Heinz Dieterich

21. Yzyln Sosyalizmi

Kresel Kapitalizmden Sonra Ekonomi Toplum Ve Demokrasi.

Online issue Made by puk :: www.puk.de puk e. V. Politik und Kultur 2008 by www.puk.de All rights reserved

Printed version Bu kitabn Yayn haklar Pencere Yaynlarna aittir Heinz Dieterich Birinci Bask: Aralk 2007 Kapak: Katja Zenrfeld Kapak ve c Bask: Kilim Matbaaclk Maltepe Mah. Litros yolu Fatih San.Sitesi No: 12/204 Zeytinburnu stanbul Tel: 0212 612 95 59 Yayn Ynetmeni: Muzaffer Erdodu

ISBN 978-975-8460-21-2
PENCERE YAYINLARI: 227 pencereyayinlari@hotmail.com

Heinz Dieterich

21. Yzyln Sosyalizmi

Kresel Kapitalizmden Sonra Ekonomi Toplum Ve Demokrasi.

Trkesi: Beray Tamar Canan ahin

Yeni zamanlar, eskinin yarasyladr yine, Biz yeniden ayaa kalkabilirsek yenilenebilirler. Ve ellerimizin altndayken asl nedenler, Dertler sona erer ya da sonumuzu getirebilirler. Volker Bram Byk Bar (Sonsz)*

* iirin Trkesi: Yaar Akaln

NDEKLER

EVRMENN NOTLARI ALMANCA BASKIYA NSZ GR BURJUVA TOPLUMUNUN SONU Bilim ye Sosyalizm, ya da Burjuva Toplumunun Son Aamasna Geldii Kantlanabilir mi? Burjuva Kurumlarnn Yapsal Tkenii Biimsel Temsili Demokrasi Snf Devlet Burjuva zne MARKSIN TARHSEL PROJES: DORUDAN DEMOKRAS (SOSYALZM) 19. YZYIL Taritsel Projeler; Tarihin tki Gc Marksn Projesinin Kuramsal Temelleri Projenin Tarihsel Olanakszl Projenin Kuramsal Duraanl YEN TARHSEL PROJE: 21. YZYILIN KATILIMCI DEMOKRASS (SOSYALZM) Demokratik Planl Edeerli Ekonomi Dorudan Demokrasi Aklc-Etik-Estetik zne Burjuva Kuramsall Katlmc Kurumsalla Kar

7 10 15 23 23 23 36 49 59 63 70 70 75 83 90 95 95 119 129 131

YEN SOSYALZME GE DNEM Kresel Egemenlik Sistemi Burjuva Demokrasisinle Kresel Egemenlik, Smr ve Yabanclatrma Sistemi Kresel Eitlik Sistemi Kresel Eitlik Sistemi 21. Yzyl Sosyalizminle Tarihsel Projesi Deiimin zneleri Emek-Deer Peters-Gl Karmak Emek Bir Ekonomi Ne Zaman Sosyalist Olur? SORU VE YANITLARLA 21.yy. SOSYALZM Ekonomi Smr ve Sosyal Snflar

135 135 139 139 140 141 141 142 153 159 160 164 176 176

EVRMENN NOTLARI

lkemizde Latin rzgarlar estireceine kesin gzyle baklan 21. Yzyln Sosyalizminin Almancasm, baslmadan nce ilk kez fotokopi olarak eski bir Dou Almanya dosyas iinde grdmde akas ok heyecanladm. Kitap, Brecht rencilerinden Prof. Manfred Wekwerthin alma masasmdayd ve bir solukta okuduu kitabn Almanca basksna nsz yazmaya alyordu. Daha nce onun Brecht le Havana da1 adl kitabn okumu olduumdan ve o ana dek aramzda srekli tiyatro konutuumuzdan olacak, zerinde alt bu kitapla da zel olarak ilgilenmem onu hem artm, hem de ok sevindirmi olmalyd ki heyecanla Heinz Dieterichin 21. Yzyln Sosyalizminin nemini, neleri harekete geirebileceini, byle bir almann dnya sol hareketinde edinecei yeri anlatmaya koyuldu. Sava sonras Almanyasnda matematik retmenliinden Berliner Ensembleda Brecht renciliine geerek unutulmaz sahnelemelere imza atm olan ve kendinin de birok kitab bulunan, seksen yalarndaki bu eski t-fekin szleri dinlenmeye deerdi gerekten. Disiplinli bir bilim adam ve kl krk yararak alan dnya apndaki ynetmenlerden saylan Wekwerthin delikanl heyecan ve hayranlk uyandran cokusu bana da gemiti sanki. Bu kitap bir eyleri harekete geirecek, belki de 21. yzyln Komnist Manifestomu olacak! diyordu byk bir inanla. Bu sz, kitab Trkeye kazandrma kararmda ok etkili oldu. Sonra hemen o akam bana da bir kopyas verilip iinden birka blm okuduumda sylediklerine hak vermeden edemedim. Ancak kitab evirmeye baladmda ne denli zorlu bir ie kalktm da hemen anladm. nce eviriyi Trkiyedeki hatr saylr evirmenlere ve benden daha iyi olduklarn dndm arkadalarma
1 Brechtle Havanada, M. Wekwert. Mitos/Boyut 2006 7

nermeye altm, ama nedense kimse yanamad bu ie. Sonunda i baa dt ve artk geri dn yoktu. Yazarm kulland, belki de ilk kez duyduumuz olaanst kavramlar, tarihin derinliklerinden, kard, allmadik, nadide, kimi zaman mitsel szckler, uzun ve dolambal cmlelerle birlikte kulland adal dil, eviriyi zorlatrd gibi, bir o kadar da ilgin ve iddial klyordu. Okumay akc klmak ve anlamay kolaylatrmak iin daha ksa yollu anlatm biimini setim; yan cmleleri bol uzun cmlelerin yerini birka ksa cmle ald. Tabii ki anlam olabildiince zedelememeye zen gstererek. Kitapta en sklkla geen krematistik2 ve Aeqivalenz3 kavurad. Ama imdadmza yetien spanyolca evirmenimiz Canan ahin arkadamzn yardmlar, o sorunu da zmemizi salad.
2 Krematistik: KAZANBLM, (Os. lmi servet, ng. Chrematis-tic) Ticaretle para kazanma sanat Antik a Yunan dnr Aristoteles tarafndan ileri srlmtr. Trkemizde Kazanbilim deyimiyle dile getirilmitir. Aristoteles krematistiki ekonomikin karsna koyar; krematistik, amacnn saltk olarak zenginleme olmasyla ekonomikten ayrlr. Ekonomik, geimini salama ve yaamak iin gerekli kullanma deerlerini edinmekle snrldr. Aristotelese gre gerek refah ekonomik olandr ve krematistik tiksinilecek bir olgudur. Aristoteles, Krematistiki Ekonominin karsna koymutur ve terim szck anlamnda Yu. Perakende mal ticareti demektir. Krematistik, bir yandan ticarete ve teki yandan ekonomiye ait iki ynl bir bilimdir. Ekonomiye 3 Aequivalenz: EDEERLK: (Os. Muadelet Teadl; AL Aequ- ivalenz, ng. Equivalency) ki eyin birbiriyle ayn deerde olmas du rumuEkonomik deitirme olaynn genel yasas edeerlerin deitirilmesidir. Bu bakmdan paraya da genel edeer denir. ki mal ayn deerde klan ey, onlarn retimleri iin toplumsal olarak gerekli emek sresidir. nsanlar ilk deitirme ilemlerinde bile bu gerei sezmilerdir. EDEER: (Os. Muadil kymet, Al. Aequivalent, ng. Equivalent) Deerleri eit olan Edeerli, eit deer ve zde deer deyimleriyle de dile getirilir. Denk deyimiyle anlamdatr. Mantkta, fizikte, matematikte ve ekonomide kullanlr. Bir baka deerin yerine konabiien deeri dile getirir, ayn lde bulunan iki niceliin birbirlerine kar durumlar ve harcanana kar elde edilenin deerce eitlii olarak tanmlanr. (Ekonomi Szl, s. 108, Orhan Hanerliolu) 8

Tm dnyada byk bir ilgiyle karlanan ve hakettii deere en ksa zamanda ulaacak olan bu benzersiz alma Almancanm yamsra, spanyolca, ngilizce ve ince olarak yaymland. Rusas da bugnlerde bitmi olmal. Heinz Dieterich, Trke yaymlanan ilk kitabnn ilk tantm toplantsnda ilk kez aramzda olacak. Yllarn Latin Amerikada geirmi olan yazarn ilk Trkiye gezisi bu. Sorusu olanlarn, syleyecek, ekleyecek sz olanlarn birinci elden yantn alaca bir toplant da gerekletirilecek. Dans Trkiyeli 21.yzyl sosyalistlerinin basma. Kitabn olumasnda dikkatli okumalar, eletirel baklar ve hi esirgemedikleri coku dolu yardmlaryla 21.Yzyln Sosyalizmine katkda bulunan can dostum Yaar Akalna, sevgili Takn Szdinlere, Dirk, Katrin ve Katjaya ayrca bu kitabn Trke okurlar iin ele avuca gelir olmasn, olaanst sabr ve zverisiyle salayan sevgili Muzo Abiye de eksilmez dostluum, cokum ve kararllmla iten teekkrlerimi sunmay bir bor biliyorum. Bu eviriyi, gelecein gen sosyalistlerine armaan ediyorum ve 21.yzyln gezegenimizde bar ve demokrasi ile birlikte insan, kltr, sanat, doa ve evre duyarllnn egemen olmas iin abalayanlarn yzyl olmasn diliyorum, nk ancak temelinde insan ve doa merkezli kltrle yorulan toplumlar, gerek toplumcu sistemlerdir. 21. yzyln umutlu yeni rzgarlarn, cokulu yeni balanglarn yzyl olmasn da diliyorum. En gzel deniz henz gidilmemi olandr! diye dnenlerin de

