alma balatld. Eski devlet aygtnn deitirilmesi, yeni ynetimin yerel birimlerinin kurulmas gerekiyordu. Devrimin ilk aamasn yaayan merkezi hkmet bu konuyla ilgilenmek durumunda deildi. Bu konu tamamen yerli kadrolara emanet edildi. Toplumsal kurumlara, rnein siyasal partilere, ii sendikalarna, milli hkmetlere grev verildi (daha dorusu onlar kendileri bunu grev edindiler). Birok milletin yaad Gney Kafkasya'da bu milletlerin ynetime katlm zellikle karmak ve zor bir konuydu. nemli merkezlerde milli konseyler ve bu arada Ermeni milli konseyleri de kuruldu. Tiflis'te Gney Kafkasya Komiserlii ile i, Asker ve Kyl Sovyetleri Gney Kafkasya Merkezi kuruldu. Bunlar merkezi ynetimin birbirinden bamsz olan iki kuruluuydu ve devlet kurumlar oluturuluncaya kadar blgeyi ynetmekle grevliydiler. "Sovyetler Merkezi" yl sonuna doru otoritesini kaybetti ve siyasal sahneden uzaklat. Buna paralel olarak Gney Kafkasya Komiserlii glendi ve btn Gney Kafkasya'nn hkmeti haline geldi. 6. Daha sonra Seym'de ve Gney Kafkasya hkmetinde olduu gibi, "Komiserlik" de bir koalisyondu. Bu koalisyon, ad ve biimi itibaryla partileri, z itibaryla ise uluslar temsil ediyordu. Balca partiler unlard: Menevik fraksiyonu, sosyal demokratlar, Msavat ve Ermeni Devrimci Partisi Tanaksutyun. Fiilen bunlar blgenin balca halkn -Grc, Azerbaycan Tatarlar ve Ermenileri- temsil ediyorlard. Komiserlikte ve daha sonra da hem Seym'de hem de hkmette hkim konum, ynlendirici rol Grc Meneviklerindeydi. 36

Neden? te baz sebepler. Birincisi, Komiserlik kendi yetkilerini Petrograd'daki Geici Hkmet'ten, daha dorusu Devlet Dumas evrelerinden devralmt. Duma'da Grc milletvekilleri Rusya Sosyal Demokrat Partisi gibi gl bir rgte dayanarak eskiden beri nemli bir konum elde etmi, etki kazanm ve ilikiler kurmutu. Gney Kafkasya'da bir "Komiserlik" kurulduunda, ncelik, Duma'daki varlklar gze arpmayan Ermenilere ya da Tatarlara(1) deil, doal olarak Grclere verilmiti. kincisi, devlet ilerinin yrtlmesi konusunda Grcler arasnda az ya da ok hazrlkl kiiler vard. Bunlar byk bir siyasal partinin ve daha sonra da Duma'nn almalarna aktif katlmalar sayesinde birtakm alkanlklar ve tecrbeler edinmilerdi. Oysa ne biz, ne de Musavatlar byle bir okuldan gemitik, hazrlkl deildik. Musavat yeni bir partiydi, Tanaksutyun ise esasen yeralt faaliyetleri iin hazrlklyd. Hi kukusuz parti liderlerinin durumu da belli bir nem arz etmekteydi. Grcler birka yetenekli kii, toplum nderi karmlard; onlarla yan yana oturabilecek kimsemiz yoktu ve biz onlarn arkasnda, ikinci ya da nc sralar igal ediyorduk. Baka bir husus: Eski rejim dneminde Gney Kafkasya'da devlet ileri esasen Grclerin elindeydi. Bu durum devrim sonrasnda da devam etmekteydi, zira teknik almalarn yrtlebilmesi konusunda Grcler arasnda hazrlkl insan daha fazlayd. Resm hizmet deneyimi, doal olarak Grclerin devlet ynetiminde pekimesi bakmndan salam bir zemin oluturmaktayd. "Komiserlikten" balayarak, demiryolu ve posta-telgraf ilerine kadar her alanda durum byleydi. En nemlisi ise u husustu: Gney Kafkasya'da Grc halk en bilinli ve en iyi organize olan halkt. Ayrca Grc halknn fiziki varlna ynelik herhangi bir tehdit bulunmuyordu. Bu yzden Grcler dierlerinden glyd.
__________________________

1 "Tatar" ad altnda Azerbaycan Trkleri kastedilmektedir. Yazar bu konuda bir dnem ar ynetimi tarafndan kullanlan bu tanmlamay tercih etse de, bazen "Azerbaycanllar" tanmn da kullanmaktadr. (evirenin notu.)

37

Grc halknn corafi konumu ve bir arada yerlemi olmas, savata daha az zarar grmesi, yakn komularyla (varln tehdit edebilecek dzeyde) bir anlamazln olmamas sayesinde Grcler seslerinin duyulmas konusunda Ermeniler ve Azerbaycanllara kyasla daha anslydlar. Grcler, gerekliinde Trkiye ve Azerbaycan'la her halkrda Ermenilere kyasla daha kolay anlaabilirlerdi. Dahas Grcistan dnda, hayatlar tehdit altnda olan bir Grc kitlesi yoktu, oysa Ermenilerin Azerbaycan'da, Azerbaycanllarn da Ermenistan'da soydalar vard. Grcler kendi lkelerinde sakin sakin yaamaktaydlar; komularyla belli snr anlamazlklar olsa da bunlarn kayna emperyalist iddialard ve bu anlamazlklar, Grcistan'n bugnn ya da geleceini tehlikeye sokmadan artrlabilir ya da tamamen giderilebilirdi. Ermeni-Trk ve Ermeni-Tatar ilikileri ise farklyd. Bunlarn arasnda yzyllardan beri devam eden sorunlar vard ve bunlarn nemli atmalar olmadan zlmesi imknszd. Batda kesin yenilgiye urayan Trkiye, kuzeydouda kendi istikbalini temin etmek ve salama almak istiyordu. Ve burada Ermeniler, Erzurum ile Baku arasna girmi olup, Trklerin yolunu kesmekteydi. Ermeniler ile Azerbaycanllar arasnda zlmesi imknsz toprak anlamazlklar vard. Mesele bir-iki ile ele geirmek deil, milli kitlenin kesintisiz bir corafyada devamn salamakt. Bu istek hem Ermenilerde hem de Azerbaycanllarda vard. Ermenistan Tatarlara ait arur-Nahvan olmadan yaayamazd; ve Nahvan'n Ermenistan iin nemi Zakatala, Ahlkelek ve Lori'nin Grcistan iin arz ettii nemden farklyd. Hem Ermenistan'n hem de Azerbaycan'n ansszl bu noktadayd. Siyasal bakmdan yetikin halklarn bar bir zm bulmas belki de mmknd. Fakat ne bizde ne Azerbaycanllarda byle yetikinlik vard; bu yzden sz konusu anlamazlk, karlkl dmanlk ve gvensizlik kayna olmutu. 38

Grcler kendi ayrcalkl durumlarn pekitirmek amacyla Ermeni-Trk ve Ermeni-Tatar anlamazlklarn ustaca (daha gl bir ifadeyle frsatlkla) kullandlar. Trklere ve Tatarlara dayanarak ya da kendi snrlarn bu veya dier ynde dzeltmekle tehdit ederek, bizi durumlara soktular ve kendi isteklerine uymaya zorladlar. Bizimle ittifak yapmalar gerektiinde ise, Azerbaycanllar tehdit etmeye baladlar. Bu tr davranlar siyasal bakmdan tam bir antaj olarak, Grclere komular karsnda stnlk salad ve onlarn hegemonyasn temin etti. Ben konuyu biraz dattm, fakat sz konusu dnemde Gney Kafkasya'daki siyasal durumun anlalmas bakmndan buna ihtiya var. Partimizin unu anlamas ve aklnda tutmas gerekir ki, en zor gnlerde Grc Sosyal Demokrat Partisi'nin hegemonyas altnda ve onun kuyruunda srnerek hareket etmitir. 7. 1917 Eyll'nn son gnlerinde Tiflis'te Ermeni kurultay yapld. Kendi yrtme organ olan bir milli kurul kurularak, Merkezi Milli Konsey olarak adlandrld. Bu Milli Konsey daha sonra Gney Kafkasya Ermeni halk adna hareket etti ve milletin tamamnn yetkili temsilcisi oldu. Hem kongrede, hem de kurul ile konseyde nc roln Tanaksutyun oynad. 8. Ayn yln sonlarnda Gney Kafkasya'da Btn Rusya Kurumlar Meclisi yelii seimleri yapld. Seim ncesi kampanyalara katlan partilerden Menevik Sosyal Demokratlar 12, Msavat 10, Tanaksutyun 9 koltuk elde etti, dier partilerin elde ettii koltuk says nemsizdi. Bu byk parti, siyasal arlklar itibaryla Grcler, Tatarlar, Ermeniler olarak sralanan byk halk temsil ediyordu. Bu seimler Ermeni halknn bnyesinde en gl, daha dorusu yegne gl ve organize partinin Tanaksutyun olduunu ortaya koydu. 39

9. Btn Rusya Kurucular Meclisi toplanamad. Ekim'de Bolevik ihtilali patlak verdi, Petrograd ve Moskova'da zafer kazand, Sovyet dzenini ilan etti ve burjuva eilimli olduunu dnd Kurucular Meclisinin toplanmasna msaade etmedi. Gney Kafkasya, ubat Devrimi'ne sadk kalarak, Sovyet egemenliini ve Sovyet dzenini tanmad. Neden? nk bizim bu kenar blgede hkim partiler geni tabanl demokrasi platformunu tercih etmekteydiler ve bu yzden snf, zellikle de parti diktatrln kabul edemezlerdi. Bunun yan sra, lkenin tam bir sosyalist, hele komnist dzen iin olgunlamadn dnmekteydiler (ayrca Msavat Partisi'nde sosyalizm adna hibir ey yoktu). Ermeni Devrimci Partisi (EDP) Tanaksutyun'un sosyalist nitelii yzeysel olup, parti kitleleri arasnda derin kkleri yoktu. Grc Menevikler arasnda ise milliyeti anti-Rus akm glyd. kincisi; Gney Kafkasya siyasal yaamnda havay belirleyen Grc Menevikleri, Boleviklerden kopmu olup, aka onlara karydlar. Kendi ahkmlarna ve partilerinin genel siyasal izgisine sadk kalan Menevikler, kendi Rus yoldalarnn Rusya'da izledikleri politikalar bizim buralarda aynen izlemekteydiler. Baku'yu ele geirmek ynnde cokun bir istek iinde olan ve Pantrkizm ideallerine kaplan Msavat ise Rusya'dan bir an nce ayrlmak istiyordu. Ermeni Devrimci Partisi Tanaksutyun, Bak'de Tatar egemenlii kurulmasndan endie duyarak, yerli Boleviklerle sk ilikiler iine girmiti ve onlara yardm ediyordu. Tiflis'te ise, Grc ve Tatarlar grmezden gelemiyor ve Bolevik politikalar uygulayamyordu. Bunu, istese bile baaramazd. Fakat istek de yoktu, zira Bolevik ideoloji ve taktikleri ekici gelmiyordu. Partimiz ksmen ierdeki kanaatlerin ksmen de d etkenlerin basks altnda Bolevizm kart kampta yer almaktayd. 40

10. Yoldalarmzn Bak'de sergiledikleri ortalama ve zoraki duruu da burada hatrlatmamz gerekir. Onbinlerce proletaryas ve gl ii rgtleri olan sanayi ehri Baku, Bolevizmin gelimesi bakmndan daha uygun koullara sahipti. Tm Gney Kafkasya'da oras, devrimin ilk gnlerinden itibaren Boleviklerin gvenilir bir snak ve salam bir destek bulabildii tek blgeydi. Baku, Ekim Devrimi sonrasnda bile Gney Kafkasya Komiserlii'nin egemenliini biimsel olarak inkr etmiyordu. Gerekte ise ynetim iki yerel organn Toplumsal Kurumlar Sovyeti ile i Temsilcileri Sovyeti'nin- elindeydi. Bunlardan ilkinde Bolevik kart akmlar, ikincisinde ise Bolevikler hkimdi. Partimizin her iki organda temsilcileri vard. Birbirinden bamsz ve farkl nitelikte olan bu organlar arasnda ak bir hkimiyet mcadelesi srdrlmekteydi. lk dnemde Toplumsal Kurumlar Sovyeti glyd (burada lml sosyalistler ile liberal burjuvazi, Boleviklere kar sessizce bir blok oluturmulard). i Temsilcileri Sovyeti ise gnden gne glenmekteydi ve 1918 Ocak ayna gelindiinde artk duruma hakimdi. Bu Sovyeti Bolevikler ynlendirmekteydi. O zaman Bolevikler nemli bir g deildi; baarlar esasen kar kamptaki gvensizlik ortamndan kaynaklanmaktayd. Sadece iki parti Msavat ile Tanaksutyun- Boleviklere kar gerek bir g ortaya koyabilirlerdi. Fakat Bolevizme kar mcadelede baar kazanabilmek iin bu iki partinin ittifak halinde davranmas gerekirdi, halbuki bu dnlemezdi bile; zira karlkl gven sz konusu deildi. Tanaksutyun anlyordu ki, onun Msavat'a destei sadece Bolevik tehdidi ve tehlikesi var olduu iin gerekmektedir. Bolevikleri bertaraf ettikten sonra Msavat ikinci planda Tanaksutyun'u siyasal sahneden silmek zorundayd. Hi kukusuz silahl Tanak birliklerinin yardmyla Musavat' yok ettikten sonra Bolevikler de ayn biimde davranacaklard.

41

Bak Ermeni cemaatna gre, Msavat diktatrlne kyasla Bolevik diktatrl daha makbuld. Bak'de bizimkilerin Bolevik hareketine giderek daha fazla kaplmalar ve bu hareketin bir nevi dayana olmalar bununla aklanabilir. Biz Tiflis'te kendimiz istemeden Grc Meneviklerin hegemonyas altna girdiimiz gibi, Bak'de de Boleviklerin etkisi altndaydk. Her iki durumda da bizi buna iten Trk-Tatar tehdidiydi. Bolevikler bizim desteimizi alarak Bak'de Musavat' darmadan ettiler (Mart 1918); biz ise Boleviklerin Rus unsurlarnn yardmyla Baku'yu Trk-Tatar saldrsndan koruyabildik. Daha sonra, yine bizim giriimlerimizle ran'dan ngiliz birlikleri davet edildi. Bu, Boleviklerin Rusya'ya kamak iin hazrland ve artk gemilere yerlemekte olduklar en son dakikalarda gerekleti. ngilizler Bak'ye esasl biimde yerleebilseydiler olaylarn seyri belki daha farkl olabilirdi. Oysa ngiliz birliklerinin sayca azl halka gven vermedi, onlar kayklara oturdular ve ran'a geri dndler. Biz yalnz kaldk; ngilizleri izleyerek ran'a kamaktan baka bir ey yapamadk. Bu zamana kadar Gence'de bulunan Azerbaycan hkmeti, Trk ordu birlikleri ve silahl halkla beraber Bak'ye girdi. Ermeni halk acmaszca katledilmeye baland; aynen Mart aynda Bolevik-Musavat atmas srasnda Mslman halkn (daha kk apta) katledildii gibi. Bu olaylar Ermenistan dnda, Tatar blgelerinden birinde cereyan ediyordu; fakat bizim siyasal durumumuza yansmakta, bu durumu karmak hale getirmekte ve zorlatrmaktayd. Tatarlar srekli olarak Trkleri bize kar kkrtyor, bir an nce Bak'ye girebilmek iin onlarn saldrsn hzlandryorlard. 42

Bu amala Mart olaylar konusunda ustaca speklasyon yaparak, bu olaylar tamamen Ermenilere mal ediyorlard. Tabii ki bizimle Bolevikler- arasndaki temaslar Grclerin houna gitmiyordu; onlar bize yan bakyor. Gney Kafkasya'nn kaplarn Rus Boleviklere aabilmek iin frsat kolladmz dnyorlard. Bunun yan sra flrt ettikleri Almanlarn Tiflis'te bulunduklar bir ortamda ngiliz birliklerin Bak'ye getirilmesini, Grc-Alman-TrkTatar politikalarna bir ihanet olarak deerlendirmekteydiler. Bak'de izlediimiz politikalar sonucunda komularmz bizi bamsz mttefikler olarak grmeye baladlar. Bak'deki yoldalarmz ise, Bak'de durumlarn pekitirerek ve TrkTatar birliklerini Baku zerine ekerek, Ermenistan'n geriye kalan ksmn Trk saldrlarndan koruyabileceklerini dnyor ve kendi politikalarn bu ynde gelitiriyorlard. Olaylarn kronolojik sralanmasna geri dnyorum. 11. 1917 Kasm sonlarnda Rus ordusu demoralize olmaya ve askerler Kafkasya cephesinden firar etmeye balad. Cephe korkun bir hzla dmekteydi. Ocak sonlarnda ordu artk yoktu. nemsiz Ermeni birlikleri, ordudan geriye kalan artklarla birlikte Erzurum hattn savunmakla grevliydi. 12. Gney Kafkasya'nn durumu gayet tehlikeli bir biim almaktayd. Bolevik devrimi ve gnden gne yaygnlamakta olan i sava, kenar blgeleri Rusya'dan kesin biimde koparmt. Kerenski bakanlndaki Geici Hkmet adna ynetimi elinde bulunduran Komiserlik, bu Geici Hkmet dtkten sonra, ayaklar altndaki zemini kaybetti. Halkn gznde otorite sahibi olan ve devlet ilerini bamsz, olarak daha yetkili biimde yrtebilecek yeni bir hkimiyetin oluturulmas gerekiyordu. Byle bir hkimiyet Gney Kafkasya Seym'i ve onun hkmeti olarak kuruldu. 43

Seym, Btn Rusya Kurucular Meclisi'nin Gney Kafkasyal temsilcilerinden (bu say le arplarak) oluturuldu. Bylece Seym'de Menevikler (Grcistan) 36, Msavat (Azerbaycan) 30, Tanaksutyun (Ermenistan) 27 koltua sahip oldu. Seym, Gney Kafkasya'nn doal ve tartlmaz bakenti olan Tiflis'te topland. 10 ubat 1918 tarihli ilk genel kurulda Komiserliin faaliyet raporu akland ve Komiserliin istifas kabul edildi. Daha sonra Seym, blgemiz ile Rusya arasnda ilikilerin fiilen kesilmi olduunu ve bu ilikilerin tekrar ne zaman kurulacann bilinmemesini dikkate alarak, Gney Kafkasya Demokratik Cumhuriyeti'nin bamszln ve kendisinin de blgede yasama yetkisini elinde bulunduran tek kurum olduunu ilan etti. Bu erevede Y. Gegekori'ye (Grc Menevik) Seym'e kar sorumlu olan geici bir hkmet (bakanlar kurulu) kurma grevi verildi. Bu, Rusya'dan ayrlma anlamna gelmiyordu; yalnz fiili durumu yanstmakta olup, geici nitelikteydi. Uluslararas bakmdan Gney Kafkasya, Rusya'nn ayrlmaz bir paras olarak grlmekteydi. 13. Rus ordusunun yozlamasndan cesaret alan Trk ordu birlikleri aceleyle organize oldular, kendilerini dzene soktular ve kaybettikleri blgeleri pe pee geri almaya baladlar. Ayn zaman iinde Trk komuta kademesi (Vehip Paa) atekes ilan edilmesi ve bar grmelerinin srdrlmesi konusunda giriimlerde bulundu. Seym, sava durdurmak ve Trklerle bar anlamas yapmak ynnde karar ald. lk grmeler Mart 1918'de Trabzon'da yapld. Tanak fraksiyonu Osmanl snrlar ierisinde Trkiye Ermenilerinin kendi kaderini belirleme hakknn tannmasn Seym'in talepleri arasna ayr bir madde (drt maddeden birisi) olarak eklemeyi baard. 44

Fakat bu talebe (ki gayet belirsiz biimde formle edilmiti ve her trl tavize akt) Trkler annda resm bir cevap vererek, Trkiye Ermenilerinin kendi kaderlerini belirleme konusunun Trkiye'nin bir i meselesi olduunu ve kimsenin Trkiye'nin i ilerine karamayacan ifade ettiler. Bylece Trkiye Ermenileri konusunun tarafmzca bir daha gndeme getirilmesi durumunda, her trl grmeyi kesecekleri mesajn verdiler. Gney Kafkasyallar bu konuyu bir daha gndeme getirmediler. Gndeme getirmemelerinin sebebi akt; zira Seym'in karar Ermenilere kar sadece bir jestti, Seym'in bu talep konusunda srar etmek gibi bir niyeti zaten yoktu. Grcler kendi balarna gereksiz dertler amak eiliminde deillerdi (buna ihtiya hissetmiyorlard); Azerbaycanllar asndan ise Trkiye'nin karlar Ermenilerin ve hatta Gney Kafkasya Cumhuriyeti'nin istikbaline kyasla daha nemliydi. Elbette delegasyonun Ermeni yeleri kendi isteklerini Tatarlara ve Grclere kabul ettiremediler. Adil olmak adna unu belirtmek gerekir ki, bizim o donemdeki mttefiklerimiz (Grcler ve Tatarlar) Ermenilerin taleplerini gayet itenlikle savunabilseler bile baarl olamazlard. G dengesi Trkiye'nin lehineydi, dolaysyla taviz vermek iin herhangi bir sebep yoktu. Bu husus bizler -delegasyonun Ermeni yeleri- tarafndan da bilinmekteydi. Snrlar meselesi etin grmelere ve tartmalara konu oldu. Trkler, Gney Kafkasya ile Trkiye arasndaki snrn, Rus Boleviklerle yaplm olan Brest Anlamas'yla belirlenmi olduu grndeydiler; keza Trabzon'a bu anlamay tartmaya amak iin deil, sadece yeni komular olan Gney Kafkasya Cumhuriyeti'yle dostluk ilikileri kurmak iin geldiklerini ifade ediyorlard. Gney Kafkasyallar ise Brest Anlamas'n tanmayarak, Trkiye'ye ynelik toprak tavizleri konusunun Gney Kafkasya halklarnn yetkisinde olduunu dnyorlard. Dier bir deyile, Gney Kafkasya delegasyonu Sovyet hkmetinin meru yetki sahibi olduunu (bir taraftan bu hkmetin Rusya'nn kendi iinde

bile tannmad, dier taraftan byk sava dneminde aklanm olan halklarn kendi kaderlerini belirleme slogan dorultusunda Gney Kafkasya'nn gerek sahiplerinin meru olsa bile bir Rusya hkmeti deil, blge halklarnn bizzat kendileri olduu gerekesiyle)
kabul etmek istemiyordu. 45

