Geografija Bosne i Hercegovine I

Ime, veliina i geografski poloaj BiH

Ime BiH
Naziv Bosna se po prvi put spominje u djelu De administrando imperium (O upravljanju carstvom) vizantijskog cara Konstantina Porfirogeneta u 10 stoljedu. Tu se ona pod nazivom Bosona spominje zajedno sa naseljenim mjestima u porijeju gornje Bosne ( ?Desrela i Kodena-naselja oko Kaknja). Juni dio nae drave zvani Hercegovina po prvi put se spominje 1448. godine. Tada je oznaavala posjed Herceg Stjepana, vladara humske zemlje. Znai, dobila je naziv po njegovoj tituli Hercoga, pa je narod preimenovao to u Herceg. Smatra se da je naziv Bosna nastao od indoevropske rijei bok, bos, bosana to znai voda.

Veliina BiH
Prema podacima statistikog zavoda BiH iz 1991. godine povrina nae drave iznosi 51 129 km2. Dakle, po svojim povrinskim dimenzijama BiH spada u red manjih drava Evrope i svijeta. Od nje su po povrini manje Danska, Albanija, vajcarska, Makedonija, Slovenija i td.

Geografski poloaj BiH

BiH se nalazi u umjereno toplom pojasu sjeverne hemisfere. U regionalnom smislu sa politiko-ekonomskog aspekta regionalizacije pripada zapadnom Balkanu, odnosno nalazi se u zapadnom dijelu regije Jugoistone Evrope. o Geologija i geomorfologija: BiH se nalazi u subdukcijskoj zoni; sistem Dinarida (alpsko-himalajski pojas); o Hidrografija: BiH je zemlja dva sliva (Jadranski-oko 30% i Crnomorski-oko 70%); o Klima: Umjereno-kontinentalna, ali i planinska i izmijenjena sredozemna; o Flora i fauna: Holarktika oblast. Najsjevernija taka u BiH je Donja Gradina nedaleko od uda Une u Savu; 45 16 SG. Najjunija taka u BiH nalazi se u opdini Trebinje, a naziva se Podtirovnik; 42 33 SG. Najistonija taka je lijebac u opdini Bratunac; 19 07 IGD. Najzapadnija taka je Bugar u opdini Bihad; 15 47' IGD. Dakle, udaljenosti izmeu navedenih taaka iznose preko 300 km (I-Z).

Geografski poloaj BiH sa fiziko-geografskog aspekta generalno se moe okarakterisati kao konkretni poloaj izmeu Panonske zavale na sjeveru i Jadranskog mora na jugu, koji defakto predstavlja duboki zaliv Sredozemnog mora. Sa saobradajno-geografskog aspekta naa drava je tranzitna zemlja, jer povezuje srednjoevropski hinterland (misli se na unutranjost kontinenta) sa Jadranskim, odnosno Sredozemnim forelandom na jugu. Takoer, preko teritorija nae zemlje alpske zemlje na sjeverozapadu su povezane sa zemljama centralnog Balkana i zemljama Bliskog istoka na jugoistoku. Upravo zbog ovakvog kontaktnog poloaja BiH je bila esto u sferi interesa velikih svjetskih sila u zadnjih 1000 godina. Prethodno navedeno bilo je uzrokom preplitanja razliitih kulturnih i civilizacijskih utjecaja sa istoka i zapada.

Granice BiH
Duina granica BiH ukupno iznosi 1539 km. Granica nae zemlje je mahom kopnena granica koja se moe okarakterisati kao: o Suhozemna; o Rijena; i o Jezerska. Manjim dijelom svoga pruanja granica nae drave je morska na duini od svega 12 km?. Na sjeveru, zapadu i jugu na duini od 931 km naa drava granii sa republikom Hrvatskom. Na istoku granina linija prema susjednoj Srbiji iznosi 357 km. Na jugoistoku naa zemlja granii sa Crnom Gorom na duini od 249 km.

Fiziko-geografski opis granica BiH

Sjevernu granicu u potpunosti predstavlja meandrirajude rijeno korito rijeke Save na duini 331 km. Vedi dio spomenute rijene granice predstavlja rijenu granicu s Hrvatskom, a manji od Jamene do uda Drine u Savu izraava granicu sa Vojvodinom, odnosno susjednom Srbijom. Sjeveroistonu granicu BiH u potpunosti izraava rijeni tok Drine od njenog uda kod Bos. Rae do Zvornika, nakon ega sektor istone granice predstavljaju vjetake akumulacije hidroelektrane Bajina Bata, odnosno HE Perudac. Od mjesta Zemljice naa istona granica poprima izrazito suhozemni karakter. Prua se najviim hrbatom planine Zvijezde (1676 m). Zatim sijee srednjeplaninska uzvienja u porijejima doline Lima i Uvca. Potom presijeca planinu Kova (1537 m) kod ajnia gdje se nedaleko od graninog prijelaza Metaljka nalazi tromea izmeu BiH, Srbije i Crne Gore. Juno od spomenute planine granica se prua terenima Bukovice, potom presijeca dolinu Dehotine nakon ega poprima izrazito planinski karakter, jer se prua vrhuncima Ljubinje (2238 m), Maglida (2386 m) i Volujaka (2297 m). Na tom potezu granica je mjestimino rijena, jer je na duini od oko 30-ak km predstavlja rijeka Tara. Zatim neto junije granica poprima meridijanski karakter na potezu od Lebrnika do jugoistonog ruba Gatakog polja. Dalje prema jugu prua se krakim terenima Rudina.
2

Nedaleko od Bilede presijeca duboku akvatoriju Biledkog jezera. Jugoistona granica nae zemlje, zatim se prua preko visokog masiva Orijena do vrha Vuji zub (1803 m) odakle se sputa do najjunije take Podtirovnik koja se nalazi na tromei Crne Gore, BiH i Hrvatske. Junu granicu BiH izraava granina linija sa uskim dubrovakim primorjem koja je na odreenim dionicama (Dubrovaka rijeka, Mlini) udaljena oko kilometar od Jadranskog mora. Kod zaliva Neum-Klek nalaze se vrlo znaajne morske granice gdje je BH obala duga 24 km. Zatim granica poprima kopneni karakter. Generalno je usmjerena pravcem sjeverozapad-jugoistok, prua se preko apljinsko-Hutovske zavale gdje presijeca rijeni tok Neretve. Zatim se protee preko niskog Rastakog polja i okrenih humova sve do ulegnuda Imotsko-Bekijskog polja. Okrenim terenima nastavlja se pruati u smjeru sjeverozapada gdje nakon graninog prijelaza Kamensko poprima planinski karakter. Prua se najviim hrbatima Kamenice (1856 m)-Dinara (1913 m)-Ilica (1654 m). Nakon toga granica se prua gornjim pounjem, te odjeljuje Liku od Bos. Krajine. Na tom potezu granica je mjestimino i rijena, predstavljena rijenim koritom Une (uzvodno od Martin Broda i kod trabakog buka). Na krajnjem sjeverozapadu granica sijee najvii hrbat planine Pljeevice, zatim povija u pravcu sjevera preko niske unsko-koranske zaravni i pobra prekounske Krajine (u opdini Velika Kladua i Buim). Zatim ponovo izbija na rijeku Unu (uzvodno od Bos. Novog) kojom se prua sve do Jasenovca, odnosno do uda Une u Savu.

Historijsko-geografski razvoj BiH

Prema historijskim izvorima BiH je u srednjem vijeku negdje u X stoljedu predstavljala jednu labavu teritorijalnu cjelinu sastavljenu od nekoliko srednjovjekovnih upa u podrujima gornjeg porijeja Bosne i Vrbasa. Tek krajem XII vijeka Bosna za vrijeme bana Kulina stie oblike samostalnosti i dravnosti. Tada se njezin teritorij iri na sjeveroistoku do podruja upe Soli. Na istoku njezine granice dopiru do Drine, a na jugu do rijeke Neretve. Tek u XIV stoljedu pod vladavinom dinastije Kotromanida srednjovjekovna Bosna doivljava svoj politiki, vojni i teritorijalni prosperitet koji je ostvaren vojnim pobjedama. Tada su Bosni pripojeni iroki prostori Hercegovine i Zavrja na jugozapadu sadanje Bosne (Livno, Duvno, Glamo). Za vrijeme bana Tvrtka Kotromanida II srednjovjekovna Bosna se nalazi na vrhuncu svoje modi. Nakon vojne pobjede nad ugarskim kraljem Ludovikom II Tvrtko se okrunio za kralja Srbljem i Bosni. Tadanja Tvrtkova Bosna prostorno je obuhvatala teritorij vedi od 65 000 km2. Na jugozapadu je obuhvatala vedi dio Dalmacije sa izuzetkom utvrenih gradova Zadra, Splita, Omia i Dubrovnika koji su pripadali Mletakoj Dalmaciji. Na jugoistoku je obuhvatala zapadnu Crnu Goru i jugozapadnu Srbiju odnosno teritorij Sandaka. Nakon Tvrtkove vladavine teritorij Bosne je izloen estim vojnim upadima Ugarske vojske sa sjevera i Osmanlija sa istoka. Dodatnu potekodu opstanka srednjovjekovne Bosne predstavljala je nesloga domade vlastele. Tako tokom XV stoljeda Osmanska vojska postepeno preuzima kontrolu nad istonim dijelovima srednjovjekovne Bosne.
3

Osvajanje bosanskog teritorija traje sve do 1591. godine kada padom Bihada Bosna cjelovito potpada pod vlast Osmanske imperije. Prilikom svojih osvajanja bosanskog teritorija u XV i XVI vijeku Osmanlije su uspostavljale tzv. krajita koja oznaavaju vojno-administratine jedinice. Naknadno spomenuta krajita su proirivana u veda vojno-administrativna i politika podruja zvana sandak. Tako je ved u XVI stoljedu formiran Bosanski paaluk. Godine 1606. tzv. Mirom na udu itve odreena je granica Osmanske imperije na sjeverozapadu prema tadanjim evropskim silama. Tada je Bosanski paaluk obuhvatao veliku povrinu, vedu od 100 000 km2 kojeg su pored sadanjeg teritorija BiH predstavljali vedi dijelovi susjedne Hrvatske (Slavonija, Banija, Lika, te vedi dio Dalmacije bez utvrenih gradova). Zatim dijelovi Boka-Kotorskoga zaljeva, te veliki dio Crne Gore. Na krajnjem sjeveroistoku u sastav Bosanskoga paaluka ulazila su podruja Mave i Pocerine u susjednoj Srbiji, te Sandak na jugoistoku. Poslije Karlovakog mira tokom XVII i XVIII stoljeda dolazi do vojnih poraza Osmanske vojske to je rezultiralo serijom mirovnih sporazuma. Tada se formira sadanja sjeverna i zapadna granica. Sjeverna granica je predstavljena rijekom Savom koja je u tim vremenima predstavljala znaajnu vojno-geografsku prepreku. Na sjeverozapadu, zapadu i jugozapadu granica paaluka postepeno se pomjera ka teritoriju sadanje Bosne. Prvo je to tzv. linea grimani koja je dobila naziv po mletakom opunomodeniku ovaniju Grimaniju. Pruala se na liniji od Meidije glavice kod Knina preko toka gornje Cetine do Imotskog i Gabele na jugoistoku. Osamostaljenjem Srbije i Crne Gore poetkom XIX vijeka formira se istona i jugoistona granica BiH. Godine 1878. BiH defakto ulazi u sastav Austro-Ugarske monarhije. Upravo tada na mirovnom Berlinskom kongresu odreene su granice savremene BiH koje su tada utvrene vojno-politikim dogovorom izmeu Austro-Ugarske, Osmanske imperije, Rusije, Francuske i Velike Britanske imperije. Tadanja granica potvrena je na Drugom zasjedanju AVNOJ-a 1943. godine kada su granice BiH priznate kao republike. Tada je BiH odmah poslije zavretka Drugog svjetskog rata imala dva izlaza na more. Pored onog kod Neum-Kleka drugi je bio izlaz kod Herceg Novog povezan dolinom Sutorine sa podrujem dananje opdine Trebinje. Treba naglasiti da je BiH priznata kao samostalna drava sa meunarodno priznatim granicama 06. aprila 1992. godine.