ALMANCA BASKIYA NSZ

Bir ey kesin: Bu kitap bir eyi harekete geirecek. Ya da Brechtin dedii gibi: Duraanl diyalektize edecek. Bu, bizde sermayenin altematifsizliinin byl forml ile tarihsel ak durdurmak iin her yolu denedii bir dneme rastlyor. Sosyalizm zerinde kazanlan zaferin sona erdirildii bildirilmi olsa bile, grnen o ki sosyalizmden eskisinde olduundan daha fazla korkuluyor. Krslerde, mimberlerde, ekranlarda dur durak demeden sistemin her trl deiiminin ne denli anlamsz olduu anlatlyor. Spartaksn kle ayaklanmasndan balayarak sistematik olarak devrimlerin yol at her eye kara alp bylelikle insanlarn cesaret ve alternatif arama isteini azaltyorlar. Her yerde rastlanan tipik sav olan, bu dnyann belki en iyisi olmad ama bugn olabilecek tek dnya olduu ynndeki dncelerin gnlk genel geer bilin durumuna sokulmas, nk bu, dzenlenmi bir dzensizlik ve planl bir bana buyraklukun4 sahiplerine her trl iddet kullanmndan daha gvenli bir savunma olana sunuyor. Kendilerine solcu diyenler bile byk masallarn so-nunu kefettiler. Dnya, artan bir uygarlama ile kresel olarak yle karmaklat ki, toplumsal balantlar artk anlalamaz duruma geldiler ve bu nedenle toplumsal dnmlerle aralarna zlerek bir mesafe koymak zorunda kalyorlar. Onlara gre dnya tek tek paralarna ayrlm olup ve bu paralar anlalabilir tek gereklii oluturuyorlar. Gerei aramak ise bu koullar altnda Korintli Sisi-posun eziyet ekiine benziyor. Sisipos ise en azndan tan ne olduunu biliyordu. Bugnse gereklik denilen ey, sistemler iindeki her dnce gibi zgr iradeyi ve liberalizmi snrlayan bir yanlg olmalyd. Saaltc deil, hastaln ta kendisiydi gereklik. yleyse gerekliin beyaz terrne kar ve tekilliklerin kzl acmaszl iin bir sava balatmalydk.5 Bugn
4 Bertolt Brecht 5 Jean-Francois Lyotard, postmodern dnr 10

devrimci demek, bunu pervaszca kavramak ve bu kuramn kitlelere yaylmasn salamaya almak demektir. Solcu olmak bugn insanlara eer onunla kendimizi asmayacaksak kemerleri daha bir skmamz gerektiini retmeye almaktr.6 Doal olarak bununla snf savalar da sona ermi oluyor, tpk ser mayenin kamulatrlmasna ynelik olan savamlar gibi, nk artk mlk sahiplerinin kim olduu deil, tersine mlkle ne yapld sorusu daha ok yneltiliyor7 Ve sosyalizm artk tek ynl olarak mazlumlarn ve-ilekelerin zaferi deil, bugn sosyalizm daha ok toplumsal bir birlikte yaama felsefesidir.8 Bylesi soyutlamann buz lnde9 hi duyulmam bir somutlukta bir kitap kyor karmza. Bugn burada olduundan ne bir fazla ne bir eksik olmak kouluyla iinde insann aalanm, kleletirilmi, yalnz braklm ve onuru inenmi bir varlk olarak yer ald ilikiler am10 altst etmeye alyor. Bugn aka grnyor ki, burjuva toplumunun belirleyici alt sistemlerinden hibiri -ne ulusal pazar ekonomisi, ne snf devleti, ne plutokratik oulcu demokrasi- tm sistem iin bir salamlatmc dayanak oluturuyor. Bylece sistem her geen gn artarak egemen snflarn uygun bir biimde zemeyecei elikiler iine yuvarlanyor. Bu elikiler yalnzca sistemden vazgeilmesi yoluyla ortadan kaldrlabilirler yani yalnzca egemenlerin iradesine kar gerekleebilir. Bu da Yeni Tarihsel Projenin bir ilevidir.11 Buna ek olarak kitapta neredeyse ansiklopedik bir zenle doa ve insana ilikin bir dizi elikili gelimeler sralanm, hatta insann dnmesinden balayarak modern iletiim bilimlerinin en karmak alarna dek uzanan gelimeler. nk yalnzca ve yalnzca somut durumlarn somut zmlemesi12 gerek balamlar ortaya karr,
6 Klaus Harprecht, SPD dnce reticilerinden 7 Gregor Gysi 8 Oskar Lafontaine 9 Walter Benjamin 10 Karl Marx 11 Heinz Dieterich 12 Wladimir Ilyi Lenin 11

yalnzca bunlar insanlara kendi durumunu kavrama olana sunar. Ve doal olarak: Kendi durumunun bilincine var m bir kii, nasl zaptedilebilir ki?13 Bu kitap bir eyleri harekete geirecek. Solcular arasnda da. nk solcular arasnda da bir tr duraanln di-yalektize edilii daha ok arzu edilir durumdadr. Buradaki duraanlk, bilgi eksikliinin bir sonucu deildir, tam tersine, onun fazlal buna yol ayor. Farkl grler, -r nein deer kavramna, ya da yanl ve gndelik bilin olgusu ideolojiye ilikin, ya da tarihsel geliimin olas bir z nesi olarak ii snfna ilikin- sol tartmalar iine nasl bir dinamik katard acaba? Gelgelelim grnen o ki, bir dncenin zaferini br bakasnn yenilgisi zerinden lmek bir gelenek durumuna dnm. Kitap baka bir yol izliyor. Burada, 27. Yzyln Sosyalizmi karmza tm yetkilerle donatlm bir gr olarak kmyor, tersine yeni sosyalizmin ortaklamac yaplan masna ve ounluk demokrasisine bir katkda bulunmak ve evrensel eitliin yeni znesinin doumunun bir yardmc ebesi olarak anlma amacn gdyor.14 Bylesi bir duru, kitabn, biri veya dierini elikiler yumana ekme amal olan pasajlarn da olduka retken klyor. Burada yazarn olduka sk deindii edeer ekonomi aklamalar geliyor aklma. retilen deerlerin leiminde binlerce yldr sregelen eitsizlii giderme amacndaki Arno Peters, sz konusu edeerlilik ilkesinin ateli savunucusu olarak, bizim GEREK YOL ya da B YK DZEN gibi eski in topya kitaplarnda karlatmz byk eitlik dncesine skca sarlyor ve onu adil (edeer) bir deer dei-toku sistemi iinde somutlatryor. Bu dnce uyarnca, krn ortadan kalkmasyla da mal retimi kendi represif zelliini yitirip sonunda tmden yok oluyor. verenler ve iiler eitleniyor ve iki taraf da yaptklar i iin uygun edeere, maaa hak kazanyorlar ve bylece zamanla toplumsal konumlarnda da birbirlerine yaknlayorlar.
13 Bertolt Brecht 14 Heinz Dieterich 12

Pek iyi: Philippeau ona byk adalet dncesininden sz atnda Tm bu gzel eyleri kimin gerekletirmesi gerekiyor? diye sorduruyor Georg Bchner, Dantonuna. Benzer soruyu ben de yneltirdim, edeerlilik ekonomisinin bu olaanst insancl tasarmnn nasl uygulanacan dndmde. Ancak kart sorularla kkrtlarak, tartma belki de Marksn bize sosyalist bir toplumun somut ileyiine ilikin brakt biimiyle sz konusu beyaz lekeleri ama ynnde harkete geecektir. Bu kitap bir eyleri harekete geirecektir. Harika bir siyasal metin olmakla kalmayp ayn zamanda yaznsal da. Sol dnrlerin yazlan bugn gittike artan bir biimde o szkonusu bilim diline hizmet ediyor, buna ilikin Mar tin Heidegger bile o dilin dnmedii tersine dnceden uzaklatrd yolunda szler eder. eriklerden sz edilirken bile dnmeye ynelten -buna zevke ynelten de denilebilir- bir itki eksiklii oluyor. Burada kitap, byk tarihsel proje geleneini benimsiyor. Komnist Manifesto Pyotr Kropotkinin Ekmein Fethi ya da Frantz Fanonun Bu Dnyann Lanetlileri zincire vurulmu Promethusun nasl kurtarlacan gstermekle kalmayp, onu bir hazla kurtarmay da retiyor.15 21. Yzyln Sosyalizmi gerekten estetik ve bylece siyasal bir g ieren pasajlar ieriyor. rnein, pek tannmayan ama kararlarnda sonsuz gce sahip olan ve adna dnya pazar denilen gkyznn yeni tanrsnn anlatmnda tpk yal Yehova ve onun hem yersel hem de gksel ordular gibi kolayca deifre ediliyor. Ne Filistinli kyl arklar var ayaklarnda ne de ncilde belirtilen trde bir sakal yznde, tersine Mercedes-Benz ve Armani kostm iinde. Eski ahit dekalogunu, Musann on emrini, tasarruf tedbirleriyle bir taneye indirgemi: Bu, onun kr oram. Onun tapma ya da dua ettii yer artk deerli jbanknotlar borsas, yeryzndeki kona byk burjuvalarn her ey iinde villalar ve semtleri olmu.
15 Bertolt Brecht 13

Her eye kadir ve her eye hkmeden yeni Yehova, yava yava masumluunu ve halka aidiyetini yitiriyor artk, lituryada nceden hi hesapta olmayan bir bilinmezlik iinde beden ve ruhuyla arandnda onlarn arasnda bulunaca lmllerin dnyasna geri dnyor artk.16 Bu kitap bir eyleri harekete geirecek. Bizde de. Ve belki de daha baka bir yerlerde harekete gemi bir ey olacak bu. Bizde henz uygulama felsefesi denilen ey, orada uygulamaya konmu felsefe olmutur: Dou Avrupadaki sosyalizmin knden beri dnya dengesini yitirdi. Bu nedenle 3. binyl iindeki ilk devrimin nemi ok byktr. lk kez olarak 21. yzyln sosyalizmini gerekletirme abas olutu diyor Hugo Chavez, Venezueladaki 2004 ylnda 16. Dnya Festivalinin alnda.

Manfred Wekwerth17

16 Heinz Dieterich 17 Prof. Manfred Wekwerth, matematik retmeniyken Brechtle tanm ve son nefesine dek Brecht ve ei Helene Waigel ile dostluu srm ve daha sonra uzun yllar Berliner Ensemble in genel sanat ynetmenliini yapm, saylar bir elin parmaklarn gemeyen dnyaca nl Brecht rencilerinden ve Dou Almanya nn politbro ye-lerindendi. Halen Berlinde yayor 14

GR

ada toplumun ilk evresi sona doru yaklayor. Fransz devriminden gnmze dek iki yzyl akn bir sredir insan tr, nne konulan iki byk evrim yolunu geride brakmtr: sanayi kapitalizmini ve tarihsel (reel olarak varolan) sosyalizmi. kisinden hibiri insanlarn acil sorunlar olan alk, yoksulluk, smrnn yansra ekonomik, cinsel ve rk karakterdeki basky ve doal yaam temellerini yok etme olgusunu ve katlmc demokrasinin eksikliini gidermeyi baaramamtr. Bu nedenle amz dnya tarihinin iki alametini de anlamlandrma aamasnda bulunmaktadr: Burjuvazinin ve tarihsel proleteryann toplumsal projelerinin tkenii, ada burjuva uygarlklanndaki kapitalist olmayan dnya toplumlarna geii: evrensel taban demokrasisi. Burjuvazi, kendi tarihsel projesini biimlendirirken bu nu kuramsal ve klgsal adan drt temel direk zerine oturtur: 1. Deiim deerine dayanan ulusal pazar veya kr ekonomisine (Krematistik) 2. Biimsel temsili-parlamenter demokrasiye; 3. Ekonomik elitlere hizmetle ykml olan snf devletine 4. Liberal mlkiyeti burjuvaziye. Bu sistemle iki yzyl boyunca egemen bir snf olarak o, kresel toplumun yn n belirlemeyi ve onu smrmeyi baarmtr. Burjuvazinin programnn Kari Marks ve Friedrich En-gels tarafndan Bilimsel Sosyalizm ile yadsmmasyla ii hareketinin ilk stratejik tarihsel projesi, Rusyada Ekim Devrimi (1917) yoluyla planlama aamasndan uygulama aamasna -stelik olas en alt dzeydeki nesnel koullar altnda- gemitir.-Szkonusu bu gerekletirme aamas, Avrupann sosyal demokrat ve sosyalist partilerinin sava kredileri (1914) ve hemen ardndan da bunu izleyen birinci kapitalist sava konusunda burjuvazinin vatansever cepheline kaymam olmalar koulunda ne biimde ne de ierikte dnlemezdi.
15