Bu yaklam savunmak, sadece uluslararas hukuk dzeninde yeni ve tartmal olmas yznden deil, esasen Trk ordusunun gnbegn glenmesi ve Gney Kafkasya ordusunun dalmak zere olmas yznden gayet zordu. Uluslararas anlamazlklarda g sahibinin hakl olduu da bir sr deildir. Bu yaklam savunabilmenin bir zorluu da, delegasyonun kendi bnyesinde bir birliin olmamasndan kaynaklanyordu. Grcler ncelikle Batum ve Acara konularyla ilgili olup, bu blgeyi (ksmen ya da tamamen) kurtarabilmek iin, Kars ile Ardahan' Trklere brakmaktan yanaydlar. Bunun aksine Kars Ermenilere lazmd. Kars'n elde edilebilmesi iin biz Acaristan'da byk tavizler vermeye hazrdk. Azerbaycanllar ise Gney Kafkasya Federasyonu'nun drdnc (veya Dastan da hesaba katlrsa beinci) cumhuriyeti olarak Acaristan'da yeni bir Gneybat Mslman Cumhuriyeti'nin kurulmasn istiyorlard. Aksi takdirde Acaristan'n Trkiye'ye balanmas gerektiini dnyorlar, Acaristan'n Grcistan'a balanmasn istemiyorlard. Kars ve Ardahan konusunda Azerbaycanllar tamamen Trklerin grn savunuyorlard. Onlar Kars ile Ardahan' Trk topraklar olarak gryorlard ve bu yzden buralarn Trkiye'ye balanmasn gayet doal buluyorlard. Trkler iimizdeki gr ayrlklar konusunda fevkalade bilgiliydiler ve bu yzden kendi grlerinde srar ediyorlard. Byk tartmaya sebep olan baka bir konu daha vard: Trkler Gney Kafkasya'nn Rusya'dan ayrlm olduunun ilan edilmesini istiyorlar, bizimle anlama yaplmasnn ancak bundan sonra mmkn olabileceini dnyorlard. Gney Kafkasya delegeleri, Gney Kafkasya'nn fiziksel olarak ayrldn ve fiilen bamsz olduunu srarla sylyorlard. 46

Trkler ise gayet hakl olarak, uluslararas bir anlamann imzalanabilmesi iin fiili durumun yeterli olmadn, hukuki bir zemin olmas gerekliini ve bunun iin de belli formalitelerin yerine getirilmesinin zorunlu olduunu ifade ediyorlard. Verimsiz grmeler tam bir ay srd. Grmelerin uzatlmas Trklerin lehineydi (yoksa onlar bu grmeleri her an kesebilirlerdi). Zaman geiyordu, bizim askeri gcmz ve savunma yeteneimiz srekli zayflyor, Trklerinki ise artyordu. Bizler Trabzon'da toplantlar yaparak yazmalarla uratmz srada, Trk ordusu hibir engelle karlamadan ilerliyordu. Mart sonunda Erzurum'u, Nisan balarnda ise Batum'u ele geirdiler. Buna ramen Seym yenilgiyi kabul etmiyordu. Trklerin Brest Anlamas'nda yer alan hibir eyden taviz vermeyecekleri akla kavutuunda Seym kendi delegasyonunu geri ekti ve Trabzon grmeleri kesildi (bunu "ara verme" olarak adlandrdlar). 14. Seym'de ve federasyon hkmetinde daha ilk gnlerden balayarak yaanan i anlamazlklar, bu dnemde daha belirgin biimde aa kt. Trklerin baarlar Azerbaycanllar yreklendirdi; onlarn delegasyonu Trabzon'da Trklerle daha uzun sreli grmeler yapmak ve ortak bir hareket plan oluturmak imknna (ki bu imkn elbette kulland) sahipti. Seym'de Azerbaycanllar Trklerden yana olduklarn saklamyorlard. Trkiye'nin grn savunarak ve gelitirerek, Gney Kafkasya'nn bir an nce Rusya'dan ayrlmasn, Trkiye'ye nemli tavizler verilmesini, keza onlarla anlamaya varlarak savan durdurulmasn talep ediyorlard: zira Mslman demokratlar olarak dini duygularnn Trklere kar savaa aktif biimde katlmalarn engellediini ifade ediyorlard. Bir Musavat konumac tarafndan Seym krssnden dile getirilen bu szlerin, Trkiye ile savan devam ettirilmesi durumunda Gney Kafkasya Tatarlarnn, deil bizimle ayn saflarda olmak (ki fiilen hibir zaman bulunmadlar ve Trkiye cephesinde savamadlar), bize kar savaabilecekleri biiminde anlalmas gerekirdi. 47

Grcler, esasen Seym'in Menevik fraksiyonu gibi tereddt ettiler. Onlarn arasnda iki akm, iki farkl eilim (Rusya eilimi ve Alman-Trk eilimi) vard. Rusya eilimliler Rusya'dan kesin biimde ayrlmak istemiyordu, fakat Brest Anlamas'n kesinlikle kabul edilemez olarak deerlendirdiklerinden, bu koullarda bir bartansa savan daha makbul olduunu dnyorlard. kinci akm temsil edenler Rusya'ya karydlar; Grcistan'a ynelik Rus tehdidini Trk tehdidine gre daha nemli buluyorlard. Bu yzden Trklerle anlaabilmek iin azami tavizleri vermeye hazrdlar (aka sylemek gerekirse

onlar Ermenistan'n hesabna tavizler vererek, Acaristan'n tamamn olmasa da en azndan Batum'u ve oradaki liman kurtarmay umuyorlard).

Ermeniler (Seym'deki Tanak fraksiyonu) Rusya'dan ayrlmak istemiyor ve Trkiye'den de iyi bir ey beklemiyorlard. Ermeniler, Trk saldrlarnn silah gcyle durdurulmasndan yanaydlar, zira herkesten daha fazla kendilerinin (belki de sadece kendilerinin) zarar greceklerine inanyor ve hl bir askeri baar kazanabileceklerini mit ediyorlard. Nisan aynda Gmr'de Ermeni Milli Meclisi topland ve bu konuyu ele ald. Bu satrlarn yazarnn orada sunduu teblie ramen, toplantda Brest Anlamas'nn reddedilmesine ve savan devamna karar verildi. Fakat bu karar gerekletirmek ksmet olmad, zira biz duruma hkim deildik, hatta kendi kaderimiz bile kendi elimizde deildi. Grclerin tereddtleri uzun srmedi. Seym'de Alman-Trk akm zafer kazand ve bu zaferin sonucu olarak 22 Nisan tarihinde Seym, Gney Kafkasya'nn Rusya'dan ayrlm olduunu tantanayla aklad. Bu vesileyle Grc ve Tatar liderler Seym toplantsnda duygulu konumalar yaptlar. Tanak fraksiyonu ayrlma nerisine katld, ama hibir konuma yapmad. 48

Bizim bu ayrlmay kabul etmemiz kolay deildi. Ama baka bir yol yoktu. Bizim kar gelmemiz durumunda Gney Kafkasya Federasyonu dalacak; Grcler ile Tatarlar anlaarak Trklerle baracak ve biz yalnz kalacaktk; karmzda da Trk ordusu olacakt. Rusya (ne Bolevik ne de anti-Bolevik olan) o dnemde istese bile bize yardm edemezdi. Biz sadece yalnz deildik; cephe gerimiz de tekin deildi, zira Trklerle beraber Azerbaycanllarn (ve belli olmazd, Ahlkelek, Lori ve Pembek'i kesin olarak ele geirebilmek iin belki Grclerin de) zerimize gelecei akt. Gney Kafkasya Federasyonu'na herkesten fazla ihtiyac olan bizler onun dalmasn istemedik. te bu yzden komularmza uyduk. 15. 25 Nisan gn Kars dt; hemen hemen hi savalmadan, zira kalenin Trklere teslim edilmesi konusunda Tiflis'ten talimat gelmiti. Bu haince talimat bizden habersiz olarak gnderilmiti ve halkn byk tepkisini ekti. O gn Federe Cumhuriyetin kaderi bir pamuk ipliine balyd. Ama olan olmutu. Bizim en nemli stratejik mntkamz olan Kars kalesi artk Trklerin elindeydi; tereddtlere ve ihmale yer yoklu. Seym, hareket noktas olarak Brest Anlamas'n kabul etti ve Trabzon'da kesintiye uram olan grmelerin devam ettirilmesine karar verdi. Grmelerin yeni aamas Mays'n ilk gnlerinde Batum'da (o tarihe gelindiinde Tkler oraya artk iyice yerlemilerdi) balatld. Bu defa Trkler farkl bir dille konuuyorlard. Brest Anlamas onlar artk tatmin etmiyordu. Trabzon grmeleri sonrasnda yeniden kan dkldn ve bunun tazmin edilmesi gerektiini sylyorlard. Esasen Ermenistan topraklar hesabna yeni tavizler talep ediyorlard. Uzun ve yararsz grmeler yeniden balad. Birka ay nce Trabzon'da adn bile duymak istemediimiz Brest Anlamas imdi bizim tek isteimiz haline gelmiti. Fakat Trkleri ikna etmek imknszd. Boazmza skca sarlmlard ve brakmak istemiyorlard. 49

15 Mays tarihinde Trk birlikleri Arpaay' (Brest Anlamas'na gre buras snrd) geerek birka saat ierisinde Gmr'y igal ettiler ve Karakilise'ye doru harekete getiler. ekilmez bir durum sz konusuydu. Grcistan'n ve Gney Kafkasya'nn bakenti olan Tiflis de tehdit altndayd. Batum'da srdrlen grmelerde ise bir ilerleme yoktu. 16. Seym'de yaanan anlamazlklar hibir tavizle yattrmak mmkn deildi. Bir patlama kanlmazd. Grcler, bizim onlarn srtnda gereksiz yk olduumuzu, biz olmadan kendi ilerini kolayca halledebileceklerini grebiliyorlard. Azerbaycanllarn ise bir tek arzusu vard: Bir an nce Trklerle birleerek Bak'ye girmek. Trklerin zaferleri sonrasnda Azerbaycanllarn Gney Kafkasya Federasyonu'na ihtiyalar kalmamt. Grcler onlara gerekli deildi, Ermenileri ise dman olarak gryorlard. Paralanma an gelmiti. 26 Mays gn, Seym, Gney Kafkasya halklar arasnda sava ve bar konularyla ilgili esasl gr ayrlklar olduunu dikkate alarak, kendisini feshetti ve yetkilerinden feragat etti. Ayn gn iinde ve ayn binada Grc Milli Konseyi, Grcistan'n bamszln tantanayla ilan etti. Bir gn sonra ayn adm Azerbaycan da att. Sra Ermenistan'a gelmiti. Biz bamszlmz ilan etmeli miydik; kendi devletimizi kurmak ve onu yaatmak imknmz var myd? Bu sorular gln olabilecek derecede gereksizdi. 1918 Mays'nn sonlarnda seim yapmak iin ne yer ne zaman vard. Tarih bizi belli bir duruma getirmiti. 50

Cesaretimizi toplamak ve bunu zmek zorundaydk, zira yok olmak istemiyorduk. Ermenistan'a sahip kmalydk, aksi takdirde onu sonsuza kadar kaybedecektik. Kck bir tereddt ve ihmal bir res nullius (kimseye ait olmayan nesne) durumunu douracakt ve bu halimizle, komularmz olan Trkler, Grcler ve Tatarlar iin ganimet haline gelecektik. 28 Mays tarihinde gecenin ge saatlerinde Merkezi Milli Konsey, Ermenistan' bamsz devlet ve kendini de bu devletin en yksek egemen mercisi olarak ilan etti. Konsey, Milli Kurul'dan byle bir yetki almamt, buna ramen byle bir biimsel engel karsnda tereddt etmedi ve sonraki dnemde hi kimse onu, yetkilerini amakla sulamay dnmedi. Herkes baka bir kar yol olmadnn farkndayd. 17. 22-26 Mays tarihlerinde Serdarabat, 25-28 Mays tarihlerinde de Karakilise muharebeleri yapld. Ermeni halk kendi varln korumak iin btn gcn ortaya koymutu. Hi kukusuz bu etin muharebeler, halk kitlesinin (zira artk bir ordu yoktu) sergiledii bu kahramanca direni (zellikle, Karakilise civarnda) Trklerin gznde bizim nemimizi bir o kadar artrd ve bar yaplmasna imkn salad. Bu defa artk Ermenistan Cumhuriyeti adna hareket eden ve Milli Kurul'dan yetki alm olan Ermeni delegeler tekrar Batum'a dndler ve 4 Haziran gn anlama imzaland. Ermeni halknn yaamnda bu yeni bir dnemdi; ok ok eskilerde kaybedilmi olan devlet dzeninin yeniden dou dnemi. 18. 1 Austos tarihinde Erivan'da Ermenistan parlamentosu almalarna balad ve ilk hkmet kuruldu. Meclis yine ayn Milli Konsey yelerinin mevcut says katna karlarak oluturulmutu. yeler arasna 6 Mslman, 1 Rus ve bir Yezit(2) eklenmiti. ounluk EDP Tanaksutyun'a aitti.
___________

2 Yezit Krd kastedilmektedir. (evirenin notu.)

51

Bizim fraksiyon 47 oydan 18'ine sahip olduu ve baka hibir fraksiyonla blok kuramad iin parlamentonun istikrarl bir merkezi ve belli bir siyasal kimlii yoktu. Hkmet de istikrarl deildi. lk 10 ay zarfnda bakanlar kurulu drt kere deiti, fakat bu hkmetlerde babakan hep ayn kiiydi. Kurulan ilk hkmetler koalisyondu (Tanaklar, Kadetler ve bamsz bir sava bakan). Koalisyon hkmetinin salam bir temeli yoktu, zira parlamentoda garantili bir ounlua sahip deildi (Kadetler sk sk Tanaklardan ayrlyorlard). En nemlisi de koalisyon hkmetini oluturan partiler arasnda program temelinde belli bir anlama yoktu. Partimizin hkmete kar taknd tavr da bu konuda bir engel oluturmaktayd. 19. ok nemli bulduum ve aada aklanacak olan bir yanl da burada ele almak isterim. Ermenistan demokratik bir cumhuriyetti. Tanaksutyun buna kar deildi, ayrca bu konuda srarc olmutu. Cumhuriyet, parlamenter devletlerin sahip olduu kurumlara sahipti; halk temsilcilerinden oluan tek meclisli yasama organ ve ona kar sorumlu olan bir hkmet vard. Parlamento sz konusu dnemde faaliyet gsteren drt partinin ve etnik aznlklarn temsilcilerinden olumaktayd, Parlamento daha sonra demokratik ilkeler (be eli seim sistemi) dorultusunda oluturuldu. Hkmet kendi yetkilerini yasama organndan almaktayd (Ermenistan'da cumhurbakan yoktu) ve ona kar sorumluydu. Biimsel olarak byleydi. Gereklik ise farklyd. Gerekte bizim parti hem yasama organn hem de hkmeti kendi kontrol altna almak istiyordu. Aka bir diktatrlk ilan etmeye cesaretimiz (ve de imknmz) yoktu. Ve parlamento erevesinde de kalmak istemiyorduk; Ermenistan'da ittihat bir izgi (demokratik ynetim bayra altnda parti diktatrl) izlemeye alyorduk. 52

Sonuta hkimiyet, kesinlikle msaade edilmemesi gereken biimde iki bal bir hale geldi; hkimiyet, resmen parlamentoya ve onun kurduu hkmete, fiilen ise partiye ve onun organlarna aitti. Tabii ki resm ve gayr resm olarak uygulanan bu iki hkimiyet tr birbirini yalnzca engellemekteydi. Resm kurallar partinin zgrce ve hzl davranmasna, kendi iradesini ortaya koymasna imkn vermiyordu; partinin mdahaleleri de hkmetin kendi uygun grd biimde hareket etmesini engelliyordu. Bu durum, koalisyon kurulmas iini son derece zorlatryordu. Gerekten de koalisyon hkmetinin yabanc unsurlar, kendilerine ait olmayan, hkmet dndaki, mdahale edemedikleri parti kurumlarnda belirlenen politikalar uygulamak zorunda kalyorlard. Getiimiz yaz dneminde, partinin yetkili organnn verdii grev dorultusunda, bu hassas konuda bir rapor hazrlayarak genel kurula (parti kongresine) sundum. Benim raporum Konstantinopol'de dzenlenen blge toplantsnda okundu. Burada ise bu konuda sadece birka satrla yetineceim. 20. Kasm aynda genel bar ilan edildi. Almanya ve onun mttefikleri yenilgiye uradlar. Alman birlikleri aceleyle Grcistan' terk ettiler. Trkler de kendi eski snrlar iine ekildiler. Ay sonuna doru ngiliz birlikleri -bizim mttefiklerimizin birlikleri- Batum'a girdiler. Biz yeni umutlar beslemeye baladk. Sanki bizim Gney Kafkasya'daki durumumuz kkl biimde deiecekti. Zira galipler ve Tiflis'te Alman birliklerinin yerine gelenler bizim mttefiklerimizdi. Biz de ortak dmana kar ayn saflarda savamtk. Tabii ki bizler, Almanlarla flrt eden Grclere ve aka Trklerin safna gemi olan Azerbaycanllara kyasla, ngilizlerin zel dostluuna mazhar olacaktk. Yine yanlmtk. ngilizler herhangi bir fark gzetmiyorlard. Bizim onlarn mttefiki olduumuzu sanki bilmiyorlard ya da unutmulard. 53

Grclere ve Azerbaycanllara kar sergiledikleri cmertlik kesinlikle beklenmedik ve anlalmaz bir durumdu. Elbette biz ngilizlerin bu tutumundan memnun olmadk ve onlarn vefasz olduunu dndk. Bu, anlalmaz bir durumu kendimize aklamann en kolay yntemiydi. Onlarn vefasz olduu kansna vardk ve iimiz rahatlad. Ama bu vefaszln nedenlerini aratrmadk. 21. Aralk balarnda bir Grcistan-Trkiye sava kt, ama ok uzun srmedi. Trkler Gmr'den Pembek'e hareket ederek Karakilise'yi ele geirdiklerinde, Grcler bundan yararlanm ve Ermenistan'n Lori blgesine asker sevk etmilerdi. Fakat Trkler geri dndkten sonra Grcler Lori'yi boaltmak istemediler. Tersine her frsattan yararlanarak orada yerlerini pekitirmek istediler. Blge halknn itirazlarn acmaszca bastrdlar. Lori, Ermenilerle Grcler arasnda bir ihtilaf konusu, en ciddi snr sorunu oldu. Bize bask yapabilmek iin Grcistan bizi d dnyadan fiilen kopard ve kendi snrlarmza hapsetti. Mltecilerimizi beslemek iin yurtdndan getirilen buday bile Grcistan'da birok engelle karlayor, yerine tam olarak ulamyordu. Grcistan Lori'yi igal etti, demiryolunu kapatt. Biz kuatma iinde kaldk. Bu artk gerekten de sava sebebiydi. Lori'deki baz Ermeni kylerin ayaklanmas ve Grc hkmetinin sert nlemleri ise dorudan bir sava gerekesi oldu. Hkmet Ermenileri kesmek iin sanki bahane aryordu. Ordumuzda hizmet veren Rus subaylarn provokasyonlar da muhtemelen belli bir rol oynamt. Grcistan'da hkmet her vesileyle Rus unsurunu (ki bu unsur Tiflis'te yeterince glyd) zayflatmaya, onun etkisini krmaya ve devlet cihazn milliletirmeye alyordu. Bu amala Rus memurlar ve subaylar grevden alyor ve ynlar halinde Grcistan dna sryordu. Ordumuzda ok sayda Rus subay hizmet veriyordu ve bunlarn Tiflis'te (belki Denikin'in gnll birliklerinde de) balantlar vard. 54

Askeri operasyonlarn balatlmas iin ok gerekli olan dmanlk atmosferini oluturmak amacyla bizim askeri evreleri de muhtemelen onlar kkrtmlard. Sava sadece hafta srd. 31 Aralk gn ngilizler mdahale ettiler ve bar saland. Lori geici olarak tarafsz blge ilan edildi, orada ngiliz komiserin denetimi altnda ortak bir Ermeni-Grc hkimiyeti tesis edildi. Bylece sava bizim amzdan olumlu sonulanm oldu. Amacmza ksmen ulamtk (demiryolu balants da ngilizlerin varl sayesinde yeniden temin edildi). Buna ramen sava bizi birok hususu dnmeye zorlad. Topu topu 4-5 aylk bir devlettik ve ynla ihtiyac bulunan bir lke savaa tutumutu. En yakn ilikilerimiz olmas gereken komumuzla savamaktaydk. Zira d dnyayla sadece Grcistan zerinden balant kurabilirdik. Biz bunun bilincindeydik ve samimi olarak Grclerle dostluk ortamnda yaamak istiyorduk. Fakat baaramadk. Bu konuda, bamsz Grcistan'n bize kar taknd tavrn yan sra, bizim kendi gszlmz, siyasal yetersizliimiz ve devlet aygtn ynetmekteki yetersizliimiz de nemli rol oynad. 22. Burada, kuzeydou snrlarmzda ve lke iinde srdrmekte olduumuz srekli savalar da hatrlatmalym. Biz Azerbaycan'la resm sava durumundaydk, zira Karaba'da fiilen savayorduk, Kazak'ta da sk sk atmalara giriyorduk. lke iinde de Akbaba, Zod, Zengibasar, Vedibasar, erurNahvan, Zengezur vb. yerlerde yerli Mslman halkla birok kanl muharebe yaand. Ve bu konuda da Azerbaycan'n bize kar tutumunun dmanca olduu kukusuzdur. Keza Trkiye ve Azerbaycan tarafndan cesaretlendirilen yerli Mslman halkn devlet karl bir izgi izlemekte oluu da tartlmaz. nemli olan u ki, biz kendi durumumuzu pekitirmek iin gereken nlemleri ne ieride ne de darda bulabildik. 55

Azerbaycan ile az ok kabul edilebilir bir modus vivendi (3) bulamadk, Mslman blgelerde idari yntemlerle dzen salayamadk; silah kullanmak, ordu sevk etmek, ykmak ve katliam yapmak zorunda kaldk, hatta bu konularda da baarsz olduk, ki bu da hi kukusuz iktidarn prestijini sarst. Vedibasar, erur-Nahvan gibi nemli mntkalarda kendi iktidarmz silah gcyle bile kuramadk, yenildik ve geri ekildik. 23. 28 Mays 1919 gn, bamszlmzn yldnmnde, parlamento Ermenistan' "birleik" ilan etti; dier bir deyile, Trk egemenliinden kurtulmas muhtemel Ermeni topraklarnn da mevcut Ermenistan topraklarna katldn ilan etti. Bu adm, Trkiye Ermenilerinin bir ksm tarafndan kendi haklarnn gasp edilmesi olarak deerlendirildi, zira bunun Trkiye'de Ermeni meselesi asndan gayet tehlikeli olduunu dnyorlard. ok grlt koparttlar, itiraz ettiler ve Trkiye'deki Ermeni meselesi yeniden daha youn bir ekilde Rusya'daki Ermeni meselesi ile kar karya getirildi. Hem lke iindeki hem de lke dndaki liberal burjuvazi bu hareketi Tanaksutyun tarafndan gerekletirilen bir bana buyrukluk olarak nitelendirdi ve ona kar daha bir hrsla davranmaya balad. Bu itiraz ve endielerin hibir dayana yoktu. Bir gasp niyeti, bir parti komplosu sz konusu deildi ve bu admn Trkiye'deki Ermeni meselesine zarar vermeyecei daha sonra anlald. Mays deklarasyonu, Trkiye'de Ermeni meselesini zerre kadar etkilemedi, hatta kimse onun farkna bile varmad. Yine az sonra grld ki, bu deklarasyonu hazrlayanlarn Ermenistan'n siyasal arln artrma ve Avrupa'daki diplomatik almalar kolaylatrma mitleri bounaym. Avrupa diplomasisinin gznde durum hibir ekilde deimemiti. Bizim parlamentonun bir tek deklarasyonu; gereken hareketlerle desteklenmeyen bu basit tutanak, gereklerin etkisini deitiremezdi.
___________________

(3) Modus vivendi: Geici anlama, uzlama, ara zm.