Geoloke karakteristike BiH

Podruje nae zemlje imalo je burnu geoloku historiju obiljeenu ciklusima sedimentacije koji su se smjenjivali sa tektonskim orogenetskim fazama obiljeenim boranjem, navlaenjem i rasjedanjem uz pratede pojave seizmizma i magmatizma.

Paleozoik u BiH
Najstarije stijene su otkrivene u jugoistonoj Bosni kod naselja Praa i Ustikolina. Silurske su starosti to je utvreno paleontolokom analizom naenih fosila konodonata. Uglavnom stijene paleozojske starosti otonog su rasprostiranja i razliitog litolokog sastava na podruju BiH. U BiH se izdvaja vie paleozojskih obasti: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Podruje sansko-unskog paleozoika; Paleozojske naslage okoline Kljua; Paleozojsko podruje Jezero i Sinjakovo; Paleozoik Vranikog gorja (Vraniko kriljavo gorje); Paleozoik jugoistone Bosne; Paleozoik istone Bosne.

Unsko-sanski paleozoik obuhvata podruja zapadno od srednjeg toka Sane u kome su otkrivena bogata leita eljezne rude (rudnik Ljubija). Na tom podruju litoloki preovladavaju pjeari, kriljci i krenjaci karbonske starosti. Paleozoik Kljua i okoline predstavljaju uglavnom mikro lokaliteti sa stijenama paleozojske starosti. Uglavnom su zastupljeni litoloki lanovi koji pripadaju karbonu i permotrijasu sa nalazitima magnetita i pirita. Paleozoik Jezera i Sinjakova mikro lokacijskog je obiljeja. Nalazi se u slivu sredinjeg toka rijeke Plive u zapadnoj Bosni. Na tom podruju uglavnom preovladavaju devonske naslage krenjaka, paleozojski kriljci i permski pjeari. Vraniki paleozoik nalazi se na podruju izmeu ilidansko-busovakog rasjeda na sjeveroistoku, vrbaskog rasjeda na jugozapadu, doline Lave i Rike? na sjeveru i dolina Neretve, Treanice i Zujevine na krajnjem jugoistoku. Reljefno je predstavljeno planinskim morfostrukturama vranikog antiklinorijuma (Ivan planina, Bitovnja, Lopata, Pogorelica, Zec, Vranica, Radovan, Kruica i Komar). Uglavnom ovo podruje litoloki grade kriljci silursko-devonske starosti, te rioliti (kisele efuzivne stijene), dok najvie planinske terene grade permski dolomiti i krenjaci. Paleozoik jugoistone Bosne geografski izraava padine istone Jahorine i zapadne dijelove planine Vuevice istono od Gorada. Na povrini od oko 1300 km 2 zastupljeni su pjeari, kriljci i krenjaci paleozojske starosti. U istonoj Bosni paleozojske naslage zahvataju povrinu od oko 1200 km 2 na podrujima Bira, Osata i Ludmera. Uglavnom preovladavaju karbonatni klastiti i metamorfiti.

Mezozoik u BiH
Krajem paleozoika sjeverni kontinentalni blokovi ujedinili su se u kontinent Lauroaziju, dok su juni jo bili spojeni u Gondvanu. Oceanski zaliv Pantalasa procesom spreadinga poeo je da se iri ime je dolo do razvitka Tetis oceana kojim su zapravo bila razdvojana dva spomenuta super kontinenta. Tada je u zapadnom dijelu preovladavala plitkovodna marinska sedimentacija ijim su dugotrajnim procesom formirane debele naslage mezozojskih krenjaka i dolomita bududeg dinarskoga kopna. Nastanak Dinarida vezujemo za pokrete alpske orogeneze koja je poela u trijasu i traje do danas. Pored dominantnih karbonatnih naslaga krenjaka i dolomita dinarsko podruje izraavaju izduene zone jursko-krednog flia, zatim tvorevine donje trijaskih klastita. Sloenim procesima subdukcije na sjeveroistonom rubu Dinarida formirani su blokovi ofiolita i heterogene stijene tzv. vulkanogeno-sedimentne formacije zvane ofiolitski melan. U tektonskom smislu ovo je podruje izraavalo sloenu subdukcijsku zonu obiljeenu konvergencijom afrike kontinentalne megaploe sa juga, odnosno evroazijske megaploe sa sjevera. Dakle ovo je podruje subdukcijska zona kolizijskog tipa. Tokom jure odvojeni dio afrike megaploe zvani jadranska mikrotektonska ploa krenuo je u pravcu sjevera to je rezultiralo potiscima kojim su kasnije tokom kasnijeg mezozoika i tercijara formirani planinski masivi i hrbati Dinarida. Novijom tektonskom regionalizacijom podruja BiH Dinaridi su podijeljeni na: o Unutranje Dinaride; o Sredinje Dinaride (tzv. Prelazna dinarska zona); i o Vanjske (Spoljanje) Dinaride. Unutranji Dinaridi Unutranji Dinaridi na podruju BiH u cjelosti obuhvataju podruja sjeverne, sjeveroistone i istone Bosne. Njihovu jugozapadnu granicu prema susjednoj prelaznoj dinarskoj zoni (Sredinji Dinaridi) izraava zamiljena linija na potezu Foa-Romanija-Vare-Vranduk-dolina Vrbanje-Banja Luka-Bos. Novi. U okviru Unutranjih Dinarida BiH mogu se izdvojiti dvije glavne strukturno-facijalne jedinice, a to je: o Savska zona sa pojasom horstova i rovova sjeverne Bosne; i o Centralni dinarski ofiolitni pojas koji zahvata podruja od Kozare na sjeverozapadu do planine Varde nedaleko od Rudog na jugoistoku. Pojas horstova i rovova na krajnjem sjeveru predstavljen je bazenskim ulegnudima koja su formirana u rov-sinklinalnim udubljenjima tokom novije etape alpske orogeneze. Horstovi Majevice, Kozare, Motajice vezuju se za intenzivno rasjednu tektoniku krajem neogena i u kvartaru. Daleko sloenije litologije je centralni dinarski-ofiolitski pojas. Njegova izrazito sloena tektogeneza vezuje se za nekadanju jursku subdukcijsku zonu.

Prema naunim hipotezama pretpostavlja se da je na tom podruju dolo do prvobitnog razlamanja oceanske kore, te navlaenja ofiolitskih blokova tokom laramijske i pirinejske orogenetske epohe. U ofiolite spadaju ultrabazine i bazine magmatske stijene, kao to su peridotiti, serpentiti, lerzoliti koji imaju manji udio SiO2. Spomenuti tektonski procesi prodora dubinskih intruzivnih stijena bili su obiljeeni pratedim metamorfizmom, te su esti amfioboliti. Rubove blokova ultramofita litoloki obiljeavaju stijene izrazito heterogenog sastava, kao to su jurski klastiti, krenjaci, ronaci. U literaturi se nazivaju stijenama tzv. ofiolitnog melana ili stijenama tzv. dijabaz-ronjake formacije. Sredinji Dinaridi ili prelazna dinarska zona Sredinji Dinaridi se esto u geolokoj literaturi nazivaju zona paleozojskih kriljaca i mezozojskih krenjaka. U geografskom smislu to je podruje izrazito sloene geoloke strukture i stijenskog sastava. Predstavlja kontaktnu zonu izmeu Unutranjih i Vanjskih Dinarida. Pored paleozojskih podruja jugoistone Bosne, unsko-sanskog paleozoika na sjeverozapadu markantno strukturno-facijalnu jedinicu predstavlja Vraniki paleozoik. Strukturno-facijalna jedinica durmitorskog flia na krajnjem jugoistoku i bosanska flina zona na sjeveroistoku Sredinjih Dinarida markiraju podruja nekadanjeg dubokomorskog troga ili rova tokom jure i krede. Mezozojski krenjaci trijaske starosti uglavnom dominiraju u jugoistonom dijelu Prelazne dinarske zone. U ovom podruju formirane su i magmatske stijene koje su odraz paleozojskog i mezozojskog dubinskog magmatizma i efuzivnog vulkanizma. Upravo ta podruja obiljeavaju leita olova, cinka, mangana, bakra, eljezne rude i td., to je sluaj i sa podrujima oko Srebrenice u Unutranjim Dinaridima. Vanjski ili Spoljanji Dinaridi Vanjski ili Spoljanji Dinaridi uglavnom geotektonski predstavljaju najvedi dio Hercegovine, jugozapadne i zapadne Bosne. Na tom podruju litoloki dominiraju mezozojski krenjaci i krenjaci sa ulocima dolomita debljine i preko 4 000 m. Nastali su dugotrajnom sedimentacijom koja je trajala od gornjeg trijasa do eocena u zapadnom podmorju nekadanjeg Tetis oceana. U strukturnom smislu preovladavaju kompresijske, borane, navlane i rasjedne strukture. To je podruje irokih navlanih pojaseva. Antiklinalna uzvienja najede grade stariji mezozojski krenjaci i dolomiti koji su navueni preko mlaih tercijarnih klastita (bree, konglomerati, gline, pjeenjaci). Spomenute meke klastine naslage glavnom ispunjavaju dna? sinklinalnim ulegnudima. Rasjedni kontakt starijih krenjaka i mlaih flieva esto je obiljeen pojavama boksitne rude (Hercegovina i zapadna Bosna).