Bu iki olay da, Avrupa ii hareketinin yllardan beri farkl ynlere doru gelitii ve aslnda iki byk geliim izgisi dorultusunda paralandn gzler nne seriyordu. Lenin tarafndan bilimsel, sosyalizmin Rusyada ina edili denemesi bu krlmay herkes iin grnr klmakla kalmad, ayn biimde bu iki hareketin ve dnya grnn yeni bir birliinin oluturulmasnn olanakszln da ortaya koydu. Leninin abas Marks ve Engelsin kktenci program sistemine sk skya sarlp onun miras altnda reel sosyalizm ile sona ererken, buna karlk sosyal demokrat bak as bu programdan ve onun devrimci ieriinden gittike uzaklap adm adm burjuvazinin tarihsel projesini benimseme yoluna gitmitir. Ancak btn bu dramatik anlamda farkl dnya grlerine ve nesnel k noktalarna karn uygulamada sosyalizm ve burjuvazi tarafndan oluturulmu iki izgi de yir minci yzyln sonunda birbirleriyle artc koutluklar gstermitir. Bu dikkate deer olgu, szkonusu bu biimlenmeye etkisi olan siyasal glerin birbirine benzeyen muazzam nesnel geliim koullarna tabi olmalarndan trdr -tpk sermaye birikiminin, sanayideki kitlesel retimin (fordizm) belirli zorunluluklarnn, i retkenliinin ve bilimin geliim koullarn, dnya pazarnn ve sistem rekabetinin kesin buyruklarnn olduu gibi demokratik olmayan, yukardan aa parti, devlet ve toplum yaplarn ba aktrlerinin istemlerine karn gittike snrlyor ki onlar da bu sistem taslaklarndan ikisinin de geliimlerinin zgrlk derecesini hi acmaszca daraltyorlard. Bugnse zerinde iki sosyal znenin de bir buuk yz yl boyunca o zamanki tasarmlaryla, topyalaryla ve ordularyla dnya tarihi ve bilgi kuram boyutuyla kar karya durduklar tarihin arenas boaltlm bulunuyor. Ykntlarn ve harabelerin te yannda gelecein ana izgileri ufukta yeni batan kendini gstermeye balyor ve ayn zamanda yeni uygarlk da, kendi oluumu iinde gnmzn znel bir iktidar esi olarak ortaya kyor. Sermayenin son dnemindeki son kullanm sresi bununla birlikte sona erdii gibi, burjuvazinin knts karsndaki insanln evrensel can ekimesi de bir son buluyor:
16

Burjuvazinin ekonomi politikas ve onun almas yeni batan kamuoyunun dnce ve uygulamalarnn odanda yer almaya balyor. ada toplumun bu ilk aamasn geliim mant iinde kavram olan hi kimse, kapitalizmin gelecein sistemi olacana, insann bar, onur, gerek demokrasi ve sosyal adalet gibi srekli olan istemlerine karlk vereceine inanmaz. Sistemin en u noktalarna dek gelitirilmi bir toplumsal biimi olan Keynesi refah devleti, kendi tarihsel bak alan iinde dnya ekonomik bunalm ve ikinci kapitalist dnya savandan ortaya karlm olan bir istisnai rn olmaktan baka bir ey deildir. Ve byle bir ey olarak da artk bir daha geri gelemez. Bu arada tarih bir kez daha o hi hesapta olmayan ancak toplumsal magmann devasa devinimleriyle kendini gsterdii sramalardan birini gerekletiriyor. Sermayenin egemenlii altndaki gezegende byk lde sona ermi olan gerek altlama (subsumtion), Keynescilii burjuva ekonomisinin dogmalar tarihi adn verdii yere, yani gemiin arivine havale ediyor ve milyonlarca kez yok olduu ne srlen Marks ve Engelsi gemiin tozlu raflarndan yeniden karyor. Bu koullar altnda egemen snflar, sosyal devletin sunduu lks harcamalar karlamak zorunda olduklarndan pek emin deiller, kitlelerin demokrasi yorgunluu nedeniyle olduu gibi, erken dnemlerdeki sanayi merkezlerindeki byk ii ynlar ve onlarn sendikal rgtlenmelerinin zlm oluu ve ulusal fordist sanayi toplumlarnn temelini olduu gibi styap kuramlarn da nihai olarak niteliksel bir dnme uratan nc sanayi devrimleri nedeniyle de. Bu adan bakldnda Lafontainenin (Alman sosyal demokratlarndan. ev.) ve Gysinin (Demokratik Alman kkenli sosyalist liderlerinden ve Demokratik Sosyalist Parti PDSin kurucularndan. ev.) Keynesi seim denemesini taktik nedenlerle desteklemek gerekir, nk ne orta ne.de uzun vadeli olarak faizan zellikler tayan dnya sermayesine hibir biimde kar durma olana ver miyorlar. Sermayenin bu yeni ama son dneminde sistem, hemen her dzleminde kendini deitiriyor. alma srecinde znel etmen olan canl iin yerini, s rekli artan bir
17

boyutta retim aralarnn nesnel etmeni alyor. Sermayenin deerlenme aamasnda deiken olan ser maye payna oranla sabit olan sermaye pay srekli artan bir nem kazanyor ve resmi st yap dzleminde ise ounluu kucaklayc bir demokrasiden ise gittike artan oranda faizan bir denetleme sistemi yararna vazgeiliyor. Bu durumda 4iberal demokrasiden ve onun temelinde yatan zel kapitalist deer ilikilerinden ilerici bir ey beklemek artk yersiz, te yandan gereki olan hi kimse de gemite varolan sosyalizmin bir seenek sunacan, kapitalizmi kitlesel hareketler yoluyla bertaraf edeceini dnemez. Reel sosyalizm, artk gemiin bir gereidir, gelecek iin bir seenek deildir. Gemi dnemlerin mimarlar, byk tarihsel deneylerinin ykntlar arasnda dururlarken henz, tarih modern an ikinci aamas iin yeil k yakmaya balyor, bu sz-konusu olan, kendinden ncekilerin yerine getirmeyi beceremedii grevlerin zmnn de bir parasdr: Post-kapitalist uygarln yeni gerekliinin drt temel kurumunun ina edilmesi; 1. Kullanm deeri ve deer kuram temeline dayanan, pazar ekonomisi olmayan, ancak dorudan deer yaratclannca belirlenen demokratik edeerli ekonomi. 2. Tm toplumu kapsayan arlkl sorunlarda halk davranan ounluk demokrasisi. 3. Genel karlar gzetip, uygun bir aznlk korumasn da ieren temsilci olarak katlmc devlet. 4. Eletirel sorumluluk tayan zne olan, aklc, etik ve estetik anlamda zerk vatanda. Burada temel anlamda Marks ve Engelsin tarihsel projelerine stratejik ynelimi gsteren bir kurumsallamann sz konusu edildiini farketmek zor olmamal. Devrimci edim, toplumun varolan kurumlarnn yerini nitel anlamda dierlerinin (sistem kart) almas anlamna geldiinden 21. yzyl sosyalizminin program devrimci olmak zorundadr. Bu saptama zerinde temel bularak almalar kapitalizm kartlnn
18

yeni tarihsel projesini batda nceden egemen olan eletirellik dneminin de tesine tayan iki aratrma izgisi ortaya kmtr. Robert Kurz, nc dnya.lkelerindeki kurtulu savalarna ynelik olarak ulusal sorunu yanl ele alrken olduu gibi ayrlk eksik likler bir yana braklacak olursa, belki de gnmz kapitalizminin en parlak eletirel zmlemelerini kaleme almtr; dnceleri iin geerli olan ey ise, eletiri silahnn yerini silahlarn eletirisinin almamas ynndeki Marks yargdr. ne srd dnceler, varolann eletirel olum-suzlamasmda ayak direttikleri iin ynlarn rgtlenmesine izin vermez. Bunlar bylelikle yeni uygulama felsefesinin geliimi iin gerekli bir koul oluturur, ama .yeterli deildir. Ayn ey Georg Lukacsm rencisi olan Istvan Me-zarosun ansiklopedik anlatm olan Beyond Capital adl yapt iin de geerlidir; bu yapt, Marks kuram erevesinde ada toplumun dntrlmesi kuramn ele almaya alr. Ya da Harl Draperin yapt Kari Marksn Devrim Kuramda yle; bu yapt da, hi kukusuz Marks ve Engelsin dnce sisteminin Leninden bu yana yazlm en iyi yorumbilimsel (tarih-bilinsel bakla) irdeleni-idir. Slovenyal dnr Slavoj Zizek, burjuva kart uygulama zerine bir adm daha teye giderek, aklc ve cesur bir biimde kapitalist sistemle gerekli olan kesintiyi Lenin-ci bir bak asndan yola karak dnmeye alr, ancak tasarmlarnda bilimsel bir boyut ve post-burjuva uygarlnn somut kurumsal program eksiktir. Yeni kuramn ve ona uygun olan toplumsal uygulamann geliimin yeterli koulu, belirttiimiz gibi en kapsaml biimiyle sko ya da Bremen Okulunun almalarnda ele alnmtr. Tovvards a New Socialism bilgisayar uzman Paul Cockshott ve ekonomi uzman Allin Cottreirin harika bayaptlarnn addr. Bu yazarlar, aratrmalarnn arlk noktalarn post-kapitalist ve demokratik olarak belirlenen bir ekonominin ve dorudan demokrasinin maddi anlamdaki teknik olanaklarna odaklarlar. Daha ok kurumsal ve tarihsel yaklam anlayna dayanan Bremen Okulu, arlkl olarak yaygn tarihi Arno Petersin, Kbal fizik ve matematikbilimci Raimundo Franconun, Alman matematiki Carsten Stahmerin, Arjantin ve Meksikal dnr Enrique Dusselin ve benim sosyalbilimsel almalarmn derlenmesiyle bir araya gelmi
19