56

Bu deklarasyonu takiben Paris'teki milli delegasyonumuzun feshedilmesi beklenebilirdi, fakat bu da yaplmad. 28 Mays sonrasnda da Avrupa'da iki diplomatik temsilcilik (Cumhuriyet delegasyonu ve Milli delegasyon) yan yana faaliyet gstermeye devam etti; ki bunlar ayn konuyu, ayn yerlerde ve ayn evrelerde savunmakla grevliydiler. Yalnz kendi aralarnda yetki mcadelesi veren bu iki organn faaliyetlerini uzlatrmak daha da zorlat. Bylece bizim Avrupa'daki yekpare cephemiz paraland. Ermenistan'da ise liberal unsurlarla koalisyon ans zorlat ve bu yzden partimiz daha fazla tecrit edildi. Bizi Birleik Ermenistan deklarasyonunu yaynlamaya iten psikolojik talepler kolayca aklanabilir. Bizim izlediimiz ve deklarasyonu hakl klan siyasal mlahazalar da anlalabilir. Yalnz gerek u ki, bu deklarasyon herhangi bir olumlu sonu vermedi; olumsuz sonular (i anlamazlklar ve tartmalar) olduu ise kesindir. 24. 1 Austos 1919'da kurul yerine faaliyet gstermeye balayan Ermenistan parlamentosu almalarna balad. Parlamento seimleri kapsaml bir demokrasi dzeni sistemi (genel, eit, dorudan ve gizli oylama, nispi temsil) erevesinde yapld. Garip ve artc olan husus u ki, demokratik bir kurum iinde 80 yeden 72'si, yani yzde 92'si Tanakt; dier siyasal partilerden sadece EsErler(4) drt sandalye kazanabilmiti. Bu zafer biz Tanaklarn gzn kapatt, bu tr bir parlamentonun gerekte bir parlamento parodisi olduunu anlayamadk. Anlayamadk ki, bu seimler halkmzn bamsz bir siyasal yaam iin henz olgunlamadn kantlamaktadr. Biz, parlamento zaferimizin aslnda zafer deil bir yenilgi olduunun, parlamentoya 72 kii yerletirerek ayaklarmzn altndaki zemini, demokrasinin temelini kaybettiimizin bilincinde deildik. Hkimiyeti tam olarak ele geirirken, sorumluluklarn da tamamn stlenmi olduumuzu anlamyorduk.
_______________

(4) EsEr, Sosyal Devrimci grubunun ba harfleri SR'nin okunduu gibi yazlmasndan oluan bir ksaltma. O zamanlar byle yazlyordu. (evirenin notu.)

57

Oysa bizim gereken hazrlmz ve elemanlarmz yoktu. Yine gl bir muhalefetin varlnn, srf bizi terbiye etmek, dzen ve hukuk dna kmamza msaade etmemek bakmndan gerekli olduunu da anlayamadk. Toplantlarmz parlamento salonuna tamakla, bir parti olarak varlmza son vermi olduumuzu da anlayamadk. Ermenistan'da parlamento yoktu. Sadece ierikten yoksun bir biim vard. Devlet meseleleri kapal kaplar ardnda, Tanak fraksiyonun odasnda grlyor, daha sonra parlamento krssnden ilan ediliyordu. Aslnda parlamento grubu da yoktu, buras da Tanaksutyun Parti Brosunun gl denetimi altnda olup, onun direktiflerini yerine getirmek zorundayd. Hkmet de yoktu; o da Bro'ya bal olup, Bro'nun devlet iindeki bir tr yrtme organyd. Bu bir Bolevik sistemiydi. Ama Boleviklerin tutarl bir biimde ve aka yaptklarn, bizler demokrasi klfna uydurmaya alyorduk. 25. 1920 Mays'nn ilk gnlerinde Bolevik gsterileri ve ayaklanma giriimi gerekletirildi. Bu hareket fazla zorlanlmadan yattrld, zira bir dayana yoktu; bizim lkemizde Bolevizm grlmemi bir eydi, dardan da destek gelmedi. Yine de ilgin bir durum sz konusuydu. Bir grup gen Bolevik (hatta Erivan'da, hkmetin burnunun dibinde bile) grltl gsteriler gerekletiriyor, ordu birlikleri arasnda propaganda yapyor, Gmr'de demiryolu istasyonunu igal ediyor ve zrhl treni ele geirebiliyordu. Bu, hkmetin kaygsz, zayf ve bilgisiz olduunu ortaya koymaktadr. 26. Bu olaylar sonucunda ya da onlarla balantl olarak bir tr coup d'Etat(5) gerekleti. Parlamento hkmetinin yerini diktatr yetkileriyle donatlan ("Bro-Hkmet" denilen) Tanaksutyun Brosu ald.
_____________________

5 Coup d'Etat: Darbe. (evirenin Notu.)

58

Tm yasal prosedrlere uyulmutu ve srecin tamam parlamento dzeni erevesinde seyretti. Parlamento 5 Mays tarihinde A. Hatisov'un istifasn (ki Bro'nun talebi erevesinde gndeme gelmiti) kabul etti, yeni hkmeti kurma grevini (Bro'nun direktifi dorultusunda) Doktor A. Ohancanyan'a verdi. Ayn toplantda Ohancanyan bakanlarn hazr listesini sundu. Bu listede Tanaksutyun Brosu yelerinin tamam yer almt, bakalar yoktu. Parlamento listeyi onaylad, daha sonra toplantlara bir sre iin ara verdi ve tekrar toplanmaya balayaca tarihe kadar olan dnemde tm yetkilerini yeni hkmete devretti. Ermenistan parlamentosu (yani Tanak fraksiyonu, yani Bro'nun kendisi) Tanaksutyun'a bir diktatr hkimiyeti sundu. Bu, Tanaksutyun Partisi'nin 9. Kongre kararlarna ters dmekteydi. Bir ey kesindi; bylelikle, iki buukluk durumu kaldrlm, irkin kulis faaliyetleri gereksiz klnm, durum akla kavumu ve gerek grnts almt. Partinin lkeyi aka ynetmesi, ayn ii gizli biimde yapmasndan daha tercih edilebilir bir durumdu. 27. Sonbahar balarnda Ermenistan-Trkiye sava balad; bu sava bizi kesin olarak kertti. Biz savatan kanabilir miydik? Byk bir ihtimalle hayr. 1918 ylnda bozguna uratlan Trkiye iki yl boyunca dinlenebildi. Bu iki yl iinde Trkler canlandlar. Yeni, gen ve yurtsever duygularla hareket eden bir nesil ortaya karak Anadolu'da kendi ordusunu yeniden organize etmeye balamt. Trkiye'de milli bilin ve kendini savunma igds uyanmt. Onlar Kk Asya'da istikballerini hi olmazsa bir ekilde temin edebilmek iin Sevr Anlamas'na askeri gle kar koymak zorundaydlar. Bu kar koyma eyleminin arlkl olarak kuzeydouda deil, gneybatda gerekleecei akt. 59

Fakat kendi glerini oraya ekmek ve Yunanlara kar cepheyi ayakta tutabilmek iin, Ermenistan tarafndan cephe gerisini salama almalar gerekliydi. Belki onlarn Kars ve Gmr depolarnda bol miktarda bulunan askeri mhimmata da ihtiyalar vard. Belki de kendi glerini nce daha zayf bir dmana kar denemek ve daha ciddi bir giriim iin kendilerinden emin olmak istiyorlard. Kimse Trklerin bu duygular ve niyetler iinde olup olmadklarn kesin biimde syleyemez. Fakat savan kanlmaz olduu kuvvetle muhtemeldir (bu sava Trkiye'ye lazmd). Bu ihtimallere ramen bir husus tartlmazdr: Biz savatan kanmak iin yapmamz gereken her eyi yapmadk. Sonular bir yana, Trklerle ortak bir anlama zemini bulmak iin var gcmzle almalydk. te biz bunu yapmadk. Biz bunu gayet ak ve o denli de basit nedenler yznden yapmadk: Trkiye'nin hangi kuvvetlere sahip olduunu bilmiyorduk ve kendi gcmzden ok emindik. Savatan korkmuyorduk, zira zafer kazanacamza inancmz tamd. Snrlarmza Trkler tarafndan hangi kuvvetlerin ylm olduu konusunda bilgisizdik ve bu yzden gereken tedbirleri almyorduk. Tersine Oltu'yu beklenmedik biimde ele geirmemiz, Trkiye'ye bir meydan okumayd. Sanki biz kendimiz sava istiyorduk. Snrlarmzda askeri operasyonlar baladnda Trkler bizimle bir araya gelmeyi ve grmelere balamay nerdiler. Biz ise onlarn nerisini geri evirdik. Bu byk bir hatayd. Bu, grmelerin kesinlikle baaryla sonulanaca anlamna gelmezdi ama bu grmelerde bar bir sonuca ulalma ihtimali vard. Herhalde Trklere bir eyleri anlatabilmek ynnde belli anslarmz vard. Bir hususu da hatrlatmak gerekir ki, 1920 sonbaharnda biz, Trklerin gznde quantite neglieable (yok saylabilir deer) durumunda deildik. Geen yllarn dehet saan olaylar artk unutulmutu. Halk da dinlenmi, canlanmt. ngiliz silahlaryla iyi biimde silahlanm ve iyi donatlm bir ordumuz vard. 60

Yeterince askeri mhimmatmz vard. Kars gibi nemli bir kale elimizdeydi. Nihayet Sevr Anlamas vard ve bu anlama dnemde basit bir kt paras deildi, Trklere kar nemli bir kozdu. Durumumuz 1918 Mays'nda Batum'da olduu gibi deildi. Szmzn iitilebileceine inanabilirdik, zira Trkler hl malup durumdaydlar. Biz bunu denemedik. Biz onlarn davetini kabul etseydik, Trkler ne nereceklerdi? Muhtemelen Batum ve Brest'ten balayacak ve daha sonra tavizler vererek 1914 snrlarna ekileceklerdi. Bir adm daha gerileyerek Beyazt ve Elekirt'ten de vazgemeleri mmknd. Kald ki, 1920 Eyll'nde Trkler bundan daha fazla taviz veremezlerdi. Karlnda ise Ermenistan hkmetinin Sevr Anlamas erevesinde ngrlen haklardan vazgemesini isteyeceklerdi. Bu neriye Ermeni hkmeti nasl tepki verebilirdi? Kukusuz reddedecekti. Hkmet bu artlan kabul edemezdi ve savamay tercih ederdi. Sadece Tanak Bro-Hkmeti deil, herhangi bir Ermeni hkmeti byle yapard. Ben bu hususun altn iziyorum. Ve bu, partimizin iledii suu nemli lde hafifletmektedir. Hkmet bu artlar kabul edemezdi; zira btn siyasal partiler ve gruplar, btn diplomatlarmz, grevli ve gnll vatan kurtarclar... hepsi tek yumruk olarak isyan eder, bu hkmeti aforoz eder ve ihanetle sulard. Sevr Anlamas herkesin gzn kr etmiti.. Biz imdi anlyoruz ki, 1920 sonbaharnda Trklerle (Sevr Anlamas pahasna) dorudan anlam olsaydk ok ey kazanabilirmiiz. Ama o zamanlar bunu anlamyorduk. Bu anlatlanlar birer ihtimaldir, fakat bizim o dnemdeki dncelerimizi yanstmaktadr. Sava ise bir gerekti. Bir gerek; affedilemez bir gerek u ki, biz savatan kanmak iin hibir ey yapmadk, tersine ona gerekeler oluturduk.

61

Affedilemez yan udur: Trkiye'nin askeri gc konusunda bilgi sahibi deildik ve kendi ordumuzu da tanmyorduk. 28. Sava bizim tam ve kesin yenilgimizle sonuland. Bizim karn tok, srt pek, iyi silahlanm ordumuz silahlarn brakt ve kylere dald savalarda yaplan yamalar ve cezasz kalan talanlar yznden ordunun morali bozulmutu. Bro-Hkmet tarafndan desteklenen derleme birlikler sistemi (ayr ayr mstakil birliklerin kurulmas) ordunun birliini ve btnln bozmaktayd. Ordunun eitimi, askeri ruh, tekilatn salaml ve disiplin; dolaysyla direnme gc ar derecede zayflamt. Hkmet ve onun sava bakan kendi ordusunu tanmyordu. Btn bunlarn stne hkmet vahim bir hata yapt: Asker saysn artrmak amacyla, srekli yeni kiileri orduya aryor; yal, yorgun, aile ve geim kayglar altnda ypranm insanlar askere alyor, aceleyle silahlandryor ve cepheye gnderiyordu. Bu kiiler firar ederek askerin moralinin daha da bozulmasna sebep oluyorlard. 29. Kasm'n ikinci yarsnda, Karabekir Paa'nn muzaffer birlikleri Gmr'ye girdiinde, Bro-Hkmet istifasn parlamentoya sundu. Bu yenilgi sonrasnda artk iktidarda kalamazd. Trkiye ile grmelere balamak gerekirdi, bunun iin ise yeni insanlara ihtiya vard. Ksa bir tereddt sonrasnda (ilk balarda farkl bir hkmet listesi oluturulmutu) Tanak ve EsErlerden oluan S. Vratsyan hkmeti kuruldu. Tanak bakanlar, Tanaksutyun Partisi'nin "sol kanadna" mensuptular. Babakann kendisi Rusya eilimliydi; EsErlerin ise Ermeni Bolevik dairelerinde balantlar vard. Boleviklerin gelmeleri (ki bunun kanlmazl artk fark edilmekteydi) durumunda, bu tr bir hkmetin onlarla daha kolay anlaabilecei ynnde zayf bir umut vard. 62

30. Trkler artk Gmr'deydiler. Buna ezamanl olarak, Rus Kzlordu birlikleri Akstafa ynnden cevan'a ve Dilican'a girmilerdi. Boleviklerle Trkler arasnda herhangi bir anlama var myd? Bizim evrelerde byle bir kanaat ok yaygnd. Bence bu yanlt. En azndan imdilik ortada bunun bir kant yok. Bolevik (ya da Bolevik eilimli ayr ayr kiiler) ajanlar ordumuzun kmesine gayret sarf etmi olabilirler. Ama bunun iin Trklerle herhangi bir anlamaya gerek yoktu. Ayrca bizim yenilgimizin hzlandrlmas iin Boleviklerin mdahalesine de ihtiya yoktu. Zaten regil'li amcalar bu i iin yeterliydi; bunlarn tek istei mmkn olduunca abuk eve dnerek, budaylarn bimek ve toplamak, Trklerin saldrmas durumunda ise ailelerini ve hayvanlarn emniyetli bir yere karmakt. Yenilgimizin sebebi, Boleviklerin hainlii ya da Trklerin gcnde deil, bizim kendi gszlmzde yatmaktadr. Elbette Bolevikler bizim yenilgimizden yararlandlar, bu gayet doaldr. Bunun iin Trklerle bir n anlama yapmalarna gerek yoktu. Rusya'da zafer kazanan ve Azerbaycan'a yerlemi olan Boleviklerin Grcistan ile Ermenistan'a da girmeleri gerektiini anlamak zor deildi. Bu sadece bir zaman meselesiydi. Uygun bir zaman seilmesi gerekirdi ki, fazladan g sarf etmeye gerek kalmasn. te Ermenistan'n da zaman gelmiti ve Bolevikler Mays'ta yapamadklarn Aralk'ta yaptlar. 31.1 Aralk (ya da 30 Kasm) tarihinde bizim delegasyon Gmr'de Trklerle anlama imzalad. Bu anlama acmasz Batum anlamasndan ok farkl deildi. Ayn gn iinde Vratsyan Hkmeti iktidardan ekildi ve onu Boleviklere devretti. Bolevikler Ermenistan'a girdiler ve hibir direnile karlamadlar. Bu, partimizin kararyd.

63

Bu karar verirken biz iki hususu dikkate almtk: Birincisi, istesek bile direnemezdik, yenilmitik ve gszdk; ikincisi, Rusya'ya yaslanan Sovyet iktidarnn devlet dzenini salayabileceini umuyorduk. Biz, kendimiz bunu yapamamtk ve ileride de yapamazdk. lkeyi Boleviklerin engelsiz bir biimde ynetmesi amacyla, yeni iktidara kar olumlu davranmak ve onun kuruculuk almalarna yardm etmek istiyorduk. Bu karar oybirlii ile kabul edilmemiti. Bunu kabullenmeyen kiiler de vard. Onlar Boleviklerden iyi hibir ey beklemiyorlard; yenileceimizi kesin olarak bilmelerine ramen direnmeyi ve mcadele etmeyi neriyorlard. Bu neri reddedildiinde, daha tutarl olanlar lkeyi terk ettiler. Partiyi Boleviklere yaknlatrmay ve onlarla siyasal bir blok oluturmay nerenler de vard. Onlar "sol Tanaklar" ad altnda ayrldlar ve Bolevik ruhlu bir deklarasyon yaynladlar. Fakat baarl olamadlar. Bolevikler bu deklarasyonlarn samimiyetinden kuku duymulard. 32. ubat ayaklanmasna kadar geen iki buuk ay zarfnda lkeyi Bolevikler ynettiler. yimserlerin umutlar gereklemedi. Rusya'dan beklenen siyasal ve maddi yardmlar gelmedi. "Bana buyrukluk ve snrsz bask"dan baka trl tanmlanamayacak bir rejim kuruldu. z itibaryla her trl diktatrlk bask demektir ve baka trl de olamaz. Her trl devrim iktidar, mcadele srasnda kararl ve fevkalade nlemlere bavurmak zorundadr; bu kanlmaz bir gereksinimdir ve eyann tabiatndan kaynaklanmaktadr. Fakat Boleviklerin Ermenistan'da gerekletirdikleri acmaszlklarn karakteristik bir zellii vard; bunlar amasz ve izafiydi. Bolevikler ilk aamalarda yeterince siyasal taktik uygulasaydlar (ki sonradan bunu yaptlar), onlarn Ermenistan'daki durumlar tam olarak garanti edilmi olacakt. 64

Zira lkede kart akmlar yoktu. Fakat Bolevikler bunu anlamyorlard, olmadk yerlerde kar devrimcilik aryor ve halk kendilerine kar tahrik ediyorlard. ubat ayaklanmas tamamen Boleviklerin kendi eseridir; onlarn basklarnn, bana buyruk davranlarnn, lke ekonomisinin son kalntlarn da bitiren ve zaten a olan halk son lokmalarndan da yoksun brakan bitmez tkenmez msaderelerin sonucuydu. Tanaksulyun, bu ayaklanmann organizasyonuna hibir ekilde katlmamann tesinde, ona kar kmaktayd. Biliyorum, ayaklanma ncesinde kimi Tanaklar baz kylerde (rnein Kotayk'ta) hazrlk almalarna bir ekilde bulamlard. Ama bu, partimizin ii olmayp, ayr ayr elemanlarn giriimleriydi. Yalnz ayaklanma patlak verdikten sonra partimiz harekele geti; ve bu defa kitlenin peinden srklenerek dzenlemedii bir hareketin bana geti. 33. Ayaklanma sonucunda Bolevikler Ermenistan'n merkezinden karlarak kenar blgelere (erur ve Kazak blgelerine) sktrld. Hemen "Ermenistan' Kurtarma Komitesi" kurularak, iktidar ele ald ve mcadeleyi ynlendirdi. sava 1.5 ay srd. Bizim muhitlerde, ayaklanan halkn baarsz olmasn ve yenilmesini Bolevik kuvvetlerinin stnl ile aklamak eilimi yaygndr. Ben farkl dnyorum. Evet gerekten de iyi mcadele verdiler, gerekten de kahramanlklar gsterdiler; ama Bolevikler... bizimkiler deil. Bizimkiler iyi savaabilseydiler daha ilk hafta iinde dman Gemerli ve Yelenov cephelerinde ezebilirlerdi (Bolevik Kart Grcistan daha direnmekteydi, Bolevikler dardan destek alamyordu ve kendi kuvvetleri gayet azd). Kt savamamzn sebebi isteksizlik deildi (isteksiz olsak ayaklanmazdk ve ayaklanmann ilk gnlerinde Erivan'da tank olduumuz coku sz konusu olmazd); kendi gcmze gvenmiyorduk, baarya inanmyorduk. 65

