MUSONLAR GEM VE ALTIN Paul LUNDE ev.

Abdullah Mesut AIR ZET Ortaan global ekonomisini Hint Okyanusu ticaret hatt ile Akdeniz, Afrika ve Avrupa Hinterlantlar arasndaki ticaret balants tekil ediyordu. Avrupa ekonomisindeki gelimelere paralel olarak Bat dnyasnn gereksinim duyduu ve Msr ile Suriyeden tedarik edilen eker, tekstil, seramik gibi rnler Amalfi, Pisa, Ceneviz ve Venedik gibi talyan Cumhuriyetleri araclyla Avrupa pazarlarna tanmaktayd. zellikle Hint Okyanusu zerindeki muson rzgrlarnn ynleriyle Venedik ticaret gemilerinin rotalar ayn dorultudayd. Bu suretle Austos aynn sonuna doru talyadan ayrlan gemiler, Adriyatik, Ege ve Kbrs rotasndan skenderiyeye ulat esnada musonlarla karlaarak onun etkisinden faydalanr ve gereksinim duyulan mallar bu suretle Avrupaya tanrd. Kuzey Avrupa ekonomisi ite Hint Okyanusunda oluan bu musonlara balyd. Zenginliin toprakla lld Feodal Avrupa dnyasnn aksine kendisini ticarete adam olan Venedikliler, zenginliin ve iktidarn kaynann ticaretten ve altndan getiine inanmaktaydlar. Onlarn bu inanc Mslmanlarn Hint Okyanusu zerindeki ticaret stnln krmak gibi bir ryasn da kamlamaktayd. Anahtar Kelimeler: Musonlar, Ducat, Mansa Musa, Hint Okyanusu.

BSOASda (Bulletin of the School of Oriental and African Studies) Arabist, Oryantalist ve Aratrmac Yazar.

Ege niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Tarih/ortaa, Doktora rencisi, mesutagir@hotmail.com

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 4/8 Fall 2009

256

Paul LUNDE- ev. Abdullah Mesut AIR

MONSOONS MUDE AND GOLD ABSTRACT The global economy of the Middle Ages was created by linking the Indian Ocean trading networks with those of the Mediterranean Sea and its African and European hinterlands. These products, together with ceramics, textiles and sugar provided from Egypt and Syria, reached European markets almost exclusively through the Italian maritime republics of Amalfi, Pisa, Genoa and Venice. Especially the direction of the monsoon winds in the Indian Ocean and the course of the Venice trade ships were at the same direction. Thereby, Venice trade ships set out toward the end of August and made their way slowly through the Adriatic and the Aegean to Cyprus and Alexandria, timing their arrival there to coincide with the availability of monsoonborne and by this way the products which are ned carried through Europe. t is important to emphasize this subject that North Europe economy depends on this Monsoons where they became at Indian Ocean. As a maritime republic dedicated itself to the international trade, Venice was an anomaly in a feudal Europe that measured wealth by land, not money. Therefor this idea were encouraging their believing about ending the monopoly of the Muslim trade at the Indian Ocean. Key Words: Monsoons, Indian Ocean. Ducat, Mansa Musa,

Ortaan kresel ekonomisini, Hint Okyanusu ticaret hatt ile Akdeniz, Afrika ve Avrupa hinterlantlar arasndaki ticaret balants tekil ediyordu. VIII. yzyla kadar, spanyann ve Afrikann Akdenize olan kylar, Mslmanlarn Dar-el slam olarak nitelendirdikleri slam mparatorluunun genileme sahalar olmasnn yannda, burada deniz ve kara yolu ile gerekletirilen ve Msr- Suriye ile olan ticari balant noktalarn da oluturmaktayd. 800-1000 yllar arasnda Akdeniz, Mslman gemicilerin egemenlii altnda idi.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 4/8 Fall 2009

Musonlar Gemi ve Altn

257

Fatm Devleti, X. yzylda uan ki Tunus topraklarnda kuruldu. Onlarn Msra hkim olmalar kendilerine Dou Akdenizin birok limann kontrol altna almalarn salad. skenderiye. Bu mehur liman ehrinin Fatmlerin merkezi olan Kahireye balants vard. Msrn Fatmler tarafndan ele geirilmesi, ekonomik stnln ve iktisadi merkezin rakipleri olan Abbasilerin merkez ehri Badattan, Fatmlerin merkezi Kahireye gemesine zemin hazrlad. Fatmler Kzldenizi, Hint Okyanusu ile olan ticarette bir oluk gibi gryorlard. Bu amala da bu gzergh zerindeki ticari faaliyetleri canlandrmak ve hzlandrmak gayesiyle Roma mparatorluu zamanlarnda olmu olduu gibi bu hatt restore etmeye baladlar. Fatm Halifelii esnasnda (909-1171), Roma mparatorluunun sonunu getiren Barbar stilasndan sonra Avrupa ekonomisinde iyilemeler oldu. Avrupallar, Hint Okyanusu ticaret hattnn skenderiye ve Konstantinapole salad erzak ve eyalara gereksinim duymaya ve bunlar talep etmeye balad. Msr ve Suriyeden tedarik edilen seramik, tekstil ve eker gibi rnler; Amalfi, Cenova, Pisa ve Venedik gibi talyan Cumhuriyetleri araclyla Avrupa pazarlarna girerken, bu ticari faaliyetlerde Venedik dier rakiplerini geride brakarak dou ticaretinde tekel haline geldi. Cenova da Kuzey Afrika, spanya ve Karadeniz zerindeki ticaret hattnda younlamaya balad. E zamana ayarlanm gibi, Hint Okyanusundaki muson rzgrlarnn ynleriyle Venedik ticaret konvoylarnn rotalar ayn yndeydi. Austosun sonuna doru talyadan ayrlan Venedik gemisi; Adriyatik, Ege ve Kbrs rotasndan skenderiyeye ulat esnada musonlarla karlaarak onun etkisinden faydalanr, tanabilir mallar doudan yklenir ve 11 ay sonra gemi Venedike dnerdi. Kuzey Avrupa ekonomisi, bir trenin birbirine bal vagonlar gibi Hint Okyanusunda oluan musonlara balyd. Bu ticaret gemisinin Venedike dnnden sonra, baharat ve tekstil rnleri karayolu veya dhili deniz yollaryla kuzey Avrupa pazarlarna sunulurdu.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 4/8 Fall 2009

