16. NEELJEZNI METALI Tabela 16.1.

Pregled i podjela neeljeznih metala Hemijski simbol i redni broj Grupe

23 V 29 Cu 51 Sb 30 Zn 22 Ti 4 Be 3 Li 24 Cr 40 Zr 25 Mn 42 Mo 26 Fe 41 Nb 27 Co 73 Ta 28 Ni 74 W

Znaajna karakteristika

Sa visokom takom topljenja

Teki metali

Prelaz
48 Cd 50 Sn 80 Hg 82 Pb 83 Bi

Sa niskom takom topljenja

Prelaz
12 Mg 11 Na 13 Al 19 K 20 Cd 55 Cs

Laki metali

Zemnoalkalni metali Alkalni metali

Plemeniti metali

47 Ag 44 Ru 31 Ga 57 La 90 Th 14 Si

78 Pt 45 Rh 49 In 58 Ce 92 U 32 Ge

79 Au 46 Pd 52 Te 59 Pr 94 Pu

Plemeniti metali
76 Os 72 Hf 80 Nd 77 Ir 75 Re

Rijetki metali Rijetke zemlje Radioaktivni metali Poluprovodnici

Ostali metali

45 metala se industrijski koristi, 25 od toga u velikim koliinama, Bazni metali Pb, Cu, Zn, Sn, Al, Ti, Mg, Legirajui dodatci eliku: Cr, Co, Mn, Mo, W, Ni, V, Odnos eljeznih i neeljeznih po koliini 15:1, Odnos eljeznih i neeljeznih po vrijednosti 1:1.

16.1. ALUMINIJUM I Al-LEGURE Aluminijum posjeduje kombinaciju svojstava koje ga ine krajnje podesnim inenjerskim materijalom. Temperatura topljenja aluminijuma je 660 C. Aluminijum kristalie u kubnoj povrinski centriranoj reetki. Najvanije svojstvo aluminijuma je njegova mala specifina gustina od 2,7 g/cm3. Aluminijum ima dobru elektrinu i toplotnu provodljivost, visoku korozivnu otpornost, jer se na njegovoj povrini stvara tanak homogeni sloj aluminijum oksida Al2O3 koji ga titi od daljih uticaja, otporan je na mnoge organske kiseline, posebno je otporan na azotnu kiselinu. Aluminijum je ne-toksian. ne-magnetian, ima dobru obradivost deformisanjem, obrada rezanjem je neto oteana i dobro se zavaruje. Mehanika svojstva tehniki istog aluminijuma (99,6%), u zavisnosti od stanja isporuke, data su tabeli 16.2 Tabela 16.2. Mehanike osobine istog Al (99,6%) areno stanje Hladno deformisan (75%) 2 RM = 69 N/mm RM = 130 N/mm2 RP02 = 24 N/mm2 RP02 = 124 N/mm2 A5 = 42 % A5 = 6 % 2 E = 70000 N/mm E = 70000 N/mm2 Tehniki ist aluminijum upotrebljava se za izradu konstrukcija i elemenata koji nisu jako optereeni, kada se zahtjeva visoka plastinost, dobra zavarljivost, visoka otpornost na koroziju, dobra elektrina i toplotna provodljivost. U mainstvu najvie se koriste legure aluminijuma. 16.1.1. Dobijanje aluminijuma Aluminijum je najzastupljeniji metalni element u zemljinoj kori i uvijek se nalazi u vezanom stanju sa drugim elementima kao to je eljezo, kiseonik i silicijum. Boksit, koji se sastoji uglavnom od hidratisanog aluminijum-oksida, je glavni komercijalni mineral koji se koristi za proizvodnju aluminijuma. U Bayer-ovom procesu boksit reaguje sa natrijum-hidroksidom prevodei aluminijum iz rude u natrijum-aluminat. Poslije odvajanja nerastvorenog materijala, aluminijum-hidroksid se taloi iz aluminatnog rastvora. Aluminijum-hidroksid se zatim zgunjava i kalcinira u aluminijum-oksid, Al2O3. Aluminijum-oksid se rastvara u kupatilu od rastopljenog kriolita (Na3AlF6) i podvrgava elektrolizi u elektolitikoj eliji, slika 16.1, koristei ugljenine anode i ugljeninu katodu. U procesu elektrolize obrazuje se metalni aluminijum u tenom stanju koji se skuplja na dnu elije odakle se periodino isputa. Dobijeni aluminijum isputen iz elije obino sadri od 99,5 do 99,9% aluminijuma sa eljezom i silicijumom kao glavnim neistoama. Aluminijum iz elektrolitikih elija se prenosi u velike pei obloene vatrostalnim opekama gdje se vri njegova rafinacija prije livenja. isti legirajui elementi i prethodno proizvedeni ingoti sa glavnim legirajuim elementima mogu se takoe stopiti i mjeati sa arom u pei. U operaciji rafinacije, teni metal se obino proiava gasovitim hlorom radi uklanjanja rastvorenog gasovitog vodonika iza ega slijedi skidanje tene povrine metala radi uklanjanja oksidisanog metala. Poslije degazacije i skidanja, teni metal se zatiti i lije u blokove radi ponovnog topljenja ili u ingote kao to su ingoti za tanke limove i istiskivanje namjenjeni daljoj obradi deformisanjem.

Slika 16.1. Elektrolitika elija koja se koristi za dobijanje alumimjuma 16.1.2. Legure alumimijuma Aluminijum i njegove legure imaju osobine koje ih svrstavaju u izvanredne konstrukcione materijale koji se upotrebljavaju u razliitim podrujima primjene i za razliitu namjenu. Dobre mehanike osobine uz malu specifinu masu, visoka koroziona postojanost, toplotna i elektrina provodljivost, omoguavaju upotrebu ovih materijala u razliitim atmosferskim uslovima za krovove, fasade, okvire prozora i vrata, oplate transportnih vozila, kablove za prenos elektrine energije. U poreenju sa elikom, odnos vrstoa/teina kod aluminijuma i njegovih legura je mnogo vei, to opredjeljuje izbor ovih materijala u sluajevima kada je faktor teine vaan, na primjer u vazduhoplovstvu. Pored toga, aluminijum i aluminijumske legure se koriste za izradu raznih rezervoara, cijevi, izmjenjivaa toplote, cijevi koje se koriste za cjevovode u morskoj vodi, a veliku primjenu nalaze i u prehrambenoj industriji. Legure aluminijuma se dijele na dvije grupe: legure za gnjeenje i legure za livenje. Familije ovih legura su prikazane na slici 16.2. Legure za gnjeenje su legure koje se oblikuju plastinom deformacijom i razlikuju se od legura koje se oblikuju livenjem. Unutar svake grupe moe se izvriti podjela na jo dvije podgrupe: na legure koje ojaavaju termikim taloenjem, i legure koje ne ojaavaju taloenjem, ve rastvarajuim, deformacionim i disperzionim ojaavanjem. Efekti tih ojaavanja su prikazani u tabeli 16.3. Slika 16.2. Familije legura aluminijuma: a) legure za gnjeenje
Osnova Gl. legir. element Mn Si Al Mg Cu Zn Familija AlMn AlSi AlMgMn AlMg AlMgSi AlCuMg AlSiCu AlZnMg AlZnMgCu Podjela

b) legure za livenje
Osnova Gl. legir. element Si Familija AlSi AlSiCu AlMg AlSiMg AlSiNiCuMg AlZnMgCr AlCuTiMg Kaljve Nekaljive Podjela