Ayaklanma kendiliinden, bilinsiz bir hareketti. Beklenmedik biimde patlak verdi, bir an cotu ve hemen de snd. Ayaklananlarn iyi savamas durumunda Sovyet iktidarnn devrilebileceini sylemiyorum; hayr, yenilgi kanlmazd (zellikle Grcistan dtkten sonra). Biz Ermenistan'daki tm Bolevikleri kesebilirdik (ayaklanmann bir kadar organize olmas durumunda bu zor bir i deildi). Fakat geride Kzlordusuyla beraber Rusya vard. Ermeni kyls ya da Tanaksutyun Partisi ona kar direnecek deildi. Yalnz unu sylemek istiyorum ki, ayaklanma daha batan yenilmeye mahkmdu, zira zafere inanc yoktu. 34. 2 Nisan tarihinde Bolevikler Kanakir'e vardklarnda ve Erivan' igal ettiklerinde, biz Erivan' terk ederek, Ba-Garni zerinden Dereleez'e hareket ettik. Ayaklananlar ve partililer ile beraber, nereye ve niin gittiini bilmeyen kalabalk bir kitle de harekete gemekteydi. Kanlmaz yenilgi artk gereklemiti. Takip eden iki- ay zarfnda Dereleez ve Zengezur'da yaananlar artk bir mcadele deil can ekimeydi. Erivan dtkten sonra Dalk Ermenistan'n Sovyetletirilmesi gndeme geldi. Hatta bizim orada bulunmamz olaylarn akn hzlandrm da olabilir. Biz Dalk Ermenistan'a geerek, yerli halk glendireceimizi ve direni yeteneklerini artracamz dnyorduk. Yenilen ve geri ekilme yoluna koyulmu olan milis birliklerinin, zellikle korkutulmu kitlenin moralinin kn ve aresizliini hzlandrabileceini dikkate almamtk. Yerli halk bize yan bakyor ve misafirperverlik gstermiyordu. Hi grnmememiz daha iyiydi. stne stlk onlarn son lokmasna da ortak oluyorduk. 66

stemeden onlarn yaamna kargaa sokmutuk. Yerli ve dardan gelme Ermeni ynetimler arasnda sert bir kartlk olulu. Askeri g gnbegn erimekteydi. Bizimle gelen a ve yerli halktan memnun olmayan askerlerin bir ksm evlerine dnmeyi dnyordu. Trkiye Ermenilerinden olan gruplar (silahl ve silahsz) bir an nce Aras'a ulamaya ve oradan da ran'a gemeye alyordu. Yerli halk ordunun daldn, ortama hkim olan ynetimsizlii grr ve kendi gcnden kuku duymaya balyordu. Yaz sonlarnda, demokratik cumhuriyetin son kararghnn bulunduu Zengezur'u temizlediler. Ermenistan tam olarak Sovyetleti. 35. Bamszlk dneminde d dnyada (Polonya'da, Avrupa ve Amerika'da) diplomatik almalarmzn mahiyeti neydi ve hangi sonular verdi? 1919 ilkbaharnda cumhuriyet delegasyonu ile milli delegasyon, bar konferansna ynelttiimiz talepleri ieren memorandumu mttefik devletlere birlikte sundular. Bu memoranduma gre, aada ad geen topraklarn Ermenistan devletinin snrlar iine girmesi gerekiyordu: Snrlar geniletilmi Gney Kafkasya Cumhuriyeti (Erivan eyaletinin tamam, Ardahan'n

kuzey ksm hari Kars ili, Tiflis eyaletinin gney ksm, Yelizavetpol(6) eyaletinin gneybat ksm); Trkiye'nin yedi ili (Van, Bage, Diyarbakr, Harberd, Sivas, Karin, Trabzon; Diyarbakr'n gney blgesiyle Sivas'n bat ksm hari); Kilikya'da drt sancak (Mara, Sis,(7) Celal-Bereket ve Aleksandretta ile Adana).
Karadeniz'den Akdeniz'e, Karaba dalarndan Arap llerine uzanan Byk Ermenistan tasarlanmakta ve talep edilmekteydi.
6 Gence. (evirenin notu.) 7 Kozan olmas gerekir. (evirenin notu.)
_____________

67

Bu emperyalist talep nasl gerekletirilebilirdi? Ne Ermeni Hkmeti'nin ne de ynetimdeki Tanaksutyun Partisi'nin bylesine absrd bir projesi vard. Tersine bizim delegasyon, bir direktif olarak Erivan'dan bizim mtevaz gcmzle orantl olan gayet mtevaz talepler getirmiti. Nasl oldu da delegasyon "denizden denize" talebini ortaya att? Bu garip ve inanlmaz bir durumdur, ama bu talebi Paris Ermenileri ne srd ve bizim delegasyon da kolonilerde hkim olan eilime uydu. Bu eilim hepimizce bilinmekledir. Delegasyona unu sylediler. Eer bu talepleri ne srmezse, Trkiye Ermenileri kendi meselelerini "Ararat" cumhuriyetinin meselesinden ayracak ve byk devletlere bizden bamsz olarak mracaat edecekler. Ayrca Amerika'nn kk Ermenistan' mandasna almayacan, "denizden denize" Ermenistan mandasn ise stleneceini sylediler. Bizim meselemizin byk devletler karsnda savunulmas bakmndan, birbiriyle elien talepler ne sren iki ayr organ olarak hareket etmek tehlikeli olduundan ve de Amerikan mandas talep ettiimizden, bizim delegasyon, alm olduu direktiflere ramen, bunu onaylamak ve memorandumu imzalamak zorunda kald. Ben bizim delegasyonu sulamyorum, taleplerimizin daha mtevaz olmas durumunda farkl sonular alabileceimizi de sylemek islemiyorum. Ama, en temel ve nemli konularn zm ynnde kendi irademizi ortaya koyamadk, almalar kendi anlaymz dorultusunda yrtemedik, kendi yolumuzla gidemedik, bakalarnn bizi pelerinde srklemelerine imkn verdik. Paris memorandumu, zellikle kolonilerdeki olgunlamam kafalar heyecanlandrd. Sanki bir devlete sahip olmak iin onun snrlarnn kt zerinde izilmesi yeterliymi gibi. Amasz ve abartlm talepler doal olarak yerini ac bir hayal krklna terk edecekti. 68

Kilikya, Harberd ve Sivas'n anlmad (gcmz aan bylesine geni snrlar ngrmemiti) Sevr Anlamas hayal krklna ve bilinen ikyetlere sebep oldu. Biz, byk devletlerin adil davranmadn, hizmetlerimizi deerlendirmediini, bizi dllendirmediini, tartlmaz haklarmz budadn ifade etmeye baladk. Bir sre sonra yeni ve daha byk hayal krklklar yaand. Kuzey Amerika Devletleri Senatosu Ermenistan mandasn stlenmekten imtina etti; ki biz bu mandaya ok byk mitler beslemekteydik. Bakan Wilson tarafndan tasarlanan Ermenistan snrlar da bizi tatmin etmedi. Biz, bakan Wilson'un Sevr Anlamas'n tam olarak kullanabileceini ve bize daha fazla toprak verebileceini ifade ettik. Fakat bu dar snrlar bizim iin ulalamaz ve elle dokunulamaz "mavi kutu". Trkler ne Wilson zmn, ne bizim ikyetlerimizi, ne de Sevr Anlamas'n tanyorlard. Ermeni topraklarn boaltmak yerine, youn bir biimde silahlanyor ve mevzilerini salamlatryorlard. Mttefikler ise asi Ankara'y silah zoruyla hizaya getirmek ynnde bir niyet sergilemiyorlard. Tersine, onunla flrt etmeye balamlard. Sanki bizim tatmin olmadmz grmyor ve kendi ilerini dzenlemekle urayorlard. (Sk sk "biz", "bizim" ifadelerini kullanyor ve bu zamirleri net olarak tanmlamyorum. Birok

durumda parti ile halk kitlelerini birbirinden ayrmyorum. te yine ayn psikoloji, ayn dar grllk, ayn siyasal ufuksuzluk).

1922 ylnda Trkiye Ermenileri can ekimeye balad. Lozan Konferans'nda ilk defa olarak "home"* szc telaffuz edildi ve kaytlara geirildi. Sevr Anlamas tamamen unutulmutu. Bamsz Ermenistan'n laf bile gemiyordu, hatla zerk iller bile anlmyordu; sadece bir etnik home, yabanc evinde aibeli bir yurt sz konusu ediliyordu.
______________

8 Home: Belli bir etnik gruba snrl zerklikle verilen belli bir blge. yurt. yuva. (evirenin Notu.)

69

Bunun, direnen Ankara'ya bar amacyla verilen son taviz olduu ifade ediliyordu.

Home talebi Trkiye iin zorunlu olmakla beraber, home'un kendisi de Trk iktidarndan
bamsz olacakt. Mart aynda durum byleydi. Yl sonunda Lozan'da durum farkl bir yne girdi. Home bir talep olarak ne srlmyor, bir dost tavsiyesi ve rica olarak Trklerin insafl dikkatlerine sunuluyordu. Bir komedi diyalogu gereklemiti. Hep kibar ve nazik olan Trkler, bu dost tavsiyesini geri evirmek zorunda kaldklar ve bu ricay yerine getiremedikleri iin znt duyduklarn ifade ettiler. Mttefikler sadece bir umutsuzluk jesti sergilediler. Onlar; "tm imknlar tkettik,

mmkn olan ve olmayan her eyi yaptk ve bahtsz Ermeniler iin bundan daha fazlasn yapamayz" diyorlard. Ve... kupon konusunu grmeye baladlar.

Fakat bu noktada ierin yolda Stalin adna devreye girdi ve Trkiye Ermenilerinin geride kalanlarna Krm'da, Volga kylarnda ve Sibirya'da snak vermeyi nerdi. Devlet bir home'a dnt. Home ise... Sibirya'da bir koloniye. Da fare dourdu; hayr, anlatlmas g straplarla kurulmu olan da sarslarak paraland, iinden kanlar akt ve hibir ey hatta fare bile douramad. Bunlar gemi olaylar. Cumhuriyet kurulduktan sonra gerekletirmi olduumuz zor ileri ve elde edilen sonular deerlendirecek olursak, vnecek ok az eyimiz olduunu, stlenmi olduumuz devlet kurma ve ynetme ykn tayamadmz sylemek gerekir. Ermenistan koullarnn fevkalade zor ve alma ortamnn fevkalade olumsuz olduu tartlmaz bir gerektir. Ama en azndan bana gre, kendi gszlmz, devlet ynetmedeki ehliyetsizliimiz de bunlarn zerine eklenmekteydi. 70

Adil olursak; ynelmek demek ngrmek demekse, biz kesinlikle ngr yetenei olmayan, ie yaramaz yneticilerdik. Balca zaafmz bu noktadayd. Dahas, faaliyetimizin amacn belirli ve net biimde anlam deildik; rehber bir ilkemiz ve srekli uygulanabilen tutarl bir sistemimiz yoktu. Sanki istemeden, tesadfi koullarn etkisi altnda, tereddtle hareket ediyor, kafamz duvara arpyor ve ayaklarmz altndaki zemini krler gibi denemeye kalkyorduk. mknlarmzn snrlarn bilmiyor ve ou zaman bu imknlar abartyorduk. Engellerin apn anlamyor, kart glerden nefret ediyor ve mevcut tehditlere hafiflik dzeyinde kaytsz yaklayorduk. Gayet ihtiyatl olmamz gereken durumlarda kararl, kararllk gerektiren durumlarda ise tereddtl davranyorduk. Devlet ile partiyi ayramyor ve parti ideolojisini devlet ilerine kartryorduk. Bizler devlet adamlar deildik. Daha olumlu koullarda belki yanl yaparak, belki taklarak ama sonunda ayaklarmzn altnda salam zemin bulabilir ve devlet yapsn oluturabilirdik. Ama o korkun artlarda, hibir dayana olmakszn kendi bana davranabilen, bir Herkl zahmetine katlanabilen insanlar lazmd. Bu szlerime kimse darlmasn. Bu, ktlk isteyen birisinin duyduu sevin deil, sadece bir zeletiridir. Zira bu zayf ahslarn en n srasnda, sizinle yan yana ben de vardm; sizin mcadele arkadanzdm, yenilgimiz konusunda sizinle beraber sorumluluk tayordum. "Sorumluluk" dedim... Buraya unu eklemeye cesaretim yetmedi: stlenmi olduumuz sorumluluun ou zaman farknda deildik, ayrca grevlerimiz konusunda her zaman ve gereken dzeyde drst deildik. Cesaretim yok. zira adil olamayacamdan endie ediyorum. Ama birileri biliyor; belki bir gn benden daha tarafsz birisi ortaya kacak ve bunu adil bir biimde syleyebilecektir.

71

imdi neyimiz var? Aras ile Sevan arasnda kck ve szde bamsz, gerekte ise canlanmakta olan Rusya mparatorluu'nun zerk bir kenar blgesi durumundayz. Bir devlet ya da bir home ya da uluslararas diplomatik bir konu olarak Trkiye Ermenistan diye bir ey yok; bu konu Lozan'da defnedilmitir. Daha fazlasn syleyebilirim: Trkiye Ermenistan'nda artk Ermeni yok ve bir gn olabilecekleri de ihtimal ddr. Trkler kaplar iyice kapatmlar ve tekrar amalar iin onlar zorlayabilecek bir g de grnmemektedir. Yaklak bir milyon Ermeni, Cumhuriyet snrlar dnda; Grcistan'da, Azerbaycan'da, Kuzey Kafkasya'da, ran'da, Suriye'de, Konstantinopol'de, Balkanlar'da ve hatta dnyann tm lkelerinde bulunmaktadr. D Ermenilerin yalnz ok az bir ksm Ermenistan Cumhuriyeti'nde snak bulabilmitir. Geici zorluklara bal olmakszn; cumhuriyetin ar dar snrlar, ynsal glere (Ermeni vilayetlerinde hayatta kalabilen kyllerin lkeye g edebilme olanaklar sz konusudur) imkn vermemektedir. Dier taraftan Gney Kafkasya dnda yaayan Ermenilerin sosyal kimlikleri (ticari merkezlere baml olan ve talan edilmi kyl lkesinde beslenme ans bulamayan kk burjuvazi) de az bir engel deildir. D Ermeniler, gnmz Ermenistan Cumhuriyeti asndan devlet kurucu bir unsur nitelii tamamaktadr. Ve bu durum ne kadar uzarsa, onlar da bir o kadar yabanclaacaklardr. Kolonilerdeki Ermeniler bir millet unsuru olarak belki de bir sre belli bir deere sahip olacaklardr (ve bu durum, kolonilerde milli balarmz nasl muhafaza edebileceimize ve bilincimizi gelitirebileceimize baldr). Fakat devlet kurucu bir unsur olarak Ermeniliin sadece Ermenistan'da kalan ksm ile komu Grcistan ve Azerbaycan cumhuriyetlerindeki byk paralar bir anlam ifade etmektedir. 72

Ermeni devleti onlara dayanmal ve bu zemin zerinde pekimelidir. Kolonilerdeki Ermeniler, en iyi halde, bilinmeyen bir gelecek iin bir tr yedek ve yardmc (gayet mtevaz boyutlarda) g olarak dnlebilir. Gnmzde Ermeni siyasal dncesinin dorudan hedefi, mevcut cumhuriyet ile bu cumhuriyette ve onun hemen komusu lkelerdeki Ermeni halknn yaatlmas olmaldr. Olanca gcmle bu nerimin altn iziyorum ve sizin dikkatlerinize sunuyorum, zira bu husus gelecekteki faaliyetlerimiz iin bir hareket noktas olmaldr. Partimiz bu cumhuriyete, onun rejimine ve hkmetine kar nasl bir tutum sergilemelidir? Bu cumhuriyet bamsz deildir; Gney Kafkasya Federasyonu'nun ve hatta Rusya'nn bir paras durumundadr. Ermenistan fiilen zerk bir eyalet olarak Moskova'nn gzetimi ve kumandas altndadr. Bu durum partimizi tatmin edebilir mi? Siyasal idealimiz bu mu? Elbette deil. Yukarda hatrlatmtm. Ermeni Devrimci Partisi (EDP) Tanaksutyun, Ermenistan'n Rusya'dan ayrlmas konusunda 1918 ilkbaharnda istemeden oy kullanmt; ayrlmaktan korkuyorduk, Rusya'ya bal kalmak istiyorduk. Fakat bu, bizim bamszlk istemediimiz, idealimizin uydu devlet olduu anlamna gelmez. Benim kesin inancma gre EDP Tanaksutyun, bilinli ya da bilinsiz olarak her zaman Ermeni halknn siyasal kurtuluu ynnde mcadele vermitir. Partimizin varlnn anlam ve z, tarihsel grevi, gc ve deeri bununla ilgilidir. Eilimi her ne olursa olsun, bamszlk fikrinden, daha dorusu bamszlk gdsnden ilham almayan bir tek gerek Tanaksutyun mensubu bulunmamaktadr. Bu anlamda partimizin ufuklar ok geni, ye says ise komite defterlerine kaydedilmi olanlardan kat kat fazladr. 73

Ben bu grlerimi geen sene akatmart'ta geni biimde aklamtm ve onlar burada tekrar etme hakkmn olmadn sanyorum. Yalnz unu sylemek isterim ki, Ermenistan'n gnmzdeki siyasal kaderi EDP Tanaksutyun'un ideali olamaz. Elbette biz federasyon fikrinin ateli savunucularydk (bugn de yleyiz) ve biliyoruz ki, kk Ermenistan kendi varln baka trl temin edemez. Ama biz, federe devletlerin kendi zgr iradeleriyle ve eit haklarla ye olduu bir federasyondan yanayz. Gnmz Rusya Federasyonu byle yaplandrlmamtr. Ermenistan Cumhuriyeti bir Sovyet Cumhuriyetidir. Sovyet sistemi teorik olarak snf diktatrln ngrmektedir, gerekte ise gnmzde Ermenistan'da hkim olan, komnist partisinin diktatrldr. Bu tr bir hkimiyet bizi tatmin edebilir mi? Elbette hayr. Dorudur, biz kendi diktatrlmz kurmak ynnde baarsz bir deneme yaptk, ama diktatrlk (parti ya da snf diktatrl) bizim iin bir din deildir. Devlet yaam ve ynetimi konusunda deneyimsiz olan, iktidar zehriyle zehirlenmi olan bizler, cazibeye dayanamadk ve ayamz takld. Fakat biz artk yanlmz fark ederek k yollan aramaktaydk; eer ge kalsaydk decektik, zira partimizin sadece "dini" deil yaps da herhangi bir diktatrle msait deildi. Ermenistan'da kendi gcne dayanarak diktatrlk kurabilecek herhangi bir snf ya da tabaka, parti ya da grup yoktur. lkemizde bir diktatrl sadece dardan gelen yabanc bir g tesis edebilir. lkemiz sanki demokratik bir dzen iin yaratlmtr; yalnzca siyasal terbiye ve devlet yaam alkanlklar yetersizdir. Bu byk eksiklik, gerek demokratik ilkelerin tesis edilmesini zorlatrmakla beraber, i dinamiklerden kaynaklanan bir diktatrlk iin de zemin oluturamaz. 74

Sovyetler Birlii'nde, dolaysyla Ermenistan'da sosyoekonomik yaam komnist ilkeler dorultusunda canlandrlmaktadr (ya da denenmektedir). Biz byle bir politikay Ermenistan iin gerekli ve yararl buluyor muyuz? Hayr, bulmuyoruz. Ve bu, partimizin iar edindii sosyalizmin ne derecede bilinli ve sindirilmi olduuna, keza partimizin yapsna ve onun kolektif ideolojisine ne kadar uyduuna bal deildir. Bu "hayr" szcn tereddtsz kullanan ben, kendi dnya grm itibaryla eski ve slah olmaz bir komnist olarak biliyorum ki, deil basit komnist ilkeler, sosyalist dzen de gnmz Ermenistan' iin uygun deildir. Ermenistan sosyalizm iin olgunlamamtr ve denemeyi hakl karabilecek asgari verilere sahip deildir. Bu ynde sarf edilen tm gayretler ta batan baarsz olmaya mahkmdur ve zellikle Ermenistan emekilerine kar bir sutur. Ben bu konuyu da akatmart dergisinde geni biimde ele aldm. Bu konuda aramzda gr ayrl olmadn dndmden burada bu ksa satrlarla yetiniyorum. *** Bylece Sovyet Ermenistan'nn siyasal durumu, ne ynetim biimi, ne i sosyoekonomik politikalar bizi tatmin edebilir. Biz bugnkn deil, baka bir cumhuriyeti arzu ediyoruz. Dolaysyla bu cumhuriyete, onun rejimine ve hkmetine kar nasl bir duru sergilemeliyiz? Ksa ve sade yant: Mcadele etmeliyiz. Fakat karmak konular ve kark durumlar sz konusu olduunda, ksa ve sade yantlar yanl olabilir. 75

Siyasal partiler, soyut konularn ele alnd ve teorik dzeyde zmlendirildii birer enstit deildir; siyasal partilerin varlk sebebi teori gelitirmek (ki bu bir tali almadr) deil, eylemdir ve ayrca mevcut somut koullarda gerekletirilen eylemdir. Ama meseleyi bu zemine tadmzda (ki tamak zorundayz, zira baka trl olursa feci biimde yanlrz) yant farkl olacaktr. Mcadele belli bir amac ve ona ulaabilmek iin gerek ve yararl aralar olmasn ngrmektedir. Bizim elimizde hangi aralar var ve bunlar nasl bir yarar salayabilir? Sovyet dzeni yurtta zgrlklerini kabul etseydi, muhalefet olarak bizler basnda ve ak toplantlarda kendimizi ifade ederdik; Sovyetlerin yanl politikalarn eletirirdik; kendi etrafmza yanda toplardk; gayr memnun ve direnen unsurlar organize ederdik. Sovyet dzeni siyasal eitlii kabul etseydi, bizler seim kampanyalarna katlr, Sovyetlerde yer edinmeye, yasalarda ve ynetim biimlerinde istediimiz dzeltmeleri yapmaya alrdk. Fakat Sovyet hkimiyeti ne yurtta zgrlklerini ne de siyasal eitlii kabul etmek istiyor. Bu hkimiyet bir parti (buna snf diyelim) diktatrldr. Elbette bundan dolay teessf etmek, ikyet etmek, kzmak vb. mmkndr, ama durum deimez, gerekler birer gerek olarak kalr: Yasal bir muhalefet olarak bize Ermenistan'da yer yoktur. Ermenistan'dan bahsediyorum, zira Ermenistan dndaki bir muhalefetin bir deeri olabileceini dnmyorum. Elbette biz kolonilerde istediimiz konuyu istediimiz kadar konuabilir ve yazabiliriz. Bunun iin sadece kt ve matbaa, biraz da para gerekir, baka hibir ey. Ama Romanya ya da Msr'daki Ermeni kolonilerindeki kamuoyu (byle bir kamuoyunun oluturulabileceini dnelim) Sovyet Ermenistan iin ne ifade edebilir ki? Belki basndaki sesimiz gizli yollardan Ermenistan'a gtrlebilir. 76

Gemite ar dneminde biz Droak ve dier yaynlar gizli olarak lkeye gtryorduk, gnmzde de yanlmyorsam EsErler kendi yurtd yaynlarn Rusya'ya gtrmektedirler. EsErler'in neyi mit etliklerini ve bu gizli propaganda konusunda ne kadar baarl olabileceklerini bilemiyorum. Fakat gereklerimizi ve imknlarmz dikkate alarak soruyorum: Tamamen gizli olarak ve sadece birka yz kii tarafndan okunacak olan gizli bildirilerimizin, Boleviklerin lkeyi batan baa doldurduklar muazzam yaynlara kar bir anlam olabilecek mi? Bizde olmayan ve olmayacak en nemli husus ise udur ki, belirli, kesin, anlalr ve halk kitlelerini heyecanlandrabilecek sloganlarmz yoktur. Ama bu konuyu sonraya brakalm. Yoksa Boleviklerle anlama yapmak mmkn m? nanlmaz grlyor, ama gerek u ki, biz bu gr, bu nahif yaklam eski dnemde benimsemi ve Boleviklerle rgtsel ibirlii denemeleri yapmtk. Evet inanlmaz, zira bunu sylemek Bolevizmin zn anlamamak demektir. Bolevizm mutlakiyetidir, monaristtir, ona bal olmayanlar (ya da siyasal adan tamamen tarafsz olmayanlar) ona kardr. unu unutmaynz ki, Boleviklerin gznde biz kk burjuva partisiyiz, ki bana gre bu bir kusur deil (partimizin sadece programn ve ayr ayr yneticilerin dnya

grn deil, partinin gerek yapsn ve kolektif ideolojisini dikkate aldmzda, bu tanmlama geree ok da aykr deildir). Bolevikler Marksistlere-Meneviklere ve sosyalist

devrimcilere kar tahammlszse, doal olarak EDP Tanaksutyun'a kar hi tahamml gsteremez. Bolevikler ne uruna ve hangi amalar iin bizimle ibirlii yapmaldr?