258

Paul LUNDE- ev. Abdullah Mesut AIR

Musonlar Nasl ler Muson kelimesi Arapa mevsim kelimesinden gelmektedir. Arapada mevsimden kast gemilerin gvenli bir ekilde seyahat edebilecekleri bir mevsimde limandan ayrlmalarna rast gelen periyottur. Mevsim Adan denilince Adenin mevsiminin kastedilmesi gibi. Toplu olarak bu zamanlar mevsim el-esfr yani deniz seferleri, zaman olarak nitelendiriliyordu. Dzenli periyotlarla kuzeydou ve gneybatdan esen bizim musonlar dediimiz rzgrlara Araplar rih-el-ezyb ve rih el-kaws demekteydiler. Kuzey Amerikann bir blm ile Orta Amerikay etkisi altna alan muson sistemleri mevcutken bunlarn en by Hindistan ve Asyann dousunda oluur. Genellikle muson sistemlerini geni ktaya ait hava olaylarna bal olarak mevsimlik snma ve soumalar meydana getirir ve bunlar, karalardaki scaklk deiimlerinin okyanuslara nazaran daha hzl cereyan etmesinden kaynaklanr. Bahar ekinoksundan yaza doru, snan hava Asyann gneyinden doar ve serin, nemli okyanus hava akmna doru srklenir. Bu, ar nemlerle kark gneybat rzgrlarn oluturur. Okyanustaki hava akm snrken ve ykselirken nem younlar ve bu sellere de sebebiyet veren muson yamurlarn oluturur. Sonbahar ekinoksundan ka doru sistem daha scak okyanus havalarnn meydana gelmesiyle tersine dner ve bu scak hava karada bulunan daha souk ve kuru havaya doru srklenir. Bu da souk ve kuru olan kuzeydou rzgrlarn oluturur. Martn ortasndan Eylln ortasna kadar tccarlar yaygn rzgrlarn gneybatdan doduklarn bilirdi ve bu suretle son gemiler Hindistana gitmek iin dou ynne doru hareket ederek Yemenden ayrlrlard. Bylelikle kuzeydou musonlar da balamadan nce seyahatlerini tamamlam olurlard. Hindistann bastsnda ise ilk gemiler Yemene gitmek iin Ekimin 16snda buradan ayrlrlar, eer her ey yolunda giderse 18 gn sonra Yemene varrlard. Eer hareket ve var zamanlar dikkatli bir ekilde hesaplanrsa gemilerin dolam sreleri daha da ksalabilirdi. Bu gemi seyahatleri iki nemli periyoda blnmt. Bunlardan ilki Araplarn evvel el-zaman dedikleri mevsim ba, dieri ise ahir el-zaman denilen mevsim sonuydu. Bu periyotlar tccarlar iin bir avantaj tekil ediyordu. yle ki mevsim banda harekete geen konvoylar en iyi pazarlar buluyorlard ve mevsim sonunda dndkleri zaman da daha ksa bir srede geldikleri yere dnebiliyorlard. Gneybat musonu dierine nazaran daha tehlikeliydi. Haziran ve Temmuzda byk dalgalar ve ar yalar Bat Hindistan limannn kapanmasna sebebiyet veriyordu. Dier Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4/8 Fall 2009

Musonlar Gemi ve Altn

259

taraftan kuzeydou musonlar da Austos aynda Hindistann batsnda balayp durmakszn esen rzgrlarla seyahate biraz daha olanak tanrd. nk bu rzgrlar anakarada doar, bu yzden de ok az yamur getirir veya hi getirmezdi. Ve bu da doal olarak seyahate olanak salard 1204 ylnda Venedik, Hallarn Konstantinapol ele geirmelerine gz yumdu. Birka yl sonra, XIV. yzyln ortalarna doru, Msr ve Suriyenin hkmdar olan Memlk sultannn Venedike, skenderiye, Halep ve Beyrutta ticaret yapabilmelerine ilikin imtiyazlar vermesi, Venedikin buralardaki ticari faaliyetlerini hzlandrrken, ticaret gemilerinin says da ikiye katlanm oldu. IX. yzyla kadar Venedik, Bizansn bir paras olup yardouya zg (oryantal) kalitesini hi kaybetmedi. Esrarengiz bir ekilde lagnn yzeyinde yzen bir ehir grnmnde, ne bir deniz ne de karay andran enteresan yapsyla Venedik, bir Avrupa ehri gibi deildir. Bu ehir; fiziksel yaps, para makineleri, bankalar, kredi ve teminat mektuplaryla kendisini ticarete adamt. Tuz, hububat ve kuma gibi baz rnleri altna dntrmede Venedikin kapasitesi, yabanclarn simyasna balyd. Bu rya ehirde Avrupann en geni cephanelii bulunmaktayd. Burada sava gemileri ina edilip, toplanma yerlerine yerletirilirdi. Bu gemiler, Venedike gelen ziyaretilerin dikkatlerini cezp ederdi. 1438 ylnda ehri ziyaret eden Kastilyal asilzade Pero Tafur, denize inmeye hazr, mrettebatyla tam donanml on sava gemisini grd zaman ok ard. Ayn asilzade, bu ehirde spanyol meyvelerinin ok taze ve bir o kadar da ucuz olmasndan da etkilendi. Ayrca pazarlarda, Suriyeden pek ok mal da bulunmaktayd. O, bunun hakknda yle diyor: Venedik gemileri dnyann her yerindedir. Her nedense Venedikli tccarlar Hindistana gitmezlerdi. Gereksinim duyulan baharat ve tekstil rnleri skenderiyeden tedarik edilirdi. skenderiyeye de bu mallar Hint diyarndan gelirdi. Venedikliler, Mslmanlarn Hint Okyanusundaki ticaret stnln krmak ryas iindeydi. Pero Tafurun ziyaretinden yz yl nce, bir Venedik seyyah olan Marin Sanuto, Hint Okyanusu ticaretini ele geirmek ve Mslmanlarn buradaki egemenliklerini krmak amacyla bir plan yapmt. Bu plana gre Venedik gemileri Kzldenize ve Arap Krfezine indirilecekti. Pratikte uygulanmas zor grnse de, onun bu plan Venedik Cumhuriyetinin bu konudaki hassasiyeti, hrs ve devletin kendisine olan bu gvenin da vurumu asndan nemlidir. Venedik, zenginlik lsnn parayla deil Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4/8 Fall 2009