Nekaljive

Cu Mg Al Ni Zn

Klajive

Ti Cr

Tabela 16.3. Efekti mehanizama ojaavanja Materijal i nain ojaavanja RM (Mpa) Rastvarajue Al-1,2%Mn 110 Disperziono (Al-5%Mg) 290 Talono (Al-5,6%Zn-2,5%Mg) 572

RP02 (Mpa) 41 152 503

Izduenje A (%) 35 35 11

16.1.2.1. Legure aluminijuma za plastinu preradu koje se termiki obrauju Legure aluminijuma za plastinu preradu koje se termiki obrauju jesu legure koje talono ojaavaju. U ovu grupu spadaju familije legura: Al-Cu, Al-Mg-Si, Al-Mg-Zn. Prije razmatranja strukture, svojstava i primjene ovih legura aluminijuma, objasnie se proces talonog ojaavanja, koji se koristi za poveanje vrstoe ovog tipa legura. Cilj talonog ojaavanja je stvaranje, u termiki obraivanoj leguri, gusto i fino rasporeenih talonih estica u matrici deformabilnog metala. Talone estice slue kao prepreka kretanju dislokacija zbog ega dolazi do ojaavanja termiki obraivane legure. Proces talonog ojaavanja objasnie se na primjeru legure Al - 4% Cu ukazujui na promjene u strukturi i tvrdoi za vrijeme procesa. Proces talonog ojaavanja sastoji se iz tri faze, slika 16.2. Prva faza: rastvarajue arenje. Legura se zagrijava do temperature iznad solvus linije i dri na toj temperaturi dok se ne dobije homogeni -vrsti rastvor. U ovoj fazi razlae se -faza (CuAl2) i uklanja se svaka segregacija prisutna u leguri. Za leguru Al - 4% Cu temperatura zagrijavanja je 500 - 548 C. Druga faza: hlaenje. Poslije rastvarajueg arenja struktura legure sadri samo -vrsti rastvor koji se brzo hladi u vodi na sobnoj temperaturi. Ovim brzim hlaenjem sprijeava se stvaranje stabilne -faze. Poslije hlaenja, struktura legure sastoji se samo iz -vrstog rastvora koji je prezasien vrsti rastvor, a to je jedna nestabilna struktura. Trea faza: Starenje. Poslije kaljenja legura se izlae procesu starenja dranjem na sobnoj temperaturi nekoliko dana (prirodno starenje) ili na povienoj temperaturi 10-24 sati (vjetako starenje). Temperatura zagrijavanja -prezasienog vrstog rastvora, pri vjetakom starenju je ispod solvus linije.

Slika 16.2. Dijagram stanja Al-Cu sa prikazom tri faze talonog ojaavanja

U procesu starenja razlae se -prezasieni vrsti rastvor, to ojaava leguru. Razlaganje vrstog rastvora protie u nekoliko faza u zavisnosti od temperature i vremena starenja. Pri prirodnom starenju na 20 C ili nisko temperaturnom vjetakom starenju na 100-150 C ne zapaa se razlaganje -vrstog rastvora sa izdvajanjem suvine faze. Pri ovoj tempraturi rastvoreni atomi bakra premjetaju se unutar kristalne reetke -vrstog rastvora na sasvim mala rastojanja, formirajui veoma tanke zone oblika diska zone Gini-Prestona (GP zone), debljine 0,5-1 nm i prenika 8-10 nm, manje ili vie ravnomjerno rasporeenih u oblasti svakog kristala. GP-I zone su koherentne sa reetkom matrice, jer su atomi bakra samo izmjenjali mjesta sa atomima aluminijuma u reetki. Duim dranjem na 100-150 C, dolazi do difuzije vee koliine atoma bakra i obrazovanja GP-II zone, disperznih estica meufaze '-faze. Ova meufaza se ne razlikuje po hemijskom sastavu od stabilne -faze (CuAl2), ali ima razliitu kristalnu reetku. '-faza polukoherentno je vezana sa -vrstim rastvorom. Kod koherentne faze sauvan je kontinuitet veze u svim vorovima reetke izmeu matrice i izdvojenog podruja. Kod polukoherentne faze imamo kontinuiranu vezu sauvanu samo djelimino na odreenom broju vorova reetke, dok je na drugim mjestima veza dislokacijski prekinuta. Kod nekoherentnih veza imamo dvije razliite reetke, pa praktino ne postoji veza izmeu matrice i izdvojene faze. Poveanjem temperature 200-250 C dolazi do sjedinjavanja nestabilne faze u vee agregate i obrazovanja stabilne -faze (CuAl2). Ovo sjedinjavanje ima posljedicu pretkid veza izmeu matrice i stabilne -faze, pa se tako dobija nekoherentna faza, slika 16.3.

Slika 16.3. Faze razlaganja prezasienog vrstog rastvora bakra u aluminijumu: koherentna, polukoherentna i nekoherentna faza Redoslijed izluivanja koherentnih, polukoherentnih i nekoherentnih - stabilnih faza u procesu vjetakog starenja legure Al - 4% Cu, koja talono ojaava moe se pretstaviti: prezasien + GP-I + GP-II + ' + Ova ema razlaganja prezasienog vrstog rastvora legure Al-Cu moe se primjeniti i na druge legure, razlika je samo u tome to je kod razliitih legura razliit sastav i graa zona, kao i faza koje se obrazuju. Svojstvo termiki obraivanih legura zavise od temperature i vremena procesa starenja. Napon teenja RpO2 za leguru Al - 4% Cu, za razliite temperature vjetakog starenja, prikazan je na dijagramu napon teenja - vrijeme starenja, slika 16.4. Za temperaturu starenja od 260 C proces razlaganja prezasienog vrstog rastvora ide veoma brzo od stvaranja malih GP-I i GP-II zona do '-faze. vrstoa raste i dostie maksimum ve poslije manje od 0,1 sata. Ukoliko leguru i dalje drimo na temperaturi starenja, dolazi do pregrijavanja, tj. formiranja stabilne -faze i pada vrstoe.