Biz, Boleviklerin bizimle ibirlii yapmadklar srece Ermenistan' ynetemeyeceklerine kendimizi ve bakalarn ikna etmeyi ok severiz. 77

Bizim bu tebdillerimiz neye dayanmaktadr ve neden Bolevikler bizim onlar iin ok gerekli olduumuza inanmaldrlar? Artk iki yldr biz Ermenistan'dan kovulmu ya da lke iinde boulmu durumdayz. Boleviklerin karsna, bizim yardma komamamz durumunda onlarn varln tehdit edebilecek bir engel kt m? Benim bu engellerden haberim yok ve bu tr engellerin hi olmadn dnmek eilimindeyim. Bizler hi kukusuz sade yurttalar olarak bir deer ifade ediyoruz, ama hangi parti ya da hkmet sadece birka yz insan kendi yanna ekebilmek iin kendi siyasal izgisinden vazgeer ya da kartlaryla ibirlii yapar? Her halkrda, ister hakl olalm ister haksz, ister aklmzn okluundan ister ktlndan fark etmez, gerek u ki, Bolevikler bizimle ibirlii yollarn aramyorlar ve bunu kabul etmiyorlar. Bu ynde denemeler yapld ve olumsuz yant verildi. Yeni bir deneme sadece abes olmayp, aalaycdr da. Abestir, zira partinin siyasal onuru bakmndan aamayaca snrlar vardr. Geriye sadece gizli, yeraltnda, komplocu ya da daha geni apl devrimci almalar kalyor. Zira bizler ar ve Sultan hkmetleri tarafndan da takip edildik. Yani biz on yllar boyunca Trkiye Ermenistan'nda yapabildiklerimizi, Sovyet Ermenistan'nda yapamayacak myz? Elbette yapabiliriz. ran Karada'nda bir in kurabilir (bir zamanlar Salmas'ta kurmu olduumuz gibi) ve oradan Aras'n teki tarafna insan ve silah gnderebiliriz. Gereken gizli ilikileri kurarak, Sasun dalarnda ve atak deresinde yapm olduumuz gibi, Snik ve Dereleez dalarnda da silahl "humb"lar besleyebiliriz. Ulam zor birka mntkada kyllere isyan kartarak, oradaki komnistleri kovabiliriz ya da yok edebiliriz. 78

Daha sonra Erivan'da bile byk grlt koparr, bir Osmanl Bankas'n igal ettiimiz gibi herhangi bir devlet binasn, hi olmazsa birka saatliine ele geirebilir ya da herhangi bir binay patlatabiliriz. Kiilere kar suikastlar planlayarak ve gerekletirerek, bir zamanlar ar ve Sultan memurlarna yaptmz gibi, birka Boleviki ldrebiliriz; keza bir zamanlar Yldz Kk'nde Sultan Abdlhamit'e yaptmz gibi, Myasnikov'un ya da Lukain'in veya bir bakasnn ayaklar altna bomba atabiliriz. Biz btn bunlar yapabiliriz, sanyorum yapabiliriz. Yalnz ortaya bir soru kyor: Niin, hedefimiz ve mitlerimiz nelerdir? Biz Trkiye'de grlt karttmzda, bu grlt sayesinde byk devletlerin dikkatlerini Ermeni konusuna ekeceimizi ve onlar bizim lehimize arac olmaya zorlayacamz sanyorduk. imdi ise byle bir aracln ka para ettiini artk biliyoruz ve bu tr denemelerin tekrarlanmasna ihtiya hissetmiyoruz. Eer Avrupa bize Trkiye'de yardm etmeyi beceremedi ve istemediyse, Rusya da bunu hibir ekilde beceremez ve istemez. Ayr ayr kiileri dizginleme yntemi olarak terr, belki de Krt elebalara veya ar memurlarna kar bir anlam ifade edebilirdi. Ama itiraf etmemiz gerekir ki, Bolevikler farkl bir kumatan yaplmtr. Karlkl bir terr sz konusu olursa Bolevikler bizden geri kalmayacak, hatta bizi sollayacaklardr. Bizim tek bir kiiye kar bile terr giriiminde bulunduumuz yerde, onlar kitleye kar terr uygulayacaklardr. Biz halk iindeki dalgalanmalarn bir i savaa dnmesini salayabilir miyiz? Bu ok ama ok kukuludur. Ama sonunda bu da mmkndr. Ciddi bir karar alnrsa, inatla allrsa ve aralar konusunda seici davranlmazsa, belki de baarabiliriz. Ama niin? Boleviklerin Rusya'da salam biimde ayakta durduklar bir ortamda ve gerimizde de Boleviklerle mttefik bir Trkiye varken, Bolevikleri Ermenistan'dan silah zoruyla karabilir miyiz? 79

Bugn bizim saflarmzda bu denli saf bir tek kiinin bile bulunabileceini dnmyorum. Bir i sava ksa bile bizim yenilgimizle sonulanacaktr. Bolevizm bir Ermeni rejimi deildir ve onun gmlecei (ama gmlmesi gerekir mi?) yer de Ermenistan olmayacaktr. Ermeni Bolevizmi Rusya Bolevizminin uzants ve kk bir ksmdr. Kzl bayrak Moskova'da dalgaland srece, Erivan'da da kanlmaz olarak dalgalanacaktr. 1918 ylnda baka trl dnebilirdik, ama bugn byle bir hakkmz yok. Ama Bolevizmin Rusya'da ve dier kenar blgelerde, en azndan bizimle komu olan Grcistan ve Azerbaycan'da da uzlamaz dmanlar vardr. Bizim btn dier gayr memnunlarla bir araya gelerek komnist diktatrl ykmay denememiz doal deil mi? Evet bu doal olabilir. Fakat mesele u ki, biz bunu yapmamalyz. Ermeni halk zaten yle ok zarar grm, yorulmu ve zayflam ki, kimsenin onu yeni snamalara tabi tutma, ondan yeni kurbanlar talep etmek hakk yoktur. Olanlar yeter artk. Brakalm Bolevik kart Rusya, Sovyetler'le kendisi urasn. Biz yokuz! Ermeni halk bir sre dinlenmeyi ve derin yaralarn sarmay hak etmitir. Ve eer birileri bize bu hakk tanmyorsa, bizim bu duruumuz birilerinin houna gitmiyorsa, brak gitmesin. Dncelerimi daha iyi ifade edebilmek iin bir adm daha ileri gideceim. Kendi kendime soruyorum: Herhangi bir mucize eseri, Boleviklerin Ermenistan'daki varl bana bal olsayd, yle ki onlarn lkemizden defolmalarna benim parmamn bir tek hareketi yetseydi, ben bunu yapar mydm? Ve hi tereddtsz cevap veriyorum: Hayr, yapmazdm; daha tesi, deil yapmak, hatta parmam bile keserdim, ki uyku srasnda, tesadfen ya da yanllkla bu gayet tehlikeli hareketi yapamasn. Mevcut siyasal koullarda Bolevikler Ermenistan'a lazm; onlarn yerine geebilecek herhangi bir g yok; ite gerek budur. 80

Devlet yaammzn ilk gnlerinden itibaren biz Ermenistan gibi bylesine kk, fakir, talan edilmi ve dnyadan koparlm bir lkenin gerekten bamsz ve mstakil olamayacan gayet iyi anlyorduk. Bir destek; her neyse bir d g lazm olduunu anlyorduk, ki ona dayanarak hi olmazsa ilk aamalarda -rgtleninceye ve kuvvetlerimizi toparlayncaya kadar kendi varlmz muhafaza edebilelim. Byle bir destei nce uzak Amerika'da daha sonra ise Avrupa'da aradk. Sonular bellidir. Daha iki- yl nce bir eyler umut edilebilirdi, ama bugn byle bir durum mevcut deil, srar etmemiz ise bizim amzdan affedilemez bir saflk olurdu. Uzak ve belirsiz gelecein bize neler getirecei daha bilinmiyor. Fakat gnmzde grlebilir gelecek de gayet aktr: Bugn iki gerek g var ve onlar hesaba katmamz lazm: Rusya ve Trkiye. Koullar yle gelimitir ve lkemiz bugn Rusya'nn yrngesindedir ve Trkiye'nin saldrsndan yeterinden fazla korunabilmektedir. Rusya hkimiyeti kalkarsa, onun yerine hemen Trk-Tatar hkimiyeti geecektir. Ya Rusya ya Trkiye; ya Bolevikler ya da Trk milliyetiler; baka seeneimiz yok. Biz byle bir seenekle kar karyayken sanyorum tereddtlere yer olmamas lazm. Elbette Trkiye deil, Rusya. Elbette Trk milliyetileri deil, Bolevikler. Semek imknmz bu denli snrl olmasayd, genelde Rusya'ya ve zelde de Boleviklere kar bir yn itirazmz olurdu. Ama bizim bedbahtlmz, lkemizin elimizi ayamz balayan corafi konumudur. Ermenistan'n Boleviklere ihtiyac var, zira Rusya'ya ihtiyac var. Yarn neler olabilecei bilinmiyor (bence bugn olanlarn ayns olacak), ama gnmzde duruma hkim olan Rusya'dr. Bugn Rusya'yla dost olabilmek iin Ermenistan'n kendisinin Bolevik olmas lazm. Baka bir kar yol yok; en azndan ben byle gryorum. 81

Yukarda sylemi olduum "Ermenistan'da Bolevik kart gizli bir mcadele yrtebilmek iin sloganmz yok" szlerinin bu erevede deerlendirilmesi gerekir. Ayn soruyu, farkl bir biimde, gemie ynelik olarak soruyorum. Ermenistan'n sovyetlemesi lkemiz iin bir felaket mi? Bu soru bir Tanak'n dilinde garip grlebilir; biz ok eskiden beri bu soruya cevap vermiiz ve bu cevap Boleviklerin lehine deil, ama tekrar dnelim ve parti hogrszlne kaplmayalm. Sovyet rejiminin Ermenistan gereklerine kesinlikle uymadn bir daha tekrarlamak islemiyorum, bu gr bence tartlmazdr. Ayrca Boleviklerin Ermenistan'daki faaliyetlerini gayet iyi biliyor ve hatrlyorum; iki buuk ay boyunca (Aralk 1921-ubat 1922) Ermenistan'da bulunduum dnemi kastediyorum. Ne kadar insann madur olduunu biliyorum ve hatrlyorum; madurlarn banda Tanaklar geliyordu. Bizzat ben kendim ve sizlerden birou inanlmaz eziyetler grdk ve acmaszca takip edildik. Bu arada unu da ifade edeyim ki, biz bu ciddi hususlar unutmamal ve karar verirken ihtiyatl davranmalyz; zira madur taraf olarak bizler elbette sadece ktlkleri grmeye ve her eyi abartmaya eilimliyiz. 1920 Kasm'ndaki durumumuzu hatrladmda kendi kendime soruyorum: "O zaman kt olurdu.

Bolevikler Ermenistan' igal etmeseydiler ve lkeyi bizim iktidarmz allnda kendi kaderiyle ba baa braksaydlar daha iyi olmaz myd?" Cevap olumsuzdur: Hayr, iyi olmazd, daha

Biz daha o gnlerde durumun aresiz olduunun bilincine varmtk ve bu yzden Boleviklerin nnde kaplar sonuna kadar atk. Yukarda sylemilim: mitlerimiz boa kt. Rusya'dan ne siyasal ne de maddi yardm alabildik (tekrar ilk dnemden bahsetmekteyim). rnein Bolevikler Ermenistan' Trkiye'ye kar savunmadlar ve bizim yok olma tehdidi altnda imzalam olduumuz Gmr Anlamas'n onayladlar. Bu byledir. 82

Fakat Boleviklerin lkeyi igal etmemesi ve bizlerin yalnz kalmas durumunda, Trkler bu anlamaya sayg gsterir miydi, deiik bahaneler (ki bunlar uydurmak zor deildir) kullanarak daha da ileri gitmezler miydi? Biz bu niyetler karsnda ne yapabilirdik? Yenilmi ve zayf dm olan, lke iinde ve dnda olanca otoritesini kaybeden bizler bunu yapabilir miydik? 1920 sonbaharnda biz hem hkmet hem de parti olarak btn gcmz kaybetmi, kmaza girmitik. Ve Bolevikler ge kalsayd, biz kendimiz onlar davet etmek zorunda kalacaktk, zira kendimiz gszdk, lke iinde bizim yerimize geebilecek baka bir g de bulunmuyordu. Sonulara bakalm. Biz iki buuk yl boyunca lkeyi ynettik ve yaklak bu kadar bir sreden beri de Bolevikler ynetmektedir. Biz Grcistan, Azerbaycan ve Trkiye'yle savatk. Bolevikler savamad. Biz, Akbaba'da, Zod'da. Zengibasar'da, Vedibasar'da, Milin deresinde, erur'da, Nahvan'da, Zengezur'da aralksz olarak birok atmaya girdik. Bolevikler, ubat ayaklanmas hari, ieride atmalara girmediler. Biz bitmez tkenmez savalarda lkeyi srekli olarak silah altnda tuttuk, reten elleri sava meydanlarnda megul ettik, oysa yaratc almalara byk ihtiyacmz vard. Bolevikler, halk bu korkun durumdan kurtardlar. Bizim dnemimizde halk sava meydanlarnda ya da alktan lmekteydi. erur ve Vedi gibi buday zengini blgeleri, Akbaba gibi hayvanclk ssn kerttik, bu zenginlikten yararlanamadk. Uzun sren alk yllarndan sonra 1920 ylnn beklenen bol rnn (dier zenginliklerle bir arada) Kzm Karabekir Paa'nn ordusuna teslim ettik. Bugn ise Ermenistan halknn tok olduunu, buday ihtiyacnn hemen hemen bulunmadn duymaktayz. Ve bu gerektir; halk ekin ekmek ve bimek iin zaman bulabiliyor. ok altk, fakat d dnya ile dzenli balant kuramadk. Gney Kafkasya demiryolu fiilen bize kapalyd. Bolevikler yolu at. Bugn Erivan, Culfa zerinden ran ve Azerbaycan'la, Bak zerinden Dou Rusya ve Gney Kafkasya lkeleriyle, Batum zerinden ise Rusya ve Avrupa'yla balant kurulabilmektedir. 83

Bizim dnemimizde Ermenistan karanlk iindeydi; gnein batndan yarm saat sonra her trl alma ve hareket dururdu, zira aydnlatma iin malzeme yoktu. Bolevikler Bak'den gazya getirdiler ve lkeyi karanlktan kurtardlar. Elbette bu yle byk bir i deil, ama bu kck ii bile becerememitik. Bolevikler Ermenistan'a lazmd ve bugn de ayn biimde lazmdr. Fakat btn Bolevik sistemi, btn ieriiyle tarafmzca kabul edilemez. Peki ne yapmal? Yoksa dardan savaalm m? Bu, ieride ak ya da kapal ekilde yrtlen savan desteklenmesi bakmndan yedek bir ara olarak belli bir deer ifade edebilirdi. Bunun dnda, darda karlacak bir grlt kime ve ne iin gerekir? Bugn Avrupa ehirleri her trl (monaristlerden EsEr'lere kadar) Rus gmenle, tpk bizim gibi kovulmu insanlarla dolup tamaktadr. Onlar ok sayda gazete yaymlamakta, kitaplar yazmakta, mitingler dzenlemekte, arlar ve protestolar yapmakta, tehditler savurmaktadrlar. Boleviklere svyorlar, svyorlar, svyorlar... Ben bu beylerin yapt kadar bo ve miskin olan baka bir "i" grmedim. Yani gmenler, Sovyetlerin gcn bu szel grlt ve imeklerle mi kracak, narkomlar ykacak ve eKa'y kertecekler? Bu bir mcadele deil, gszln iren bir tehiridir. Bolevizmle mcadele edenlerin ieriden vurmas lazm, ki bu darbeler bouna gitmesin. Yurtdnda oturarak, bu tehlikesiz ve uzak yerden yumruklan sallamak gibi bir eylem, EDP Tanaksutyun'a yakmaz. 84

Bzim aramzda, Tanaksutyun'un siyasal bakmdan kart kampta bulunmaya devam ederek, Ermenistan'n dirilmesine dardan yardm etmesi gerekliini dnenler de var. Nasl? Ermenistan'a mal ithalat yapabilmek ve d pazarlara hammadde ihracat gerekletirebilmek amacyla, muhtelif ticaret ve sanayi irketleri, lke genelinde atlye ve fabrikalar, sulama tesisleri vb. kurmaldr. Bir parti olarak bizim bu tr ticaret ve sanayi konularnda ya da koruma ve hayr almalarnda ne kadar ehliyetli olduumuz, keza iin baaryla sonulanmas bakmndan araclmzn ne kadar arzu edilen bir ey olduu gibi konular bir tarafa brakarak soruyorum: Siyasal bir parti bu tr almalar kendi programna alabilir mi? Bence yapamaz, bu onun ii deildir. Bu, siyasal bir partinin faaliyet program deil, onun inkr olurdu. EDP Tanaksutyun byle bir yola girerse, bu yn tercih ederse, kendi raison d'etre'sini yitirmi olduunu ilan etmelidir. Ticareti tccarlara, sanayii sanayicilere, hayr ilerini de hayr kurulularna brakmak lazm. Tanaksutyun'un baka bir ile -eer byle bir i varsa- uramas gerekir. Evet, eer varsa... Biz siyasal bir parti olarak, lke iinde Boleviklerle, onlarn devlet almalar erevesinde ibirlii yapamayz; keza ne kadar istesek bile yasal bir muhalefet konumunda da olamayz. Yeraltnda komplocu bir faaliyet yapmamamz gerekir; hatta bu mmkn olsa bile, Sovyet iktidarn ykmamamz gerekir. eride mcadele vermek hevesi ya da istei olmad ve darda sylenenlerin lkede duyulamayaca bir ortamda, dardan szl mcadele vermek, kolonilerde Bolevik kart propaganda yapmak amasz ve yakksz bir megaledir. Ermenistan'n ekonomik kalknmasna dardan yardm etmek, ticaret ve sanayi irketleri kurmak ise siyasal bir partinin uraaca iler deildir.
9 Raison d'etre: Varolu nedeni, varlk nedeni. (evirenin notu.)