260

Paul LUNDE- ev. Abdullah Mesut AIR

toprakla lld Feodal Avrupa dnyasnda kendisini uluslar aras ticarete adam bir deniz cumhuriyetiydi. 1423 ylnda len Doge Tommaso Mocenigo, vasiyetnamesinde yle diyor: Eer benim tavsiyeme dikkat ederseniz, kendinizi Hristiyanlarn iinde altnn efendisi olarak bulacaksnz; tm dnya korku iinde kalacak ve size sayg duyacaktr. Venedik, altn zerine kurulmu bir devletti. Onlarn kargolarn getiren, lkelerine hububat tedarik eden, gemilerini ina ettiren hep altnd. Yakn veya uzak bir zaman diliminde Kuzey Avrupa ve Afrikann altn mutlaka Venedike akacakt. Roma Altn, Pers Gm Milattan sonra 547 senesinde yazan Cosmas Indicopleustes (Hindistan Seyyah Cosmos), Sri Lanka kralnn mahkemesinde Persli bir eliyle tanan ve ad Sopatro olan Msrdan bir Romal tccarn hikyesinden bahseder. Kral, Hanginizin imparatoru en zengin ve en kuvvetlidir? eklinde bir soru yneltir. Pers elisi Bizim imparatorumuz en gl, en muhteem ve en zengindir. eklinde cevap verir. Kral Evet sen Romal, buna ne diyeceksin? diye sorduunda ise Sopatro: Eer doruyu istiyorsanz, her iki krala da burada sahipsiniz. Her birimize bakn ve kendiniz iin kimin en muhteem ve gl olduuna karar verin der. Kral Ne demek istiyorsun: benden nce her iki imparatora da sahip miyim? deyince Sopatra da Her ikisinin de paralar elinizde, Roma imparatorunun paras ve dierinin drahmisi. Her ikisine de bakn ve gerei anlayn. eklinde cevap verir. Bu hal zerine Kral her iki paray da getirtmitir. Roma paras saf altndan oluu ve muhteem grn, Pers drahmisinin ise gmten olmas ve bunun bir altn parasyla kyaslanamayacak olmas gerei ortaya koymutur. Kral, her bir parann iki tarafn da dikkatlice incelemesinden sonra Roma parasn verek Romallar, mkemmel, gl ve aklldr eklinde cevap vermitir. lk kez 1282 ylnda piyasa srlen Venedik paras ducat, olaanst bir ekilde Avrupadan douya kadar kullanlmaya balayarak yayld. Mocenigonun lmnden 1 yl nce, Arap tarihi el-Fas yle yazyor: Zamanmzda Venedik ducat dnyann pek ok ehrine yaylmaya balad. Kahire, Suriyenin tamam, Hicaz ve Yemen. yle ki bu da bu parann ne kadar revata olduunu gstermektedir. Ducat Portekizlilerden ok nce Hindistana kadar ulamt. Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4/8 Fall 2009

