Ngi Vit vn thit thc, chung n chc mc bn. u tin l n, c thc mi vc c o, tri nh cn trnh ba n.

C cu n thin v thc vt, cm rau l chnh cng thm thu sn. Luc l cch nu n c sc ca Vit Nam. Nhng cch thc ch bin mn n li giu tnh tng hp, kt hp nhiu cht liu v gia v. Ngy nay c nhiu tht c, vn khng qun v da c. Ngi Vit hay dng cc cht liu vi c ngun gc thc vt, mng, nh, thong, ph hp x nng, vi cc sc mu nu, chm, en. Trang phc nam gii pht trin t ng kh trn n o cnh, qun ta (qun Tu ci bin). N gii xa ph bin mc ym, vy, o t thn sau ny i thnh chic o di hin i. Ni chung, ph n Vit Nam lm p mt cch t nh, kn o trong mt x hi "ci nt nh cht ci p". Trang phc c cng ch n khn, nn, tht lng. Ngi nh Vit Nam xa gn lin vi mi trng sng nc (nh sn, mi cong). Sau l nh tranh vch t, lp r, vt liu ch yu l tre g, khng cao qu chng gi bo, quan trng nht l hng nh thng quay v pha Nam chng nng, trnh rt. Nh cng khng rng qu nhng din tch cho sn, ao, vn cy. V li, ngi Vit Nam quan nim "rng nh khng bng rng bng". Cc kin trc c b th thng n mnh v ho vi thin nhin. Phng tin i li c truyn ch yu l ng thu. Con thuyn cc loi l hnh nh thn quen ca cnh quan a l - nhn vn Vit Nam, cng vi dng sng, bn nc. Cc phong tc hn nhn, tang ma, l tt, l hi ca Vit Nam u gn vi tnh cng ng lng x. Hn nhn xa khng ch l nhu cu i la m cn phi p ng quyn li ca gia tc, gia nh, lng x, nn kn ngi rt k, chn ngy lnh thng tt, tri qua nhiu l t gim ng, n hi, n du n t hng, hp cn, li mt, v phi np cheo chnh thc c tha nhn l thnh vin ca lng xm. Tc l tang cng rt t m, th hin thng xt v tin a ngi thn qua bn kia th gii, khng ch do gia nh lo m hng xm lng ging tn tnh gip . Vit Nam l t nc ca l hi quanh nm, nht l vo ma xun, nng nhn. Cc tt chnh l tt Nguyn n, tt Rm thng Ging, tt Hn thc, tt oan ng, tt Rm thng By, tt Trung thu, tt ng to... Mi vng thng c l hi ring, quan trng nht l cc l hi nng nghip (cu ma, xung ng, cm mi...), cc l hi ngh nghip (c ng, rn, pho, ua ghe...). Ngoi ra l cc l hi k nim cc bc anh hng c cng vi nc, cc l hi tn gio v vn ho (hi cha). L hi c 2 phn: phn l mang ngha cu xin v t n, phn hi l sinh hot vn ho cng ng gm nhiu tr chi, cuc thi dn gian. 3. Tn ngng v tn gio Tn ngng dn gian Vit Nam t c xa bao hm: tn ngng phn thc, tn ngng sng bi t nhin v tn ngng sng bi con ngi. Con ngi cn sinh si, ma mng cn ti tt duy tr v pht trin s sng, nn ny sinh tn ngng phn thc. Vit Nam, tn ngng tn ti lu di, di hai dng biu hin: th sinh thc kh nam v n (khc vi n ch th sinh thc kh nam) v th c hnh vi giao phi (ngi v th, ngay ng Nam cng t c dn tc th vic ny). Du tch trn cn li nhiu di vt tng v chn ct , trong trang tr cc nh m Ty Nguyn, trong mt s phong tc v iu ma, r nht l hnh dng v hoa vn cc trng ng c. Nng nghip trng la nc ph thuc vo nhiu yu t t nhin a n tn ngng sng bi t nhin. Vit Nam, l tn ngng a thn v coi trng n thn, li th c ng vt v thc vt. Mt cun sch nghin cu (xut bn nm 1984) lit k c 75 n thn, ch yu l cc b m, cc Mu (khng nhng c ng Tri, m cn c B Tri tc Mu Cu Trng, ngoi ra l Mu Thng Ngn, B cha Sng v.v...). V thc vt c tn sng nht l Cy la, sau ti Cy a, Cy cau, Cy du, qu Bu. V ng vt, thin v th th hin nh hu, nai,