bir evreden oluur. ki topluluk da birbirlerinden bamsz olarak alm olsalar da, yeni kapitalist olmayan uygarlk konusunda ulatklar aratrma sonular byk lde benzerlikler ierir; bu, Yeni Tarihsel Proje zerine ele alman sonularn yntembi-limsel bakla doruluunun snanmas bakmndan bir belgeleme zellii (validitaet) de tayabilir.18 Berlin Duvarnm yklndan on yl sonra Latin Ameri kada 21. Yzyln Sosyalizmi ve oulcu Demokrasi bal ile yaynlanm olan bu kitap, son yzyllarn sosyal pratiklerini, retilerini, ilerleyen bilimin ulat yeni bilgileri ve retici glerin geliimini hesaba katmaya alr. Yani ne dlemin bir rndr, ne de bir nostaljinin; onun temelinde yatan ey ne bir uarlktr, ne de tarihsel bilin eksikliidir. Bu kitabn ortaya karln belirleyen ey, daha ok dnya toplumundaki evrimin dinamikleri ve onun zamansal dnm noktalarndaki gze arpan ynelimlerdir. Onun en gl olan emaresi, burjuva uygarlnn yapsal tkeniinin emaresi ve onun kopyalamasna gre yaratlan gerekliktir. ine dt elikiler yuma iinde burjuva toplumu insann varolu biimini srekli olarak artan bir hzla znden uzaklatrarak yaamsal anlamnn iini boaltmakta onu kapitalist deersizletirme politikasyla en uygunsuz ve onursuz varolu biimlerine indirgemektedir. Gvensizlik iindeki yeniden retime ynelik gndelik varoluundan kaynaklanan korkularnn basks altnda, tketicilik denizinde seyrederken, ruhsal akmlktan uzak, evresini her geen gn daha ok saran ve srekli olarak artan dinsel ve byl bir karanlk iinde hapsolan yabanclam zne, ncelikli olarak burjuva toplumsal yap iinde kendine bir huzur bulmaktan uzaktr. Bu ancak ve ancak yeni bir gereklik iinde niteliksel olarak baka trl bir birlikte yaamda olasdr: u anda bir gei aamasnda bulunduumuz,
18 Robert Kurz, Schwarzbuch Kapitalismus. Ein Abgesang auf die Markt wirtschaft, Eichborn Verlag, 1999, und Weltordnungskriege, Horlemannn Verlag, 2003. Istvan Meszaros, Beyond Capital, The Merin Press, Londra, 1995 Slavoj Zizek, Die Revolution steht bevor. Dreizehn Versuche ber Lenin. Edition Suhrkamp 2298, 2002. 20

kapitalizm sonras tarihsel sre iinde demokratik bir ekonomi ve toplum iinde. nsanln geliiminde niteliksel sramalar srekli olarak tarihsel projeler ile salanr, bu, ayn zamanda byk toplumsal aktrlerin ve snflarn uygulama biimlerinin ve karlarn bir rndr. Diyalektik devinimi iinde tarihin akm srekli olarak belirleyen ve belirleyecek olan ey, snfl toplumlar varolduu srece, kart tarihsel projelerin kendi aralarndaki sregelen savamdr. Bu cmle, Mrksm dahiyane saptamas olan, tarihin snf savalarnn tarihi oluuna ters dmez. Tam tersine. Onu daha az soyut olan bir kavrayla ele alr ve somutlatrr. ncelikli olarak temel snflarn ve toplumun dier ak trlerinin hesaplamas iinde tasarlanan ve uygulanan, odak noktalar retim ve art deerin leimi olan tarihsel ve toplumsal projeler, tarihsel srecin dinamiini grnrl ve nedensellii iinde aklar. Bundan kan sonu udur: Kendi sistematik gelecek beklentisinden vazgeen bir snf ya da toplumsal zne, kendiliinden tarihsel projesinden yoksun kalm olarak kendini dile getirmeye alr ve asla kendi geleceini belirleyemez, tersine galip olan snfn yalnzca yama ve ua olarak kalrlar. Yeni uygarla gei, bu durumda yalnzca isyan aamasnda temele inmeyi baaramayan bilinli bir deiim olmadan kalakalr; nk programa bal olan bireylerin bilinli etkileri ortadan kalkmtr. 1987 ylnn Ocak aynda Gorbaovun Sovyetlerin Komnist Partisinin Merkez Komitesine ynelik olarak yapt nl konumadaki, Sovyet Sosyalizminin nefes alrken gereken hava gibi gereksinim duyduu ey, demokrasi ve emekilerin demokratik-sosyalist gelimeye katlmlardr aklamas, buna iyi bir mek oluturur. Tehis ve soyut anlamda hedef saptama tmyle doru olduu halde, demokrasinin kurtarlmas ve emekilerin dnme katlmlarnn salanmas yklmaya mahkum oldu, iki kategorinin de birbirlerini ballk iinde tamamlayarak, 21. yzyl sosyalizminin somut tarihsel
21

projesine ayak uyduramamas nedeniyle, yani burjuva demokrasisi sonras ekonomi, kltr ve askeri glerin bir aradalklan. Mistik anlamda ilerici olan eski bir KGB grevlisi ve lmpen burjuvazinin alkol bamls bir kenar figr, Leninin o muhteem deneyini, Rus halknn demokrasi yolundaki kahramanca almalarn sistematik olarak gittike demok rasiden uzaklatrarak alaka ve trajik bir biimde sona erdirdiler, bu olgu trler tarihinin evrimi bakmndan olduka gerilere srklemitir birok eyi. nsanlk, oluumundan 5 bin yl ncesine dein, gereksinimleri karlamaya ynelik yerel ekonomiler iinde igdsel olarak salanan edeerli rn dei tokuu ve dayanma birliktelii iinde kendi kendini yeniden retmi ve rgtlenmitir. Daha sonra zel karlarn artrlmas abalaryla belirlenen ekonomi (Chrematistik) uygarlk geliimine damgasn vurdu ve dayanma iindeki gruplar ortadan kaldrarak, yerine mal deiimini ve kullanm deeri odakl almay ve. retimi getirdi. O zamandan beri insan tr retim aralarn elinde bulunduranlarn ve onlarn korunmasna ynelik olan devlet aygtnn zel zorbalklar altnda bir hiyerari ve anti demokratik bir snfl toplum iinde yaamaya balamtr. nsanlk daha yeni be bin yldr sregelen bu zel zorbaln boyunduruunun krlmas iin nesnel koullar yaratmay baarabilmitir. Bu alma, yeni sosyalizmin ve oulcu demokrasinin ortaklamac kuruluuna bir katkda bulunsun ve evrensel eitlik dncesinin yeni znesinin doumuna yardmc olarak aramza ho gelsin.

22

BURJUVA TOPLUMUNUN SONU Bilim ye Sosyalizm, ya da Burjuva Toplumunun Son Aamasna Geldii Kantlanabilir mi?

renci hareketinin en youn olduu ve altml yllarn radikal yllarnda protestocular arasnda hi tartmasz anlamda geerli olan bir gerek, burjuva kapitalist sistemin son aamasna gelmi olduu ynndeydi. Sosyalist rejimlerin yaygnlamas, birbirinin ardndan gelen retim biimlerinin maddeci yasas uyarnca gerekleiyor ve ser mayenin emperyalist egemenlik alan en son ve nceden ngrlen bir sona doru gittike daralyordu. 1917 ylnda arn klk sarayna yaplan baarl bir basknla yeryznn altda biri orak eki iaretinin egemenlii altna girdi; bunu 1945den 1949a dek Dou Av rupa lkeleri ve Yugoslavya izledi; 1949 ylnda Maonun in Halk Cumhuriyeti dnya kapitalist zincirinden kurtulmay baard; 1953 ylnda onu Kuzey Kore ve 1975 Viet nam zaferinin destei altnda Kamboya ve Laos, ardndan da Angola, Mozambik ve 1979 ylnda Nikaragua Bat Emperyalizminin tuzaklarndan kurtulmay baardlar. Tecrbeyle sabit szkonusu bu olgular nedeniyle sosyalizme geiin yasal seyri ve burjuva toplumunun sona erii yle kapsaml aratrmalar gereksiz klyordu. Kari Marks ve Friederich Engelsin dnceleri uyarnca nitele doru gerekleen srama, Engels, nitelikten nicelie doru ters ynl bir hareket biimine dikkat ekmi olsa da, olgucu (positivist) bakla yalnzca bir yne doru gerekleiyordu. Altml yllardaki burjuva uygarlnn ke getii yargsnda zaman etmeninin gz ard edilmi olmas dnya tarihindeki sava sonras geliimin etkisi ve patlak veren devrimlerin cokusu ile anlalmal ve bylelikle bu, silahlarn glgesindeki hakszlklar sistemine kar yeni bir demokrasi iin savamaya hazr olanlar tarafndan bugn dnya sermayesinin k belirtilerinin esasl bir kant olarak ele alnmaktadr.
23

Buradaki sorun, dnya kapitalizmine kar bir savam srdrenler, dnya tarihinin dinamikleri uyarnca doru yanda saf tuttuklarndan kesinlikle emin olabilirler mi, yoksa korkusuz Don Kiotlar ordusunda bir kez daha yanl- . amalarla ykl a deerlendirmelerinin ortaya kard yel deirmenlerine mi saldryorlar? Bu soru, salkl bir insan dimann snfsal ve bilimsel olarak belirsizlik ieren akl zerinden yantlanamaz, tersine Hegelin akln gz dedii olguya gereksinim duyulur, yani kurama. Kuram, ya da eletirel bilimin bize rettii ey, var olan gereklik iinde, iinde yaanlan sistemde kesinlikler bulunmaz, olsa olsa olaslklar vardr. Olaslk ise, bir aama zerindeki bir olayn grecelilik durumudur. Olabilirliklerin aamas sfrdan bire kadardr. Olas bir olayn olabilirlii sfr aamasnda duruyorsa, o olaslk gerekleemez demektir. Olasl aamann son noktasna ulamtr. Bir ise, elbette gerekleecek demektir. Sz konusu bu ikinci aama kesin olma durumudur ve kukunun mutlak anlamda yok oluu ile ilintilidir. Kesinlik ya da yzde yz olabilirlik yalnzca sz geen mantk ve matematik gibi totolojik ve analitik sistemlerde ortaya kar, her koulda ampirik sistemlerde deil; o sistemlerde olaylar olasdrlar, greceliyse, olasdr ama asla kesin deildir. rnek vermek gerekirse, sabahleyin gnein douu ok byk bir olaslkla gerekleecektir, ama bu mutlak deildir. Bizim uzayda bilemediimiz etmenler onun douunu engelleyebilirler. Ayn ekilde akam yataa giden gen bir adamn . sabah uyanaca da kesin deildir. Olaslk dahilindedir ama kesin deildir. Bu anlamda yukarda yneltilen sora u biimde yantlanmaldr. Burjuva uygarlnn u anda yaanagelen son aamas zerine bir kesinlik yoktur, ancak insanlk ad verilen dinamik ve karmak bir sistemin evrimsel mantnn bilimsel bilgisi bize yksek bir olaslkla sistemin post-kapitalist uygarlk dorultusunda bir gei aamasnda bulunduu gibi somut bir tehiste bulunmamz salyor. Aada gsterildii gibi.
24