Kenozoik u BiH
Kenozojsku eru obiljeava nastavak alpske orogeneze koju izraava vie tektonskih orogenetskih epoha. Prijelaz iz paleogena u neogen obiljeen je nabiranjem i navlaenjem to je rezultiralo formiranjem dinarskoga kopna. Tokom neogena aktiviranjem horizontalnih smiudih rasjeda nastaju prostrani neogeni bazeni. U Unutranjim Dinaridima tokom tercijara aktivni su procesi dubinskog magmatizma (Prosara, Motajica) i vulkanizma (okolina Srebrenice). U neotektonskom razdoblju intenzivira se rasjedna tektonika kojom su formirani strukturni blokovi Dinarida. Dolazi do neotektonskog izdizanja i formiranja visokih dinarskih planina koje su tokom pleistocena bile izloene djelovanju ledenjake egzaracije na to su upuduju morenski nanosi. Najnovije holoceno razdoblje litoloki predstavljaju aluvijalni, proluvijalni, deluvijalni i koluvijalni nanosi.

Seizmo-tektonske karakteristike podruja BiH

Teritorij BiH predstavlja jedno od aktivnijih seizmo-tektonskih podruja Evrope. Sa ovoga stanovita pripada Sredozemnom seizmikom pojasu kojega defakto izraavaju subdukcijske zone koje zapravo obiljeavaju nekadanje rubove Tetis oceana. Prema raspoloivim podacima na ovom se podruju dogodilo tokom novije historije nekoliko razornih zemljotresa. To su uglavnom bili zemljotresi srednje jaine po Richterovoj skali. Juna i zapadna Hercegovina bile su najugroenije zemljotresima kao to je onaj iz 1921. godine nedaleko od naselja Tihaljina u zapadnoj Hercegovini, magnitude 6,6 po Richteru. Uzrokovan je aktivnodu regionalnog rasjeda. Pored trusnih podruja june Hercegovine u Vanjskim Dinaridima seizmo-tektonski je aktivna zona livanjskog rasjeda za koga se vezuje nedavni zemljotres sa epicentrom na planini Goliji. U Unutranjim Dinaridima BiH bitno je spomenuti banjaluko trusno podruje koje je obiljeeno dubinskim rasjedima. Aktivnost spomenutih rasjednih struktura uzrokovala je 1969. godine jedan od najsnanijih zemljotresa magnitude 6,5 po Richteru. Njegov katastrofalni uinak rezultirao je pogibijom 15 ljudi i destrukcijom starijeg dijela urbane zone Banja Luke. Prema podacima seizmografa u BiH se tokom godine biljei ak oko 1100 zemljotresa koji su mahom vrlo slabog intenziteta. Seizmolozi pretpostavljaju da se u sljededih 50-ak godina na podruju nae drave mogu oekivati zemljotresi srednje visokog intenziteta koji uzrokuju otedenje objekata. U narednih 100 godina prognozira se da bi podruje oko Banja Luke, planine Treskavica, te ona oko Trebinja i Neuma mogla biti zahvadena razornim zemljotresima, zbog toga to ta podruja tektonski obiljeavaju aktivni rasjedi.

Termalni, mineralni i termo-mineralni izvori i vode

U naoj zemlji do sada je registrovano oko 260 lokacija sa hidrotermalnim i mineralnim izvorima. Spomenute pojave najede su pratioci aktivnih rasjednih zona. Spomenute termo-minetralne pojave svakako mogu imati primjenu u medicini, termoenergetici, industriji, ali takoer mogu posluiti i u rekreativne svrhe.
8

Dakle svojom pojavom ukazuju na tektonski aktivne rasjedne zone, rubne pojave metala, nemetala, leita nafte, zemnog plina i td. U BiH ukupno postoji 16 banja koje na osnovu temperature termalne vode dijelimo na: o Hiperterme (temperatura vede od 38 C); o Homoterme (temperatura od 34 C do 38 C); i o Hipoterme (temperatura nie od 34 C). Banja Ilida koristi hipertermalnu sumpornu vodu (57,3 C). Poznata je jo iz vremena rimske vladavine. Nastala je uz ilidansko-busovaki rasjed uz koji je neto sjeverozapadnije formirana banja Kiseljak koja koristi ljekovite mineralne vode odnosno izvore temperature od oko 12 C. Nedaleko od spomenutih nalazi se Fojnika banja uvena po svojoj radioaktivnoj homotermalnoj vodi temperature 36 C. Sjeverno od Sarajeva nalazi se Olovska banja koja se tek poela koristiti krajem prolog stoljeda. Njena topla mineralna voda (36 C) ljekovitih je svojstava. Slana banja Tuzla koristi ljekovite slane vode temperature 27,7 C. Neto sjeverozapadnije nalazi se uvena Gradaaka banja koja je poela funkcionisati krajem prolog stoljeda. Takoer su poznate gorke i tople sumporne vode banje Vrudice kod Teslida. U istonoj Bosni kod Srebrenice nalazi se banja Crni Guber sa jedinstvenom arseno-gvoevitom ljekovitom vodom. Neto junije kod Viegrada nalazi se banja Vilina vlas sa hipertermalnom vodom temperature 41 C. U Bos. Krajini jugoistono od Sanskog Mosta nalazi se banja Ilida sa mineralnom ljekovitom vodom. Banja Kulai nalazi se u dolini Ukrine. Banja Gata kod Bihda koristi zemnoalkalno-sulfatnu vodu temperature 36 C. Banja Dvorovi nedaleko od Bijeljine aktivirana je nakon dubinskih buenja u cilju istraivanja nafte. Tada je na dubinama vedim od 1100 m otkrivena vruda hipertermalna voda temperature 74 C.

Opa morfoloka obiljeja reljefa BiH

Relatvno mali teritorij nae drave sa povrinom od 51 129 km2 morfografski je predstavljen planinskim, brdskim, nizijskim, visoravansko-zaravanskim i obalskim reljefom. Sloenu reljefnu strukturu BiH predstavljaju planinski masivi i hrbati sa predgorskim stepenicama, planinske povri i niske zaravni, pobra, zavale i doline. BiH je preteno planinsko-brdska zemlja zato to se vie od 60% njenog teritorija nalazi na visinama od 500 m do 2386 m apsolutne visine. Najzastupljeniji su nii gorski (oko 36%) i planinski (oko 22%) hipsometrijski pojas. Najzastupljeniji su na podruju sjeverne Hercegovine, te zapadne, sredinje, istone i jugoistone Bosne. Najnii nizijski (0 m do 200 m) i predgorski (200 m do 500 m) procentualno sudjeluju sa oko 39%, te su geomorfoloka znaajka sjeverne Bosne i niske Hercegovine na jugu. Procentualno je najmanje zastupljen visokoplaninski hipsometrijski pojas reljefno predstavljen viim dijelovima planinskih masiva i hrbata Sredinjih i Vanjskih Dinarida. Dakle nadmorska visina u BiH generalno postepeno opada od glavne orografske vododjelnice prema sjeveru (erozijski bazis korita Save) odnosno ka Jadranskom moru na jugu.
9

Najmanje vrijednosti vertikalne ralanjenosti i nagiba dominantno obiljeavaju terene naplavnih ravnica i terasnih nizina na sjeveru (Bosanska Posavina, Semberija, Lijeve polje). Takoer morfoloka su znaajka subhorizontalnih ploha polja u kru (krakih polja), te meugorskih zavala kao to su Gornjo-spreanska zavala, Prijedorska, Sarajevska, Mostarska i ostale.

Morfotektonski razvoj savremenog reljefa BiH

Dinarski planinski morfosistem pripada zapadnom dijelu alpsko-himalajskog pojasa. Njegova morfoevolucija vezana je za kenozojsku fazu zatvaranja Tetis oceana. Krajem paleogena Tetis se razdvaja u Paratetis i Mediteran. U okviru kojih de se kasnije u neogenu na sjevernom i jugozapadnom rubu Dinarida oblikovati panonski i jadranski meugorski bazeni. Na formiranje Dinarida utjecali su kompleksni tektogenetski procesi tokom novije faze alpske orogeneze. Uzrokovani su subdukcijom kolizijskog tipa izmeu afrike i evroazijske megaploe. Glavni promotor subdukcije u ovome dijelu sredozemne subdukcijske zone je Jadranska mikrotektonska ploa. Predstavlja dio afrike megaploe koji je odvojen u juri. Dakle, pokreti jadranske mikroploe generalno usmjereni ka sjeveru rezultirali su boranjem, navlaenjem i rasjedanjem Dinarskih struktura. Subdukscijsko suavanje prostora obiljeeno kompresijskim reimima odrazilo se diferenciranim izdizanjem Dinarskog orogena ija je kontinentalna kora mjestiino debela i preko 40 km. Morfotektonski razvoj reljefne strukture Dinarida vezan je za pokrete laramijske, pirinejske, savske, tajerske, te novijih orogenih epoha. Noviji razvoj kompresijskih i ekstenzijskih Dinarskih struktura obiljeen je nastankom novijih i oivljavanjem starijih rasjednih struktura. Najnoviji razvoj Dinarida izraava aktivnost horizontalnih dekstralnih rasjeda, lokalno izdizanje, kao i istovremena subsidencija (tonjenje) terena, asimetrino boranje i rotacija Dinarskih blokova. Djelovanjem neotektonskih rasjednih pokreta izdignuti su borano-navlani i borano-blokovski planinski masivi i hrbati Dinarida. Intenzivnim neotektonskim izdizanjem bili su zahvadeni sredinji Dinaridi i dio vanjskih Dinarida u zoni navlake visokog kra to je rezultiralo nadmorskim visinama koje premauju 2000 m. Podruja odnosno zone zahvadene neotektonskim tonjenjem su daleko manjih prostornih dimenzija. To su zavalsko-potolinske strukture Savske, Lijevanske, Prijedorske, Gornjo-spreke zavale, kao i brojna kotlinska udubljenja u Unutranjim Dinaridima. Zone neotektonskog tonjenja u Sredinjim Dinaridima vezane su za tercijarne paleodepresije od kojih je prostorno najveda Sarajevska zavala na krajnjem jugoistoku sarajevsko-zenikog bazena. U Vanjskim Dinaridima podruja neotektonskog tonjenja uglavnom predstavljaju zavale polja u kru (velika kraka polja). Savremeno tektonsko tonjenje obiljeava apljinsko-hutovsku zavalu, to je reljefno izraeno kriptodepresijom Hutovog blata i preko 90 m debelim nanosima kvartarne starosti koji ine dno donje doline Neretve nizvodno od apljine.