cc, khng th th d nh vn ho du mc, c bit l th cc loi vt ph bin vng sng nc nh chim nc, rn, c su. Ngi Vit t nhn l thuc v h Hng Bng, ging Tin Rng (Hng Bng l tn mt loi chim nc ln, Tin l s tru tng ho mt ging chim trng, Rng s tru tng ho t rn, c su). Rng sinh ra t nc bay ln tri l biu trng c o y ngha ca dn tc Vit Nam. Trong tn ngng sng bi con ngi, ph bin nht l tc th cng t tin, gn nh tr thnh mt th tn gio ca ngi Vit Nam (trong Nam b gi l o ng B). Vit Nam trng ngy mt l dp cng gi hn ngy sinh. Nh no cng th Th cng l v thn trng coi gia c, gi gn ho phc cho c nh. Lng no cng th Thnh hong l v thn cai qun che ch cho c lng (thng tn vinh nhng ng c cng khai ph lp nghip cho dn lng, hoc cc anh hng dn tc sinh hay mt lng). C nc th vua t, c ngy gi t chung (Hi n Hng). c bit vic th T Bt T l th nhng gi tr rt p ca dn tc: Thnh Tn Vin (chng lt), Thnh Ging (chng ngoi xm), Ch ng T (nh ngho cng v ngoan cng xy dng c nghip giu c), b Cha Liu Hnh (cng cha con Tri t b Thin nh xung trn lm ngi ph n kht khao hnh phc bnh thng). Mc d c trng hp dn ti m tn d oan, tn ngng dn gian sng do dai v ho trn c vo cc tn gio chnh thng. Pht gio (Tiu tha) c th c du nhp trc tip t n qua ng bin vo Vit Nam khong th k 2 sau CN. Pht gio Vit Nam khng xut th m nhp th, gn vi ph ch, cu xin ti lc, phc th hn l tu hnh thot tc. Khi Pht gio (i tha) t Trung Quc vo nc ta, tng l Vit Nam mi i su hn vo Pht hc, nhng dn hnh thnh nhng tn phi ring nh Thin Tng Trc Lm cao Pht ti tm. Thi L - Trn, Pht gio cc thnh nhng vn n nhn c Nho gio, Lo gio, to nn b mt vn ho mang tnh cht "Tam gio ng nguyn" (c ba tn gio cng tn ti). Qua nhiu bc thng trm, o Pht tr nn thn thit vi ngi Vit Nam, thng k nm 1993 cho bit vn c ti 3 triu tn xut gia v khong 10 triu ngi thng xuyn vn cha l Pht. Thi Bc thuc, Nho gio cha c ch ng trong x hi Vit Nam, n nm 1070 L Thi T lp Vn Miu th Chu Cng-Khng T mi c th xem l c tip nhn chnh thc. Th k 15, do nhu cu xy dng t nc thng nht, chnh quyn tp trung, x hi trt t, Nho gio thay chn Pht gio tr thnh quc gio di triu L. Nho gio, ch yu l Tng Nho, bm chc vo c ch chnh tr - x hi, vo ch hc hnh khoa c, vo tng lp nho s, dn chim lnh i sng tinh thn x hi. Nhng Nho gio cng ch c tip th Vit Nam tng yu t ring l - nht l v chnh tr - o c, ch khng b nguyn xi c h thng. o gio thm nhp vo Vit Nam khong cui th k 2. Do thuyt v vi mang t tng phn khng bn thng tr, n c ngi dn dng lm v kh chng phong kin phng Bc. N li c nhiu yu t thn tin, huyn b, nn hp vi tim thc con ngi v tn ngng nguyn thu. Nhiu nh nho c m khuynh hng a thanh tnh, nhn lc ca Lo - Trang. Nhng t lu o gio nh mt tn gio khng tn ti na, ch cn li di sn trong tin ngng dn gian. Ki-t gio n Vit Nam vo th k 17 nh mt khu mi gii trung gian ca vn ho phng Ty v ca ch ngha thc dn. N tranh th c c hi thun li: ch phong kin khng hong, Pht gio suy i, Nho gio b tc, tr thnh ch an i tinh thn cho mt b phn dn chng nhng trong mt thi gian di khng ho ng c vi vn ho Vit Nam. Tri li, n buc phi gio dn lp bn th trong nh. Ch khi ho Phc m trong dn tc, n mi ng c Vit Nam. Nm 1993 c khong 5 triu tn cng gio v gn na triu tn Tin Lnh.