Musonlar Gemi ve Altn

261

Altn eittir korku art sayg zellikle Venedik karmdr. Feodal dnyada, korku ve sayg kralla atfedilir. dareci gcn sahip olduu topraktan, mlkten ve egemenlii altndaki insanlardan alr. slam dnyasnda, 691 ylndan bu yana altn ve gmten paralar revata olup piyasaya srlrken, ilk dinar Dmakta basld. Hem bu para hem de dinar kelimesi Bizans denarion kelimesinden, Mslmanlarn kulland gm para olan dirhem ise, Bizansllarn Drahmi adyla anlan para biriminden slam literatrne gemitir. Mslmanlarn parasal sistemini oluturan altn dinar ve gm dirhemden slam tarihileri eserlerinde el-nakdeyn (iki para) eklinde sz ederler. slam leminde para altn bir alet, bir eya gibiydi. Temelini, altn iin korku ve saygnn ekillendirdii Mocenigonun karm, korku ve saygnn yalnzca Allahn buyruklarnda olduuna inanan Mslmanlar iin kutsal deerlere kfr gibi gelmekteydi. Mslmanlara gre altn ve gm srekli olarak bir dolam iinde olmalyd ki, bu hem dini hem de sosyal bir vazifeydi. Altn ve gmn biriktirilmesi ve istif edilmesi Kuran tarafndan yasaklanmt: Kim altn ve gm biriktirir ve bunu Allah yolunda harcamazsa, onlara elem verici bir azaptan haber ver!1 eklindeki ayet de bunu destekler niteliktedir. Bir gkbilimci olan el-Kazvini 10 yl kadar sonra veya florinin baslmasndan sonra yle sylemektedir: Altn her eye kadir olan Allahn kullarna bahettii hayrlarn en gzelidir. nk bu, dnya meselelerinin zmnde bir tesistir ve insanolunun sorunlarna bir dzen ve intizam getirir. Gm ve altn ile birlikte her ey alnabilir yahut satlabilir. Zenginliin dier biimlerinden farkl olarak bu, srekli bir dolam iinde olmaldr. nk altn ve gmn bir kenara ylmas ve biriktirilmesi kimsenin arzu ettii bir durum deildir. Bunlar biriktiren bir kii, Allahn kendisine bahettii akln mahvetmi olur, bylelikle o kimse topluma kar olan sorumluluklarn yerine getiremez. VII. yzyllardaki slam fetihlerinin ncesinde, ilerinde altnn bulunduu geni ve gl blgeler olmasna ramen, insanlarn i ve sorunlarn dzenlenmesindeki giriimleri engellenmiti. Buna sebep Sasanilerdi. Hindistann, Gneydou Asyann ve inin lks eyalar Sasanilerin elinden Bizansa geerdi, fakat bu eyalar iin Bizansllarn onlara dedii altn geri dnmez, Sasaniler para dolamn gm deyerek srdrrlerdi. Araplarn ran fethetmesi ile birlikte nce elde edilen ganimetle, sonrada toplanan vergilerle bol
1

.N.: Tevbe Suresi 34. ayeti kerime.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 4/8 Fall 2009

262

Paul LUNDE- ev. Abdullah Mesut AIR

miktarda altnn dnya ekonomisine girmesini salad. O dnemde en ok altn, fethedilen Bizans topraklarndaki kilise hazinelerinden ve gayri Mslimlerden alnan vergilerden salanmaktayd. Bunlarn yan sra dikkate deer miktarlardaki altnlarda Msrdaki mezarlarn kazlmasndan elde edildi. Bu altn stoklarnn Arap fetihlerinden sonra bir sel gibi dnya ekonomisine katlmasyla spanyol kiflerin bundan sekiz yz yl sonra nka ve Aztek medeniyetlerinin altnlarn ele geirmesi ve bunlarn Avrupaya olan nakilleri arasnda sk bir iliki vardr. Bu dnemde Meksika ve Perunun zenginlii hzla yok olurken bu hal spanyollar kymetli madenler bulmak iin farkl kaynaklar aramaya zorlad. Bu dnemde pek ok sayda kaynak vard: Rusya, Orta Asya ve tesindeki Oxus nehri, Afganistan, Arabistann bats (Hicaz) ve Asvann gneyindeki Allagi Vadisi adyla anlan nl Msr madenleri gibi. Biraz daha telere gidildiinde Afrikada Sahrann kuzeyi ve Araplarn Bilad el-Sudan olarak nitelendirdikleri siyahlarn lkesi altn ynnden pek zengindi. Bilhassa alvyonlu altn, Senegal ve Nijer nehirlerinde bolca bulunmaktayd. te bu alanlaryla Afrika, XIV. yzyla kadar dnya altnnn te ikisini karlamaktayd. Kuzey Afrika sahillerinin ve Afrika sahralarnn birbirleriyle olan ilikileri ok eski zamanlara tarihlenmektedir. Roma zamannda Kuzey Afrikann deve ile tanmas burasnn Sahra ile olan ekonomik ilikilerini dzenledi ve canl kld. Fakat buradaki ticaret ancak Tunusun gneyindeki Sicilmasa ehrinin 747 senesinde kurulmasyla istikrarl bir temele oturtulabildi. Bu, ucuz bir altnd. Sahrann gney topraklarnda tuz yoktu. Burada tuzdan mahrum olan halk eit arlkta tuz ve altn deiimine razydlar. Sahra ile olan bu cazip ticaret, gneyde pek ok Afrika Krallnn ortaya kmasna sebebiyet verdi. Bu krallklardan en by, XII. yzyln ilk eyreinde, yneticileri Mslman olan Malideki Mandingo Krallyd. Bu krallk Atlantikten Nijerin st ksmlarna kadar uzanmaktayd. Mandingo Kral Mansa Musann 1324 ylnda hac iin Mekkeye doru olan yolculuunda Kahireye gelmesi o dnemde byk bir heyecan oluturmutu. Bu kral Sahray, yandalar ve be yz klenin koruduu 100 deve yk altnla beraber geti. Mansa Musa, Kahireye geldiinde altnlar savurgan bir ekilde harcad, bu da tabi olarak altnn deer kaybetmesine sebebiyet verdi ve bu durumun dzelmesi de yllar ald. Bu kraln masals zenginlii Avrupaya kadar ulat.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 4/8 Fall 2009