10

Geomorfoloke makroregije BiH

Kompleksno provedena makrogeomorfoloka regionalizacija teritorija BiH temeljila se na strukturno-genetskoj, litolokoj, orografskoj i morfogenetskoj homogenosti reljefnih cjelina. Pri tome su izdvojene sljedede geomorfoloke makroregije: 1. 2. 3. 4. 5. Gore, pobra i zavale sjeverne Bosne; Makroregija Bosansko sredogorje; Makroregija visoki Sredinji Dinaridi; Okrena uzvienja sa zavalama velikih polja u kru Vanjskih Dinarida; i Niska Hercegovina.

Reljef makroregije gore, pobra i zavale sjeverne Bosne Spomenuto makroregionalno podruje sa povrinom od oko 10 000 km 2 nalazi se u sjevernoj Bosni. Sa sjevera, istoka i zapada ogranieno je tokovima Save, Drine i Une. Juna granica uglavnom slijedi regionalne rasjedne strukture tzv. spreko-kozarake dislokacije koja se prua na potezu od Zvornika, junog ruba Gornjo-spreke zavale, zatim dolinom Spree preko Doboja, Stanara, doline Turjanice, Banjaluke kotline, te Prijedorske zavale i donje doline Sane do Bos. Novog. Dakle na ovom podruju najzastupljeniji je gorski reljef, zatim nizijski, a neto manje vii gorski. Reljefnu strukturu sjeverne Bosne obiljeavaju gore, nia pobra, zavale, i doline. Gorska uzvienja sa geomorfolokog aspekta spadaju u vie i zrelije reljefne forme. Na ovom podruju predstavljene su horst-antiklinalnim odnosno borano-blokovskim masivima i hrbatima Kozare (978 m), Motajice (652 m), Trebovca (620 m) i Majevice (915 m). Dakle orografski najistaknutija uzvienja su Majevica i Kozara iji se najvii hrbati pruaju pravcem sjeverozapad-jugoistok na duinama od preko 40 km. Spomenuta uzvienja predstavljala su otoke i poluotoke na junom rubu Panonskog mora u bitno drugaijim paleogeografskim prilikama starijeg neogena. Spomenuta uzvienja oblikovana su na preteno vodonepropustljivijoj litolokoj podlozi (paleogeni fli, lapori, pjeenjaci, pijesci i konglomerati) to je utjecalo na razvoj guste dolinske mree manjih vodotokova (rjeice i potoci). Uglavnom padine sjeverno bosanskih uzvienja orogenetski su preoblikovane u kvartaru intenzivnim fluvio-denudacijskim procesima bujienja (jaruenja), spiranja, klizanja, puenja. To je utjecalo da su padine gorskog i nieg predgorskog pojasa gusto disecirane vododerinama, jarugama i visedim potonim dolinama. este su i pojave valovitih uzdunih profila to upuduje na pojave aktivnih, privremeno aktivnih i fosilnih klizita. Takoer u padinama sjeverno bosanskih gora i niih pobra zapaaju se i mikro oblici hrave zemlje ili badlandsa koji je nastao spiranjem i proluvijalno-bujinim procesom. Poloenije padinske terene sjeverno bosanskih gora reljefno predstavljaju glacisi i pedimenti. Pedimenti su stariji nivoi zaravnjeni u padinama ija geneza i morfoevolucija ni do danas nije precizno razjanjena. Glacisi su akumulacijski oblici predstavljeni blagim kosinama nagiba od 5 do 11 .

11

Nastali su akumulacijom proluvijalno-deluvijalnih nanosa. Na njima su se razvila brojna sela i prigradska naselja Banja Luke, Tuzle (npr. i Selo). Pored genetski najzastupljenijeg fluvio-denudacijskog reljefa geomorfoloki je zastupljen i magmatogeni reljef denudacijski preoblikovan na erozijski otpornijim stijenama Motajice i Prosare (na krajnjem sjeveru BiH), te Ljubia (kod Prnjavora), Skatavice (kod elinca), Modrakog pobra i Pastireva (produetak Kozare sjeveroistono od Bos. Novog) koji su denudacijski oblikovani na ultramafitima centralnog Dinarskog ofiolitnog pojasa. Pobra su genetski mlaa niska uzvienja koja su poligenetski oblikovana u niem predgorskom visinskom pojasu (200 m do 500 m). U orografskom smislu ulaze u sastav spomenutih sjeverno bosanskih gorskih masiva. Reljefno predstavljaju dijelove nekadanjih neogenih bazena koji su neotektonski izdignuti. Uglavnom su rasjedno vezana za okolne starije gorske morfostrukture. To su Juno majeviko i Sjeverno majeviko pobre, potom pobra Kozare, zatim Juno motajiko pobre i brojna ostala predgorska pobra koja se izdiu na rubovima niskih sjeverno bosanskih zavala. Za razliku od spomenutih predgorskih pobra samostalna pobra su rasjedno orografski izdvojena brdska uzvienja kao to su pobra Piskavice sjeverozapadno od Banja Luke, pobre Vujaka sjeverno od Doboja, te Modrako, Dubravsko i nisko Poljiko pobre iznad akumulacije Modrac. Takoer sjeverno bosanska pobra obiljeavaju sloeni uzduni profili. Morfoloki su predstavljeni izmjenom strmih padina na blae poloenim glacisima i erozijskim terasama. Uglavnom dominira fluvio-denudacijski reljef sa padinama koje su oblikovane spiranjem, bujienjem, jaruenjem i klienjem. Na savremene procese klienja tla upuduju valoviti padinski profili. Samo na podruju opdine Tuzla do sada je evidentirano vie od 1000 kliznih ploha. Otpornija krenjaka uzvienja koja su otonog rasprostranjena imaju blae nagibe, ali otrije forme reljefa. Najveda zavalska ulegnuda u sjevernoj Bosni su Savska zavala, Lijeve polje (450 km 2), Prijedorska zavala na jugozapadu (230 km2) i Gornjo-spreka zavala (212 km2). U zavalama dominira fluvijalni reljef predstavljen naplavnim ravnima i neto viim terasnim nizinama koje su prosjeene meandrirajudim koritima sjeverno bosanskih tokova. Najire je korito plovnog toka Save (izmeu 250 m i 450 m). Drugi po irini je rijeni tok Drine (od 170 m do 300 m irine) obiljeen pojavama slobodnog meandriranja. Tako drinsko korito obiljeavaju dinamine fluvijalne mikro forme podova, greda, sprudova, ada i rukavaca. Razlog tome je naglaeno neotektonsko tonjenje podruja Semberije i susjedne Mave. Takoer donje tokove Une, Bosne i Vrbasa predstavljaju slini fluvijalni oblici. Iznad spomenutih tokova na visinama 2 m do 3 m pruaju se periodine plavljene naplavne ravnice. Na neto viim visinama od oko 5 m iznad ovlaenih profila vodotokova oblikovane su ravni prve rijene terase. Upravo na prvoj rijenoj terasi razvila su se gradska naselja kao to je to Brko, Srbac, Bos. amac i td. Najprostranije terasne ravnice sredemo na potezu juno od Brkog i Bos. amca. Njihov nastanak vezuje se za pleistocen. Rubovi zavalskih udubljenja na kontaktu sa padinama brdskih i gorskih uzvienja zasuti su proluvijalno-deluvijalnim nanosima koji su reljefno najede predstavljeni glacisima i fluvio-denudacijskim plavinama.
12

Prostorno su najvedi plavinski zastori june Kozare kojima je na duini preko 30 km prekriven sjeverni rub Prijedorske zavale. Slian sluaj je i sa Gornjo-sprekom zavalom. Doline ove geomorfoloke makroregije defakto obiljeavaju najnie visinske poloaje. Njima otiu pored spomenutih velikih bosanskih rijeka tokovi Sane, Spree, Ukrine, Tinje, te ostale manje rjeice i potoci. Pored irokih dolinskih proirenja koje zapravo predstavljaju opisane zavale tu se nalaze i manja kotlinska proirenja kao to su Tuzlanska kotlina u dolini rjeice Jale, Srebrenika kotlina u dolini Tinje, Dobojska kotlina u dolini Bosne, Banjaluka kotlina u dolini Vrbasa i td. u morfogenetskom smislu u kotlinama spomenutog podruja dominiraju fluvijalni oblici naplavnih ravni i rijenih terasa, te fluvio-denudacijske plavine akumulacijski oblikovane na njihovim rubovima. Dolinska suenja kao to su klisure, rjea su pojava, kao to su npr. Donjo-spreka klisura, klisure Tinje, zatim Sokolska klisura i td. Antropogeno-tehnogeni reljef uglavnom je koncentrisan u zavalsko-kotlinskim udubljenjima gdje je dominantno zastupljen na terasnim povrima. Predstavljen je urbanim centrima kao to su Banja Luka, Tuzla, Bijeljina, Prijedor, Brko i td., sa pratedom saobradajnom i ostalom pratedom infrastrukturom industrijskih, stambenih i privrednih objekata. U tehnogeni reljef ovdje spadaju vede vjetake hidroakumulacije od kojih je najvede Modrako jezero (17,1 km2). Zatim ribnjak Sanjiani nedaleko od Prijedora, a postoji i akumulacija Snjenica, pa zatim jezera Vidara i Hazna kod Gradaca, Bardaa (movara) kod Lijeve polja. Brojni su i rudnici na ovim podrujima. Reljef makroregije Bosansko sredogorje Ova makroregija prostorno obuhvata sredinju, istonu, te dijelove zapadne i sjeverozapadne Bosne. To je prostorno najveda geomorfoloka makro cjelina povrine 18 991 km2 koja se prua od Velike Kladue na krajnjem sjeverozapadu do Rudog na jugoistoku. Prema opisanoj makro cjelini ograniena je ved spomenutom granicom. Na jugoistoku, jugu i jugozapadu njezinu granicu ini zamiljena linija koja se prua na potezu dolina Dehotine-dolina Bistrice-dolina eljeznice-Ilida-Busovaa-dolina Lave-Jajce-ipovogornja dolina Sane-Sanski Most-Otoka na Uni-Velika Kladua. Sa geotektonskog stanovita ovo podruje se nalazi vedim dijelom u Prelaznoj dinarskoj zoni, dok njegovi sjeveroistoni dijelovi ulaze u okvir Unutranjih Dinarida. Upravo zbog toga morfoloki razvoj savremenog reljefa tretiranog podruja obiljeen je intenzivnim geomorfolokim procesima na litoloki izrazito heterogenoj stjenovitoj podlozi. To su paleozojski kriljci i pjeari, mezozojski karbonati i klastiti, sedimenti, magmatske i metamorfne stijene centralne dinarske ofiolitne zone, jursko-kredni fli, piroklastiti i tercijarni eruptivi, neogeni sedimenti i kvartarni nanosi. Orografsku strukturu Bosanskog sredogorja predstavljaju planinski masivi i hrbati sa predgorskim stepenicama, gorska uzvienja, planinske povri, pobra, zavale i doline. U strukturno-genetskom pogledu prevladavaju borano-navlani planinski masivi i hrbati prosjenih visina od 1000 m do 1500 m. Najvii su neotektonski izdignuti borano-navlani masivi Vlaid (1943 m) i Jahorina (1910 m) koji su orografski istaknuti u reljefnoj plastici terena.
13