Slika 16.4. Uticaj temperature i vremena trajanja procesa starenja na napon teenja legure Al-4%Cu Za nie temperature starenja 150 190 C, koje se uglavnom koriste za vei broj legura 150-190 aluminijuma, vrijeme starenja je neto due, ali se dobijaju optimalne vrijednosti vrstoe i dobijaju ujednaenija svojstva po poprenom presjeku. Vjetaki starene legure obino se mogu koristiti u eksploataciji samo do maksimalnih temperatura starenja, jer u protivnom dolazi do prestarijevanja i pada vrijednosti v vrstoe i tvrdoe. Legure sistema Al-Cu. Glavni legirajui element ove familije legura je bakar. Veliki broj legura ove familije pored bakra sadri i magnezijum i manje koliine drugih elemenata (Mn, Si, Fe). magnezijum Jedna od najvie upotrebljavanih legura ove familije je legura poznata pod nazivom e duraluminijum (3,8-4,5%Cu, 0,4 4,5%Cu, 0,4-1%Mg, 0,3-0,9%Mn i 0,2-0,8%Si). Ojaavanje ove legure avanje postie se rastvarajuim ojaavanjem i termikom obradom - talonog ojaavanja. U procesu talonog ojaavanja izluuje se intermetal intermetalno jedinjenje Al2CuMg, kao ojaavajua faza. Duraluminijum se poslije kaljenja izla izlae se prirodnom starenju (4-5 dana), ime se 5 obezbjeuje vea otpornost na koroziju, ili vjetakom starenju na 185 - 195 C. Upotrebljava uje se za izradu dijelova konstrukcija poveane vrstoe i izloenih promjenljivim optereenjima, a gdje se ne zahtijeva vea otpornost na koroziju. Ove legure se najvie upotrebljavaju u avio industriji za izradu elemenata vazduhoplova. Legure sistema Al-Mg-Si. Osnovni legiraju elementi ove familije legura su magnezijum i legirajui e silicijum. Ova kombinacija legirajuih elemenata gradi intermetalno jedinjenje Mg2Si koje se izluuje u procesu talonog ojaavanja. Ove legure su pogodne za ojaavanje termikom obradom i prirodnim ili vjetakim starenjem. Imaju srednje visoku vrstou, neto manje starenjem. vrijednosti vrstoe u odnosu na duraluminijum. U mekom stanju se dobro oblikuju, a kaljene i prirodno starene legure imaju ogranieno oblikovanje. Otporne su prema uticajima . atmosferilija i koroziji. Pogodne s za obradu na automatima. Legure se dobro anodno su oksidiu i tvrdo anodiziraju. Dobro se zavaraju. Legure iz ove familije AIMgSi0,3, AlMgSi0,5, AlSi0,7Mg i AlSi1Mg upotrebljavaju se za Mg proizvodnju dijelova koji se oblikuju savijanjem, za izradu dijelova za bijelu tehniku, za a dijelove vozila, u prehrambenoj industriji, mainogradnji, brodogradnji, za statiki optereene konstrukcije. Legure AlMgSiCu i AlMg1SiCu upotrebljavaju se za izradu raznih polufabrikata (limovi, profili, cijevi), u graevinarstvu, za nosee konstrukcije, za dijelove pneumatskih i hidraulikih cilindara, za auto-industriju za izradu vagona i slino atskih slino.

Legure sistema Al-Mg-Zn. Legure iz ove familije odlikuju se visokom vrstoom, ali smanjenom plastinou. Osnovni legirajui elementi ove familije legura su cink, magnezijum i bakar. Cink i magnezijum grade intermetalno jedinjenje MgZn2, koje se izluuje i talono ojaava leguru. Relativno velika rastvorljivost cinka i magnezijuma u reetki aluminijuma omoguava stvaranje vee gustine talonih estica i otuda ove legure imaju visoku vrstou, ali se smanjuje plastinost i otpornost na koroziju. U poreenju sa duraluminijumom ove legure imaju neto veu osjetljivost na koncentraciju napona i smanjenu otpornost na naponsku koroziiu. Legure iz ove familiie pogodne su za ojaavanje termikom obradom sa prirodnim ili vjetakim starenjem. Dobro se zavaruju. 16.1.2.2. Legure aluminijuma za livenje Legure aluminijuma za livenje imaju nisku temperaturu topljenja, dobru teljivost, tj. sposobnost da rastopljeni metal popuni upljine u kalupu bez preranog ovravanja, dobru livkost to podrazumijeva odlivke bez greaka (bez usahlina, mala sklonost ka obrazovanju toplih prslina i poroznosti), a sve to u kombinaciji sa irokim opsegom mehanikih svojstava i dobrom otpomou na koroziju. Legure aluminijuma dobro se liju u pjeanim kalupima, metalnim kalupima (kokile) i pod pritiskom. Mnogi odlivci od legura aluminijuma za livenje mogu se termiki obraivati u zavisnosti od svojstava koja se ele postii: prirodno starenje, arenje, kaljenje i vjetako starenje. Najvie upotrebljavane legure aluminijuma za livenje su: legure Al-Si, koje se dopunski mogu legirati sa manjim koliinama Mg i Cu, zatim Al-Cu dodatno legirane sa Mn i Ni i legure sistema Al-Mg, dodatno legirane sa Si. Za smanjenje veliine metalnog zrna, a u cilju poveanja mehanikih svojstava legure se modificiraju Ti, Zn, Ni i dr. Mehanika svojstva odlivaka od legura aluminijuma za livenje navedena su u tabeli 16.4. Tabela 16.4. Mehanika svojstva odlivaka od legura aluminijuma za livenje
Oznaka legure AlSi 12.01 AlSi 12.63 AlSi 12.05 AlSi5Mg.01 AlSi5Mg.61 AlSi5Mg.02 AISi10Mg.01 AISi10Mn.81 AISi12Cu.01 AISi6Cu4.01 AlSi8Cu3.01 AlSi8Cu3Fe.05 AISi12CuFe.05 AICu4MgTi.61 AlCu4MgTi.62 AIMg3Si.01 AIMg3Si.81 AlMg5Si.01 AIMg5Si.02 Napon teenja, RP02 (N/mm2) 70-100 80-110 140-180 100-130 150-180 120-160 80-100 180-260 80-100 100-150 100-150 160-240 140-200 220-280 220-300 80-100 120-160 110-130 110-150 Zatezna vrstoa, Rm (N/mm2) 160-210 160-210 220-280 140-180 180-250 160-200 170-220 200-320 150-220 160-200 160-200 240-310 220-300 300-400 320-420 140-190 200-280 160-200 180-240 Kontrakcija A% 5-10 6-12 1-3 1-34 2-5 1,5-4 2-8 1-4 1-4 1-3 1-3 0,5-3 1-3 5-15 8-18 3-8 2-8 2-4 2-5 HB 45-60 45-60 60-100 55-70 70-85 60-75 50-60 80-110 50-65 65-90 65-90 80-120 60-100 90-115 95-115 50-60 65-90 60-75 65-85