Musonlar Gemi ve Altn

263

Afrika altnlar X. yzyldan bu yana Kuzey Afrika limanlaryla ticaret yapan Portekiz, spanya, Mayorka, Fransa ve talya gibi lkeleri cezp etmekteydi. XII. yzylda Cenevizliler Gibraltara doru gemiyle giderek Tunusun Atlantike kys olan ehirleriyle ticarete baladlar. Cenovada ve Floransada ilk altn parasnn basld 1253 ylnda, Cenevizliler altn retiminin younlat Sahrada bu faaliyetleri renebilme umuduyla Safi ehrinin gneyinde bir ticaret kolonisi kurdular. Bu Avrupal tccarlar sayesinde Afrika altn hzl bir ekilde Avrupa ekonomisine girdi. Roma zamannda, hem altn hem de gm, doudaki lks tketim mallarn ithal etmek iin kullanlmasyla birlikte de Hindistan ve ine ulat. Hindistana akan altn hibir zaman geri dnmedi. Burann yerlileri ticari dolam yerine altnlar ya tapnaklarn hazinesine koydular ya da mcevherat iin kullandlar. Sasaniler ve Perslerde de aynen olduu gibi, altn Hindistann mezarl oldu. Fakat durum inde bunun tam tersiydi. in, gm karlnda altn iyi oranlarda deiiyordu ve bylece ekonomi gmle de canlanyordu. Revata olmamasna ramen inde standart olan bakr paralard. in, dev miktardaki gmleri saklar, ykl meblalar karsnda da demeyi kle olarak yapard. in, ithal ettii mallar genelde ipek ve seramik karlnda satn alrd, ithal mallar iin gm nadir olarak inden kard. Fakat XVIII. yzylda Britanya Devletinin srarlar neticesinde in afyon iin gm dedi. Yani o dnemde Hindistan nasl altnn mezarl ise inde gmn mezarl durumundayd. Gerekte bu dnemde Meksika ve Peruda retilen altnn yars ine gitmekteydi. 1531 ve 1660 yllar arasnda inanlmaz madenlere sahip Zacatecas ve Potosiden spanyaya resmi olarak 16,887 ton gm yolland. Gayri resmi olarak ise de bu rakamn iinde kaak ya da zel ithal mallar bulunmas kuvvetli muhtemeldir. 2004 ylnda modern standartlara ramen kk bir mebla olmasna karn dnya gm retiminin 16,117 ton olduu dnlrse, modern zamanlarn ok ncesinde ortaya kan bu dev miktar ok artcdr. Yukarda bahsi geen gm retiminin olduu blgelerden byk bir miktar ayn zamanda Hindistana da gnderilmekteydi. Babrn hkmdarlar paralarn bu yeni dnyann gmlerinden kesmekteydiler. XVI. yzyln sonlarna doru ve XVII. yzylda dolarn prototipi olan spanyol gm, Asyaya kadar yaylm ve son olarak yolculuunu kutsal krallkta tamamlamt. 25.5 gram (3/4 ons) saf gm ieren bu para ilk kresel para olmu ve tm yeni dnyada, Avrupada ve Asyada kullanlmtr.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 4/8 Fall 2009

264

Paul LUNDE- ev. Abdullah Mesut AIR

Kymetli madenlerin doudan batya doru akmas modern dnya ncesi tarihte gerekleen devaml bir olayd. Klasik zamanlardan XVIII. yzyla kadar, batnn douyla bir ticaret a bulunmaktayd. Bu dengesizlie sebebiyet veren Avrupann retim mallarnn ve mamullerinin douya pazarlanmasndaki baarszlkt. XVII. yzylda ilerinde baz boya maddeleri ve dier mallar imparatorlua getirmek iin Babr mparatorluuna eli olarak gnderilen Sr Thomas Roe2, Hint zanaatkrlarnn bu mallar bir gnden daha ksa bir zamanda imal ettiklerini rendiinde ok zlmt. Tekstil, seramik, demir mamulleri, boya malzemeleri ve baharat ithal etmek isteyen Avrupal tccarlar demeyi genellikle nakit yaparlard. talyan Cumhuriyetlerinin ban ektii Akdeniz ticaret yolu, dnemin devletlerini, altnn ve gmn bulunduu yeni kaynaklar srekli bir ekilde aratrmaya sevk ettiriyordu. te Portekizin XV. yzylda Afrikann bat sahillerine doru hzla keif hareketlerine girimesi ve bu kaynaklarn aratrlmas buna misaldi. 1498 yl, altn bulmak umuduyla klan seferlerin zirveye ulat bir dnem olup Vasga da Gamada bu senede Hindistana doru keif hareketlerine giriti. Christopher Kolombun liderliinde Atlantik rotasnn aratrlarak Japonya ve in zerine sefere giriilmesi de phesiz altn iindi, fakat onun ayak bast yerlerin yeni bir dnya olmas ve bu yerlerin eskiye nazaran daha zengin altn madenlerine sahip olmas hi phe yok ki tarihin bir ironisidir. Altn, temizlik ve sonsuz hayat iin bir eretilemeydi. Bu dnyann en temiz maddesinin gnein doduu yer olan douda bulunduuna kutsal kitabn da iaret etmesi, altnn bulunmas iin giriilen seferlerde, Ortaa insannn zihninde durumu mantkl bir zemine oturtmaktayd. Dnya cennetinde drt nehir akmakta olup bunlardan birisi de Nildi. yleyse, dnya cennetine ulamak iin Nilin kaynan takip etmekten daha kolay ne olabilirdi? Antik zamanlardan beri Afrika Sahrasnda akmaya devam eden byk bir nehrin varl sylentileri dolamaktayd. te bu nehrin Nil olmas mantklyd. Portekizli kifler Afrikann bat sahillerinden aalara doru olan deniz seferleri esnasnda bahsi geen bu byk nehirlerle karlatlar. Senegal, Nijer, Kongo ve Nil. Bu nehirlerin bulunduu yerlerin yerel halk birbirlerine her zaman u soruyu sormaktayd? Bu nehirlerden her birinin kayna neresiydi?