85

Peki ne yapmal? te lam da burada, tahmin edebildiim kadaryla sizleri ok zecek olan, ama nnde sonunda sylenmesi ve stelik de hi sslemeden sylenmesi gereken zc szleri dile getireceim: EDP Tanaksutyun'un artk yapacak hibir eyi kalmad. Partimiz yapmas gereken her eyi yapm ve kendini tketmitir. Hayatn yeni koullan nmze yeni talepler getirmitir. Biz bu yeni taleplere cevap vermek yeteneinden yoksunuz, dolaysyla meydan daha yeteneklilere brakmalyz. Bu yeni koullarn neler olduunu bir daha tekrarlamaya ihtiya var m? te onlar: Artk Trkiye Ermenistan diye bir ey yok. Byk Avrupa devletleri bizleri defnettiler. Ermeni halknn yars kan kaybetmi ve talan edilmitir, uzun bir dinlenmeye ihtiyac vardr. Ermenistan Cumhuriyeti, zerk bir blge olarak Sovyet Rusya'yla birlemitir; devletimizi Rusya'dan koparamayz, ok istesek bile bunu yapamayz ve yapabilecek olsak bile istemememiz gerekir. Parti, yenilmi ve otoritesini kaybetmitir; lkeden kovulmu ve geri dnemez. Kolonilerde ise yapaca bir i yok. Gnmzde durum bu. Bir parti "madem yayorum, yleyse kendime nasl olursa olsun bir i uydurmalym" diyemez. "Madem yayorum", "yleyse" tarznda bir yaklam mantksal olarak yanltr. Cmleyi bunun tersi ynde kurmamz gerekir: "Madem ki yapacak bir iim kalmam, yaamam gerekmez", dolaysyla parti almasnn olmad bir yerde parti de olamaz. Ben, Tanaksutyun'un yapacak bir ii kalmadn syledim. Onun genel olarak Ermenilerin ve zel olarak kendisinin siyasal gemii karsnda yapabilecei sadece bir i var: Parti, kendi varlna kendi kararyla bilinli ve kesin biimde son vermelidir. Evet ben intihar neriyorum. 86

Bazen yle durumlar oluyor ki, onurlu kurtulu yolu sadece intiharda bulunabilir. Partimiz tam da byle bir durum iindedir. Biz bunu drt-be yl nce yapmalydk. 1918 Haziran'nda Batum'da anlamay imzaladmzda ve bu anlama sonucunda bir bamsz Ermeni devleti ortaya karak, dier devletlerle ayn srada kendi mtevaz yerini aldnda; ayn yln Austos aynda, yeni devleti biimlendirecek olan Ermeni parlamentosunun aln yaptmzda... te o zaman biz kendimizi feshetmeli ve yeni siyasal gruplarn nn amalydk. Bizim tarih misyonumuz tamamlanmt. Ve bu, kanl mcadeleler ve muazzam kurbanlar eliinde srdrlen eyrek asrlk uzun ve zor almalarmzn ne kadar da onurlu bir sonu olurdu. Fakat o gnlerde biz, tarihin yeni bir aamaya girmekte olduunu ve bu aamada glerin yeniden mevzilenmesi gerektiini anlamyorduk. Anlamyorduk ve anlamaya cesaret edemiyorduk. Drt-be yl nce, devrim stmas ortamnda yapmamz gerekenleri anlamamamz affedilebilir bir davran olsa bile, bugn durum gayet ak, hayatn yeni talepleri gayet emredicidir. Bugnk gereklii anlamamak, her iki gzmzn kr olduu anlamna gelmektedir. Bugn kararllk sergilemezsek, bizi sadece k ve erefsiz bir son beklemektedir. Partiler almalaryla yaar. alma yoksa ve onun yerine sadece bir taklit sz konusuysa, lm kanlmazdr. EDP Tanaksutyun kendi hayatn ve geleceini kurtarabilmek iin kendi saflarn acmasz biimde arndrmal; gven vermeyenleri, aknlar ve tereddt edenleri, zayflar ve yorgunlar, zayf inanl ve mitsiz olanlar, tembel ve kaytsz kiileri, yani mevcut ye saysnn onda dokuzunu, hatta belki daha fazlasn atmaldr. Bundan sonra geriye szgeten geirilmi, moral bakmndan salkl, azimli, kr krne inanan, her trl fedakrl yapabilen, hibir ey karsnda durmayan bir kadro kalacak ve bu kadronun tamamen gizli almas gerekecektir. 87

Elbette bu, siyasal bir parti deil, Tanaksutyun'un varlnn ilk dnemlerinde olduu gibi, gizli bir komplo rgt olacaktr. Yalnz bu yolla, ama yalnz bu yolla, partimiz varln kurtarabilir, yeniden yaayabilir ve bayra tayabilir. Fakat ne pahasna? Baar kazanlmamas durumunda, Ermenilerin siyasal meselesini riske sokmak, Ermeni halkn yeni snavlarla kar karya brakmak pahasna. Ve partinin kurtarclarnn bundan korkmamalar ve inat ederek bu engel karsnda durmamalar gerekir. Parti ideolojisine ne kadar bal olursak olalm, partiyi bilinli olarak byle bir bedel karlnda kurtarmak isteyecek olan birisinin aramzda bulunabileceine inanmak istemiyorum. Parti bir ama deildir ve bir kiinin bu temel gerei unutmas halinde hain, tehlikeli ve zararl olarak alglanmas gerekir. Ermeni halk Tanaksutyun iin bir hammadde deildir. Parti fanatizmi hastalna yakalanm birisinin bilinli ya da bilinsiz olarak davrand gibi davranrsak, ei grlmemi bir su ilemi oluruz. EDP Tanaksutyun tarihin elinde bir aletti. Alet kendi iini yaptktan sonra, keza yprandnda, eskidiinde ya da iin devam yeni bir aletin kullanlmasn gerektirdiinde de, eski alet bir tarafa atlr ve atlmaldr da. Gemie ait bir alet sadece bir sayg ve kran, sevgi ve klt nesnesi olarak kalabilir. Fakat onun yeri milli mzedir. Ermeni siyasal meselesinin devam ettirilmesi balamnda Tanaksutyun bundan sonra yararszdr ve dolaysyla sahneden ekilmelidir. Ben srekli Ermeni siyasal meselesini konuuyorum, srekli bu konuya dnyorum, zira Tanaksutyun'u bu meseleden ayr tutamyorum. Partimizin tm varln bu mesele iinde dnebiliyorum. Bu yzden de doaldr ki, Tanaksutyun kongresine seslenirken kanaatlerimi gerekelendirmek ve dncelerimin ynn belirlemek balamnda baka bir hareket noktas bulamyorum. 88

Soruyorum, bizim iimiz; Ermenilerin siyasal kurtuluu da bizimle beraber lecek mi? Byle dnmek an bencillik olurdu; sadece bencillik de deil, tarihsel olaylar ar safa deerlendirmek anlamna gelirdi. Bir yl nce ben akatamarta'da, EDP Tanaksutyun'un lmnn Ermeni siyasal meselesine byk zarar verebileceini yazmakla beraber, ayn yerde hemen unu da kaydetmitim ki, Tanaksutyun'un gerek snrlar bizim parti rgtlerimizi oktan amtr; partimiz, mcadele eden Ermeniliin ifade yntemlerinden sadece bir tanesidir, fazlas deildir; hatta Tanaksutyun ad tamamen kaybolabilir, unutulabilir ama Tanaksutyun'u dourmu olan marur ruh, zgrlk ak lmeyecektir ve gerek Tanaksutyun da budur. Parti, daha dorusu gnmzdeki rgt dalabilir, fakat lk ve i yaayacaktr. Sadece lmemekle kalmayacak, hatta yeni yaam gc kazanacaktr. Ve srf bu yzden -meselenin garanti altna alnmas ve ileride geliebilmesi amacyla- partiye intihar etmesini neriyorum. Bir eyi anlamamz gerekir: Bizim miraslarmz olan Ermeni Bolevikler, bizim iimizi devam ettirmek zorundadrlar ve devam ettirmektedirler. Bunu, farkna varsalar da varmasalar da, isteseler de istemeseler de yapmak zorundadrlar. Onlar da aynen bizler gibi, byk stadn; tarihin elinde bir alettirler. Biz kendi iimizi yaptk, belli bir devreyi tamamladk, bunun devam ise onlara aittir. Boleviklere mteekkir olmalyz. Onlar bizi devirerek, bizim balattmz ii ("kurtarmak" diyemesek de) daha gvenilir raylar zerine oturttular. Kendi almamzn arl altnda ezildiimiz o kritik anda onlar geldiler ve bizim yerimize getiler. Mcadelemiz lmedi. 89

Dorudur bugn Ermenistan bamsz, bir devlet deildir, sadece Rusya Federasyonu'na bal zerk bir blgedir. Ama nasl bilebiliriz; belki de bugn, Ermenistan iin en uygun durum budur. Gerekler bize unu kantlad: Mevcut olumsuz koullarda hemen bamsz bir devlet kurmak, Ermeni halknn gcn amaktadr. Ortalama bir dzey, bu dzeyin yakalanabilmesi ve devlet yaamna ilikin alkanlklarn edinilebilmesi iin, siyasal ynden hazrlkl bir snf lazm. Muazzam alkantlar, kymlar ve talanlar sonrasnda, bu snfn rgtlenmesi ve gcn toparlayabilmesi iin sakin bir dnem yaamas gerekir. Oluan koullar karsnda, Ermenistan'n bu dnemi Bolevik bayra altnda yaamas gerekir. Brakalm yle olsun. Bu durumda Tanaksutyun Boleviklere yardm edemez; geriye sadece engel olmamak kalyor. te bu da onun Boleviklere yardm olacaktr. Ama engel oluturmamak iin bir tek yol var: Sahneden ekilmek. Bizim meselemizin zm iin bir tek izgi izlenmesinin yeterli olmayacan sk sk duyuyoruz; zira tedbirlilik, bir eilimin yannda ve ona paralel olarak baka bir eilimin de var olmasn gerekli klmaktadr. Ermeni Bolevikler Rus izgisini izlemektedirler; brak izlesinler, ama dier imknlar da ngrmek gerekir. rnein bugn Rus Bolevikler Trklerle tek bir cephe halindedirler, fakat yarn bu yapay blok kebilir ve biz hem Trklerle hem onlarn gerisinde konulanm olan Avrupallarla ortak bir dil bulmak zorunda kalabiliriz. Demek ki yarnn Trkleriyle ilikilerimizi muhafaza etmek lazm. Tanaksutyun'un yapaca bir ey kalmasa da kendi varln ve imdiki Bolevik kart konumunu en azndan bu ama iin muhafaza etmelidir. Fazla konumamak iin, ne bu ihtimale ne de ikinci bir eilimin varlna itiraz ediyorum. 90

Yalnz bir konuda srar ediyorum: Bu rol EDP Tanaksutyun'a uymaz. Trklerle grmeler yapma konusunda Tanaksutyun, Boleviklerle grmede olduundan daha kabul edilemez bir muhataptr. Bir gn gelir de Trklerle anlamak ihtiyac doarsa; sahneye, baka bir anlaya, baka bir psikolojiye sahip, en nemlisi de baka bir mazisi olan (ya da mazisi olmayan) insanlarn kmas gerekir. Ve bu noktada Tanaksutyun deil, yardm etmek, tersine engel olabilir. Bolevik rejiminin ve Bolevik egemenliinin sonsuz olmadn sylyorlar. Yani Bolevizm az ya da ok beklenmedik bir biimde, yakn ya da uzak vadede debilir. Dolaysyla yedek bir g, baka bir rgt gerekir, ki Bolevizmin yerine geebilsin, dmeni ele alsn ve lke anariye srklenmesin. Tanaksutyun'un en azndan o gn iin muhafaza edilmesi gerekir. Ve bu noktada tartmak istiyorum: Bu tr bir durum olusa bile, yeni hkimiyeti Tanaksutyun'un tesis etmeyeceini sylyor ve bu konuda srar ediyorum. imdiki siyasal koullar nemli lde deitiinde Ermeni gereine uymayan ve yabanc olan Sovyet egemenlii de yerini baka glere, baka siyasal ve toplumsal gruplara terk edecek; kendi roln yerine getirilmi ve tamamlanm olarak kabul edecektir. Fakat Boleviklerin yerini alacak g Tanaksutyun deildir. Yeni koullar yeni talepler getirecektir. Siyasal (ve zellikle de devrimci) partiler, her bir gnn taleplerine uyarak durmadan yenilenemezler; belirli dnemlerde ortaya kar, belirli aralar kullanarak belirli grevleri yerine getirirler. Bir parti her ne kadar istese de kendi gemiinden kurtulamaz, gemi her zaman bugnn zerinde dolaacak ve onu kuatacak: Anlar, alkanlklar, ilikiler, sempati ve antipatiler (ister istemez ve farkna varlmadan) belirecek ve gnlk almalara bir tr anari sokacaktr. Yeni arab eski tulumlara koymazlar, zira hem tulum yrtlr hem de arap dklr gider. 91

Gemite EDP Tanaksutyun, Ermenistan'a ve Ermeni meselesine lazmd. Gelecekte ise o artk lazm olmayacak. Onun yerine baka bir Tanaksutyun, belki de Ermeni devleti Tanaksutyun'u geecek. EDP Tanaksutyun'un yapaca bir ey kalmad... Ne bugn, ne yarn, ne de gelecekte. O kendi varlna son vermelidir. Bunu gemii iin, kendi adnn ve erefinin kurtuluu iin yapmaldr. Etrafa bakalm: Biz bugn sanki yayor muyuz? Sanki bu bir parti almas ve yaam m? Bizim arlk yozlama srecine girdiimiz ve bu yozlamann sebeplerinin tesadfi ve dsal olmayp, isel ve rgtsel olduu grlmyor mu? Yeni yetien kuak, genler artk (20-25 yl nce olduu gibi) bizimle deil. Yorulanlarn, inancn ve diriliini kaybetmi olanlarn yerine gemek iin saflarmza coku ve inan dolu taze kuvvetler katlmamaktadr. Tersine, bizden kayorlar, partiyi yozlatryorlar ya da (ki en kts de budur) sadece all, kaytsz, cokudan ve enerjiden yoksun, alma yetenei olmayanlar kalyor; sadece kalbinde lm soukluu, dudaklarnda hafif bir istihza bulunanlar kalyor. Biz gerekleri grmek istemiyor ve olaylara tekdze aklamalar getirme alkanl gelitirerek diyoruz ki: Ktler ve karclar, kiralklar ve korkaklar bizden ayrlyor; iyiler, samimi olanlar, kar gtmeyenler, bilinli bir ekilde sadk olanlar, ruhen ve aklen salkl kiiler ise her zaman olduu gibi bizimle kalyor. Yani bu bir aklama m? Yani bu, Tanaksutyun'un sadece burjuvann kiralk adamlarndan, ekyalardan, soygunculardan veher trl maceracdan olutuu ynnde Boleviklerin yaptklar aptalca aklamalara benzemiyor mu? Bu bir aklama deil; ya sal bir ocuun ya da iflah olmaz bir demagogun szleridir. Partimiz kyor, nk kendi raison d'etre'sini kaybetmitir. te ac gerek! Biz bu gerei itiraf edebilme erkekliini gstermeli ve gereken sonulara varmalyz. Sonu u: Varlmza son vermeliyiz. ***

Biliyorum, bu konferans bu konuda karar verme yetkisine sahip deildir, ama konuyu gndeme getirme ve zm iin aralar bulma yetkisine sahiptir. Bu amala konferansa unlar neriyorum:* (...)

Yoldalk selamyla Ov. Kaaznuni Bkre, Mart 1923

* Buradan itibaren srf partiyi ilgilendiren neriler sralanmaktadr. Bunlar burada yaymlama hakkn kendimde bulmuyorum. Ov. Kaaznuni

93

EK
Sunmu olduum teblile ilgili olarak, parti yoldam ve ahsi arkadam NN'den eletirel bir mektup aldm ve onu ayrntl biimde yantladm. Yant mektubumu, baz ksaltmalar yaparak, okuyucularla paylamay gerekli buluyorum, zira bu mektupta ayn konudaki temel grlerim gelitirilmitir.

O.K.
Sevgili NN Senin mektubunu 22 Haziran gn aldm. Benim tebliimi, senin yazdna gre ad hominem(1) olarak yorumlayanlar izlemediini ve onlara katlmadn duymak teselli vericidir. Bu yorumlarn nasl olduklarn tahmin edebiliyorum. Nasl bilebiliriz ki, belki de bu yorumcular hakldr. Zira bu homo sum, et humani nihil...(2) geriye kalann sen biliyorsun (kendi Latince bilgime pek gvenemiyorum). Sen kendin ise, benim akli yeteneklerimden kukulanmakla yetinmisin. Belki de sen haklsn (ki Nasrettin Hoca, benzeri durumlarda byle derdi); tm bu yaadklarmzdan sonra bizlerden kim akli dengesini koruyabildiini garanti edebilir ki?
1 Ad hominem: Kiisel drt. (evirenin notu.) 2 Homo sum, el humani nihil: nsana ait olan hibir ey bana yabanc deildir anlamnda bir deyim. (evirenin notu.)

94

Ahlaki iflas ve dnce zayflna gelince, yani bunlar benim tezlerime kar sanki birer argman m? Benim "nekrolog"umun(3) ok "itinayla ve mantksal gerekelerle" dzenlenmi olduunu yazyorsun. Neden, biliyor musun? Mesele u ki, benim tebliim "isizlikten yaplan bir oyuncak", "gr ve bir eyler" deil. Bu hacimli metinde, zerinde on kere dnmediim bir tek gr, yazmadan nce on kere tartmadm bir tek szck yok. Kabul et; Hamlet'le ilgili olarak akll Poloni'nin demi olduu gibi "eer bu bir delilikse,

herhalde yine de burada bir sistem vardr".

Ortaya koyduum "mantksal gerekelere" kar, sadece ahlaki ya da akli durumuma ilikin fal bakmalar deil, ayn trden mantksal ya da herhangi bir gereke getirilmesini beklemek hakkna sahip deil miydim? Ama sen, benim grlerimi "konferansta hi kimsenin deerlendirmeye kalkmadn" yazyorsun. Neden? Ben yoldalarm hakknda, onlarn benim hakkmda dndklerinden daha iyi dncelere sahibim, fakat konferans katlmclarnn hepsinin tam bir parti snrlarnn dar grll iinde bulunduunu sylersem gereklere ok da uzak dmeyeceim. Ben kendim benzer zaaflardan kurtulmuum dersem, bunu tevazudan uzak bulma. Ben (dar anlamda) partili deilim ve hibir zaman da byle olmadm, bu yzden de bunca yl boyunca parti iinde yalnz kaldm. Ben sade bir Ermeniydim, yurtsever bir Ermeni. te lekelenmi, bunca hakarete, bunca istihzaya maruz kalm olan szck. Ama gerek u ki, benim btn varlm bu szcktedir.
3 Nekrolog, Rusya'da len her kiinin ardndan yazlan, onu, hayatn, fikirlerini anlatan yaz demektir. (evirenin notu.)

95

Ben Ermeni yurdunu ve Ermeni halkn seviyorum... Bu fakir ve sert tabiatl lke ile bu cahil, pasakl, iine kapal, kendine k ve karc halk seviyorum. Sadece erdemlerinden dolay deil; tm kusurlar ve yaralan ile bir arada...

C'st plus fort, que moi(4) diyebilirdi bu durumda bir Fransz.

Seviyorum nk kendimi onun ayrlmaz bir paras olarak hissediyorum; kan kanmdan, can canmdan... kendi kiisel mutluluumu onun kolektif mutluluuna balamm. Uzun yolculuumuz srasnda konutuklarmz hatrlyor musun? Sen, Ermeni halk ile senin arandaki ilikinin bir lk ilikisi olduunu, bilin ile bor duygusunun seni nce parti ve daha sonra da devlet ilerine baladn anlatmtn. Ben ise tersine, bu ilikimin rgtsel olduunu ifade etmitim. Bilemiyorum, sen kendi i dnyan ne kadar doru biimde analiz edebilmitin, ama ben gerei sylyordum. Benim iimde konuan, bir Ermeni'dir, ite benim grlerimin aklamas da burada yatyor; baka bir aklama aramayn, yanlrsnz. imde yarglayan, karlatran ve seim yapan bir Ermenidir. Benim amdan partinin, sadece belirli bir ii yrtebilme yeteneine sahip olduu iin bir anlam vardr; bunun tesinde bir ey ifade etmez. Parti kendi bana hibir zaman benim tapndm bir nesne olmamtr. Ben her zaman insann perhiz iin deil, perhizin insan iin olduuna inanmmdr. Elbette benim szlerim ok banal ve kimse aksini sylemez. Sylemez, ama (bilinli ya da bilinsiz olarak) yapmaz m? Parti prangalarndan kurtulmak kolay deildir. Uzun sreli parti yaam insann manevi yapsn etkiliyor; insan, konulan parti disiplini erevesinde alglyor, yaklayor ve zyor. Daha tesi; zaman iinde parti basit bir ara olmaktan karak amaca dnyor; meseleler araca tabi duruma getiriliyor, parti almas bir partili iin bir nevi zanaat oluyor (bu kaba ifade iin beni affet, bakasn bulamyorum).
4 C'st plus fort, que moi: Kendimden daha ok. (evirenin notu.)

96

Uzun yllar nce rahmetli Rostom'la konutuklarm hatrlyorum. ran devriminin balarndayd. Bizim bu devrime katlmamz konuuluyordu. Ben Tanaksutyun'un ran'da bir ii olmamas gereklii, oraya karmann basit bir macera olaca konusunda srar ediyordum. "Tamam", dedi bana Rostom, "Rusya'da devrim bastrlm, Trkiye'de ittihatlarla anlatlar, ran'da ise sylediin gibi mcadeleye karmamalyz... Peki biz ne yapalm?" Yznde sorunun aka olsun diye sorulduunu gsteren, ona has ho bir glmseme vard. Ama sen, bu akann altnda derin bir psikolojik anlam saklandn ve fevkalade iyi bir partili olan-Rostom'un bu rahatsz edici soruyu iinin derinliklerinde gerekten de tamakta olduunu anlyorsun. ahsen benim iin byle bir durum sz konusu olmamtr ve bugn de sz konusu deildir. Benim amdan Roma. Sezar'dan daha deerlidir, daha dorusu, Sezar sadece Roma'ya gerekli olduu iin bir deer ifade etmektedir. Gnmz koullarnda Ermenistan'n ve Ermenilerin Boleviklere ihtiya hissettiini grdmde yle diyorum: Yerimizi Boleviklere verelim, bu onlarn hakkdr, zira durumu yalnz onlar kurtarabilecektir. Konferans bu konuyu grmek bile istemedi. Neden? nk sevgili NN, katlmclarn her biri ayr ayr, gizli ve belki de bilinsiz olarak, kalbinin derinlerinde bu soruyu soruyordu: "Peki biz ne yapacaz?" Bence bu baa bela "biz" szc konferansn akln zincirledi. Ve "biz", yani gemite gerekten de parti yaamyla yaayan ve imdi ne yapacaklarn bilmeyen "onlar" kimdir? Nihayetinde birka on ya da olmad birka yz kii. 97

Benim tehisim doruysa, demek ki hibir ar, hibir uyar, bu yenilmez, kendini savunma gdsn sarsamaz. Ben seni ikna edemem, zira burada kanaatler deil, daha gl olan bir eyler atmaktadr. Ben seni ikna etmek iin yazmyorum, sadece beni doru anlaman istiyorum. Elbette yeni bir soru da sorulabilir: Senin beni iyi anlaman kime ve ne iin gerekli; ya da tebliimle ilgili yanl bir yorum yapsan ne olacak ki... Bu durumda ad hominem drtsn, beni sana balayan ve aklama yapmam zorunlu klan yoldalk ve dostluk balarn hatrlamann yeridir. Benim bu yazm da aynen senin 2 Haziran tarihli mektubun gibi "amasz"; belli bir ama yok, sadece manevi bir ihtiya sz konusudur. Belki baka bir ey daha var: Sana yazarken, ben sanki senin zerinden, konuya aklk getirilmesini isteyen kalabalk bir insan topluluuna sesleniyorum. Senin mektubunu tekrar okuyorum. Anlyorum, benim uzunca bir teblide ele aldm konularn tamamn sen bir tek mektuba sdramamsn. Keza yazm olduun az sayda konuyu da yelerince gereke getirerek destekleyememisin. Ama en nemli, en can alc olan ifade edilmitir ve sen benim tezlerime kar en gl argman ortaya koymusun... Ve ben aknlk iindeyim; bu adam kendi argmanlarnn ne denli krlgan, zayf ve inandrclktan uzak olduunu dorudan gremiyor mu? Sen, "RDP Tanaksutyun, uzak sosyalizme can atan bir parti olarak deil, belirli bir amaca hizmet etmesi ngrlen bir parti olarak kuruldu" biiminde ifade ettiim grme itiraz ediyorsun; hatta benim yaklamm anlamaya almadan, Tanaksutyun'un kendi misyonunu tamamladn sylerken hangi gerekelere dayandm soruyorsun, zira bugn de ortalkta bamsz bir Ermenistan yok. Senin bu sorun, benim tebliimi ya gereince dinlemediini ya da benim tam olarak ak biimde anlatamadm ortaya koymaktadr. 98

Senin sorduun soruyu ben de kendime sordum ve cevap verdim (gerekten de ben tebliimi ok ksa ve ematik biimde dzenlemek zorunda kalmtm). Tekrar ediyorum. Tanaksutyun kendini, artk amalarna ulam ve varlk sebebi olan ideallerini (deiken niceliklerin matematik "deerleri" gibi, idealler de her zaman ndedir; ona yaklalabilir ama hibir zaman ulalamaz) gerekletirmi olmas anlamnda tketmemitir. Konu u ki, Tanaksutyun artk belirli bir yol alm, yaamsal meselesini belirli bir aamaya getirmitir ve bu parti artk buradan teye nderlik edemez. Bu tezimi bir de daha grsel biimde aklamama msaade et. Biz Sasun dalarndan ve Varag yaylalarndan Ararat vadisine indik; sadece dal "vrik"lerin atlayabildii yollardan yrdk; kck "hadut humba'lar halinde akam karanlnda karlar arasna ve talar altna saklanarak yol aldk; bu etin yolda dolatk, kendimizle beraber Ermeni halkn da dolatrdk, ama yine de ilerledik... etrafa zgrlk mayas serpitirerek. Kan kaybeden ve zayflayan bizler sonunda geni bir vadiye ulatk, orada gzlerimizin karsnda yeni ufuklar ald. Ararat vadisi, bizim uzun yolumuzda ilk byk aamadr. Ama orada yeni bir dzenin gleriyle karlatk ve mcadele koullan farklyd. Ama demiryolunun alt, ordularn hareket ettii ve makineli tfeklerin konutuu bir yerde, bizim ocuklarn yaya "vrikleri", "haydut humbalar" ve "onpatlar" (5) gszdr. Baka koullar, baka aplar sz konusudur, mcadele yntemlerinin de farkl olmas gerekir. Bir parti olarak yeni koullara uyum salayabileceimizi ve eski yntemleri kolaylkla deitirebileceimizi sanma. ki (ve buuk) yllk devlet ynetim deneyimimiz, gemiin bizi ne kadar engellediini ve hatta kendi sallarmzda bile ne kadar gsz olduumuzu ortaya koymutur.
5 On mermili tfek. (evirenin nolu.)