Bilim, dier yandan olagelen gereklik zerine eitli bamllk ve nedensellik ilikileri zerine aklc aklamalar sunarak bize evrenin gizemlerini, sonu olarak da onun en gelimi biyolojik sistemi olan homo sapiensini (reten insan. ev.) anlalr kld. Bu aklamalar uyarnca biliyoruz ki, kartezyen zne yeni an tm baskc sistemlerinin en korkuncu olan babu hortla Adolf HitlerMen Woytila/Ratzinger katolisizmine hatta Busch -kktendinci-line dek- gereklii yorumlamak, onun iinde ynn belirlemek ve harekete gemek amacyla ok eitli sembolik sistemler kullanyor. te bu eitli software-paketleri iinde dierlerinin yansra kendiliinden ampirizmiyle (grg-ll), kabul edilemez genellemeleriyle, n yarglaryla, olaanst karmak mekan-zaman-hareket birikiminin ap-roksimatif (neredeyse kesin) dorulukta zmleriyle salkl insan dima (common sense) da bulunuyor; kurmaca nedensellik ilikileri ile byl bir kalkl, olaanst al-myla estetik yorumlama yetisi, yceltilmi gereklik younlamasndan temel renk, ton, biim ve madde uyumunun en acmasz biimde rzna geilmesine dek; yersiz yurtsuz kalp bugn kilise ve laboratuvar arasnda kendine yeni bir barnak arayan felsefi karmlardan, ayn biimde yelerine ikibin yldan beri aldatc bir kesinlik iinde fizik ve metafizik pazarlayan dinsel softvvare olgusuna dek. Bu sistemlerin her biri, insansal yaamn sregelmesi amacyla kendine zg ve bir lde vazgeilmez bir ilevi yerine getirir, elbette ampirik ve formal bilim, olgularn geliimi ve oluumuna ilikin nesnel bilgileri bize salama yetisine sahiptir ve bununla onlarn bizim znel (kiisel) alglama snrlarmzn tesindeki gereklik iinde nasl var olduklarnn bilgisini verir. Burjuva uygarlnn sonuna ilikin yarg ve kapitalizm sonras topluma ynelik savamn gerekli evreleri ve biimleri sonu olarak bilgi alanndadr ve bilimsel zmlemelerin bir sonucudur. Bilimi eletirel ve etik amalarla, yani toplumu deitiren zelliiyle ele aldmzdan, doal olarak ilenmemi madde olarak sermaye ile gnlk deneyimler ve onun smrc, yabanclatrc ve baskc politikasna ynelik zmlemeler iinde yerini almak zorundadr. Srekli olarak zenginleen
25

bilimsel bilginin retim etmenleri yalnzca toplumsal hareketlerle kurulan iletiim ile kazamlabilir, yle ki tpk Marks ve Engelsde olduu gibi, kuram ve uygulama farkl oranlamalardaki kiilie gre-yeni kuramn olumasnda diyalektik bir alma birlii yaratmaldr. Bilgi kuram asndan bu sorunsal ya da yeni uygarln bilme sorunu doyurucu bir biimde zldyse, bilimsel sosyalizmin yaratclarnda sermayenin ikmali konusunda gzlendii gibi, bu biimiyle yeni bir uygarln oluturulmas sorunu da bir deiime uruyor: Kuramsal bir sorun olmaktan bir iktidar sorununa dnyor. Bu durumda kuram, Marksn dedii gibi ynlar kavrayarak maddi bir gce dnmek zorunda kalyor. Her iki aama da diyalek tik olarak sunulsa da, kendi yasalar altnda yer almaktalar ve bu nedenle de kendi zgnlkleri iinde zmlenmelidirler. Yeni tarihsel kapitalizm kart projenin yaplanmasm-daki ikili karakter bizi ncelikli olarak daha nce deindiimiz bir konu zerinde durmaya gtryor. Bu, Hegelin akim gzleri adn verdii, devrimci Marks ve Engelsde ise uygulama felsefesi olarak ortaya kan ve bizim de basite bilim ya da etik bazen de eletirel bilim dediimiz eydir. Hegelci tarih felsefesinin yol gsterici bilgiye, olan ilgisi, znel zerkliin uzlamasn devletin zorba iktidar ile, burjuvazinin birbiriyle elikili sermaye ve iktidar birikimi aamalarnn yerine koyduumuzda, burjuvazinin oluumu ve tarihsel geliimi tm aklyla kendini ortaya koyar: Sermaye ve iktidarn 17. ve 18. yzyllarda asl birikiminin yaratlyla balayarak, kmr, buharl makineler, demir yollar ve telgrafn kullanlmasyla 19. yzyln ergenlik dnemine geii ve 20. yzylda da yaktl motorlar, ford-cu ar sanayi, yeni iletiim alan sistemi ve iki emperyalist sava da arkasnda brakarak ulat olgunlama dnemlinin ardndan yzyln 1980li yllarna doru bizim klasik aama olarak tanmlayabileceimiz bir dneme gelmitir. Szkonusu olan bu klasik aama iinde byk sermaye sistemi ve onu tayan snf olan byk burjuvazi, nc sanayi devrimiyle (otomatikleme), tm yerkreyi kendi sermaye deerlendirme yaptrmlar altna girmeye zorlayarak kendisinin prototipik ehresini oluturuyor
26

ve gittike artan bir biimde sistemi kendi elikilerine karn ayakta tutma yeteneinden ne denli uzak olduunu ortaya koyuyor. Burjuva retim biiminin ve devlet gcnn en st geliim aamasna ulam olmas klasii, onun ayn zamanda tarihsel varoluundaki dnm noktasnn altn izmekte ve almasn da yeni bir post-kapitalist uygarlk yoluyla ynetmektedir. Bu temellendirme, kuramsal adan dile getirilecek olursa deskriptiv betimleyici-tarihsel bir karakter tamakta ve . bu nedenle de ada bilimin bilgi kuramna kategorik modelden daha yakn duran zmlemeci bir eklemleme kullanarak derinletirilebilir. Evrendeki devinimin, dolaysyla insan bilimlerindeki ve toplumsal bireylerdeki devinimin yasaya uygunluu .zerine gittike artan saydaki nesnel bilgiler arasnda bu tartmada bizi ilgilendiren noktalar unlardr: 1. Evren iki biiminde varolur: Cevher (madde) ve ener ji olarak. Evrenin bu zelliinin ya da karakteristik duru munun dourduu ey udur: Tm Olgular, tatan insan dncesine dek madde ve/veya enerjidir ve en son aamada bu iki biimde de aklanabilirler. Bu iki biim birbiri ile bir dnm iindedir: Enerji, serbest braklm maddedir, madde de serbest braklmay bekleyen enerjidir. Ampirik dnyann olaanst eitlilii ve aralarndaki nitel farkllklar, iki temel enin de ayr yaplanma karmakl iinde bulunuunun bir sonucudur. Karmaklk, serbest kalma oranna gre, yani bir sistemin farkl eylemde bulunu olanaklarna gre tanmlanabilir. Bir sistem, bir devinim, bir yaplanma vesaire, eylem olanaklar el verdii lde daha da karmaklarlar. Bu lt araclyla, hedefimize uygun olarak madde ve enerjinin yaplanma kar makln dzeyde tanmlayabiliriz: Anorganik, biyolojik ve insan-biyolojiksosyal. 2. Varolan her ey srekli bir devinim iinde bulunur, bu demektir ki, dierlerinin yanara atomda, hcrede, organizmada, yerbilimde, insansa! rgtlenme biimlerinde ve kozmik olgular iinde de gzlemleme olanana sahip olduumuz srekli bir evrim ve dnm yaanr. Cevher ve enerjinin yansra, onlarla birlikte doa ve toplumda varlm srdren her ey deiken ve gelip geicidir.
27

3. Bunun ardndan burjuva toplumunun ve ulusal pazar ekonomisinin sreklilii zerine asl soru onun gelip geici ya da srekli olup olmadna ilikin deil, daha doru bir deyile onun gelip geici varlnn karakteristik yanlarnn ne olduu ynndedir; bizim bilgisel karlarmz asndan, zellikle: a) Onun ortalama yaam beklentisi ya da varlk sresi nedir? b) Yeni uygarln hangi tipi iinde zlme yaayacak tr? Diyelim ki, burjuva kurumlan gelip geici bir doaya sahip olmasnlar, tersine trler toplamnn evriminde son noktay (Fukuyama, Hegel), dolaysyla uygarln kurum-sallk aamasnda en yksek dzeyi (Hayekten) temsil etsinler, bu, burjuvazi ve kendi sosyal evresinin yaamn ancak varlkbilimsel yasalarn ve evrenin dnda srdrd gibi ocuka bir dncede kalakalmak anlamna gelir. Varolan her eyin srekli olarak bir devinim iinde bulunma zellii Marksa komnizmin aslnda .insan gelimesinin hedefi5 deil, tersine yakn gelecein zorunlu biimi olduunu; yani kapitalizmden sonraki zorunlu biim olduunu syletmitir. Hegelle karlatrldnda Marksn daha byk boyutlu bilimsel ve etik tutarll, Hegelde rastlanan nesnel saptanabilir olan toplumsal dinamii, ortaya kan bilimsel sonularla zorlayarak siyasal karlara uydurmaya alma (kurban etme) eilimine bir engel oluturur. 4. Gerekliin devinimleri ya da davran biimleri birbirinden farkl bir mantk izler, bu aadaki olgulara ikili bir ballk gsterir: a) (Aratrlan) olgularn byklk dzenine, yani onlarn mikro, mezo ya da mega kozmozlarma ait olularna b) Maddenin yaplanma karmaklna. Daha yalnlatrarak diyebiliriz ki, bu devinimlerin bir ou matematik kavramlar ve ilemlerle betimlenebilir. Bugn gereklikte yaanan devinim ve deiimi be farkl matematiksel tanml dinamikle ele alabilecek durumdayz:
28

a) b) c) d) e)

iz-gisel, izgisel olmayan, Probalistik ya da olaslk asndan, Karmak (nceden bilinemez) Yukarda sz-konusu edilen drt devinim biimi ve evrimsel eilimin bileimi olarak.