Yakobenler zamannda ngiltere Kraliesi Elizabethin diplomat.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 4/8 Fall 2009

Musonlar Gemi ve Altn

265

Corafi yanlglar o dnem itibariyle sra d bir ounluktayd. Bunlar olmakszn, Portekizlilerin Afrika kylarndan balayp Hindistan kylarna kadar olan seferleri hep phe iindeydi. Yani bu devlet neye dayanp da bunca masraflara ve zahmetlere katlanarak bu seferleri tertip ediyordu? Dnya Cenneti mitolojisinin ayn zamanda politik bir yn de bulunmaktayd. Avrupada geni bir kitle, Dnya Cennetinin yaknlarnda bir yerde Prester John adnda Hristiyan bir kraln varlna inanmaktayd. Bu efsane XII. yzylda Avrupada doduu zaman onun krall Asyada olarak gsterilmi ve baz haritalarda yeri belirlenmiti. Marco Polo ve William Rubruck gibi Avrupal seyyahlar, seyahatlerinden sonra bile bu kraln efsanesini bitirmemilerdir. Bunun yerine, bu Hristiyan kraln yeri Avrupallarca daha az bilinen yerlerde gsterilmitir. lk nce Hindistan sonra da Afrika da. Bir mddet sonra haclar Kudsteki Etiyopyal papazlardan, Etiyopya Hristiyan Krallnn varln rendiler. 1481 ylnda da Etiyopyadan her naslsa bir misyonerler heyeti Lizbona gitti. Bundan ksa bir mddet sonra da Portekiz Kral II. Joo bir keif gurubunu, Nil ile balants olduuna inand Senegal Nehri civarna, Prester John adl Hristiyan kral aratrmak amacyla yollad. Bu aslnda bu amaca ynelik olan ilk keif seferi deildi. 1456 ylnda Venedikli Kif Cada Mosto Cape Verde, Portekiz Krallnn desteiyle giritii seferde adalarna ulat zaman Afrikann ilerine doru irili ufakl 300 para halinde Prester John adl Hristiyan kraln hkmranlndan bahsetmiti. Bu haber Lizbonda duyulunca kalpler kim bilir nasl da atm olmaldr. Bu kralla ve onun ordusu ile olan birlemede slam dnyasnn gc krlacak ve Mslmanlarn dou ticaretindeki stnl son bulacakt. Bartolomeu Diasn Kuzey Afrika civarna olan seyahatiyle ayn zamana rast gelen 1487 senesinde Kral Jo, Arapay iyi bir ekilde konuan Pero de Covilhy, Prester John adl kral aratrmak zere grevlendirdi. Bu seyahati esnasnda o, Mekkeye giderek Hint Okyanusu ticareti hakknda bilgiler toplad, sonrada Dou Afrika kylarna doru deniz yoluyla seyahatine devam ederek Sofalaya kadar ilerledi. En son olarak da Etiyopyaya vard. Burada Prester Johnun topraklarn bulmutu. Fakat acdr ki buras bahsi geen Dnya Cenneti deildi. Fakat bu hayal krkl, onun Etiyopyadaki 30 yllk esareti esnasnda Portekize bir haberciyle gnderdii bilgi zerine bir nebze de olsa yerini umuda brakt. Bu haber: Afrika evresini gemiyle dolamak suretiyle Hindistana ulamann mmkn olmasyd. Bu haber Portekiz mahkemesine ulat ve Diasn kefini dorulad. Ve bu durum, Vasga d Gamann seyahatinden nce

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 4/8 Fall 2009

266

Paul LUNDE- ev. Abdullah Mesut AIR

Afrikann gerek eklinin Araplar tarafndan bilindii gereini ortaya koydu. nsanolu aslnda, M.. V. yzyl olan Heredotun zamanndan bu yana Afrikann snrlar ve doru ekli zerine akl yrtmt. Heredot Afrikann tm kylarn boydan boya dolamaya ynelik iki rapor hazrlamsa da sonralar Yunan yazarlar bu iki fikri de yok ettiler. Bunlar aksine, Afrikann Asya ve bir yerde Hindistan ile birletiine inanan ve Aristotle ve Ptolemynin fikirleri dorultusunda Hint Okyanusunu, Akdeniz gibi kara ile evrilmi bir i deniz olduunu zanneden kitleyi tekil etmekteydiler. Bu gr, baz deimelerle birlikte hem Avrupa hem de slam dnyasnda Ortaa limlerinin corafi inanlarn da ekillendirmekteydi. XIII. yzyln sonlarna doru, gemi inas ve denizcilikteki ilerlemeler, Avrupallarn Herkl Stunlar boyunca daha nelerin uzand ve nelerin var olduu hususlarndaki meraklarn besledi. Atlantik gemi ina ustalarndan esinlenerek yaplan yuvarlak ve atik gemiler ile inden, Araplarn vastasyla Avrupann tand pusula byk deniz seferlerine olanak salad. 1291 senesinde, Cenovadan iki karde, Ugolino ve Vadino Vivaldi, Herkl Stunlarnn arasndan geerek gneyden aalara, Bat Afrika kylarna doru ilerlediler (Douya Hindistann blgelerine gitmeyi arzuluyorlard.). Antik devirlerden beri bu, Afrika kylarn dolamaya ynelik yazl olan ilk giriimdir. Kroniklerde onlarn bu seyahatinin gemesi Avrupa denizciliinin gelimesinin ve ilerlemesinin tarihine bir parola gibi hizmet etmitir. Vivaldi kardeler denizde gzden kayboldular. Onlarn Afrika etrafnda dolaarak Hindistana ulaabilecekleri dncesine ulatran dikkate deer nokta neydi? Onlar niin bunun mmkn olduuna inandlar? X. yzyldan sonra eserlerini yazmaya balayan el-Biruni, bu corafi meselelerde halkn genel inancna kar kan Mslman bilim adamlarndan birisidir. Bu byk lim, bir almasnda kesin bir ifadeyle hibir kimsenin Dou Afrika sahilleri zerindeki Sofalann gneyinden deniz yoluyla ilerleyemediini ve buralara gitse bile hibir kimsenin geri dnme abas iinde olacak kadar aklsz olmadn belirtmitir. Mesudnin eserinde geen Hint Okyanusu kanalyla Akdenize gelen oyma bir kalasn kefine dair bir hikyede younlaan ayr bir eserinde el-Biruni, bunun ancak Afrika kylarndan srklenerek gelebileceini savunmutur ve gerekten de bir almasnda yer alan harita da Afrikay ak bir ekilde bir yarmada gibi gstermektedir.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 4/8 Fall 2009