Legure sistema Al-Si. Ove legure nazivaju se zajednikim imenom silumini. Osnovni legirajui element je silicijum. Silumini sadre 5 - 13,5% Si. S obzirom na procenat silicijuma, a prema ravnotenom dijagramu stanja Al-Si, to su nadeutektike legure koje sadre veliku koliinu eutektika koji obezbjeduje leguri visoku teljivost i livkost. Silumini AISi12 liju se u pijesku, kokilama i pod pritiskom. To su eutektike legure koje sadre od 11-13% Si, sa strukturom koja se sastoji iz razdvojenog igliastog eutektikuma (+Si) i primarnih kristala silicijuma. Ovakva struktura ima slaba mehanika svojstva. Da bi se popravila mehanika svojstva silumini se modificiraju dodavanjem 0,05-0,8% Na u rastopljeni metal, neposredno pred izlivanje u kalupe. U prisustvu natrijuma, u leguri dolazi do sniavanja eutektike temperature na 564 C, a eutektika koncentracija se pomjera na 14% Si, slika 16.5. Nadeutektika legura sa 12% Si postaje podeutektika legura. Mikrostruktura legure sadri kristale -vrstog rastvora i eutektikuma (sitni kristali -Si + -vrsti rastvor). Ovako dobijena struktura utie na poveanje mehanikih svojstava. Odlivci od silumina AlSi12 ne mogu se termiki obraivati - talono ojaavati. Primjenjuju se za tankozidne odlivke iroke upotrebe. Podnose srednja optereenja i dobro su hemijski postojani.

Slika 16.5. Ravnoteni dijagram stanja legure Al-Si Silumini AlSi5Mg i AlSi1OMg sa sadrajem 5-11% Si dodatno su legirani sa manjim koliinama magnezijuma (0,3-1%), mogu se ojaavati pored modificiranja i talonim ojaavanjem sa izdvajanjem ojaavajue faze Mg2Si. Legura AlSi5Mg lije se u pijesku i kokilama, a koristi se za odlivke motora, u industriji prehrambenih proizvoda, hemijskoj industriji i elektro-industriji. Legura AlSi10Mg lije se u pijesku, kokilama i pod pritiskom, a upotrebljava za tankozidne odlivke iroke upotrebe. Podnosi vea optereenja i ima veu tvrdou. Silumini AlSi12Cu, AlSi6Cu4 i AlSi8Cu3, dodatno legirani sa bakrom (1-4%) mogu se talono ojaavati sa izdvajanjem ojaavajue faze CuAl2. Legura AlSi12Cu lije se u pijesku i kokilama, koristi se za tankozidne odlivke iroke upotrebe. Podnosi srednja optereenja i ima slabu hemijsku postojanost. Legure AlSi6Cu4 i AlSi8Cu3 liju se u pijesku, kokilama i pod pritiskom. Namjenjene su za iroku upotrebu naroito za dijelove izloene viim temperaturama. Legure sistrema Al-Cu. Ovom sistemu legura za livenje pripada legura AlCu4MgTi. Legura sadri 4-5% Cu i manje koliine magnezijuma i titana. Prisustvo titana obezbjeuje sitnija metalna zrna. Poslije termike obrade legura ima visoka mehanika svojstva, posebno na

povienim temperaturama. Legura je sklona krtom lomu zbog prisustva izluenih estica intermetalnih jedinjenja CuAl2 i Al7Cu2Fe na granicama metalnih zrna. Zbog toga legura se koristi u kaljenom stanju, jer su tada intermetalna jedinjenja prevedena u vrsti rastvor. Ako se eli poveati vrstoa, legura se dodatno vjetaki stari na temperaturi od 150 C u trajanju 2-4 sata. Odlivci se dobro obrauju rezanjem, ali imaju slabu otpornost na koroziju, pa se moraju naknadno zatititi. Legura se lije u pijesku i kokilama, a posjeduje slaba livaka svojstva (veliko skupljanje, sklonost ka stvaranju toplih prslina), zbog ega se upotrebljava za odlivke manjih dimenzija i jednostavnih oblika, a gdje se zahtjeva visoka tvrdoa HB 100-130. Legure sistema Al-Mg. Legure aluminijuma za livenje legirane sa magnezijumom AlMg3 i AlMg10 imaju loa livaka svojstva, dobro se obrauju rezanjem, imaju dobru otpornost na koroziju i dobra mehanika svojstva, koja se mogu poveati dodavanjem male koliine Ti i Mn. Struktura legura se sastoji iz -vrstog rstvora i grubih estica intermetalnog jedinjenja Al3Mg2 rasporeenih na granicama metalnih zrna. Legure se termiki obrauju, tako to se na temperaturi kaljenja dre 10-20 sati, da se estice Al2Mg3 potpuno rastvore u -vrstom rastvoru, kako bi se poslije kaljenja dobio jednorodni vrsti rastvor. Legura AIMg3 lije se u pijesku, kokilama i pod pritiskom za izradu dekorativnih dijelova, i hemijski je otporna u morskoj vodi. Legura AlMg10 lije se pod pritiskom. Koristi se za dekorativne dijelove i hemijski je vrlo postojana. Od ove legure izrauju se svjetiljke automobila i dr. Legure AlMg3Si1 i AlMg5Si, dodatno su legirane sa ~1.5% Si sa ciljem popravljanja livakih svojstava. Legura AlMg3Si lije se u pijesku i kokilama, ima dobru livkost i postojanost na povienim temperaturama, hemijski je otporna u morskoj vodi. Koristi se za livenje dekorativnih dijelova. Legura AlMg5Si lije se u pijesku i kokilama, posjeduje dobru livkost i upotrebljava se za izradu odlivaka visoke tvrdoe i postojanih na morsku vodu. Tabela 16.5. Svojstva i upotreba osnovnih Al-legura
Oznaka grupe Al- legura Al-Mn Al-Mg (Al-Mg, Al-Mg3, Al-Mg7) Svojstva i tehnoloka prerada Visoka otpornost na koroziju ali slabija mehanika svojstva. Prerada gnjeenjem. Nepodesna za termiku obradu Postojanost na koroziono dejstvo morske vode. Ako sadre vie Al imaju veu zateznu vrstou. Mogu se liti i gnjeiti ali ne i termiki obraivati. Srednje dobra mehanika svojstva, termika obradivost i vrlo izraena otpornost na koroziju. Mogunost prerade gnjeenjem i livenjem. Otpornost na troenje i mali koeficijent toplotne dilatacije. Mogu se liti i termiki obraivati. Poboljana mehanika svojstva i svojstva termike obrade ali uz smanjenu antikorozivnost. Prerauju se gnjeenjem. Legure najboljih mehanikih svojstava, koje se mogu termiki obraivati i preraivati livenjem, a Al-Zn-Mg legure i gnjeenjem. Sklone su koroziji. Upotreba Za industrijske i kuhinjske ureaje i posue, krovove i ambalau. U brodogradnji, za brodsku opremu i ribarstvo, za hemijsku industriju, za hidroavione. Za putna i inska vozila, u brodogradnji, za mainske dijelove, u graevinarstvu. Za izradu klipova motora SUS.