nsanlar arasndaki toplumsal ilikilerin geliimi, genellikle davran ve devinimin bu drt dinamiinin bileimi zerinden gerekleir. Bu ayn zamanda b, c ve d davran dinamikleri arasnda bir snr blgesi anlamna da gelir ve bu bilginin sunduu aklamalar sayesinde Marks ve Engels, diyalektik sreleri ve toplumsal evrimdeki nitel ve nicel sramalar anlamlar ya da siyasal dzlemde reform ve devrimin diyalektii olarak ele almlar, zmlemeler yapmlardr. Bu, uzun bir sre izgisel eilim gsteren sistemin yapsal gelime eiliminin, hemen hemen ser mayenin organik birikimi yasasnda (canl i gcnn yerini makinelerin almas) olduu gibi siyasal zmlemelerle ilikilendirilemeyecei anlamna gelmez; ancak bu, taktik ve stratejik anlamda devrimci bir tavr iin belirleyici birokgen oluturur, elbette b-c-d snr blgesinde. ite tam bu snr blgesi zerine ada doabilimi yeni bilgilere ulat, bu bilgiler Yeni Tarihsel Proje iin ok byk nem tamaktadr. Snr blgelerinin karakteristik zelliklerinin belirleyicilikleri yoluyla doada, toplumda ve geliiminin belirli bir evresindeki insanda devinimin (evrim) baz sreleri, baz koullar altnda davrannn nitelii ya da durumu sramal olarak deiebilir, yani baka bir davran ya da baka bir durum alabilir. rnek verirsek bu olgu, aamalarst (supraleiter) durumlarda, yani ar bir soutma karsnda, neredeyse mutlak bir sfr ssnda dirensiz bir elektrik akm oluturan metal ve dier maddelerde gzlemleniyor. Bir sistem iinde yaanan bu tr bir sramak davran deiimi klasik felsefede nitel srama olarak ele alnd; politika ve sosyal bilimlerde ise devrim olarak nitelendirildi, ada fizikte ise kuvantlar sramas olarak, sistemin durum deitirmesi ve aamal geii olarak
29

tanmland, sistemdeki bir dizi mikroskobik deiimlerin ardndan, davrann makroskobik deiimine yol amasyla gerekleen bu durum. ada bilimin bu buluunun yol at eyler, her post-kapitalist tarihsel projenin geliimi iin temel bir neme sahiptir, nk: 1. Durum deiimi evrenin deviniminin bilimsel yasala rnn gereidir, bu, nceki devrim anlaylarnn ve kuram larnn kabul ettii gibi insann sosyal sistemi ile ya da -. renme sreci ounlukla izgisel geliim gstererek baarnn artmasna dayal (harflerin bir araya getirilmesi ile oluan heceler ve sonra da ok heceli szcklerin kuruluu gibi) homo sapiensin kendisi (reten insan ev) ile snrl deildir, tersine daha yksek bir bilgi aamasna yaratc bir salto ile geileceini savunur. 2. Devrimci sreler ya da nitel sramalar, belirli doa srelerinde de gzlemlendii gibi bir zorunluluk nkoulu oluturmaz (su-buhar-su). Bu bilgi doal olarak nitel ve ni celin diyalektii kavramnda yer alm ve 1891 ylnda En gels onu Hegeli deerlendirirken alp tanmlad: son de rece dahiyane dnceler ve yer yer nicelik iinde nitelik ya da tersi gibi ok nemli dnmler (M/E, Kapital zerine Mektuplar, Dietz, 1954, S.332). Elbette Marks ve Engelsten sonra uygulama felsefesinin olgucu yzey selletirilmesi srecinde nitelik ve nicelik neredeyse srekli olarak tek ynl ve ematik anlalageldi. 3. Her sistemin serbest braklma ls (devinim olanaklar) snrl olduundan, -rnein bir bedende yatay, di key kaydrma ve dn olarak limitlerine ayrlmtr- ve buna ek olarak her yerde devinim olanaklarnn engellen mesi dolaysyla baz koullar altnda sistemin yaamm tehlikeye sokan bir g olutuundan, toplumun dn mnn kendisi istee bal bir sre olmayp, toplumun dnm, istee bal olmakszn, rastlantsallklar/ uzlamalar ieren bir sretir.
30

Evrensel snr blgesinin sonucu olan bigi-kuramsal sorunlara karn, davran belirleyen deikenliin aslna yakn bilgisi, bir adan sistemin durumu, dier adan zmleme kapasitesi bakmndan elbette byk lde toplum ve devlet iinde nitel bir sramay salayabilecek koullan ngrmeyi olas klabilir, Leninin olas emperyalist Birinci Dnya Savanm burjuvazi ve ii snf arasndaki sren devrimci bir i savaa dnebileceine ilikin ortaya, att varsaym ve ayn ekilde Bolevik Parti nin neredeyse tm Merkez Komitesine kar tek basma (ve doru) savunduu, Rusyada sosyalist bir devrimin zamannn geldiine ilikin 1917 Nisan Tezleri, bu durumu ayrntlaryla iziyor.19 4. Sistemin devrimci durum deiiklii, farkl llerde krlmalara ve buna bal olarak da farkl, llerde srekliliklere yol aabilir. Bu olguya ilikin doal bir rnek ise suyun buhara dnmesidir; bu durum fiziin bak asyla sistemin nicel bir sramas olarak ele alnr (bir svdan bir gaza dnme), gelgeldim kimyann bak asndan ise durum yle deildir. Bu olgunun ok ynl sosyal rneklerinden birisi Latin Amerikadaki bamszlk devrimleridir (1810-25). Nicel srama, smrgecilik sonras Latin Amerika toplumunda yalnzca siyasal alt sistemde gerekleti, egemen snf iinde spanyol sekin aznl kreolk (Latin Amerikal) sekin aznlk tarafndan bastrld. Bunun sonucunda ne ekonomik sistemde ne de byk lde smrgecilik durumunun yaamn srdrd kltrel alt sistemde nitel bir deiiklik oldu. Krlmann ya da yeni olann arl bu nedenle sregelen dzenin hantal glerinin arlndan daha azd, bu, Simon Bolivar ve San Martin nderliindeki
19 Leninin kavga ve hayat arkada N. Krupskaya, Boleviklerin tepkilerini diplomatik bir dille yle betimliyor: Lenin, bu konu zerine dncelerini, o an neler yaplmas gerektiine ilikin on tezle or taya koydu () Bizimkiler ilk anda biraz sakinlik iine dtler. Bir ou Leninin sorunu ok keskin bir biimde formle ettiini, sosyalist bir devrimden sz etmek iin zamann daha ok erken olduunu d nyordu. Arnold Reisberg, Vladimir li Lenin Yaam zerine Belgeler, Cilt 2, Yaynevi: Philip Reclam Verlag, Haziran 1977 Leipzig, S. 50 31

dnmlerin, Napolyon Avrupasnn ya da George Wahington ve Thomas Jeffersonun Birleik Devletlerinin tersine kendilerini ada burjuva sanayi toplumlarna kadar neden gerekletiremediklerinin de bir aklamasdr. Devrimci yenilikilerin kahramanlk dnemini burjuva sermaye birikiminin oluturulmasna doru bir gei izlemiyordu, tersine ak smrgecilik yerini yeni smrgecilie brakyordu. 5. Uzay, sistemler ve alarla rldr. Bu zellik u anlama gelir: Daha yksek bir sistemin ya da iletiim ann bir paras olmayan ey gereklikte de var olamaz. Doal ya da toplumsal evrenin iinde yaltlm eler yoktur. Bir kii bir ehirde oturur, bir aileye, bir i kurumuna, bir ulusal toplulua aittir; bu topluluk da yeniden kresel ekonomiyi oluturan blgesel bir alt sisteme aittir. Evrenin bu sistemsel karakteri, anlalmas iin bir temel oluturur ve buna uygun bir biimde kuramda da yeniden yansmasn bulmak zorundadr, tpk Hegel (Btncl olan gerektir), Marks, Engels ve Lenin gibi byk dnrlerin eserlerinde gerekletii gibi. rnein ayn devinimi, gne sisteminin dnda (in abstracto /soyut dz-lemde-ev.) aklc bir biimde anlamlandrlamaz. Bir bakterinin evrimi, iinde yeniden retiminin saland evresinin dnda aklanamaz ve ayn biimde insan davran da, toplumsal balamndan kopartldmda hep ztlklar yuma (bilinmez) olarak kalacaktr. Sonu olarak evreni oluturan tm eler, kendilerine ait bir kimlik ya da altkimlik sahibidirler. rnein bir atom bireysel kendine zgl iinde, birok zelliinin yans-ra ktlesi, elektrik younluu ve dnme hz ile tanmlanr. Kpek, bitki ya da insan znesi gibi biyolojik bir sistemi evrende kendine zg bir genler a (genlerin bileimi) tanmlar. Bununla birlikte homo sapiens, DNA iinde tanmlanm tekil fiziksel ve biyolojik zelliklerinin tesinde, kendisine ek olarak bakasyla kantrlamayacak zellikler sunan zgnlk olan kltrel bir kimlik ya da dier insanlar karsnda farkl olan bir benlik sunar. te tam da bu insani benlik -siyasal felsefe iinde tarihsel zmleme asndan znenin bilinci olarak- tm insani uygulamalarn ve her tarihsel projenin temel bir esidir.
32

6. Evrende tr sistemi olutuklar maddenin rgtlen me ya da karmaklk derecesine gre, birbirinden ayrd edebiliriz. Fiziksel ya da fiziksel-kimyasal zellikleriyle prebiyolojikler, rnein ta gibi; biyolojikler, fiziksel-kimyasal oluumlarnn tesinde yaayan bir zellikleri olan bir bitki, bakteri ya da hayvan gibi canllar; ve son olarak da insann sosyal sistemleri, bir kii, aile, irket ya da devlet gibi, drdnc bir zellik olarak bireysel ya da ortakla-mac bir anlayla aklc karar verme yeteneine sahip olanlar. Sonuncular, insan beyni sistemin geleceini de planlama yeteneine sahip olduu iin propositif sistemler olarak da adlandrlrlar. 7. znenin belirli bir sistemi deitirme zgrl drt etmen tarafndan belirlenir: a) Yapsal ve konjonktrel salamlk durumu ya da al-kantllk, sistemin planlanan deiim annda bulunma durumu b) Geliiminin yn (evrim) c) Geliiminin (hz) dinamii (evrim) d) Hedefe odakl deiim annn varolu evrimi aamas 8. Bir sistemin varolu ve yaama evrimi byk lde iki etmenin ilevinden oluur a) Szkonusu oluturucu elerin maddesine rgtlen me karmakl b) evre ile ilikisi Bu, bir prebiyolojik, biyolojik ya da insansal sosyal sistemin yaam evriminin neden farkl uzunlukta olduunu da aklar. Bir ta yzbinlerce yl boyunca varolabilir, bir memeli hayvansa en fazla 150 yl ve bir insan toplumu ise (in toplumu gibi) birka bin yl. Belirleyici olan lt, hangi aamada yaam evriminin deitirilmesi gereken bir sistem bulunduudur, yalnzca fiziksel-kimyasal olan olgular iin iki ynldr, yani maddenin kendini oluturan etmenlerden nasl organize olduu ve evre.
33