Musonlar Gemi ve Altn

267

Takas ve Parasal Snr Afrikann bat kylarnda Portekizlerin ky yerlemeleri, 1455 ylnda So Jorge da Mina ile uzak i ksmlarda bulunan ve altn madenlerini kartarak bunlar tuz, elbise ve deersiz ss eyalaryla takas eden kabilelerle olan altn ticareti iin balad. Afrikann dou kylarnda altn, araclar vastasyla olduu gibi takas yoluyla da satn alnyordu ve Sofala limanndan Arap tccarlara getiriliyordu. Her iki yerde de altn madenini kazan bu kabileye mensup insanlarn yamyam olduklarna dair sylentiler mevcuttu. Ayn hikye tm Endonezya takmadalar boyunca da sylenmekteydi. Takas ve yamyamcln n ak bir ekilde Akdeniz-Hint Okyanusu arasndaki parasal ekonominin snrlarn belirlemiti. Genileyen dnya ekonomisinin hem para hem de dile ait zellikleri dhilinde kalsalar bile buradaki insanlar olup bitenlerin sessiz birer ortaklaryd. Parasal ve parasal olmayan ekonomiler arasndaki snr bilinen ya da bilinmeyen hem kltr hem de corafi alanlar arasndaki deiken snrlarla ayn zamana rastlamtr.

Buna benzer bir hikye de Romal corafyac Strabonun raporlarnda grlmtr. Bylece Afrikann ekli hususunda hem Arap hem de klasik kaynaklarn ierdii birbirine zt iki dnce ortaya kmtr. Eski devirlerdeki en erken Arap corafyaclarna gre okyanuslar dnyann her tarafn kuatmt. Bu yzden de Atlantik ve Hint Okyanusu tek bir su ktlesi olarak kabul ediliyordu. Geleneksel Ptolemaik dnce, Afrikann ine balanan dou limanna sahipti. Hindistana seyahat eden denizcilerin pratik tecrbelerinde ve corafyaclarn teorileri arasnda grld gibi ayrmlar bulunmaktadr. Fakat gerek ancak XV. yzylda Arap denizci Ahmed b. Macidin, Hint Okyanusuna olan yolcuu esnasnda edindii tecrbelerini ve Kzldenizde olan baz dikkate deer almalarn bir sisteme baladktan sonra anlalabildi. Bu almalar arasnda yer alan ve 1490 senesinde kaleme alnan Kitb el-Fevid f Usl lm el-Bahr vel-Kavd (Denizciliin Kurallar ve lkeleri zerinde Kullanl Bilgilerin Kitab) adl eserinde Afrikay doudan ve batdan dolamann mmkn olduu zerinde durmutur.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 4/8 Fall 2009

268

Paul LUNDE- ev. Abdullah Mesut AIR

bn Macid, Mogadiudan Sofalaya kadar olan Dou Afrikann byk limanlarn zikrettikten sonra yle sylemektedir: Sofalaya ulatnz zaman, sanzdaki sahilden ayrlan ve solunuzda kalan Madagaskar adasn geerseniz. Buradaki yerler karanlk blgelerin balad kuzeybat ynne bakar. Sonra Masada balayan Magrib kysna gelirsiniz Masay getiinizde Safiye gelirsiniz te o zaman Tunus limanna ulamnzdr. Sonra Akdenizin girii olan Ceuta Boazna girersiniz. Rota, yazarlarn Hint Okyanusu ynlendirmesini gsteren saat yelkovan ynnde aklanabilir. XV. yzyln sonuna doru dairenin bilinip, Afrikay dolamak iin bu ktann doru ekli zerinde yeni bilgilerin edinilmeye balanmas gayet aktr. XV. yzyln balarnda vuku bulan iki olay Hint Okyanusundaki hareketlilii yeniden balatt: Bunlardan birincisi Portekizlerin 1415 ylnda Tunus sahili zerindeki Gibraltarn karsnda yer alan Ceutay ele geirmesi ve Orta Asya Fatihi Timurun 1405 ylnda lm. Mslmanlarn spanya ilerine olan ilerleyilerinin 711 ylnda durdurulduu dnemde Ceuta, gzde limanlardan birisiydi. Burann Portekizler tarafndan ele geirilmesi Hint deniz yoluna olan keiflerin doruk noktasna ulamasn salad. Ceutann ele geirilmesi olaynn kronikisi olan Azurara, ele geirilen ehrin parlak bir resmini yaparak burasn Tm Akdenizin anahtar eklinde nitelendirmitir. ehir, gzel evleriyle, pazarlardaki altn, gm ve mcevheratlaryla ve kozmopolit nfus yapsyla Portekiz askerlerini artmt. Onlar Etiyopyadan, skenderiyeden, Suriyeden, Berber memleketinden farkl kltrlere sahip insanlar grmlerdi. Azurara eserinde ak bir ifadeyle burada meydana gelen seferlerin birounun Afrikadaki altn ticaretini kontrol altnda tutmaya ynelik olduunu belirtmitir. Guinea sahilindeki So Jorge da Mina kalesinin yaplmasndan 40 yl sonra, nceleri %25-35 oranndaki altn Sahradan Kuzey Afrika pazarlarna ve Msr Memlklarna giderken sonralar inisiyatif deierek bu andan itibaren altn Portekizlerin eline gemiti. Asyada 1300 yllarndan sonra Timur ve ordusu, giritikleri seferlerle ran, Irak ve Suriyenin altn stne getirdi. slam leminin can damarn tekil eden byk ehirler ykld ve birok insan bu uurda katledildi. Douya doru, Delhi 1398 ylnda yamaland, fakat sonralar in seferi ancak Timurun lmyle gerekleemedi. inden batya kadar uzanan pek yolu tpk slam ehirleri gibi tahrip edildi. Kendi ticaret yollarnn tahrip edilmesi ve denizcilik ile ilgili keif alternatifleri zerindeki telalar ile balantl olarak inliler 1402 senesinde dnem itibariyle yeni kurulmu olan Malaca ehrine (uan Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4/8 Fall 2009