Al-Mg-Si Al-Si (uz male dodatke Mg, Cu i Ni) Al-Cu Al-Cu-Mg Al-Cu-Si Al-Cu-Mn

Kao predlegure. Za izradu dijelova aviona i drugih vozila podvrgnutih visokim naprezanjima.

16.2. TITAN I Ti-LEGURE Titan je metal srebrenaste boje, male specifine teine, koji do 885 C ima gusto sloenu heksagonalnu kristalnu reetku, a iznad te temperature prostorno centriranu kubnu reetku. Promjena zapremine pri ovoj transformaciji je neznatna, svega 0,1 %, pa radi toga brzina hlaenja nema uticaja na formiranje reetke iz ega proizilazi da se komercijalni titan ne moe termiki obraivati. Njegove fizike osobine se znatno razlikuju od fizikih osobina najee koritenih komercijalnih metala. Tipine osobine titana jesu: visoka taka topljenja, velika otpornost na koroziju u oksidirajuim sredinama, dobre mehanike osobine, mala specifina teina. Zahvaljujui tim osobinama vie od 70% svjetske proizvodnje titana troi se u avionskoj i raketnoj industriji, uglavnom zbog vrlo povoljnog odnosa teine i vrstoe. Od titana se izrauju prvenstveno rotori gasnih turbina i kompresora, ramovi mlaznih motora, zavrtnji i drugi mainski elementi u vazduhoplovstvu. Zbog svojih visokih antikorozionih osobina titan se koristi u hemijskoj industriji za izradu koroziono optereenih posuda i cjevovoda. On je posebno otporan na oksidirajue medije, klor i njegove spojeve, pa se mnogo koristi u PVC industriji, industriji papira i tekstila i kod prerade morske vode. Samo relativno visoka cijena ograniava njegovu veu upotrebu, ali ipak trend potronje titana u svijetu je vrlo visok. Danas se u svijetu proizvodi isti titan i titan trgovakog kvaliteta. Industrijski isti titan komercijalni titan, koji moe biti niske i visoke vrstoe. Fizike osobine istog titana: atomska teina: 47,9 specifina gustoa: 4,54 g/ cm3 temperatura topljenja: 1.820 C taka kljuanja: 3.200 C elektrina provodljivost: 2,38 m/Qmm2 Tabela 16.6. Mehanike osobine istog titana (sa 99,9% Ti) kao i komercijalnog
Osobina Zatezna vrstoa N/mm2 Granica razvlaenja N/mm2 Modul elastinosti N/mm2 Modul klizanja N/mm2 Izduenje % Redukcija presjeka % Tvrdoa HV isti titan 99,9 % 200-300 120-180 110.000 45.000 40-60 70-90 80-100 Komercijalni titan niske tvrdoe visoke tvrdoe 450-550 600-700 300-400 500-600 110.000 110.000 45.000 45.000 20-30 20-25 40-70 40-50 160-180 200-220

Dok je isti titan sa 99,9% Ti relativno mekan i elastian, pa radi toga nepodesan za odreene konstrukcije, titan komercijalnog kvaliteta znatno je vri i predstavlja vrlo dobar konstrukcioni materijal. Mehanike osobine komercijalnog titana u velikoj mjeri zavise od koliine intersticijskih legirajuih elemenata kao to su ugljik, kisik i azot. Sa specifinom gustoom od 4,5 g/cm3 titan spada u lake metale dok je po toplotnim i elektrinim osobinama najblii nerajuim elicima. Titan je nemagnedan. Modul elastinosti kod titana je dvostruko manji nego kod eljeza, ali znatno vei nego kod aluminija i magnezija, poslije

eljeza, najee koritenim metalima. Nizak koeficijent toplotnog irenja omoguuje njegovu primjenu u konstrukcijama gdje se periodino javljaju temperaturna kolebanja. Titan ima znatno bolji odnos trajne dinamike vrstoe prema zateznoj vrstoi od elika i legura Al (0,75 : 0,5 : 0,3 kod proba bez zareza). Trajna dinamika vrstoa titana se kod niskih temperatura poveava. Na povienim temperaturama, izmedju 150 i 400 C, titan ima izuzetno dobre mehanike osobine, meutim u temperaturnom intervalu od 450 do 550 C vrstoa brzo opada. Elektrina i toplotna provodljivost su prilino niske, te je nepogodan u primjeni na objektima gdje se zahtijeva toplotna ili elektrina provodljivost. Karakteristina osobina titana kod povienih temperatura (iznad 400 C) je da prima vee koliine N, O i H sa kojima stvara intersticijske vrste rastvore. Ve koliine iznad 0,6% ovih elemenata znatno smanjuju ilavost i plastinost titana. Poto rastvorljivost plinova u titanu zavisi od temperature, oblikovanja gnjeenjem u vruem stanju, kao i termika obrada titana i Ti-legura se mora izvriti na to niim temperaturama. Tako se vrua plastina prerada izvodi samo nelo iznad temperature rekristalizacije izmedju 600 i 800 oC (nie nego kod elika, iako je Tt titana 1.820 C). Poto titan burno reaguje sa vatrostalnim materijalima i drugim materijalima sa viom takom topljenja, ne moe se liti u kalupe od pijeska ili u kokile uobiajenim metodama. Kod oblikovanja titana i Ti-legura rezanjem mora se raditi sa malim brzinama rezanja i sa intenzivnim hlaenjem, radi loe toplotne provodljivosti tih legura. Alati kod rezanja titana i Ti-legura izloeni su jakim pritiscima i temperaturnim naprezanjima. 16.2.1. Tehnike legure titana U svijetu se danas proizvodi oko 30 tipova titanovih legura koje se mogu podijeliti prema strukturi u legure sa , i + strukturom, ili prema stepenu legirajuih elemenata i mehanikim osobinama u etiri grupe i to: etiri do pet kvaliteta komercijalnog - tehniki istog titana sa zateznom vrstoom od 250 do 550 N/mm2. Razlika meu ovim kvalitetima je samo u stepenu oneienja sa intersticijski elementima C, O i N. Ova grupa titanovih legura ima - strukturu; Legure sa 0,15% paladijuma sa Rm = 400 N/mm2 sa - strukturom; Legure na bazi aluminija i kalaja sa Rm = 850 N/mm2; Legure na bazi vanadija i aluminija sa + - strukturom i Rm= 900 - 2000 N/mm2. Legiranjem se moe vrstoa titana poveati preko 1000 N/mm2, a kod legura koje se mogu termiki ovravati i daleko vie. Legiranjem se moe znatno poveati vrstoa kod povienih temperatura (do 500 oC) kao i vremenska vrstoa. Legure grupa 3 i 4 sa niskim sadrajem intersticijskih legirajuih elemenata su pogodne za rad kod niskih temperatura. Od svih titanovih legura najvie se proizvode Ti-Al-V legure. U USA gdje se oko 90% titana troi u avionskoj i kosmikoj tehnici 64% su legure TiAl6V4, oko 16% isti i komercijalni ritan, dok ostatak od 20% otpada na ostale legure.