Cc tn gio bn ngoi du nhp vo Vit Nam khng lm mt i tn ngng dn gian bn a m ho quyn vo nhau lm cho c hai pha u c nhng bin thi nht nh. V d Nho gio khng h thp c vai tr ngi ph n, vic th Mu Vit Nam rt thnh hnh. Tnh a thn, dn ch, cng ng c th hin vic th tp th gia tin, th nhiu cp thn thnh, vo mt ngi cha thy khng ch th Pht m th c nhiu v khc, thn linh c m ngi tht cng c. V c l ch Vit Nam mi c chuyn con cc kin c ng Tri, cng nh mtp ngi ly tin trong cc chuyn c tch. y chnh l nhng nt ring ca tn ngng Vit Nam. 4. Ngn ng V ngun gc ting Vit, c nhiu gi thuyt. Gi thuyt giu sc thuyt phc hn c: ting Vit thuc dng Mn-Khme ca ng h ng Nam , sau chuyn bin thnh ting Vit - Mng (hay ting Vit c) ri tch ra. Trong ting Vit hin i, c nhiu t c chng minh c gc Mn-Khme v tng ng v ng m, ng ngha khi so snh vi ting Mng. Tri qua nghn nm Bc thuc, v di cc triu i phong kin, ngn ng chnh thng l ch Hn, nhng cng l thi gian ting Vit t r sc sng u tranh t bo tn v pht trin. Ch Hn c c theo cch ca ngi Vit, gi l cch c Hn - Vit. V c Vit ho bng nhiu cch to ra nhiu t Vit thng dng. Ting Vit pht trin phong ph i n ra i h thng ch vit ghi li ting Vit trn c s vn t Hn vo th k 13 l ch Nm. Thi k thuc Php, ch Hn dn b loi b, thay th bng ting Php dng trong ngn ng hnh chnh, gio dc, ngoi giao. Nhng nh ch Quc ng, c li th n gin v hnh th kt cu, cch vit, cch c, vn xui ting Vit hin i thc s hnh thnh, tip nhn thun li cc nh hng tch cc ca ngn ng vn ho phng Ty. Ch quc ng l sn phm ca mt s gio s phng Ty trong c Alexandre de Rhodes hp tc vi mt s ngi Vit Nam da vo b ch ci Latinh ghi m ting Vit dng trong vic truyn gio vo th k 17. Ch quc ng dn c hon thin, ph cp, tr thnh cng c vn ho quan trng. Cui th k 19, c sch bo xut bn bng ch quc ng. Sau Cch mng thng Tm 1945, ting Vit v ch quc ng ginh c a v c tn, pht trin di do, l ngn ng a nng dng trong mi lnh vc, mi cp hc, phn nh mi hin thc cuc sng. Ngy nay, nh cch mng, mt s dn tc thiu s Vit Nam cng c ch vit ring. c im ca ting Vit: n m nhng vn t c th, phong ph, giu m sc hnh nh, li din t cn xng, nhp nhng, sng ng, d chuyn i, thin v biu trng, biu cm, rt thun li cho sng to vn hc ngh thut. T in ting Vit xut bn nm 1997 gm 38410 mc t.