99

30 yllk parti yaam bize silinmez damgasn vurmutur; henz kurtulamadmz gelenek ve alkanlklar, dn ve hareket tarz oluturmutur. Ama en nemlisi u ki, imdi bi/im muhatabmz Sovyet Rusya'dr. Bu en byk ve kararl g, ya yanmzda ya da karmzdadr. Gemite biz Rus hegemonyasndan kurtulabileceimiz ve batda destek bulabileceimiz gibi safa bir dnceye kaplmtk. Bugn artk bu tr mitler beslemeye hakkmz yok. Bugn bizim tek dayanamz Sovyet Rusya'dr. Biz ona kar mcadele edemeyiz; hatta becerebilsek bile yapmamalyz, zira oras bize bir sosyal dzen ya da bir devlet rejimi (komnizm ya da snfsal diktatrlk) olarak deil, siyasal bir g olarak gereklidir. Ermenistan, Sovyet Rusya ile ittifak iinde bulunmaldr, baka yol yok! Ama sen biliyorsun, partimiz Bolevik hkimiyetiyle ittifak kuramaz, zira Bolevikler bizi tanmak istemiyorlar. Biz ise, dostluumuzu istemeleri ve bize deer vermeleri konusunda onlar etkileyemiyoruz. Yalnz Ermeni Bolevikler Rusya ile ittifak kurabilirler, EDP Tanaksutyun ise Ermenistan'a artk gerekli deildir. te bu anlamda partimiz kendi misyonunu tamamlamtr, artk yapaca bir i kalmamtr ve kendi varlna son vermelidir. "Ermeni Bolevikler bizim mirasmzdr" ifadesi sana gln grnebilir (bu ifadeyi duysalard, hi kukusuz Bolevikler daha ok glerlerdi). Fakat beni gldrmyor, tam tersine her ikinizin anlayszl artyor beni, zira benim sylediim ey basit bir gerektir. Tanaklar Bolevik adn duyduklarnda, "eytan inkr ediyoruz" diye baryorlar. Ve Bolevikler de Tanak adn duyduklarnda "eytan inkr ediyoruz" diye baryorlar. 100

Bouna barmayn, yoldalar! nkr edemezsiniz; bu sizin isteinize ya da seiminize bal deildir. Tanaksutyun Ermeni meselesini ele ald, yrtt ve Ermeni halknn siyasal kurtuluunu belli bir noktaya tad; bu noktadan sonra onlarn yerine Ermeni Boleviklerin gemesi gerekir. Tarihin ak byle. Beni anlamaya al: lmeye mahkm olan sadece Tanaksutyun Partisi'dir, mcadele ise yaamaktadr. Sen. Ermenistan'n bamsz olmadn sylyorsun. Elbette bamsz deildir. Ama gnmzdeki durumu (bamszlk asndan) savatan nceki durumla karlatralm, ne kadar byk bir atlm gerekletirilmi olduunu greceiz. Savan balangcnda Trkiye Ermenistan'nn vilayetlerinde Avrupal "denetiler" kurulunun oluturulmasn nasl bir cokuyla karladmz ve Gney Kafkasya Ermenistan'nda belediye ynetimi uygulamasnn balamas iin nasl rpndmz hatrla... Oysa Myasnikov ya da Lukain hkmeti, Trkiye Ermenistam'nn vilayetlerinde Avrupal denetiler kurulunun ya da Gney Kafkasya'da belediyelerin kurulmasndan daha fazla bir eydir. Bu "fazla" olan, elbette bizim kayplarmzla ve verdiimiz kurbanlarla karlatrlamaz. Bunu, 1914 ylnda gnll birlikleri olutururken ya da daha nceleri Tanaksutyun'u kurarken veya Raffi'nin romanlar ile Gamar Katil'in "zgr arklar"ndan ilham alrken dnmeliydik. Ermenistan bamsz deildir. Evet! Ama ileriye doru byk bir adm atmtr ve bir sonraki adm atabilmek iin, artk ele geirdii mevzileri salamlatrmas gerekir. Bu salamlatrma Bolevizm bayra altnda gerekletirilmelidir (ve gerekletirilmektedir); ite bu yzden Ermeni Bolevikler bizim miraslarmzdr. artk

Ben Ermeni Bolevikleri bilmiyorum, bizzat tanm deilim, onlarn almalarn uzaktan gzleme imknm yok, hkim ideolojiyi bilmiyorum, ama kalbimin derinlerinde salam bir inancm var... onlar da Ermenidirler ve o kadar Ermenidirler ki, komnizm (ki kendi bana bir engel deildir) onlarn birer Ermeni gibi dnmelerini ve hissetmelerini engellememektedir. 101

Zira ben kendim inanl bir komnistim, Kropotkin ncili'ne inanyorum; fakat bu ncil, deil benim bir Ermeni olmam engellemek, tam tersine ulusal kimliimi ortaya koyabilmem bakmndan yeni ve gl dayanaklar salamaktadr. Biliyorum, benim komnizmim Boleviklerin devlet komnizmi deildir ve Bolevikler benim gibi kusurlu komnistlerin kafasn seve seve kesmektedirler. Fakat bunun, onlarn "Ermenilii" ile hibir balants yok. Sanki Rus Bolevikler daha m az "Rus"turlar? Tersine, Rus ulusal psikolojisine sahip ve Rus ulusal karlarna sadk olan, daha fazla Rus insandrlar. Farz edelim ben Ermeni Boleviklerin ideolojisi konusunda yanlyorum; farz edelim Ermenilerin kendi z topraklarnda bamszl fikri onlara yabancdr; buna ramen onlar bizim balattmz ii devam ettirmek, bizim elde etmi olduumuz mevzileri pekitirmek, gelecek kazanmlara yardmc olmak zorundadrlar. Onlar bunu, hatta kendi isteklerine (gerekten de kar ynde istekleri olduunu varsayalm) ramen yapmaldrlar (ve artk yapyorlar). Tamam, benim deli olduuma kesin olarak emin olabilmen iin bir sz daha syleyeceim. te sylyorum: Ermeni Bolevikler, aslnda Tanaklar; gnmzn yegne Tanaklardrlar, benden de senden de daha fazla Tanaktrlar. Zira senin ve benim zayf olduumuz noktada onlar bizim yerimize getiler ve bizim hayatmzn iini yapyorlar. Ermenistan bamsz deildir... Ama biz gerekten bamsz bir devlet kurmay ne zaman dnmtk? Cokumuzun ve sarholuumuzun zirveye ulat anlarda bile, bamsz olmayacamz, kanlmaz olarak birilerine "baml" olacamz sanki bilmiyor muyduk? 102

Elbette biliyorduk ve bunu bilmemizin bir sonucu olarak, daha hkimiyetimizin ilk gnnden itibaren "mandac" aramaktaydk. Mesele, sadece, kime ve ne derecede baml olma meselesiydi. Mesele Rusya'nn lehine zmlendi ve Ermenistan'n devlet bamszl Moskova'nn ciddi, aktif gzetimiyle snrlandrld. Belki Amerika'y tercih edecektik... Fakat tarihin kendine zg bir mant var, biz onu deitiremeyiz. Sovyet Cumhuriyeti, gnmz artlarnda Ermenistan'n elde edebilecei azami bamszlk dzeyidir. Ve bu az bir ey deil. Her halkrda imdi, Ermenistan'n bugn ve yarn, 1920 Kasm'nda Erivan'da oturarak devleti ynettiimiz gnlerde olduundan ok daha iyi biimde temin edilmitir. O gn hatrla! Son kuvvetlerimizi tkettiimizde Boleviklerin ortaya karak bizi dattklar, fakat lkeyi savunduklar o korkun zaman hatrla. Bu gerektir. Gnmzde Ermenistan'da Boleviklerin yerine geebilecek bir gcn olmad da tartlmazdr. Bolevikler Ermenistan'a lazmdr. Anladm kadaryla sen bu gayet basit gerei inkr etmiyorsun; ama taleplerin var, bunlar henz karlanmam ve sen bu noktada Boleviklere kar EDP Tanaksutyun'u koyuyorsun. "Vaat edilen Ermenistan nerede?" diye soruyorsun. Bolevizmin bayranda byle bir talep yazyor mu? Yazmaz. Ama bizler; parti kararlarnda bu talebi srekli tekrarlayan bizler, bu konuda hangi perspektiflere sahibiz? Bu siyasal talep ciddi mi yoksa kendimizi teselli etmek iin bir forml m? Yok edilmi olan Trkiye Ermenistan ve galip Trkiye asndan bu talep bugn -1923 Ocak aynda- ne ifade etmektedir? 103

Bu "iki" Ermenistan ne zaman birleecek? Azck ciddi olmaya alalm. Zira bu bir devlet adamnn balca grevidir. "kinci" Ermenistan artk mevcut deildir. Bu korkun bir sz, ama szleri telaffuz etmemek iin zn deitirilebilir mi? Sevr Anlamas imzalandnda biz hl baz mitler besleyebilirdik. Bugn ayn eyi syleyebilir miyiz? zerinde bir tek Ermeninin yaamad Ermeni vilayetlerini Trkiye'den kim talep edecek? Trk ordularn ve Krt "airetlerini" oradan kim kovacak? Trkiye Ermenilerinin dnyann her tarafna dalm olan sefil kalntlarn kim toparlamal, evine geri getirmeli, yklm lkeyi kalkndrmal, i ve yaam imknn kim salamaldr? Uzun snrlar kim korumal ve Trklerin lkemizin ilerine dolmalarn kim engellemelidir? Bu ciddi ve gayet zor grevin stesinden gelebilmek iin Ermenistan'a kim siyasal destek, askeri g ve vagonlarla altn verecek? Bolevikler "birleiklik" konusunu gndeme getirmiyorlar... Evet! EDP Tanaksutyun. bu Bolevik kusurunu dzeltebilir mi? O kime ya da neye dayanarak bu muazzam ii gerekletirecek? Elbette d glere... zira ieride Trkler var. Tekrar ediyorum: 1919-1920 yllarnda biz aldatc mitlere kaplabilirdik, ama bugn sefil bir karnenin bile himaye bulamad bir ortamda, gerekler karsnda kr ve sar olarak kalma hakkmz var m? Sen koullar deiebilir ve Trkiye'nin paralanmas tekrar diplomasi masasna getirilebilir, diyorsun. Ksa vadede ben byle bir ihtimal gremiyorum (sen de gremiyorsun). Daha uzun bir vadede de mmkn deil. Bununla beraber, deien siyasal koullarda Boleviklerin ynelimlerinin de deiebilecei ve sadece "birleik" deil, "denizden denize" bir Ermenistan isleyebilecekleri dnlemez mi? 104

Eer Osmanl mparalorluu'nun k tarihsel bir sre ise, Ruslarn da scak denizlere inii ayn ekilde tarihsel bir sre deil mi? Siyasal bir parti bu tr ihtimallere gre deil, gerek duruma gre hareket etmelidir. Gereklik ise udur ki, "birleik" Ermenistan artk ii bo bir szdr; bundan daha fazla bir ey deildir. Bugn iki Ermenistan'n birlemesini deil, mevcut cumhuriyetin snrlarnn hi olmazsa 1914 yl snrlarna kadar geniletilmesi meselesi konuulmaldr. Ve Rusya'ya dayanan Sovyet iktidar bu meseleyi belki de halledebilecektir... Fakat kime dayandn bilmediim... (belki Armenofil papazlara ya da felsefe doktorlarna) EDP Tanaksutyun deil. Baz laflar duydum ya da baz eyler rendim: Trkler Rusya'dan korkuyor ve eer Ermenistan Rusya yrngesine girerse, igal ettikleri mevzileri hibir zaman terk etmeyecekler; rnein Kars' artk geri vermeyecekler, zira buras onlara gvenlik asndan gereklidir. Fakat Ermenistan Rusya'dan ayrlrsa (yani gnmzdeki Sovyet iktidar yerini baka bir iktidara, rnein Tanaklara verirse) Trkiye kendini gvende hissedecek, snr tartmalarnda daha ta-vizkr olacak ve bize sadece Kars ile Srmeli'yi deil, belki Basen ile Elekirt'i de geri verecektir. Byle bir Manilov'culuk siyasal bir partiye yakyor mu? Trklerin Rusya'dan korktuklar ve gelecekte (belki de yaknda) bir atma ngrdkleri, bu amala snrlarn her vesileyle salamlatrdklar (rnein Kars' ellerinde tutmak istedikleri) konusunda kukum yok. Ama Rusya'dan kopmu bir Ermenistan'n Trkiye'ye hibir korku veremeyeceinden de hi mi hi kuku duymuyorum. Ama bir soru soruyorum: Kendileri iin bir tehdit oluturama-yan bu Ermenistan'a Trkler neden toprak tavizleri versinler ki?

105

Hangi devlet kendi zayf komusuna kar ne zaman byle bir jest yapm ki, bizim de Trklerden bunu beklemeye hakkmz olsun? Neden, hangi mlahazalarla ya da kimlerin basks altnda Trkler Kars' bize geri vermek zorunda kalsnlar? Rus ordularn karsnda grmeyen Trkiye'nin, kendi amalarnda orta ve dinda Azerbaycan'la Ermenistan zerinden btnlemek istemesi; dier bir deyile, tavizler vermek yerine yeni toprak kazanmlarn dnmesi daha byk bir ihtimal deil midir? Snrlarmzn geniletilmesi konusu sadece Rusya'ya yaslanarak zmlenebilir, zira sadece Rusya, Trkleri geri ekilmeye zorlayabilir ve bu, toprak kazanabilmek iin en pratik yntemdir; gerisi saflk ya da kendini kandrmaktr. Yani bu konuda da bir mit varsa, yine Boleviklerdedir ve EDP Tanaksutyun'un yapaca bir ey yoktur. mit Boleviklerdedir diyorum, nk sz konusu olan belirsiz ve uzak bir gelecek deil, "bugn"dr. Sen ise tam da bu belirsiz ve uzak bir gelecein altn iziyorsun ve kendi argmanlarn bu noktada younlatryorsun. Sen, "bugnk durum deiebilir, gzel gnlerin birinde Rusya--1918'de olduu gibiErmenistan' terk edebilir ve kendi iine gidebilir" diyorsun. Tekrar bizi Trklerle kar karya brakabilir ve onlarla yeniden anlamaya zorlayabilirler... ite Tanaksutyun Partisi o gn lazm olacak diyorsun. O gn gelecek mi ve ne zaman gelecek? Bunu ne sen bilirsin ne de ben. Yalnz unu biliyoruz ki, o gn bugn deildir. Sana soruyorum: "Siyasal bir parti, bugn yapaca bir ey yoksa, kendi varln belirsiz bir gelecek iin muhafaza edebilir mi... zira bugnk faaliyetsizlik onu ldrr; i yapmadan hangi varlktan sz edilebilir?" Daha sonra, senin ngrdn durumda Ermenistan', EDP Tanaksutyun'un kurtaracan sana kim syledi? 106

O gnn imdi gelmi olduunu dn: Ruslar yok ve Trkler duruma hkimdir; onlarla anlamak, bar yapmak gerekir. Parti olarak bizim, byle bir rol iin ehliyetli aktrler olduumuzdan emin misin? Hangi nedenlerden dolay Trklerin gznde arzu edilen ve makbul araclar olmalyz? Boleviklere kar olduumuz iin mi? Ama biz kar olduumuz dnemde Trkler kendileri onlarla dosttu ve ortak politikalar izliyorlard. Brest-Litovsk'ta Boleviklerle anlama yaptklarnda biz, Trklere kar ayaklandk ve hatta bu anlamay sabote etmek iin savatk bile. Boleviklere ise, Trkleri sevdiimiz iin dman olmadk; biz hem Boleviklerin hem de Trklerin dman olan itilaf devletlerinin kampndaydk. Trkiye'den "denizden denize" Ermenistan talep etmekteydik... Hem Kilikya'y, hem Harbert'i, hem Sivas', hem de Trabzon'u. Biz Sevr Anlamas'n imzaladk; bu anlama Trkiye'yi mahvedecekti. Ordularn Trkiye'ye gndermeleri ve Trklerin tartmasz olarak bize ait olduunu syledikleri vilayetlerde hkimiyetimizi tesis etmeleri iin Avrupa ve Amerika'ya resm arlar yaptk. Nihayet u da var ki, var olduumuz srece aralksz olarak Trklerle savatk. Trklere ne gibi bir gven telkin edebiliriz? Neden onlar bizi arac olarak dierlerine tercih etmelidirler? Yoksa bizim gcmz m dikkate alacaklar? Ama biz lkemizde iktidarken Trkler bizim gcmz grdler ve sanyorum bu gce sayg gstermek ya da ondan korkmak iin zel bir nedenleri yok. Eer Trklerle anlamak dnda baka hibir kaygmz olmasayd, Tanaksutyun'un sahneden ekilmesi iin bir tek bu yeterliydi. Trkiye, Almanya ile ilikilerini koparma ve itilaf devletleriyle anlama ihtiyac hissettiinde, ttihat' bizzat kendisi feshetti. Doal olarak bir soru soruyorsun: Bolevikler yok, Tanaksutyun yok, peki Trklerle kim anlaacak? 107

Bu ayr bir konudur ve ben bu konuya dneceim. imdilik Trklerle konuacak tarafn her halkrda Tanaksutyun olmayacan tespit edelim. Dier komularla -Grcler ve Azerbaycanllarla- beraber yaam... Diyorsun ki, beraber yaama konusu balamnda Tanaksutyun'un yaamas gereklidir. Fakat, azizim, sen unutuyorsun ki, Gney Kafkasya devletleri arasnda byle bir birlikte yaam, sadece dosta yaamak anlamnda deil, ok sk bir ittifak biiminde gereklemitir. Sen bunun, Moskova karsnda duyulan korkunun eser olduunu sylersin. yle olsun. Gerek u ki, Ermeni, Tatar ve Grc Bolevikler, bizim; yani Tanaklarn, Musavatlarn ve Meneviklerin gerekletiremedii bir eyi gerekletirebildiler. Komularn bir arada yaayabilmesi bakmndan Gney Kafkasya'daki durumun; bizim dnemimize kyasla bugn daha iyi olduunu kabul etmen gerekir. nsanlar artk birbirlerini ldrmyor, ehirleri ve kyleri yok etmiyor, gece gndz ellerinde silah nbet tutmuyorlar. Serbeste dolayor, snrlar geebiliyor, ticaret yapyor ve belki de "keyif iin bir araya gelebiliyorlar. Neden biz byle bir durumu oluturamadk? Yoksa istemiyor muyduk? Gerekliliini anlamyor muyduk? Hem anlyor, hem istiyor, hem de ok alyorduk. Samimi olarak altk ama baarl olamadk. Neden baarl olamadk? Ve ileride gemie gre daha ansl olabileceimizin garantisi nedir? yle anlamazlklar var ki, biz Gney Kafkasyallar d mdahale olmadan onlar zemedik ve bugn de zemeyiz (bizim yurtdndaki grmeleri hatrla). Grcistan Gney Kafkasya'da kendisine imtiyazl bir durum temin etmek istiyor, "tarihsel" snrlarna yeniden sahip olmak istiyor, sadece Ahlkelek ve Ardahan'dan deil, hatta Lori ile Pembek'ten de vazgemek istemiyor. 108