Bir ta ele alrsak yaklak olarak, a) kumlu tatan m, granitten mi yoksa mermerden mi vs. olutuu ve b) akan bir suyun iinde mi, yoksa gne, souk, rzgar ya da baka etmenlerle mi kar karya braklm olduu. Buna karlk biyolojik sistemlerde ise yaam evrimi unlara baldr: a) sistemin varolu parametresini (ya) belirleyen uy gun genetik oluum (genom), rnein bir bitkide. Aadaki u balam iinde b) evre durumunun olumlu ya da olumsuz-koullan. 9. insann sosyal kurumlan iin yaam evrimi, fiziksel, biyolojik ve kimyasal sistemlerde olduundan daha baka bir biimde tanmlanmaldr, nk saydmz dier ilkler ne maddenin dalmasndan ne de programlanm genetik sonlarndan (telos) haberdar olabilirler. Bu ancak sistem kuram ile anlaml bir duruma getirilebilir. Biyolojik alt sistemler, rnein bir insann sindirim sistemi, kalp kaslar ya da grme sistemi varolu evriminin sonuna onlarn zerinde dzenlenmi olan sistemin (homo sapiens) yaamda kalma kapasitelerini yitirdikleri ve bir katkda bulunamadklar anda varrlar. Btncl toplumun makro sistemi iin durum benzerdir. Toplum, son noktasna u koullarda varr: a) Vatandalarn ya da kurumlarn balca sektrlerinin kendi aralarnda maddi ve manevi anlamda birletirici yardmlamalar son bulduunda. b) Dardan bir etki ile zldnde. Bir toplumun ekonomik alt sistemi, rnein vatandalarnn temel gereksinimlerini artk karlayamadnda, sistemin btnl iinde srmesinin ilevsizlemesiyle varolu evriminin en st snrna ular. Byle bir durumda ekonomi, toplumsal bir ekim/kohezyon kayna tarafndan gereksinimlerin karlanmasna ynelik olarak toplumsal atmalarn ve honutsuzluun temel nedenine dnr (snf savalar).
34

Bu anlamda bir makro sistemin a durumu iin, yani nemli sosyal sektrlerin ve kurumlarn desteinin yitimine bir rnek eski Demokratik Alman Cumhuriyeti dir (DDR). Vatandalarnn maddi sorunlarn byk lde zm olsa da, onlara demokratik-siyasal-ekonomik bir katlm frsat tanmal ve bu nedenle sosyal tabann ve .siyasal meruiyetini yitirdi. 1989 ylnda vatandalar byk gsteriler araclyla katlm talep ettiklerinde, Halk Ordusu kitleleri bask altna alma emrine uymad. Halkn nemli bir kesiminin ve merkezi bir kurumun (ordu) ifte itaatszlyla Demokratik Alman Cumhriyeti-DDRnin toplumsal dzeninin yazgs sona erdi: Yaam evriminin s,resi doldu. Bir rnek de b durumu iin, yani bir sosyo-poltik sistemin d etkiler yoluyla sona ermesinin yakn tarihimizde birok rnei vardr, tpk NATO araclyla Balkan devletlerinin ya da Iraktaki AngloAmerikan igal ile Ortadounun yeniden yaplanmas gibi. Ksaca, yinelersek: Kurumsallam sosyal sistem btnl iinde tarihsel uygulanabilirliini (tarihselliini) yiti-rirse, rnein kleci toplumda, feodalizmde, Sovyet Sosyalizminde ya da gnmz kapitalizminde olduu gibi, ite o zaman kendi evrim sreci iinde nitel bir deiim iin, yani bir durum deiiklii ya da kuanten sramas iin kaplar almaya balar, ister sovyet sosyalizminin knde olduu gibi i patlama yoluyla olsun, ister isel bir geliim yoluyla (evrim), isterse kresel evrenin ykmyla olsun. nsan uygulamasnn bu nesnel geliim srecine mda-helesi iin konsept ve bir sosyal sistemin varolu evrimin somut olarak belirlenmesi ok merkezi bir neme sahiptir, nk bu, bir tarih sahnesinde deiimin znesinin kahraman m yoksa traji-komik bir figr gibi mi davranaca kararn belirleyecektir: Mio Cid mi yoksa Don Kiot mu? Bugn ok ak olarak ortadadr ki, burjuva toplumunun hatr saylr hibir alt sistemi, ulusal ekonomi, smf devleti, plutokratik aznlk demokrasisi tm sistemi salamlat-ran gleri temsil etmezler. Bu nedenle sistem her geen gn egemen snfn uygun bir biimde artk zemeyecei elikilere saplanmaktadr. Bu elikiler sistemin grevleri nedeniyle ortadan kaldrlmak zorundadr ve bu da egemenlerin istemlerine karn gereklemektedir. Yeni Tarihsel Projenin ilevi de buradadr.
35

Burjuva Kurumlarnn Yapsal Tkenii

Burjuva uygarlnn sonuna ilikin karsama tartma noktasndan oluur: 1. Burjuva siteminin tabandaki kuramlarnn yapsal tkenmiliinden, 2. ada kresel toplum iinde burjuva sonras uygarln temel oluturan (konstitutif) yaplarnn ortaya kndan ve 3. nsanln toplumsal geliim mantndan. Ulusa! Ekonomi Bremenli evrensel bilim adam Arno Peters, ok az insanla birlikte, gelecein sosyalist ekonomisi ilkesine ynelik aratrmalara yeni bir ivme kazandrm olma erefine sahip oldu. Bu almann iki blmnde ona yeniden dneceiz: Bu blmde ulusal pazar ekonomosinin yapsal aklarnn eletirisi ve onun zenginletirme ekonomisi (krematistik) ynnde bozulup kalp deitirmesi ve drdnc blmde edeer ekonomi zerine deerlendirmeleri konusunda. Aadaki para, onun 1995 ylnda Paler modaki Gramsci Enstits nnde Kresel Ekonominin Temeli Olarak Edeerlik-lkesi bal altnda yapt ustaca konumasnn szc szcne aktarmdr.20 Ekonomi, gnmzn dier tm olgular gibi, yalnzca kendi oluumu iinde kavranmak zorundadr. Tm nceki kuaklarn emeine dayanr ve kendisi de gelecek kuaklarn yaamnn temelidir. Bu arada o, teknik, politika, hu kuk, etik, bilim ve sanat gibi tarihsel geliimin dier tm yanlarna ok ynl bir biimde baldr, onlar tarafndan etkilenir ve belirlenir. Bylelikle insanln geliiminin her basama belirli bir ekonomiye uygun der. Ekonomimizin bugn anlaml bir
20 Arno Peters, Kresel Ekonominin Temeli Olarak Edeerlik-lkesi, Akademische Verlagsanstalt, Vaduz, 1996 36

biimde rgtlenip rgtlenmedii, gnmzn ekonomisine ilikin dncelerin derinlii ve kullanmnn amza uygun olup olmad gibi sorular yantlayabilmek iin insanln geliim izgisini ekonominin belirli bir bak asyla gzden geirmek zorundayz. Eer ekonomi kavram altnda tm edimlerin ve genel gereksinimlerin giderilmesine ynelik tm kuramlarn btnln anlyorsak, bizim ekonomimizin balangc yaklak olarak 80*0.000 yl ncesine, basit aletlerin yapmnn balad aamaya dek uzanr. nsanlar, bu zamana dek evrelerini saran doa iinde hayvanlar gibi yaayp, bulduklar nesneler ve maddeleri amalar dorultusunda yararlan mak zere ilemeye baladlar. Doann alma yoluyla bu deiimi ile ekonomi tarihi de balar. Gzlem gc, gayret ve el becerisi insanolunu ksa srede dzenli bir alma temposuna soktu. [] Aletlerin daha da slah edilmesiyle aile, soy ve kabile iinde ilk i blm balad. Bak, hakkak kalemi, oyucu demir ve diki inesinin yansra, olta kancas, mzrak, zpkn, ok ve yay ortaya kt. Erkekler avclara dntler, kadnlar yemi, fndk, bitki kkleri ve meyveleri toplamaya ve ocuklara bakmaya baladlar. Aile ii i blmnn yaand budnem yaklak-olarak 80.000 yl nce, insann acmasz hava koullarna kar kendi yapt hayvan postu giysileri iinde korunmasyla balad. Hayvanlarn evcilletirilmesi, bakm ve ayn biimde tarmn da bulunuu, yaklak olarak 12.000 yl ncesinde ekonomi tarihinde yeni bir an almasn dourdu. nsan, kendi gdasn kendi retmeye balad. [] Elbette rnnn miktar hasattan haata bir dalgalanma gsteriyordu ama artk gnden gne deildi. Varl daha bir gvenli olmaya balad insann. Kendi ve haat iin kulbeler, barnaklar yapt, bylece kalc olmaya balad. nsanlararas ilikiler de sreklilik kazand. Gereksinimlerinden artakalan gda maddeleri dier mallarla (akmak ta, kalay, bronz, mlek) takas edildi. Kyler olutu. Kylerin ekonomisi, ailenin soyun, kabilenin gereksinimlerini karlamaya ynelikti.
37

Aletler ve silahlar, kiisel mlkiyet, topraksa ortak mlkiyet altndayd. Mallarn dei tokuu hl kural olarak retenlerin kendi arasnda gerekleiyordu. Beslenmenin gvence altna alm ve kalc kylerin ku rulmas ile nfus art yaanmaya balad. retim ve tketim eitlilik kazand, daha uzaktaki mallara rabet artmaya balad, retici ve tketici daha uzun yollar katetme eilimi gsterdiler. Bu, dei toku edilen mallarn nakliyesini, depolanmasn ve datlmasn da beraberinde getirdi. [] reticilerin sorumluluunu tayan nakliyeciler, mallar tketicilere ulatrarak tekrar reticilere geri gtrmek zere baka mallar aldlar. Daha sonra bu mallar reticilerden kendileri satn alp tketicilere para karlnda sattlar. Bu onlara nakliye, depolama ve datmda kazandklarndan daha fazla yarar salad. Ancak, mallarn bozulaca, gasp edilecei ya da uzun bekleme srelerinden sonra alc bulabilecei risklerini de stlendiler. iftilik ve hayvancla gemi snrl saydaki topluluklarda dei tokutan ticarete gei yaklak 7.000 yl nce balad. Ayn dnemde savalk meslei gelimeye balad; amalan, yabanc boylar egemelikleri altna almak ya da soymakt ve ayn zamanda da kendi boylarn yabanc boylar karsnda korumak ve onlarn kendilerini egemenlikleri altna katmasna ve soyma giriimlerine kar durmakt. Komu boylar arasnda sava, talan savalarndan daha ncesine dayanr. Bu savaa kyn tm erkekleri katlyordu. Gelgeldim savalk mesleini srdrenler, tccarlar gibi kendi geimini salamaya ynelik olarak retici bir alma koyamyorlard artk ortaya. Bu tr meslekler ilk kylerin kentler ve kent devletlerine doru byme gsterdiklerinde ortaya kt. Yaklak 5.000 yl nce ticaret ve savala belirginleen bu yeni ekonomik dzen, o zamanlarda dnyann ayak baslan byk bir kesiminde arlm ortaya koydu, yle ki bu gelimeyle birlikte yeni bir an baladndan sz edebiliriz: Ulusal ekonomiden, yerel ekonomiyi her geen gn zlmeye uratan ulusal ekonomi andan. Burada ulustan anladmz ey, kendi gelenei ve hegomanyac tavryla tarihsel geliimi iindeki bir devlet aygtdr; yani bu kavramdan herkesin
38