Musonlar Gemi ve Altn

269

ki Malezya), Hint Okyanusu ile Pasifik arasndaki ticaretin bir limann tesisi ile gelitirilmesi hususunu grmek zere bir eli yolladlar. Timurun ld yl olan 1405de, in mparatoru Ming, Amiral Zheng He kumandasndaki yedi byk donanmay Hint Okyanusuna gnderdi. in donanmalarnn tekrar tekrar Hint Okyanusunu getikleri zamanda Mslman sultanlar; Malezyada, Endonezyada ve Filipinlerde grlmeye baladlar. Ahmet b. Macid denizcilik faaliyetleriyle ilgili muhteem eserini yazarken batda Avrupallar Atlantike doru seferlerini younlatrmlard. Denizcilik ile ilgili yeni bulularn ve keiflerin patlak vermesi dnem itibariyle ok etkileyiciydi. Bat, douya ve Hindistann blgelerine gitmeyi arzuluyordu.

Kuzeydou musonlarnn esmeye balad mevsimin takribinde baharat, tekstil ve dier eyalar skenderiyeye Aden ve Cidde yoluyla ulatrlrd. ou Venedikli olan Avrupal tccarlar da skenderiyeye olan varlarn bu rzgrlara gre ayarlarlard. BUKHARI COLLECTION OF ANTIQUE MAPS OF ARABIA

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 4/8 Fall 2009

270

Paul LUNDE- ev. Abdullah Mesut AIR

Soldaki: 1282 ylna ait ilk Venedik ducat. 150 yl iinde Venedik ducat Ortaada ounlukla kullanlan ve reva bulan paradr. Ortadaki: Mslman idareciler VII. yzyldan beri adlarna dinar olarak bilinen altn paralar kestirmekteydiler. Bu para son Abbasi Halifesi Mu'tasm tarafndan pazara girmi olan paradr. Sadaki: Bu gm dirhem 1241 ya da 1242 ylnda Sivasta kesilmitir. BRITISH MUSEUM / HERITAGE IMAGE PARTNERSHIP (HIP) / IMAGE WORKS; BRITISH MUSEUM / HIP (2)

Solda: Kzldenizin etkili olduu Avrupa-Hint Okyanusu ticaretinin ounluu skenderiye zerinden akmaktadr. Konstantinapol, sada, dnem itibariyle Suriyeye giden karayollar ve Arap Krfeziyle birlikte pek yolunun byk bir blmn de kontrol altnda tutmaktayd. ALEXANDRIA: CAMBRIDGE UNIVERSITY LIBRARY (DAPPER, NAUKEURIGE BESCHRIJVINGE,1668); CONSTANTINOPLE: BUKHARI COLLECTION OF ANTIQUE MAPS OF ARABIA (SPEED)

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 4/8 Fall 2009

Musonlar Gemi ve Altn

271

1572 ylna ait Venedik oymas olan bu ayrnt ehrin tersanesi ile birlikte nl cephanelii de gstermektedir. Dante yle der: Venedik cephaneliinde souk k aylarna doru yapkan zift kaynar. Bir [ii] geminin nn ekile akarken, bir dieri geminin knda alr, kimisi krekleri dzenler, bir dieri kablolar kvrr, onarrlar ve yelkenler alr. BRAUN AND HOGENBERG, CIVITATES ORBIS TERRARUM, 1572 (DETAIL)

1447 ylna tarihlenen bu harita Afrikann doru eklini gstermekte olup XV. yzyln ortalarna doru bu harita Avrupal denizcilere gre hala daha belirsizdi. Haritadaki geni deniz Kzldenizdir. BIBLIOTHEQUE DES ARTS DECORATIFS / ARCHIVES CHARMET / BRIDGEMAN ART LIBRARY

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 4/8 Fall 2009

272

Paul LUNDE- ev. Abdullah Mesut AIR

inde Gneydoudaki Dnya Cennetini de temsil eden resmin de bulunduu XIII. yzyla ait Beatus haritas. Burada dnyann drt byk nehri olan ve Mslman topraklarnda akan Nil, Dicle, Frat ve Ganj nehirleri de gsterilmitir. KAY CORCORAN / ORIAS / UNIVERSITY OF CALIFORNIA AT BERKELEY (SUAREZ: EARLY MAPPING OF SOUTHEAST ASIA, PERIPLUS, 1999)

Malide kurulan byk Mandingo Krallnn sultan olan Mansa Musa burada sada tal olarak gsterilmitir. Bat Afrikann altn madenlerinden kartlan efsanevi altnlar Mansa Musann adamlar tuz ile takas ediyorlard. 1375 ylnda izilen bu resim Katalan Atlasna ait bir ayrntdr. Dnemin haritaclarnn Afrika sahillerinin bitimini ne kadar kaba bir ekilde izdikleri grlmektedir. ABRAHAM CRESQUES / BIBLIOTHEQUE NATIONALE / BRIDGEMAN ART LIBRARY

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 4/8 Fall 2009