16.3. NIKLI Ni-LEGURE Nikl je metal srebrenasto bijele boje, ima relativno visoku specifinu gustinu od 8,9 g/cm3 i temperaturu topljenja 1.453 C. Nikl kristalie u kubnoj povrinski centriranoj reetki koja mu obezbjeuje visoku sposobnost oblikovanja. Nikl ima dobru toplotnu i elektrinu provoljivost, magnetian je do temperature od 360 C, a preko ove temperature je nemagnetian. Tehniki ist nikl, zbog svoje visoke otpornosti na koroziju, upotrebljava se za izradu komponenata maina i ureaja u hemijskoj, prehrambenoj i procesnoj industriji, kao i za komponente u aerokosmonautici i elektronici. Nikl se upotrebljava kao legirajui elemenat u mnogim legurama, jer ima velikog uticaja na poveanje vrstoe ilavosti i otpornosti na koroziju. Najvei praktini znaaj nikl ima preko svojih vatrootpornih legura. 16.3.1. Legure nikla Legure nikla posjeduju visoku vrstou i otpornost na koroziju na povienim temperaturama. Osnovni legirajui elementi u legurama nikla su: Cr, Co i Mo. Dodavanjem i drugih elemenata, kso to su Al, Cu, Ti i Fe, moe se uticati na ponaanje legura nikla u pogledu obrade rezanjem, obrade deformisanjem, livenja i zavarivanja. Legure nikla mogu se ojaavati deformacijom i talono. Za neke najvie upotrebljavane legure nikla u tabeli navedena su mehanika svojstva, hemijski sastav i primjena. Monel 400, je jednofazna legura Ni-Cu za plastinu preradu, koja ima relativno visoku vrijednost vrstoe, izvanrednu otpornost na koroziju u mnogim sredinama i dobro se zavaruje. Deformaciono ojaava. Monel K500, je viefazna legura Ni-Cu, dodatno legirana sa 3% Al i 0,5% Ti. Namijenjena je za plastinu preradu, ima poveanu vrstou i talono ojaava, kao i legura Duranikl 301, legura Ni-Al-Ti. Inconel 600, jednofazna legura Ni-Cr za plastinu preradu, posjeduju visoku vrstou i moe da se deformaciono ojaava. Hastelloy, je legura Ni-Mo-Cr, koja ima dobru otpornost na koroziju i visoku vrstou na povienim temperaturama. Ove legure se upotrebljavaju za plastinu preradu i za livenje. Hastelloy legure za livenje imaju veu krtost, ali imaju veu dugotrajnu vrstou i vatrootpornost u odnosu na legure za plastinu preradu. Nihrom, je legura Ni-Cr-Fe, visoke elektrine otpornosti, a Invar je legura Fe-Ni, koja ima relativno malu osjetljivost na temperaturne promjene. Legure nikla za livenje su sline legurama za plastinu preradu izuzev legura Monel 505 i Inconel 705 koje sadre 4-6% Si, koji gradi tvrdo intermetalno jedinjenje Ni3Si. Ovako disperzno ojaani odlivci mogu se dalje talono ojaavati. Poto imaju veoma malo izduenje od ~ 3 % ove legure se ne mogu obraivati deformisanjem.

Tabela 16.7. Hemijski sastav, mehanike osobine i primjena najvanijih Ni-legura RP02 A Hemijski RM Naizv legure Primjena MPa MPa % sastav Proizvodnja maina za 66%Ni Monel 400 496-828 241-759 8-42 rezanje navoja, 32%Cu vodomjera. Dijelovi gasnih turbina, 78%Ni oprema za termiku Inconel 600 15%Cr 690-1035 345-862 15-35 obradu, dijelovi za 7%Fe elektroniku i nuklearne reaktore. 94%Ni Opruge, alati za plastiku, Duranikl 301 4,5%Al 725-1380 290-1242 8-40 kalupi sa staklom, 0,5%Ti membrane. 65%Ni 2,8%Al Vratila pumpi, ventili za Monel K500 670-1276 358-1070 7-35 0,5%Ti paru, opruge. 30%Cu 60%Ni Visoka toplotna stabilnost, Haslelloy C-4 15%Cr 758 400 54 otporan na naponsku Mo koroziju. 64%Ni Dijelovi opreme za Monel 1411 32%Cu 530 262 35 papirnu industriju. 1,5%Si 68%Ni 15%Cr Dijelovi opreme za Inconel 610 565 262 20 10%Fe mljekare. 2%Nb 63%Ni Monel 505 29%Cu 876 670 3 Sjedita ventila. 4%Si 68%Ni 15%Cr Sabirni vodovi izduvnih Inconel 705 760 655 3 9%Fe gasova. 6%Si