Njihove najvie visoko gorske terene na visinama iznad 1800 m predstavljaju blago zaobljeni vrni hrbati koji su oblikovani uglavnom nivalnim i periglacijalnim procesima. Planinska i gorska uzvienja sredinjeg dinarskog ofiolitnog pojasa orografski izraavaju sjeverni i sjeveroistoni rub makroregije. To su Uzlomac, Borja, gorsko uzvienje Ozrena, Velika Mahnjaa zapadno od epa, Tajan, Vele kod Zavidovida, Radovan-jelika, Konjuh, Smolin (Karaula), te Varda na krajnjem jugoistoku (sjeverno od Rudog). To su umovita uzvienja koja su uglavnom gusto disecirana dolinskom mreom manjih vodotokova u porijejima Krivaje, Vrbanje, gornje Ukrine i Usore, Bosne, Rzava i Lima na krajnjem jugoistoku. Na ovom podruju dominira fluvio-denudacijski reljef koji je preoblikovan na ultramafitima. Neto jugozapadnije od spomenutih planina prua se planinski pojas predstavljen borano-navlanim planinskim morfostrukturama koje su fluvio-denudacijski oblikovane na jursko-krednom fliu. To su Vuja planina, Hrana ili Rana, Javorak (sjeverni dio Vlaida), Lisac, Ravan planina, Budoeljska planina, Perun, emerska planina, te Ozren. U prosjeku su visoke izmeu 1200 m i 1500 m. Na ovom podruju dominira fluvio-denudacijski reljef. Planinska uzvienja ove makroregije krenjako-dolomitnog sastava prevladavaju u istonoj i zapadnoj Bosni. Sa strukturno-genetskog stanovita to su borano-navlani masivi i hrbati Manjae, Tisovca, Gole planine, emernice i Noluke planine (kod Jajca) u porijeju Vrbasa, zatim Galica (zapadni dio masiva Vlaida), potom planina Zvijezda (istono od Varea), Romanija, Trebevid i Ravna planina (kod Pala) nedaleko od Sarajeva, zatim Sljemenska planina, Devetak, Javor, Bokanica, Suica (juno od Srebrenice). Spomenuta planinska uzvienja su podruja pokrivenog ili subkutanog karsta (kra). Obiljeena su estim pojavama vrtaa i uvala. Najvedi uvalski sistemi ove makroregije oblikovani su u centralnom dijelu masiva Manjae, te istono od planine Devetak, kao to su npr. uvala Dimrije, Mislovo i Sjeme. Takoer na podruju spomenutih planina vrlo su este pojave jama i pedina, kao to su npr. Bijambarske pedine, zatim pedina Dugovjetica (prema najnovijim istraivanjima jedan od najduih pedinskih sistema u BiH, dug oko 8 km, u kanjonu Prae), pedina Ledenjaa, pedina Vrelo Mokranjske Miljacke, Novakova pedina i td. U okviru navedenih vrlo su este reljefne pojave subvertikalnih reljefnih litica koje su rasjedno predisponirane, kao to su npr. litice Romanije (Crvene stijene, Djeva), ili Makida stijene u masivu Manjae relativne visine preko 200 m. Takoer na ovim okrenim terenima istone i zapadne Bosne este su reljefne pojave visoravanskih formi zvanih povri. Prostorno najveda je Glasinaka povr (povrine preko 100 km2) koja se nalazi izmeu Sokolca i Rogatice u istonoj Bosni. Takoer este su i pojave ponornikih tokova (Ponikva kod Varea, Ponor kod Mrkonji Grada) i snanih krakih vrela koja nerijetko istiu iz pedinskih otvora (vrelo Krupe na Vrbasu, vrelo Miljacke (Poljanske i Mokranjske), vrelo tedri kod Vlasenice, vrelo Orlje kod Olova i td.). Neto nia gorska uzvienja uglavnom dominiraju na krajnjem sjeveroistoku i sjeverozapadu. U sjeveroistonom dijelu ove makroregije predstavljena su gorskim uzvienjima Osata, Bira i Ludmera. Gorska uzvienja Bos. Krajine na sjeverozapadu kao to je Majdanska planina jugozapadno od Prijedora.
14

Nia pobra uglavnom su predstavljena fluvio-denudacijski oblikovanim rebrastim reljefom gusto ispresjecanim potonim dolinama. Uglavnom su razvijena na vodonepropusnijim mekim stijenama-jezerskim sedimentima i bosanskom fliu (zona Sarajevo-Banja Luka). Nastala su najede na rubovima bosanskih neogenih bazena kao to su Srednje bosansko pobre koje se prua od Zenice do Sarajeva, zatim pobre okoline Jajca, Banja Luke, okoline ipova u zapadnoj Bosni, vedi dio podruja prekounske Krajine na krajnjem sjeverozapadu predstavljen je valovitim reljefom samostalnih pobra prosjenih visina od 250 m do 450 m. Denudacijski preoblikovan vulkanski reljef obiljeava okolinu Srebrenice, Bratunca i Zvornika. To su npr. denudirane vulkanske kupe Kvarca, Zanika, aua i td. Dolinski reljef uglavnom reljefno predstavlja najnie terene makroregije Bosanskog sredogorja. Dominiraju doline kompozitnog ili sloenog tipa. Glavne doline Drine, Bosne, Vrbasa i Une popreno presijecaju starije borane strukture okolnih planinskih uzvienja. Dakle to su mlae probojnike doline nastale u neotektonskom periodu. Sporedne doline njihovih pritoka pod pravim uglovima najede su usmjerene ka spomenutim glavnim dolinama zbog utjecaja rasjedne tektonike. To su doline Prae, Lima, Rzava, Drinjae, Krivaje, Usore, Lave i Fojnike rijeke, zatim Plive i Ugra, odnosno Batre pritoke Une. Najveda dolinska proirenja Bosanskog sredogorja predstavljaju zavale. Prostorno je najveda zavala Sarajevskog polja povrine oko 50 km2, Lavanska, Visoka, Kotor-Varoka. Jelaka i Teslidka zavala prostorno su neto manje. Neto manja dolinska proirenja su kotline. Brojne su u ovoj makroregiji (Sarajevska kotlina, Jajaka kotlina, Travnika kotlina, Zenika kotlina, Olovska kotlina i td.). Spomenuta reljefna udubljenja uglavnom su oblikovana u mekim tercijarnim naslagama (eherska (Maglaj-Zavidovidi), Maglajska). Za razliku od dolinskih proirenja kanjoni i klisure oblikovani su dubinskom fluvijalnom erozijom u otpornijim i vrdim stijenama. Najdublja kanjonska suenja duboka preko 500 m obiljeavaju dolinu Drine nizvodno od Viegrada, zatim kanjon rijeke Ugra u zapadnoj Bosni. Takoer forme kanjona su razvijene u dolinama Prae i Lima, kao i mnogih drugih vodotokova koji protiu kroz okrena podruja zapadne i istone Bosne. Reljef makroregije visoki Sredinji Dinaridi Spomenuta makroregionalna jedinica sa povrinom od oko 6000 km 2 morfoloki predstavlja podruja sredinje i jugoistone BiH. U tektonskom smislu izraava Prelaznu dinarsku zonu odnosno Sredinje Dinaride. To je zona paleozojskih kriljaca sa mezozojskim krenjacima i durmitorskim fliem. U geografskom pogledu prua se od doline Plive i doline Lave na sjeverozapadu do Gatakog polja i najviih planina na granici sa Crnom Gorom. Jugozapadnu granicu prema zoni visokog kra Vanjskih Dinarida predstavlja zamiljena linija na potezu Gacko-Konjic-Jablanica-Gornji Vakuf-Kupreka vrata-ipovo. Na sjeveroistoku prema susjednoj regiji Bosanskog sredogorja ograniava je prethodno opisana geomorfoloka granica. Spomenuto podruje geoloki je graeno od stijena razliite starosti i postanka.

15

Na sjeverozapadu ovog podruja nalaze se planine Ravna gora, Stolova, Plazenica i Stoer (kod Kupresa) i Radua. To su uglavnom planinske morfostrukture borano-navlanog tipa. Njihove prisojne jugozapadne planine uglavnom su blaih nagiba u odnosu na nasuprotne sjeveroistone koje su strmije. Sjeveroistone padine usljed vodonepropusnijeg sastava gusto su disecirane dubokim dolinama kojima otiu lijeve pritoke Vrbasa (Duboka, Semenica, Voljinica, Bunta i dr.). Prostorno najvedi pediment predstavlja Grbaviko polje u jugozapadnom dijelu Ravne planine (juno od Jajca). Takoer, vrijedno je spomenuti destruirani paleotonacijski? nivo podova u sjeveroistonom dijelu Radue i Stoera koji se prua na visinama od oko 900 m. Uglavnom preovladava fluvio-denudacijski reljef. Neto junije pruaju se srednje visoke planinske morfostrukture Badinske planine i Bokevice u okolini Jablanice. Vedi dio visokih Sredinjih Dinarida, tanije njihov centralni i sjeverni dio predstavljaju planine Vranikog paleozoika. To su Komar, Radovan, Kalin (Bugojno), Kruica, Vranica (najvii vrh 2112 m), Zec (izvor Vrbasa), Pogorelica, Bitovnja, Ina i Lopata (Kreevo). Sve one su uglavnom graene od silursko-devonskih stijena predstavljenih uglavnom kriljcima. Najvie terene grade kiseli eruptivi-rioliti, te mlai paleozojski krenjaci i dolomiti. Zato su najvii tereni ovih planina uglavnom zaobljenijih vrnih reljefnih formi, dok su nie padine oblikovane na kriljcima konveksno, nagiba u prosjeku vedih od 35 . Disecirane su gusto razvijenom povrinskom rijenom mreom pritoka Fojnike rijeke, Lave, Vrbasa i srednjeg toka Neretve. Najvie planinske terene sa visinama iznad 1700 m genetski obiljeava periglacijalni i paleoglacijalni reljef koji se pojavljuje u tragovima. Reprezentativne primjere paleoglacijalnog reljefa predstavljaju terminalni bazen Prokokog jezera na Vranici, te drimaka jezera pregraena zavrnim ili eonim morenama na jugozapadu ovog masiva, npr. Parje, Pijaviko i dr. jezera. drimci se nalaze jugoistono od Gornjeg Vakufa, a Prokoko jezero se nalazi u centralnom dijelu Vranice na visinama od 2110 m. Za razliku od najviih terena visoko gorskog pojasa koji su obrasli niskom panjakom vegetacijom nie strme padinske fasade obrasle su gustim bukovo-smrevim umama. U jugoistonom dijelu visokih Sredinjih Dinarida neotektonski se izdiu najvii planinski masivi BiH. To su Bjelanica, Visoica, Treskavica, Lelija, Zelengora, Ljubinja, Maglid i Volujak. Vrni hrbati spomenutih borano-navlanih morfostruktura razliitih su orjentacija pravaca pruanja to je odraz izmjene stresa uzrokovanog pokretima Jadranske mikrotektonske ploe u neotektonskom razdoblju. Na terenima visokogorskog pojasa preovladava periglacijalni i paleoglacijalni reljef. Pri tome demo spomenuti egzaracijske oblike otrih hrbata-areta sa stjenovitim vrhovima kao to su npr. Zubovi, Oblik, Treska vrh na Treskavici, vrh Maglida, Prsti u Volujaku, Ardov u Zelengori i td. Od egzaracijskih oblika brojni su i fosilni cirkovi esto prekriveni uruenim koluvijalnim materijalom ili predstavljeni manjim planinskim jezerima na vododrivoj podlozi (Veliko Crno i Bijelo jezero na Treskavici, tirinsko, Kotlaniko, Orlovako, te ostala Zelengorska jezera). Takoer, brojni oblici morena ukazuju na pleistocenu aktivnost glacijalnog procesa na ovim planinama.