Doal olarak Trkiye'ye yaknlamak ve ilikiler kurmak isteyen Azerbaycan, ekonomik ve stratejik nedenler yznden Ermeni Karaba'ndan ve etnik nedenler yznden de erurNahvan'dan vazgemek istemiyor. Bunlarn arasnda en mtevaz (nk en zayf) olan Ermenistan; bir eyi; kendi devlet varln temin etmek zorundadr. buuk eyaletin (Erivan, Nor-Beyazt, E-miadzin ve irak'n yars) snrlarna skp kalamaz. Grcistan lehine Ahlkelek'ten ve Azerbaycan lehine de Dalk Karaba'dan vazgemesi durumunda, en azndan erur ile Nahvan' elinde tutmaldr; galip Trkiye lehine Kars'tan vazgemesi durumunda, Srmeli ve Kazman'dan vazgeemez. nk, Ermenistan'n d dnyaya k yoktur. Avrupa ile ancak Grcistan zerinden balant kurabilir. Dolaysyla, Grcistan ona bir toprak paras vermese de, hi olmazsa ciddi biimde garanti edilen bir transit imkn salamaldr. Ama ne Trkiye, ne Grcistan, ne de Azerbaycan bu konuda Ermenileri (hatta bu asgari talepler erevesinde bile) tatmin etmeye yanayor. Yarn biz Tanaklar, Ankaral diplomatlarla, Grc Meneviklerle ve Azerbaycanl Musavatlarla uha masa etrafna oturduumuzda, 1918, 1919, 1920 yllarna ya da imdi sadece ii bo teorik konumalarn yaplabildii yurtdnda olduumuzdan daha akll olacamzn garantisi nerededir? Biz kendi aramzdaki ihtilaflarn zm konusunda henz olgunlamamz; Gney Kafkasya'da uluslar arasndaki bar temin edebilmek iin hl d bir gce, yabanc bir otoriteye ihtiya duyulmaktadr... Ackl ve utan verici de olsa, gerek budur. Bugn sz konusu d g Moskova'dr. Moskova'nn yerine Ankara'nn gemesi durumunda biz Ermeniler kazanl m kacaz? Kzlordu'nun Gney Kafkasya'dan kmasn talep ettiklerinde, Grc Meneviklerini ve onlardan da daha iyi Azerbaycanl Musavatlar anlayabiliyorum. Onlar bu durumda sz hakknn Trkiye'de olacan biliyorlar. Biliyorlar ve korkmuyorlar, korkmalarna bir sebep de yok. 109

Milliyeti Azerbaycan asndan Trk hegemonyas istenen ve en cazip sonutur. Grcistan, Azerbaycan lehine Zakatala'dan ve Trkiye lehine Acaristan'dan vazgeer ve ayn zamanda snrlarn Ermenistan hesabna yuvarlaklatrrsa, makul bir devlet kurabilir; snrlarnn bir ucu dalara dier ucu denize dayanan ve bylece ulusal bir btnlk arz eden Grcistan yaayabilir ve geliebilir; ne Trkiye'yi tehdit eder, ne de kendisi ciddi bir tehditle karlar. Ya Ermenistan? Yani Trkiye ile Azerbaycan arasnda kalan ve her ikisini tehdit eden, keza yer yznden silinebilmesi de gayet kolay olan Ermenistan hakknda da ayn eyi syleyebilir miyiz? Kzlordu'nun Gney Kafkasya'dan ayrlmas durumunda bizim Trkiye-AzerbaycanGrcistan blou karsnda yalnz kalacamz (zira Rusya'nn yerine geebilecek olan bir gc ben ufukta gremiyorum), Ermenistan'n varlnn bir soru iareti altnda olacan bilmiyor musun? te bu yzden Ermenistan'n Boleviklere (elbette ki Bolevikler Rusya'da egemen olduu srece) sk sk sarlmas gerekir. Ama sen, gnmzdeki durumun bizim isteimize ramen deiebileceini sylyorsun; Rusya'da Bolevik iktidar kebilir ya da Bolevikler u veya bu nedenle Gney Kafkasya'y terk edebilir. Bu da olabilir. Ve her ne kadar istesek de Boleviklerin mrn uzatacak olanlar bizler deiliz. Ama tekrar ediyorum, Tanaksutyun bu durumda da Ermenistan' temsil edemez ve durumu kurtaramaz. Baka bir ad tayan, farkl psikolojiye ve farkl bir gemie sahip (veya gemii olmayan) yeni insanlar gerekecektir. Mektup uzuyor, ama ben o kadar ok ey sylemek istiyorum ki... Tiflis'te, Erivan'da, Zengezur'da ve hatta Tebriz'de byle dnmediimizi yazyorsun. 110

Evet byle dnmyorduk. Ama bu, bizim bugn Paris'te ve Bkre'te farkl dnmemizi gerektiren bir neden mi? Geriye dn. ve bak... Ne kadar uzun bir yol katetmiiz. Tiflis'ten Erivan'a geldik. Erivan'dan Zengezur'a, Zengezur'dan Tebriz'e, Tebriz'den de bilemiyorum nerelere geldik. Bu uzun yolun bize bir eyler retmesi gerekmiyor muydu? Yani gemiten ders almak, gerekleri renmek ve artk bilinli davranmak, ciddiyetsizlik ve fikir aknl mdr? Ve de 'Erivan ve Zengezur'da byle' dnmedikse, bugn de farkl bir ey dnmeye hakkmz yok' diye tekrarlamak bir erdem midir? Bizim "dncelerimiz" ne biim dokunulmaz ve kutsal bir ey ki, onlar gzden geirmek ya da onlarn yerine baka bir ey koymak imknszdr. Ama benim grlerimde sizi bu kadar zen ve "yeni" olan nedir; bu gerekten de "yeni" midir ve "eski"ye kar mdr? Belki de bu bir kendini kandrmadr, akl bir zaaftr ya da bilinsiz bir ikiyzllktr; ama gerekten de ben kendi adma, bu "yeni" olan, bu "baka" olan gremiyorum. Ben bugn ne dnyorsam (temel grler kastedilmektedir) 1920, 1918, 1914 yllarnda ve btn hayatm boyunca da ayn eyi dnm olduumdan kesinlikle eminim. Ayn dnceler uzun yllar boyunca beni ynlendirmitir ve halen ynlendirmektedir. Bizim yeni inanlarmz yok, ben yeni putlar yaratmadm, eski tanrlarma sadk kalmaktaym. Sana "yeni" grnen ey bana gre "eski"dir; eskinin devam ve gelimiidir. Bunlar kendimi aklamak iin yazmyorum. Biri kendi inancn drste ve itenlikle yeniden deerlendiriyor, onun aslnda bir inanszlk olduunu, tanrlarnn yaam emaresinden yoksun birer put olduunu fark ediyor ise, bu gnah ya da utanlacak bir ey deildir. Benzeri bir maceray ben yaasaydm, "din deitiren kii" yaktrmasndan kesinlikle korkmaz ve yeni mabedime aka girerdim. Fakat ben bugn mabedimi deil, rahip ile kutsal eya muhafzn, yani fazla bir eyi deil, sadece mabedin sradan hizmetkrlarn deitirmekteyim. 111

Ben ne diyorum? Diyorum ki: EDPTanaksutyun hayatnn mcadelesi- Ermenilerin siyasal kurtuluu- iin artk gszdr; sahneden ayrlmas ve yerini Ermeni Boleviklere brakmas gerekir, zira mevcut koullarda bu mcadeleyi sadece onlar srdrebilirler ve artk bunu yapmaktadrlar. Byle dnerek ve bu neriyi tartmaya aarak, kendime ve kendi gemiime ihanet mi ediyorum? Hayr, ihanet etmiyorum. hanet eden sizsiniz, zira arac, iin kendisinden daha fazla sevmektesiniz. Tanr beni, bunu bilinli olarak yaptnz dnmekten korusun. Sizin iyi niyetiniz konusunda ufak bir kukuya kaplmak iin ne hakkm ne de bir nedenim var. Ama gerek, gerek olarak kalmaktadr. Bu szlerin akli dengesini kaybetmi bir ihtiyara ait olduunu bir an iin unutmaya al (zira bu tr ihtimaller meseleleri halletmiyor, tersine karmak hale getiriyor) ve bir daha dn... Belki de szlerimin gerein ok da uzanda olmadn grebilirsin. Gen yoldalar, biliyor musunuz, sk sk bana yle geliyor ki, aranzda sadece ben gen olarak kalmm. Siz hepiniz zamanndan nce solmusunuz, yallk sklerozu sizin dncenizi talatrm.

"Bamsz Ermenistan bir aldan ve delilik mi?" diye soruyorsun.

Hayr bir aldan, bir delilik deil; gayet salkl, canl ve canlandrc bir fikir, olgunlam bir taleptir; gerekletirilebilir ve artk nemli lde gerekletirilmitir. Szlerle oynamayalm. "Bamszlk" sadece belli biim ve geni boyutlarda deerli olan, bunlarn dnda kesinlikle sfrlanan mutlak bir gsterge deildir. Mutlak olan bir eyi talep etmek gerekten de deliliktir. 112

Ermenistan bir ngiltere, hatla bir svire deildir ve (bizim grebildiimiz gelecekle) olamaz da. Onun bamszl kanlmaz olarak belli snrlar iindedir. Bizim iimiz, bu yolu, d koullarn ve kendi gcmzn izin verdii kadar gidebilmektir. Btn imknlar kullanmalyz, btn gleri meydana karmalyz, en azndan birisi bizim baaramadmz baardnda onu engellememeliyiz. Bolevikler, vatanmzn bamszlna kastettiler ve bizi tekrar Rusya'ya m baladlar? Bu byle mi? Bolevikler, bizi Rusya'ya balayarak bizim iin bugnk koullarda mmkn olabilen tek bamszlk biimini saladlar ve bununla da geleceimizi kurtardlar. yle yazyorsun: "Bolevikler halk toparlamak iin deil, onu datmak iin alyorlar." Bizleri, yani birka yz Tana vatandan yurtdna kovmak dnda halk datmak iin ne biim almalar yaptklarn ben gerekten de bilmiyorum; ama bunun halk datmak olmadn da kabul et. Evet Bolevikler halk toparlamyorlar. Fakat onlarn yerinde bizler kalm olsaydk, toparlayacak mydk sanki? Ermeni topraklarnn darl ve ekonomik durumu geriye ynelik bir ge imkn salamamaktadr; halk toplamak konusunda temel engel ite budur. Bolevikler snrlar geniletmek ve lkenin ekonomik durumunu hissedilir boyutlarda iyiletirmek istemediler (istemediler diyelim), bu dorudur. Fakat biz, tm iyi niyetimize ramen, bunu baarabilir miydik? Bolevikler snrlan geniletmediler, ama en azndan elde olan koruyabildiler. Ekonomik duruma gelince, elimde olan ve gerekten kstl bilgilere gre, bugnk durum bizim dnemimize kyasla daha iyidir. 113

Boleviklerin ekonomi dzeni- zel mlkiyetin olmay- gnm/, Ermcnistan asndan gerekten ykcdr ve hu husus, parti diktatrl ile bir arada ele alndnda, madalyonun dier yzdr. Bununla beraber, Bolevikler lkeye bar gelirdiler, alan elleri yaratc emee ynelttiler. Bolevik sistemi bizim talan edilmi lkemizi kalkndramaz, onun ekonomik geliimini temin edemez. Ama bu, Sovyet hkimiyetinin gerekliliinin ve yararllnn itiraf edilmesi yolunda bir engel deildir; zira baka tehlikeler, baka tehditler sz konusudur ve bunlar sosyalist dzenin oturtulmas erevesinde yaplan zamansz ve sonusuz denemelerden daha az nemli deiller. Artk ikinci defadr mektubu bitiriyorum ve yeniden balyorum. Tekrarlar yaptmn farkndaym, ama ne yapabilirim, sen kendin de unutuyorsun ve incelenmi bir konuya tekrar dnyorsun. Devam ediyorum. "Sonunda hayatmzda ciddi siyasal gruplar ortaya kmasn, farkl akmlarn olumasn alklamamz gerek", diye yazyorsun. Eer hatrlyorsan, EDP Tanaksutyun tek bana hkim konumda olduunda bu konuyu ben gndeme getirmitim; bunun hem lke hem de bizzat partinin kendisi iin ne denli tehlikeli bir durum olduunu, zafer sarhou partililere anlatmaya alyordum. Evet gruplar lazm. Ama iki koulla. Birincisi, gruplar hayatn gerekleri sonucu ortaya kmal, gerek durumu yanstmal, artk olgunlam olan u ya da bu ciddi ihtiyalar karlamaldr. Bolevik grubu, ya da en dorusu cephenin Bolevizme gre dzenlenmesi, hayati bir gerekliliktir. Ayn eyi bizim hakkmzda syleyemeyiz. Tanaksutyun (bir parti olarak, beni iyi anla) gemiin bir kalntsdr, gereksiz bir organdr ve vcudun bu organa artk ihtiyac kalmamtr. Senin iaret ettiin ihtiya, gerek bir ihtiya olmayp temelsiz bir ngrdr. Siyasal bir parti gnmzdeki varln, ileride yaplmas muhtemel ilerle hakl klamaz; zira bir i yaplacak olursa, yapan da bulunur. 114

kincisi, grup lke dnda deil, lke iinde bulunmaldr. D gler en iyi durumda sadece yardm edebilir, fakat lke iindeki faaliyetlere rehberlik edemezler. Sen kendin kolonilerdeki partilere kar olmakla beraber, Tanaksutyun'un da artk baka ans kalmadn, artk bir koloni partisi olduunu gremiyorsun. Burada karma ciddi bir engel kmaktadr. Sen hakl olarak, lke iinde Tanaksutyun'un lm olduunda srar edebilmek iin elimde hangi "objektif verilerin" olduunu soruyorsun. Ben lkeden kopmuum, orada neler olup bittiinden haberim yok. Sen ise elinde veriler olduunu, keza Amerikal M'nin ilettii bilgilerin de sende olduunu sylyorsun. Senin konumun benimkine gre ok daha salamdr ve bu durum "gmenlerin hastalkl duygularn halka mal etmek istediimi" syleme hakkn sana vermektedir. Benim fikirlerim belki gerekten de "soyut mantksal formllerdir", hayat ise tamamen baka eyler sunmaktadr. Yanllarm aryor ve bulmak istiyorum, fakat bulamyorum. Benim o bilgilere, onlarn ciddiyetine ve objektifliine gvenmediimi biliyorsun. M'nin bilgilerini ise, nl yabanclarn btn dier sorumsuz szleri ve baka tesadfi izlenimleri gibi, hi dikkate almak istemiyorum. Neden gvenmiyorum? nk bu bilgiler, benim bildiklerim ve grdklerimle, keza eyann doasyla ve mantkla elimektedir. Ben, henz bizim oralardayken, Partimizi Ermenistan'da grdm; uzun yolumuz boyunca, ran'da, Msr'da, Konstantinopol'de grdm; burada, Balkanlarda da gryorum. Deiik toplantlara katldm, yoldalarla ayr ayr konutum, basn izliyorum ve hep ayn sonuca varyorum: Parti artk yok. Sadece eski partinin kalntlar var, bunlar farkl adlar tamakta, kendi aralarnda yazmaktadrlar; fakat hayat yok, zira i yok, inan ve coku yok.

115

Ve ben buna armyorum, zira nedenleri gryor, anlyorum. Bunun tersi bir eye inanabilmek iin olumlu ve etkili veriler lazm; sendeki bilgiler bana gre ikna edici deiller, nk ben bu kaynaklarn ne kadar gvenilir olduklarn biliyorum. Veriler, gerekten de inkr edilemez veriler, tamamen baka eyler anlatyor. Yetkili Tanak yoldalar, organlar, gruplar arasnda nasl bir karlkl iliki biimi olutuunu gzle, incele ve bana syle: Byle bir gvensizlik, tartma, anlamazlk ve sulama ortamnda parti yaayabilir mi? Bana bunun sadece kolonilere zg bir durum olduunu anlatma! Hayr, memlekette de ayn durum sz konusuydu, iktidara geliimizin ta ilk gnnde parti atmosferi zehirlenmiti. Hatrlarsn, biz tam iki sene uratk, ama (senin de bildiin nedenlerden dolay) partinin ok ihtiya duyduu kongreyi toplayamadk. Bu zaafiyet ve onun nedenleri, partinin artk var olmadn kantlamyor mu? Ama biliyor musun, en arpc kant, Parti Konferans'nda kabul edilen sonu bildirgesidir. Sadece ayaklar altndaki zemini kaybetmi olan bir parti bylesine ierikten yoksun, elikili, hibir ey ifade etmeyen, hibir balaycl olmayan ve buna ramen her eyi kapsayan bir sonu bildirgesi yaynlayabilirdi. Faaliyet yetenei olan ve projeler reten bir parti byle bir sonu bildirgesini kabul etmezdi. Bu sonu bildirgesi, partinin ne yapacan bilmediini, artk yapacak bir ii olmadn ve kendi lmn sz oyunlar arkasna saklamak istediini ortaya koymaktadr. Gnmz koullarnda Tanaksutyun'u yalnz bir ey kurtarabilirdi: Bolevizme kar durdurulamayan, yaygn, her trl ara ve her trl silah kullanlarak yaplan bir mcadele... Ama Tanaksutyun bunu yapamaz, ayrca yapmamaldr da; onun yapabilecei bir tek ey var; lmek.

116

Ve "...dikkate alarak... ve devamla gz nnde tutarak... ama, zira... ve nk... bu yzden... buna gre... veya hem bu hem de dier..."; bu tarz bir sonu bildirgesiyle partiler yaayamaz. Bu da bir tr "nekrolog"dur, fakat drstlkten ve cesaretten yoksundur. Konferans'n partiyi feshetme yetkisinin olmadn yazyorsun... elbette yetkili deildir. Ama ben bu nemli hususu tebliimde dikkat aldm ve sadece Konferans'n yetkileri dna tamayan hususlar nerdim. unu yazyorsun: tiraz etmiyorum, yle bir zaman gelebilir ki, btn dnya bar ortamnda bulunur ve bizim mesele de bir sreliine gndemden der. Bu durumda belki de seni izlemek gerekecek, ama bugn henz erkendir." Biliyor musun, bu birka satrla artk silahn indirmi ve teslim olmu durumdasn. Btn dnya henz bar iinde deil (hibir zaman da olmayacak) ama bizim mesele (bir sreliine) artk gndemden dm ve sayl gnlerimiz kalmtr... ite ac gerek bu. unu yazyorsun: "Senin verdiin tebliin, eer aklanmadan nce mahvedilmesi mmkn olmadysa bile, abucak unutulmasn isterdim. Ve bu konunun tartmaya almasn gereksiz ve zararl buluyorum." Neden? Bu nlemler kime lazm, bu perhiz kimin iindir? Tanaksutyun ne zamandan beri grlerden korkar olmu? Neden bir yoldan az, dierlerinin de kulaklar kapatlacakm? Eer benim sylediklerim kiisel drtlerin (ad hominem) bir rn ya da bir halann sayklamalar ya da hibir temeli olmayan soyut formllerse, bunu zn, ki yoldalar da bilsin. Ama yoldalar benim yanlm fark edemeyecek kadar saf ve dar grlyse, ite sen oradasn, onlarn gzlerini aabilir, gerei gsterebilirsin. 117

Bu, deil "gereksiz ve zararl" olmak, tam tersine gayet gerekli ve yararl bir i olurdu. Sen benim "gn hastalkl duygularna" kaplm olduumu ve partide benden baka hasta olmadn syleyebilir misin? Eer benim iflahm imkanszsa, dier hastalarn ve yan yarya hastalarn da iflah edilemez olduklarn syleyebilir misin, sylemeye hakkn var m? Bulac hastala yakalananlarn tedavisi iin hangi aralar ve salgn engellemek iin hangi nleyici alar vardr? Sen ve senin fikir ortaklarn, deil benim tebliime yasak koymak, bizzat kendiniz her bir Tana teblii okumaya tevik ederek, zorlayarak, "bakn sizin eski yoldalarnzdan birisi ne kadar dmtr" demeliydiniz. Bu, partiyi sarsabilir, uyuyanlar uyandrabilir, tembelleri faaliyete arabilir, aktiflik telkin edebilir, saflar sklatrp salamlatrabilirdi. Tek kelimeyle onlarn yozlamasna kar tam bir panzehir olur, yaamsal gleri (eer partide hl byle bir ey varsa) harekete geirebilirdi. Siz bunu yapmadnz. Neden? nk siz korkaksnz, azizim, korkak. Siz fikr araylar sk bir sansre tabi tutmak, azlan kapatmak, sylenen szleri gizlemek istiyorsunuz, zira kendi gcnze gvenmiyorsunuz. Sizin kalpleriniz korku ve kuku dolu. Sen partinin hl yaamakta olduuna inansaydn, benim tebliimi kesinlikle zararl bulmaz, Konferans'ta sunulmu olduu iin memnuniyetsizlik ifade etmez ve unutulmasn dilemezdin. imdi dinle, bak ne diyorum. Ben bu teblii yazmay kendi amdan bir bor; Ermeni halk ve kendi partim karnda manevi bir bor olarak grdm. Onu yazma-saydm byk bir gnah ilemi olurdum. Kendi tebliimi partinin bir st organna (zira kongreyi toplamak mmkn olmad) sunmay ve onun kararn beklemeyi de bor bildim. Karar kt: Azn kapat, sus. 118

Bununla konu kapand m? Benim amdan deil. imdi ben baka bir borcumu yerine getireceim; .parti kararna ramen sesimi karacam. Bu borcu, baarabildiim biim ve boyutlarda yerine getirmeliyim. Bugn size isyan ediyorsam, bunu bir dik ballk olarak deerlendirmeyin. Benim bu eilimime sizlerin farkl yorumlar getirmi olmanz benim iin ar bir yktr. Utanmayn. Ben her tarafta, "neden sadece o byle bir ey yapt, neden sadece o byle davrand, bakalar ise byle davranmad" trnden muhtelif ad hominem yorumlarn grdmde, btn kalbimle isyan ediyorum, ne karlkl gven ne de karlkl saygnn kald bir ortamda nasl yaamam gerektiini bilemiyorum. Her halkrda, sayn NN, insanlarn tm zaaflarna bakmakszn (hatta bunlara ramen) bu zaaflarn stnde duran ve insann fikir ve hareketlerini ynlendiren kutsal bir eyin olduuna, keza insann her admnda gizli, maskelenmi ya da sahte motifler, art niyetler aranmasnn yanl ve aklszca olduuna dair o "eski inanc" korumak istiyorum.

pyorum, Senin Ov. Kaaznuni. Bkre 17 Haziran 1923.

119