16.4. BAKAR I Cu -LEGURE Bakar je metal koji se iroko upotrebljava kao ist metal i u kombinaciji sa drugim metalima u obliku legura. Bakar je metal crvenkaste boje. Temperatura topljenja mu je 1.083 C. Bakar kristalie u kubnoj povrinski centriranoj reetki. Ima relativno visoku vrijednost specifine gustine od 8,94 g/cm3. Bakar ima visoku elektrinu i toplotnu provodljivost koje zavise od njegove istoe i stanja. Bakar posjedite dobru u otpornost na koroziju u obinim atmoslerskim uslovima, slatkoj i morskoj vodi i drugim agresivnim sredinama, ali je neotporan na organske kiseline, amonijak i gasove koji sadre sumpor. Bakar se dobro obraduje deformacijom, loe se obrauje rezanjem i ima loa livaka svojstva (rastopljen lako rastvara gasove pa odlivci poslije ovravanja ostaju porozni i imaju veliko skupljanje). Mehanika svojstva tehniki istog bakra (99,9%) u arenom stanju i hladno deformisanog bakra data su u tabeli16.8: Tabela 16.8. Mehanike osobine bakra Tehniki isti bakar (99,9%) Hladno deformisan bakar RM = 220 N/mm2 RM = 345 N/mm2 2 RP02 = 33 N/mm RP02 = 310 N/mm2 A5 = 45 % A5 = 6 % 2 E = 115000 N/mm E = 115000 N/mm2 Tehniki ist bakar upotrebljava se za: oluke, krovne pokrivae, elektrine provodnike, sabirne vodove, hladnjake automobilskih motora, zaptivaa, tamparske valjke, zakovice i dr. Bakar se dobro legira sa mnogim metalima dajui veliki broj inenjerski korisnih legura. Termiki rafinisani bakar sadri 99,5-99,9% bakra (sa 0,3-0,5% Cu2O) i veoma je plastian pa se moe preraivati mehanikim putem (izvlaenjem i valjanjem). U cilju dobijanja jo istijeg bakra (99,97-99,9%) potrebnog za elektrotehnike svrhe i bolje iskorienje plemenitih i rijetkih metala, savremena metalurgija bakra koristi na kraju i elektrolitiku rafinaciju bakra. Elektroliza se odvija u elektrolitikim lancima sa vie pari elektroda, u kojima su anode ploe od termiki rafinisanog bakra (debljine 40-50 mm), a katode limovi od elektrolitikog bakra. Elektrolit je rastvor bakar-sulfata u razblaenoj sumpornoj kiselini. Elektroliza je ekonominija to je istiji anodni bakar. Anodni bakar se tokom ovog procesa rastvara i izdvaja na katodi u gotovo istom hemijskom obliku. Neistoe se skupljaju rastvorene u elektrolitu, a plemeniti metali u tzv. anodnom mulju. Elektrolitika rafinacija je skupa zbog velike potronje elektrine energije (720-1.800 MJ/t Cu), koja u ukupnim trokovima elektrolize iznosi 30-40%. Ovi trokovi se djelimino kompenzuju postignutom cijenom za dobijene plemenite i rijetke metale, a mogu se smanjiti i podeavanjem tehnolokog procesa na manju potronju elektrine energije. 16.4.1. Legure bakra Mehanika svojstva i otpornost na koroziju bakra mogu se poboljati legiranjem. Glavni legirajui elementi u legurama bakra su: Zn, Sn, Al, Si, Pb i drugi metali. Za ojaavanje jednofaznih legura bakra koriste se obino rastvarajue ojaavanje i deformaciono ojaavanje. Kod dvofaznih legura koristi se talono i disperzno ojaavanje i ojaavanje faznim transformacijama.

Bakar gradi dvije osnovne grupe legura: mesing - legure bakra sa cinkom, bronze - legure bakra sa drugim metalima (Sn, Al. Be, Pb). 16.4.1.1. Legure bakra sa cinkom Ove legure su najrasprostranjenije legure bakra sa vrlo raznolikom primjenom, zbog toga to imaju dobru elektnnu i toplotnu provodljivost, dobra mehanika svojstva, dobru otpornost na koroziju i sposobnost prerade u hladnom i toplom stanju. Legure bakra sa cinkom mesing mogu biti dvokomponentne i viekomponentne legure. Bakar sa cinkom obrazuje pored osnovne -faze i niz drugih faza , i , kako je to pokazano na dijagramu stanja CuZn. Bakar sa cinkom najprije gradi -fazu, koja predstavlja vrsti rastvor cinka u bakru, i koja je stabilna do sadraja od 35% Zn i ima kubnu povrinski centriranu reetku. Ovaj jednofazni -mesing je relativno mek, plastian i lako se obraduje obradom deformisanjem u hladnom i toplom stanju. Poveanjem sadraja cinka u leguri (preko 35% Zn) pojavljuje se u strukturi, na sobnoj temperaturi, pored -faze i -faze. -faza predstavlja vrsti rastvor na bazi jedinjenja CuZn sa kubnom prostorno centriranom reetkom i ima veu tvrdou i vrstou u odnosu na -fazu. Dvokomponentne legure sistema Cu-Zn mogu sadrati i manje koliine Al, Fe, Ni, Sn, Mn, Pb i drugih elemenata. Legirani dvokomponentni mesing naziva se specijalni mesing ili viekomponentni mesing. Specijalni mesing ima veu vrstou, tvrdou, otpornost na koroziju, otpornost na habanje i dobru obradivost rezanjem. Dobro se oblikuje u toplom stanju, a neke legure i u hladnom stanju. Dobro se tvrdo lemi. Specijalni mesing ima obino dvofaznu strukturu +'. Dodavanjem dovoljne koliine nikla poveava se rastvorljivost cinka u bakru, ime se smanjuje -faza i dvofazni +' mesing prelazi u jednofazni -mesing. Prema nainu prerade mesinge dijelimo na: mesinge za plastinu preradu mesinge za livenje. Plastinom preradom od mesinga se izrauju: ploe, limovi, trake, profili, cijevi, ice i okovci. Od legura mesinga za livenje mogu se dobiti odlivci liveni u pijesku, kokilama, pod pritiskom i centrifugalno. 16.4.1.2. Legure bakra sa kalajem Ove legure bakra nazivaju se kalajne bronze i sadre do 13% Sn. Prema ravnotenom dijagramu stanja legure Cu-Sn, slika 16.6, u strukturi kalajne bronze nalazi se faza - vrsti rastvor kalaja u bakru sa povrinski centriranom kubnom reetkom. Veliki broj kalajnih bronzi sadri do 7% Sn i obino imaju jednofaznu strukturu koja se sastoji iz -vrstog rastvora. Sa porastom kalaja u leguri do 13% Sn struktura postaje dvofazna, pored -vrstog rastvora prisutan je i eutektoid (+). U cilju popravljanja mehanikih svojstava, tehnolokih svojstava, otpornosti na habanje i koroziju, kalajne bronze mogu se dodatno legirati sa: Zn, Fe, P, Pb, Ni i drugim metalima.