16

No, vedi dio spomenutog podruja moe se geomorfoloki klasificirati kao subnivalni karst koga obiljeavaju este reljefne pojave naglaene gustode vrtaa, prostrani uvalski sistemi, te este pojave pedina i jama. Kraki reljef uglavnom dominira u poloenijim terenima visokih planinskih povri Bjelanice i Treskavice, Vueva, Kalinovakog zagorja, te niske Bjelanice. Podruje spomenutih visokih planina bilo je tokom pleistocenih glacijala zahvadeno oledbom na to upuduju brojni tragovi glacijalnog reljefe. Otri i stjenoviti vrhovi Maglida, Tovarnice u Zelengori i Treskavice predstavljali tada egzaracijske glacijalne oblike, zatim dananje brojne visoke vrtae u podnoju visoko-gorskih grebena imale su funkciju cirkova. Tu su i brojni nekadanji valovi ili lednike doline kojima su se kretali planinski gleeri, kao to su npr. suha Jezerina pod Maglidem, Kolijevka na Visoici, Ravna vala i Studeno polje na Bjelanici i td. mnogi fosilni cirkovi prekriveni su manjim planinskim jezerima, kao to su jezera na Zelengori i Treskavici. Akumulacijski oblici morena koji su nastali procesom ablacije otkriveni su irom ovog najvieg dijela makroregije. Nie planinske padine najvedim dijelom su ustrmljene. Ispresijecane su brojnim okrenim derazijskim dolinama. Poloenije terene uglavnom izraavaju visoke planinske povri od kojih su prostorno najvede Zagorska povr kod Kalinovika i povr Vueva sjeverno od Maglida. U planinskom reljefu posebno su istaknute planinske uvale koje morfoloki odvajaju planinske grebene i hrbate. Oblici krakih polja nisu razvijeni na ovom podruju. Najvede je Gvozno polje povrine svega 1,8 km2. Neto jugozapadnije pruaju se uzvienja Lebrnika, Vuevice i sjeveroistonog Crvnja. Zajedno sa istonom Visoicom, jugoistonom Bjelanicom i jugozapadnim dijelom Zelengore neotektonski su izdignuta u zoni Durmitorskog flia koga grade mahom vodonepropusnije stijene jursko-kredne starosti. Na tom planinskom podruju pored fosilnog glacijalnog reljefa morfogenetski preovladava fluvio-denudacijski reljef obiljeen preovladavajudim procesima bujienja, spiranja, jaruenja, klienja i puenja. U hidrogeografskom smislu to su porijeja gornjeg toka Sutjeske, Neretve i Zalomske rijeke. Kompozitne doline gornjih tokova neretve, Drine, Vrbasa i njihovih pritoka teritorijalno pripadaju makroregiji Visokih sredinjih Dinarida. Pored manjih zavala (Ostroaka zavala (prekrivena akvatorijom Jablanikog jezera), Ramska zavala zapadno od Prozora) brojne su i manje kotline (Boranska kotlina (Ulog), Kreevska kotlina, Glavatievska upa, Bugojanska kotlina, Foanska kotlina i td.). Reljef makroregije Bosansko-hercegovaki dinarski kr To su podruja zapadne, jugozapadne Bosne i sjeverne planinske Hercegovine. Spomenuto makroregionalno podruje prua se od unsko-koranske zaravni i planinskog hrbata Pljeevice na krajnjem sjeverozapadu do Leotara i povri Rudina na jugoistoku. Reljef ove makroregije poligenetski je oblikovan na mezozojskoj okrenoj karbonatnoj ploi Vanjskih Dinarida koju dominantno litoloki predstavljaju mezozojski krenjaci. Mikrotektonska razlomljenost karbonatne podloge znaajno se odrazila na morfoevoluciju krakih reljefnih oblika.
17

Usljed naglaenih visinskih razlika ovdje je zastupljeno vie genetskih tipova karsta ili kra, kao to su: o o o o Pokriveni ili subkutani karst; Goli kr; Glacio kr; i Subnivalni kr.

Cijelo podruje obiluje vrtaama, krapama, kamenicama, zatim dugim uvalskim sistemima, te brojnim pedinama i jamama. Ovdje su formirana prostorno najveda kraka polja u Evropi i svijetu. Najvie terene na visinama iznad 1800 m predstavlja subnivalni kr sa pojavama tragova pleistocenog glacio-krkog reljefa koje je obiljeje planina vrsnice, Prenja, Velea, Dinare, Vrana i atora. este su pojave tektonski predisponiranih velikih stjenovitih odsjeka visina i preko 400 m to je znaajka Velea, abulje, Prenja, vrsnice na kojoj se nalazi najveda stijena u BiH-Veliki kuk relativne visine oko 1000 m. Te najustrmljenije padinske terene pored stjenovitih odsjeka karakteriu brojna toila koja tokom zimskih mjeseci imaju funkciju lavinskih koridora. Uglanom u morfogenetskom smislu dominira kraki reljef i derazijski padinski oblici. Periglacijalna i glacio-krka morfoskulptura uglavnom je vezana za via planinska podruja. Tereni pokrivenog ili subkutanog karsta uglavnom su zastupljeni u zapadnoj i jugozapadnoj Bosni, te u istonoj Hercegovini. Padine planinskih uzvienja uglavnom su stepenaste, obiljeene izmjenom strmih konveksnih padina sa poloenijim pedimentima. U zapadnom dijelu makroregije, tanije u njenom bosanskom dijelu pruaju se planinske morfostrukture Grmea, Srnetice, Lunjevae, Klekovae, Pljeevice i Jadovnika. Zatim u jugozapadnoj Bosni to su Dinara, ator, Golija, Tunica, Radua, Cincar, Vitorog i td. Najvie planine ove makroregije nalaze se u sjevernoj Hercegovini. To su vrsnica i Prenj, te Vele, abulja i Crvanj. Neto jugoistonije pruaju se hercegovaka planinska uzvienja prosjenih visina izmeu 1000 m i 1450 m. To su Snjenica, Vidua, Slovinj (rug Gatakog polja), Vidua (iznad Popovog polja), Leotar i Trusina. Izmeu spomenutih planinskih uzvienja pruaju se tektonski predisponirana reljefna udubljenja velikih krakih polja, uvala i suhih udolina. Najvede krako polje u Evropi je Livanjsko polje povrine 405 km2, zatim po veliini slijede Nevesinjsko polje (oko 180 km2), zatim zatim Duvanjsko polje, Gatako polje, Glamoko polje i Kupreko polje. To su duboka tektonska ulegnuda ispunjena debelim naslagama tercijarnih i kvartarnih sedimenata debljina vie stotina metara. Tokom zime i proljeda redovno su plavljena vodama ponornikih tokova (Plovue, Sturbe i Dumana-Livanjsko polje, ujice-Duvanjsko polje, Zalomske rijeke-Nevesinjsko polje, Munice-Gatako polje, Mrtvice i Milaa-Kupreko polje).

18

Povrinska rijena mrea u ovom podruju je u mnogome nerazvijena. U vede rijene tokove ovdje spadaju rijeka Una sa pritokom Uncem, Neretva i rijeka Janj (desna pritoka Plive u zapadnoj Bosni). Spomenute rijeke otiu kroz kompozitne doline. Dolinska proirenja predstavljaju Bihadka zavala, te brojne kotline u dolini Neretve i Unca. Klisura Neretve izmeu Jablanice i Mostara duboka je mjestimino i preko 1200 m. Niska Hercegovina Prostorno najmanja geomorfoloka makroregija je Niska Hercegovina povrine od oko 3200 km2. Teritorijalno obiljeava podruja na krajnjem jugu i jugoistoku BiH. Preciznije, zahvata podruja zapadne Hercegovine, te dijelove niskih Humina sa dolinama donje Neretve, Trebiata, Bregave i Trebinjice. Na ovom podruju dominira kraki reljef. Orografsku strukturu niske Hercegovine ine niske povri (zaravni oblikovane u kru), gorski i predgorski hrbati i grede, te zavale i doline. Niske povri na ovom podruju povrina su i preko 100 km2. To su Dubravska (kod Stoca) i Brotnjanska povr (kod itluka), Zapadno-hercegovaka povr i povr Trebinjske ume (115 km2). Spomenute prostrane planacijske oblike obiljeava hipsometrijska korelacija tj. oblikovane su na visinama od 250 m do 300 m. Geneza ovih prostranih planacijskih oblika nije do danas precizno geomorfoloki razjanjena. Postoji vie hipoteza o njihovome nastanku, kao to su npr. fluvijalno bono proirivanje i zaravnjavanje, potom abrazijska hipoteza i tektonska po kojoj su nske hercegovake povri oblikovane navlanom tektonikom. Na povrima uglavnom preovladava boginjavi kr vrtaa, a este su i jame. Pored ovih postoje i nie povri, kao to je povr Grabovine kod vodopada Kravice, povr uz rijeku Bregavu i dr. oblasti niske povri zauzimaju oko 40% niske Hercegovine. Gorska uzvienja su uglavnom borano-navlane strukture poligenetski oblikovane na okrenim krednim krenjacima. To su Trtla, Ljube, Mali, Ozren, Kukovac i Gradina u zapadnoj Hercegovini. U junom dijelu ovoga podruja uzdie se aba, gorsko uzvienje visoko 958 m. Juno od Popovog polja pruaju se gorska uzvienja. Tu nalazimo tipine primjere humova po kojima je ovo podruje i dobilo naziv Humine. To su vrlo strma kupolasta uzvienja oblikovana na okrenim krednim krenjacima. Na krajnjem jugoistoku nalazi se visoko gorski masiv Orijen sa najviom takom Vuji zub (1803 m) u bosansko-hercegovakom dijelu. Vedi dio Orijena teritorijalno pripada Crnoj Gori (glacio-krki i kraki reljef). Na ovom podruju mogu se razlikovati zavale velikih krakih polja i zavale koje ine sastavni dio kompozitnih rijenih dolina Neretve i Trebiata. Od zavala polja u kru najveda je Popovo polje (68 km2), zatim Imotsko-Bekijsko polje na granici sa Hrvatskom i Mostarsko blato. Njihovim uravnjenim dnom meandrirajudi otiu ponorniki tokovi Trebinjice, Vrljike i Litice. Spomenuta kraka polja tokom hladnijeg razdoblja godine redovito su plavljenja.