Slika 16.6. Ravnoteni dijagram stanja legure Cu-Sn Sve kalajne bronze prema nainu prerade dijele se na: kalajne bronze za plastinu preradu i kalajne bronze za livenje. Kalajne bronze za plastinu preradu su jednofazne i sastoje se samo iz -vrstog rastvora. Poslije obrade deformacijom imaju povienu vrstou i elastina svojstva. Plastinom preradom izrauju se u zavisnosti od vrste bronze: ploe, limovi, trake, profili, ipke, cijevi. Kalajne bronze za livenje sadre vee koliine Sn, Zn, Ni, Pb i manje koliine P. Imaju dvofaznu strukturu koja se sastoji iz -vrsti rastvor + krti ukljuci -faze (Cu31Sn8). Kalajne bronze za livenje imaju dobra livaka svojstva (dobru teljivost, malo skupljanje), visoku otpornost na koroziju i dobra antifrikciona svojstva. Ove legure upotrebljavaju se za livenje dijelova sloenog oblika (livenje u pijesku, u kokilarna, pod pritiskom i centrifugalno). 16.4.1.3. Legure bakra sa alurninijumom Legure bakra sa aluminijumom nazivaju se aluminijumske bronze. Aluminijumske bronze koje se upotrebljavaju u inenjerskoj praksi su dvokomponentne i viekomponentne. Viekomponentne aluminijumske bronze dodatno su legirane sa Fe, Mn i Ni u razliitim kombinacijama. Aluminijumske bronze odlikuju se visokom vrstoom, posebno na povienim temperaturama. Imaju visoku dinamiku vrstou. Otporne su prema koroziji, kiselim sredinama i morskoj vodi. Otporne su na visokim temperaturama i prema eroziji. Legure koie sadre do 9% Al na sobnoj temperaturi su jednofazne i sastoje se samo iz -faze, vrstog rastvora aluminijuma u bakru. -faza odlikuje se visokom plastinou, ali malom vrstoom. Aluminijumske bronze sa oko 9-11% Al i legirane sa Fe, Ni i Mn mogu se termiki obraditi (kaljenjem u vodi sa temperature od 980 C i otputanjem na 400 C), ime se postie dobra kombinacija mehanikih svojstava: visoka vrstoa, veoma dobra plastinost, dobra ilavost i tvrdoa. Prema nainu prerade aluminijumske bronze dijele se na: aluminijumske bronze a plastinu preradu i aluminijumske bronze za livenje. Jednofazne aluminijumske bronze za plastinu preradu pogodne su za obradu deformisanjem u toplom i hladnom stanju, dok se dvofazne obraduju samo u toplom stanju.

Poslije obrade deformisanjem u hladnom stanju poveava se vrstoa i svojstva elastinosti. Prije obrade deformisanjem legure se homogenizaciono are na temperaturi od 700 - 750 C, da bi se odstranila dendritna kristalna segregacija nastala u procesu livenja. Plastinom preradom izrauju se u zavisnosti od vrste bronze: ploe, limovi, ipke, profili, cijevi, otkovci. Aluminijumske bronze za livenje imaju neto slabija livaka svojstva u odnosu na kalajne bronze, imaju vei koeficijent skupljanja, a odlivci nisu porozni. Od njih se dobijaju razni odlivci sloenih oblika. Dvokomponentne legure mogu se liti u pijesku i kokilama, a viekomponentne legure se liju u pijesku, kokilama i centrifugalno. 16.4.1.4. Legure bakra sa berilijumom Legura bakra sa berilijumom naziva se berilijumova bronza, a sadri 1-2,5% Be i 0,2-0,5% Co(Ni). Berilijumova bronza sadri izvanrednu kombinaciju svojstava: visoku zateznu vrstou Rm= 1.140-1.340 N/mm2, napon teenja Rp02= 690-890 N/mm2, izduenje A5= 4-10% i tvrdou HRC 38. Ima visoku elektrinu i toplotnu provodljivost, dobru otpornost na koroziju, otpornost na habanje, dobro se lije, obrauje se deformisanjem u toplom i hladnom stanju, dobro se obrauje rezanjem, dobro se zavaruje. Visoku vrstou berilijumova bronza dobija talonim ojaavanjem. Pri zagrijavanju legure na temperaturi od 800 C obrazuje se jednofazni -vrsti rastvor. Poslije brzog hlaenja dobija se prezasieni -vrsti rastvor. Ojaava se starenjem neposredno poslije kaljenja ili plastinom deformacijom poslije kaljenja. Starenje se provodi na temperaturi od 300-315 C u trajanju od 3 sata. U fazi starenja iz prezasienog -vrstog rastvora izdvajaju se disperzne estice 2-faze (CuBe), koje predstavljaju koherentni talog i time jako poveavaju vrstou. Ove legure se upotrebljavaju za opruge, zupanike, membrane, ventile, dijelove izloene habanju, a naroito za dijelove maina i ureaja kod kojih se zahtjeva da u toku rada ne varnie (naftna i hemijska industrija). Takoe se koriste za izradu hirurkih instrumenata. 16.4.1.5. Legura bakra sa olovom Ove legure bakra i olova nazivaju se olovne bronze. Kako se olovo ne rastvara u bakru, to se struktura olovnih bronzi sastoji iz kristala tvreg bakra i mekog olova izdvojenog na granicama metalnog zrna ili u meudendritskim prostorima. Ovakva struktura olovne bronze obezbjeuje visoka antifrikciona svojstva. Mehanika svojstva zavise od sadraja olova. Dvokomponentna olovna bronza CuPb25.01 upotrebljava se za izradu kliznih leajeva koji rade pri velikim brzinama i povienim pritiscima. Zbog slabih mehanikih svojstava (Rm= 6080 N/mm2) ova olovna bronza se naliva u tankom sloju na elinu osnovu kliznog leita. Dvokomponentne olovne bronze se dodatno legiraju sa Sn i Ni, koji se rastvaraju u bakru, ime se poveava vrstoa i otpornost na koroziju. Jedna od najvie upotrebljavanih viekomponentnih olovnih bronzi je CuPb10Sn10.01, koja sadri 8-11% Pb i 9-11% Sn, ima zateznu vrstou Rm= 180 N/mm2, napon teenja RP02 = 80 N/mm2, izduenje A5 = 8%, a tvrdoa joj je HB 65. Zbog dobrih mehanikih svojstava od ovih bronzi mogu se izraivati klizni leajevi bez eline osnove. Ova viekomponentna olovna bronza ima dobra klizna svojstva, dobru otpornost na habanje i koroziju. Upotrebljava se za klizne leajeve sa veim optereenjem na povrinu, za klizne leajeve radilice motora sa unutranjim sagorijevanjem.