19

U kompozitnim rijenim dolinama nalaze se zavale Bijelog i Mostarskog polja (dolina Neretve), Ljubuko-Vitinska zavala (dolina Trebiata), te prostrana Hutovsko-apljinska zavala koja u svom jugoistonom dijelu predstavlja kriptodepresiju koju obiljeava fluviomovarni reljef.

Klima BiH
Nau dravu obiljeava itav mozaik klimatskih tipova. To su umjereno-kontinentalni klimat, predplaninski klimat, planinski klimat, surova alpska klima, te izmijenjeno jadranska klima. Takoer, treba spomenuti klimatske varijatete, a to su upni klimat i klima krakih polja. Pored njih, spomonut demo i jadranski klimat koji obiljeava usko bosansko-hercegovako primorje. Na izrazitu klimatsku diferenciranost relativno povrinski malog dravnog teritorija BiH uticali su sljededi klimatski modifikatori. Tu se prvenstveno misli na planinski reljef BiH koji je u mnogome uticao na spreavanje prodora toplih vazdunih masa sa juga i jugozapada. Drugi vrlo vaan klimatski faktor je geografski poloaj BiH izmeu prostrane meu planinske zavale Panonskog bazena ma sjeveru i akvatorije Jadranskog mora koja je duboko uvuena izmeu Apenina i Dinarida. Zatim svakako treba spomenuti regionalnu cirkulaciju vazdunih masa razliitih termodinamikih osobina i vlanosti, kao to su islandski ciklon, sibirski i azorski anticiklon, te podruje enovskog ciklona koji esto bitno utiu na vrijeme u naoj zemlji. Ostali klimatski faktori od manjeg su uticaja i uglavnom su lokalnog karaktera, te su ova tri faktora najvanija.

Umjereno-kontinentalna klima
Umjereno-kontinentalna klima obiljeava podruje sjeverne Bosne. Prosjene srednje godinje temperature su neto iznad 10C. Najtopliji mjeseci su juli i august ija srednja mjesena temperatura iznosi preko 25C. Usljed naglaene kontinentalnosti podruja za vrijeme utjecaja hladnog zimskog anticiklona minimalne temperature se mogu spustiti i preko -10C. Srednja godinja koliina padavina u sjeverozapadnom dijelu BiH iznosi oko 1000 mm godinje. Koliina padavina postepeno se sniava prema istoku, te su najnie vrijednosti u Semberiji (izmeu 600 mm i 700 mm godinje). Dominantni vjetrovi su sjeverac i koava koja duva iz pravca sjeveroistoka, te iji se uticaj osjeda do Bos. amca. Ovaj tip klime uglavnom obiljeava nia dolinska podruja sjeverne Bosne. Snijeni pokriva traje u prosjeku oko 2 mjeseca.

Predplaninski klimat
Predplaninski klimat uglavnom vlada na podrujima izmeu 500 m i 800 m nadmorske visine. Uglavnom u centralnoj i istonoj Bosni. Prosjena godinja temperatura zraka krede se od 7C do 10C. To su takoer podruja gorskih uzvienja sjeverne Bosne. Tipian predstavnik ovog klimata je Sarajevo ija srednja julska temperatura ne prelazi vie od 22C. Prosjena godinja koliina padavina krede se u rasponu od 1000 mm do 1200 mm godinje. Snijeni pokriva se zadrava i do 3 mjeseca u godini.
20

Najnie temperature u kotlinama planinske Bosne uzrokovane su radijacijskim maglama u zimskim mjesecima u vremenu due anticiklonalne stabilnosti.

Planinski klimat
Planinski klimat zahvata podruja centralne, zapadne i jugoistone Bosne, te sjevernu planinsku Hercegovinu. Njegova osnovna obiljeja su prosjene godinje temperature zraka nie od 7C. Godinja koliina padavina se krede u rasponu od 1200 mm do 1800 mm snijeno-kinih padavina. Ljeta su svjea i kratka, a snijeg se odrava oko 4 mjeseca tokom godine. Tokom zime u planinskim reljefnim udubljenjima uvala, vrtaa i visokih udolina evidentne su pojave gustih radijacionih magli koje obiljeava temperaturna inverzija. Tako je u uvali Mrazite na planini Igman 1963. godine zabiljeen rekordni minimum temperature zraka od 43,5C.

Alpski klimat
Alpski klimat vlada na najviim planinskim terenima Dinarida. Obiljeava ga uglavnom vrlo niska temperatura zraka (prosjena godinja temperatura oko 0C), te duge i snijene zime sa snijenim pokrivaem koji se odri i preko 6 mjeseci tokom godine. Dominantni vjetrovi, bura i jugo, mogu dostizati orkanske jaine (brzina i preko 100 km/h). Godinja koliina snijenokinih padavina premauje i preko 2000 mm. Predstavnik ovog tipa klime je Bjelanica na ijem je vrhu 1882. godine sagraena prva meteoroloka opservatorija na Balkanu.

Klima krakih polja

Klima krakih polja je zastupljena u krakim poljima ije prosjene nadmorske visine iznose izmeu 600 m i 900 m nadmorske visine. Najvede koliine padavina izlue se od novembra do aprila to ukazuje na pojaane maritimne uticaje. Takoer, ova reljefna udubljenja karakteriu este pojave radijacionih magli posebno tokom hladnijeg razdoblja godine. Spomenuto se odnosi na visoka krka polja Vanjskih Dinarida (osim Kuprekog polja).

Izmijenjeno jadranski klimat

Izmijenjeno jadranski klimat predstavlja varijatet sredozemne klime u okviru kojeg se mogu izdvojiti izmijenjeno jadranska klima sa pojaanim maritimnim uticajem i ona sa izraenijim kontinentalnim uticajem. Maritimni uticaji osjedaju se sjeverno od Mostara. Dakle, ovaj klimat preovladava u niskoj Hercegovini. Zime su blage i kiovite, a ljeta vrela i suna. Prosjene godinje koliine padavina kredu se u rasponu od 1300 mm do 1800 mm kinih padavina. Ljetni temperaturni maksimumi nerijetko premauju 40C. Srednje godinje temperature zraka iznose izmeu 14C i 16C. Predstavnik ovog tipa klime je Mostar. Broj sunanih sati tokom godine premauje 2400. Dominantni vjetrovi su bura i jugo.

21

Hidrografska obiljeja BiH

Oko 70% teritorija Bosne i Hercegovine ini sliv Save, glavne rijeke crnomorskog sliva u ovome dijelu Evrope. Uglavnom to su podruja zapadne, centralne, istone i sjeverne Bosne. Podruje Hercegovine i vedim dijelom jugozapadne Bosne pripada jadranskom slivu.

Crnomorski sliv
Najvedi tok crnomorskog sliva u BiH je Sava (prosjenih godinjih proticaja i preko 1000 m 3/s, nizvodno od Bos. amca). Njene najvede pritoke u ovome dijelu toka (od Jasenovca do Bos. Rae) su Drina, Bosna, Vrbas i Una. Drina je po vodnoj koliini sa 395 m3/s drugi najvedi vodotok u BiH po koliini proticaja. Duga je 345 km. Nastaje u depan Polju s utokom Tare i Pive. Odlikuju je dva maksimuma proticaja (proljetni i kasno jesenji) i dva minimuma proticaja (zimski i ljetni). U gornjem toku karakteristian je nivalno-pluvijalni reim sa pojavama nivalne retenzije upravo zbog toga to njezine pritoke Lim, Dehotina, Sutjeska, Bistrica, te sastavnice Tara i Piva dotiu iz najvieg dijela planinskih podruja jugoistonih Dinarida. Ukupna povrina sliva iznosi oko 19 000 km2. Drina drenira cijelu sjevernu Crnu Goru, jugozapadnu Srbiju, te dijelove sjeverne Albanije (izvorini dijelovi rijeke Lim). Lim je ujedno i najveda pritoka Drine duga 197 km. Lijeve pritoke Drine su Sutjeska, Bistrica, Praa, Drinjaa, dok su ostale pritoke manje. Vanije desne pritoke su Dehotina, Lim, Rzav. Dakle, u BiH slivu Drine pripadaju tereni sjeveroistone, istone i jugoistone Bosne. Rijeka Bosna drenira terene centralne Bosne, te dijelove sjeverne i sjeveroistone Bosne. Uglavnom, njezino slivno podruje obiljeava gusto razvijena povrinska mrea vodotokova zbog preteno vodonepropusnih stijena. Njezino porijeje zahvata neto preko 10 000 km 2. Bosna je duga 270 km sa prosjenim godinjim proticajima oko 180 m3/s, nizvodno od Modrie. Znaajnije desne pritoke Bosne su Sprea, Krivaja i eljeznica. Znaajnije lijeve pritoke Bosne su Fojnika rijeka, Lava i Usora. Porijeje rijeke Vrbasa povrinski obuhvata neto preko 6000 km2. Njegov rijeni tok je dug 256 km. Vrbas izvire ispod Zec planine. Njegove najvede pritoke su Pliva, Vrbanja i Ugar. Rijeka Una duga je 207 km. Nastaje iz vrela Srba u Hrvatskoj nedaleko od granice sa BiH. U gornjem toku prima brojna kraka vrela. Njena najveda pritoka u tom dijelu toka je rijeka Unac duga 64 km. Gornje porijeje Une geoloki grade tektonski ispucali krenjaci, pa je povrinska mrea tokova neravnomjerna?. Njena najveda pritoka je Sana duga 146 km, prosjenog proticanja oko 90 km3/s. Zato je Una etvrti tok po koliini proticanja u BiH, na udu oko 230 m3/s.

22

Podruja istone Bosne, te dijelovi zapadne Bosne koje grade mezozojski krenjaci, takoer pripadaju crnomorskom slivu. Tu je povrinska mrea rijenih tokova dezorganizirana i preneena u krako podzemlje to je hidrografski izraeno pojavama manjih ponornikih tokova i krakih vrela, kao to su npr. Vlaseniko polje u istonoj Bosni, odnosno Podraniko polje u zapadnoj Bosni. Brojna su vrela, kao to su vrelo Bosne, vrelo Plave vode, vrelo Plive kod ipova(46 m3/s), vrelo rijeke Sane, vrelo Krunice (desna pritoka Une), vrelo Klokot (kod Bihada).

Jadranski sliv
To su prostori okrenih Vanjskih Dinarida u jugozapadnoj Bosni i u vedem dijelu Hercegovine. Neretva je najvedi povrinski tok dug 216 km. Po koliini proticaja najveda je odmah posle Save i Drine. Njene najvede pritoke su Rama i Trebiat s desne, te Buna, Bregava i Krupa sa lijeve strane. U srednjem i gornjem toku pothranjuje se snanim vrelima, kao to su Krupac, Mljeak i Crno vrelo. Drugi vodotok po znaaju je Trebinjica. Nekadanja najdua evropska ponornica iji je tok danas vedim dijelom regulisan na duini od 65 km. Jadranskom slivu pripadaju velika kraka polja jugozapadne Bosne i istone Hercegovine. Kroz Duvanjsko polje tee ponornica ujica ije se vode pojavljuju u neto niem Livanjskom polju kojim takoer otiu tokovi Bistrice, abljaka, Sturbe i Plovue. Ponirudi ispod Dinare i Kamenice pojavljuju se kao snana vrela u porijeju rijeke Cetine u susjednoj Hrvatskoj koja se kod Omia uliva u Jadransko more. Ponornice Nevesinjskog polja, kao to je Zalomska rijeka, zatim Gatakog polja (Munica), Dabarskog i Fatnikog polja nestaju u krakom podzemlju istone Hercegovine. Njihove vode na topografskoj povrini terena pojavljuju se u obliku snanih krakih vrela Bune, Bunice, Londe, Bregave i Trebinjice.

Jezera BiH
Najvede jezerske akvatorije nae zemlje su vjetakog, antropogenog porijekla. Najede su nastale gradnjom hidroelektrana. Po zapremini vode najvede je Biledko jezero duboko oko 100 m. Povrinski najvede vjetako jezero je Buko jezero juno od Livna ija povrina varira izmeu 55 km2 u sunom i 65 km2 u vlanijem dijelu godine. Zatim treba pomenuti Ramsko jezero, Jablaniko jezero, te Modrako jezero u sjeveroistonoj Bosni. S ovog aspekta, takoer su znaajna vjetaka jezera hidroelektrana na Drini, Neretvi i Vrbasu. Prirodna jezera daleko su manja. Najvede je Plivsko jezero nedaleko od Jajca. Nastalo je formiranjem sedrene barijere na rasjednom kontaktu. Ostala prirodna jezera znatno su manja, te obiljeavaju visoke planine ator, Treskavicu, Zelengoru, Crvanj. Njihova geneza se vezuje za proces povlaenja ledenjaka i formiranja zavrnih morena kojima su pregraena (Prokoko jezero na Vranici).

23

Pedogeografska obiljeja BiH

Izrazita heterogenost stijenske podloge, te razliiti klimatski tipovi uz naglaenu polimorfiju reljefa utjecali su na razvoj brojnih tipova zemljita u BiH. Dakako, najzastupljenija su automorfna tla, litosoli i regosoli. Spadaju u tzv. mlada nerazvijena tla. Litosol ili kamenjar vezan je uglavnom za kompaktne stijene. To su tzv. kamenjare ija dubina ne prelazi vie od 20 cm. Uglavnom, preovladavaju u vedem dijelu planinske Hercegovine. To su podruja padina Prenja, Velea, vrsnice, te najviih planina jugoistone Bosne. Najede se pojavljaju u svezi sa kalkomelanosolima na krenjacima i dolomitima. Jedna od najrairenijih zemljita u planinsko-brdskom podruju su renzine koje se pojavljuju na rastresitom substratu. Rankeri su humusno-silikatna tla koja nastaju na kiselim silikatnim stijenama. Rasprostanjena su u brdsko-planinskom podruju. Smonica ili vertisol je uglavnom rijetka. U okolini Bihada i Cazina ova zemljita nazivaju buhovaama, jer su crna i tvrda. Kiselo-smea zemljita ili distrini kambisoli uglavnom nastaju na kiselim stijenama. Smea tla ili smeice u BiH ine veliku grupu tala ili zemljita kako po njihovoj genezi, tako i po mehanikom sastavu. Svakako treba pomenuti i udkasta i udkasto-siva tla kalcijsko-karbonatna tla koja su pogodna za razvoj vinograda. Dakako, manjeg prostornog rasprostranjenja su dolinska tla. Mogu se izdvojiti dolinska smea, valovita smea i kraka smea tla. Ova posljednje spomenuta (kraka smea tla) esta su na podruju zapadne Bosne. Nalaze se pod umskom i travnom vegetacijom. Crvenica (terra rossa) je tlo koje nastaje na krenjacima i dolomitima. Uglavnom su pogodne za uzgoj duhana, vinove loze i uzgoj povrda. Podtipovi podzolastih zemljita uglavnom su vezani za umjereno-kontinentalna i planinska podruja Bosne. Hidromorfna tla uglavnom su vezana za dolinska dna kojima otiu rijeni tokovi. To su aluvijalna tla ili fluvisoli koja su nastala nanoenjem materijala. Takoer, u ovaj tip spadaju movarno-glejna tla, te deluvijalno-aluvijalna koja su nastala akumulacijom proluvijalno-deluvijalnog nanosa u podnoju padina. Tresetna tla uglavnom obiljeavaju periodino plavljena kraka polja. Antropogena tla su nastala pod uticajem raznih agrotehnikih i hidrotehnikih mjera i zahvata. Uglavnom su formirana uz naseljena mjesta.

24

Biogeografske karakteristike BiH

Flora BiH
Prema katalozima herbara Zemaljskog muzeja u Sarajevu u BiH je evidentirano oko 3700 vrsta cvjetnica, 60 vrsta papratnjaa, 250 vrsta mahovina i liajeva, te preko 500 vrsta gljiva. Tako po bogatstvu cvjetnica BiH moe da se mjeri sa tropskim i subtropskim podrujima. Posebnu karakteristiku flore nae zemlje predstavlja njena starost odnosno postojanje veoma starih vrsta koje nazivamo reliktima (npr. drias octopetala). Pored mediteranskih, srednje evropskih i alpskih flornih elemenata na ovom podruju egzistiraju ilirsko-kraki i karpatsko-balkanski florni elementi. Uglavnom, u vedem dijelu BiH prevladavaju srednje evropski florni elementi koji ine vie od polovine vrsta. to se tie vegetacije ona na podruju BiH pokazuje pokazuje znatnu horizontalnu i vertikalnu ralanjenost. Uglavnom, u vedem dijelu nae zemlje dominiraju listopadne ume. Najnie terene u dolinama rijeka uglavnom prekrivaju ume topole i vrbe. To su higrofilne ume na krajnjem jugu u zaleu Neumskog primorja. Vegetaciju ine sredozemna makija i grmoliki garizi. Termofilne ume hrastova (medunca, bijelog graba) preovladavaju u niskoj Hercegovini. ume sladuna i cera su u donjem porijeju Drine. U mezofilne ume hrastova spadaju ume graba, kitnjaka i lunjaka koji je najedi u sjevernoj Bosni na terasnim ravnicama. Centralne, zapadne i istone dijelove Bosne, te planinsku Hercegovinu na terenima iznad 500 m nadmorske visine u biogeografkom pogledu karakteriu bukove ume. Na visinama iznad 1000 m one postepeno prelaze u mjeovite ume bukve, jele i smre. Najvie terene iznad 1700 m obiljeava niska vegetacija planinskih panjaka. Endemine vrste crnog bora zastupljene su uglavnom na strmim padinama kanjona i klisura u porijeju srednjih tokova Neretve, Drine, te toka Krivaje. Mjeovite ume crnog i bijelog bora karakteriu planinske masive centralnog dinarskog ofiolitnog pojasa. Zatim treba spomenuti endeminu muniku koja raste na Prenju, vrsnici, Veleu i abulji na visinama iznad 1400 m.

ivotinjski svijet BiH

ivotinjski svijet je formiran uglavnom u toku posljednjih 20 000 godina, dakle od maksimuma virmske glacijacije na ovamo. Fauna nae zemlje ima preteno planinski karakter. Upravo zbog planinskog reljefa BiH. Movarne i ravniarske ivotinjske vrste na krajnjem sjeveru pripadaju fauni Panonske nizije. U centralnom planinskom dijelu zapaen je znatan broj endema, kao to su razne podvrste slijepog kueta, snjene i igmanske voluharice, te podvrste divokoze i mrkog medvjeda, zatim rijetkog tetrijeba ruevca i td. takoer, od gmizavaca endemini su prenjski dadevnjak, te crna arka. Takoer, veliki je broj endemskih vrsta insekata.
25

Takoer, zbog velikog prostranstva karsta na naem podruju esti su pripadnici faune ovih stanita, kao to su kraki mi, leinar crkavica, zmija poskok, te brojne neotrovnice, guteri i pauci. Karakteristini predstavnici pedinske faune su ovjeija ribica (proteus), te razne vrste raida i pauka. Vodena fauna je uglavnom u Bosni u crnomorskom slivu predstavljena evropskim vrstama. No, u jadranskom dijelu sliva veliki je broj endema, kao to je to mekousna pastrmka koja naseljava tok Neretve, zatim specifine vrste riba gaovica koje nastanjuju ponornike tokove u krakim poljima.

Zatiena podruja u BiH

BiH obiljeavaju bogate prirodne datosti koje nisu dovoljno praktino zatidene i ekonomski valorizirane prvenstveno sa aspekta turizma. U naoj dravi trenutno postoje tri nacionalna parka (Sutjeska, Kozara i Una). Podruja vodopada Skakavca, Prokokog jezera, vrela Bosne i Tajana predstavljaju spomenike prirode. Bijambarske pedine sa okolnim ponorima i udolinama praktino su evaluirane u formi zatidenog pejzaa. Movarni predio Hutovo blato takoer predstavlja park prirode. U FBiH jo se vode zakonske procedure oko uspostavljanja nacionalnih parkova Prenj-vrsnica-abulja, Igman-Bjelanica, te oko pedine Vjetrenice. S obzirom na povrinu BiH trenutno je zatideno tek neto manje od 1% od ukupne povrine nae zemlje. U odnosu na susjedne zemlje to je izrazito malo.

26