anlad ey, kendi kendine yettikleri ereveyi aan, tpk bundan 5.000 yl nce ilk kent devletlerinin olumasndan bu yana yap ve karakter bakmndan gnmze dek kalm olan topluluklardr. Bu yeni a, ulusal ekonomi, bizim zaman lmzden yaklak olarak 3.000 yl nce, Nil Nehrimin, Frat ve Diclenin, Huango (Sar Nehir) ve Indu nehirlerinin havzalarnda akntnn iddetine kar durmak ve suyu kendi karlar dorultusunda kullanmak amacyla ok sayda insann bir araya geldii yerlerde balad. ektikleri su bentleriyle, setlerle ve atklar kanallarla ssz toprak paralarn bereketli ve verimli bahelere dntrdler. [] Gelien iblm retimdeki kaliteyi de artrd ve bu nun ite yksek verimlilie de etkisi oldu. Yeni meslek kollar kmaya balad. nsanlar her eyin adn koyarken kendilerine de ad vermeye baladlar. Kaldra ve tekerlek, glerinin artmasnda nemli bir rol oynad. Mal deiimi ve ticaret, dzenli bir trafiin domasna yol at. Ak denizlere dayankl gemiler yaplmaya baland. nsanlk, igdsel edimden dnlm eyleme doru bir geii tamamlad, bununla imdiye dek olan geliiminin en son ama doru adm att. Metal ilenmeye balanmas teknik dnmenin ve edimin nn at. Yaz, insan deneyimlerini aktarlabilir kld, ayn zamanda toplanabilir ve sonrakilere miras braklabilir. Tarihin kuaktan kuaa aktarlr oluuyla insann yaratc abalan lmszleti. Ticaret ve topran zel mlkiyete geirilii insann insan hizmetine giriini dourdu, zgr ve eit olanlar arasndaki dayanmann yerini bey ve uak arasndaki emir ve komuta ald. Devlet, birbiri karsnda dmanca duran insan topluluklarnn arasnda dzeni salayan bir denge esi olarak ortaya kt: te iktidar ve zor kullanma, halklar ve boylar arasndaki ilikilerde sava, yama, egemenlii altna alma ve smrme. nsan toplumunun doal bymesinin yerini askeri rgtlenme ve ekonomi ald. Tm mallarn ve deerlerin alnp satlabilir oluu, insann btnsel znn yitimini de beraberinde getirdi. Bylece ilerleme yolundaki kazanlan her zafer bir yenilgi oldu. nsann en yksek yaratmlarnn yaand a, yine onun kendini en ok alaltt bir a oldu.
39

Bugn ikinci biriyldan ncsne gei aamasnda, ardmzda braktmz 5.000 yl ncesindeki aa doru geriye ynelik bir bak atacak olursak, devletler, imparatorluklar, hanedanlklar, dinler ve toplumsal dzenlerin deitii bu zamann hep ayn neden tarafndan deitii grlr: Zenginlik ve iktidar abas nedeniyle; tpk ticaret, sava ve yamann dnyada yerel ekonomiden ulusal ekonomiye geii salamas gibi. Byk nehir havzalarnda bundan 5.000 yl nce balam olan szkonusu gei, G ney Avrupada yaklak 3.000 yl nce, Kuzey Avrupada 1.500 yl nce, Avrupa dnda kalan birok lkede de 500 yl nce Avrupal smrgeci glerin ellerine gemeleriyle birlikte ve en son olarak ssz yerlerde kalm kabilelerde ve halklarda ise daha 100 ya da elli yl ncesinde gerekleti. Ulusal ekonomilerin yaanan tm bu zaman boyunca gnmze dek yerel ekonomi adacklar da yaamlarm srdrm olsalar da, tm ailelerin, kabilelerin, halklarn ve devletlerin zengin efendi -halklar tarafndan rgtlen mi olan ulusal pazar ekonomisine katlmalar artk tamamlanm bulunuyor. Peki amacna ulaabildi mi? Bu ekonomi, nmzde duran kresel ekonominin temeli olabilir mi? Sonuna doru yaklatmz bu yzyl, kendisinden nce tm bir dnya tarihinden daha ok bilimsel ve teknik ilerlemeler getirdi. Seri retim, nceleri snrl saydaki insann eline geen mallar birok insana baheder oldu. Ulam ve iletiim halklar daha yakmlatrd. Yz yl ncesinde bir kentliyi doyurmak iin drt ifti gerekliyse, makineleme, tarmdaki ilerleme ve kimya, bugn bir iftiyi 25 kentliyi besleyebilecek duruma getirmitir. Durum byleyken yeryznde yine yokluk, yoksulluk ve ktlk hkm srmektedir. Bir milyar insan refah iinde yaamaktadr (bunun onda biri bolluk iinde), milyar insan yoksulluk snrndadr ve bir milyardan fazlas ise alk ekmektedir. 1945 ylndan bu yana 600 milyon insan alktan lmtr. Bu kinci Dnya Savanm yol at l saysnn on katdr, her gn tm dnyada40.000 ocuk alktan lmektedir ve bu Avrupa devletleri bereketli tarlalarmz kapatmak iin deme yaparken yaanyor. Gelgeelim zengin lkelerde de yokluk vardr: Oniki AB lkesinde toplam 44 milyon
40

insan yoksulluk iinde yayor, bu toplam nfusun % 14 demektir; ABDde beyazlarn % 10u ve Afro-Amerikallarn % 31i. Burada da zenginler yldan yla daha zenginlemektedir. ABDde son on ylda en zengin nfusun % 20si-nin gelir dzeyi tam tamna % 62 orannda artmtr, bu arada ayn zaman iinde ABD nfusunun en yoksul olan % 20sinin geliri % 14 orannda aaya inmitir. Sanayi lkeleri iindeki kutuplama artt gibi, bu sanayi lkeleri ile gelimekte olan lkeler arasndaki ilikilerde de kendini gstermektedir. Dnyann her yerinde her trl rn ve hizmete acil olarak gereksinim duyulmaktadr, byle olduu halde Bat Av rupada 35 milyon insan isizdir, bu say, tm dnyada 820 milyondur; nerdeyse alacak durumda olan tm insanlarn te biri orannda. Ve her geen gn younlaan kresel sermaye aklar yeni i alanlar ya da maddi deerler yaratmyorlar, onlar artk kra ynelik deiller, yalnzca faizlere odaklanm durumdalar. Uluslararas para aknn iddeti (volm) son alt yl iinde on kat artt. Her gn 1.000 milyar dolar dnya apnda sahip deitirmektedir bu miktarn yalnzca % 1i (gnlk yaklak on milyar dolar) dnya ticaretine yneltilmektedir- para deviniminin % 99o salt speklatif karakterdedir. Bankalarn 1980 ylnda 1.836 milyar dolar olan yurtd mevduatlar 8.000 milyar dolarn zerine karak drde katlanmtr. [] Salt faiz gelirinin kazan pay giriim yoluyla edinilen kazanca oranla 1960 ylnn % 7sinden gnmzn % 60ma sramtr. En zengin lkelerde yaayan insanlar, en yoksul lkelerde yaayan insanlara oranla 400 kat daha fazla tketiyorlar; yani svirede oturan insanlar bir gnde Mozambik nfusundan fazlasnn tm bir yl boyunca tkettiklerinden daha fazlasn tketiyorlar. Bu oranlamada szkonusu olan ortalama deerlerdir. Zengin lkelerdeki byk sanayi irketlerinin yneticilerinin bir dakikada kazandklar mebla, yoksul lkelerdekilerin mr boyu kazandklarna eittir. Ve mal sahiplerinin geliri ise daha da yksek: Gney Afrikal bir maden oca sahibi ylda iki milyar kazanyor, bu be milyon nfuslu adn bir yllk gelirinin toplamnn katdr.
41

Bir ekonominin grevi, insanlarn temel gereksinimlerini emein anlaml bir rgtlenmesiyle karlamak ise, saptamak zorunda olduumuz ey bizim pazar ekonomisi endeksli sistemimizin bu grevi hakkyla yerine getiremediidir. Bu grevi gelecekte yerine getirebileceine dair de bir emare grnmemektedir ufukta, nk ekonominin temelinde yatan sistemin iinde barndrd eilim, zengini daha zengin yoksulu daha yoksul yapma ynndedir. Bu kutuplama da yzylmzn atml yllarnda siyasal smrgeciliin sona ermesinden beri, insanlarn artk iyi bir dneme girdiklerine dair umut tadklar bir dnemde iyice keskinlemitir. Dnya nfusunun en yoksul olan % 20sinin payna den son yirmi yl iinde % 2,3ten % 1,4e dmtr, bu arada en zengin olan % 20nin payna den ise % 74ten (1970) % 83e (1990) frlamtr. Alktan lenlerin says yllk krk milyon gibi bir sayya ulamtr. Bu arada yalnzca dnya apnda retilen tahl, (ortalama kii basma gnlk 944 gram) tm insanlar doyurmaya yetecek dzeydedir (gnlk gereksinim 750 gram). Ancak Avrupada tahln %57si hayvan yemi olarak kullanlmaktadr, bu oran ABDde % 70tir. Ne nfus art, ne doa, ne de insandr, yoksul lkelerdeki alk ve ktln sorumluluunu tamas gereken; iinde yaadmz ekonomik sistemimizdir, iinde rn ve hizmetlerin deerleri uyarnca letirilmedii, tersine alt ml yllardan beri srekli olarak artan bir hzla zengin snayi lkeleri yararna belirlenen dnya pazar fiyatna gre sata sunulduu pazar ekonomisidir sulu olan. Bylelikle bir lokomotif iin 15.000 uval kahve deyen Brezilya bugn katn (46.000 uval kahve) demektedir. Gelgele-lim lokomotifin deeri getiimiz yirmi yl zarfnda katma kmad, kahvenin deeri de azalmad. Deien tek ey yalnzca u oldu: Dnya Pazar fiyat. Bu pazar fiyat, arlkl olarak zengin lkeler tarafndan sata sunulan sanayi rnleri ile arlkl olarak yoksul lkelerce sata sunulan doal rnlerin deiim oranlarn belirliyor. Geri sanayilemi lkelerdeki hzl rasyonelleme aslnda sanayi rnlerini tarm rnleri karsnda daha da ucuzlatmas gerekirdi, buna bal olarak da tarm rnlerinin
42

dnya pazar fiyatlar sanayi rnleri karsnda artmalyd, ancak 1990 ylndaki doal rnler (hammadde ve tarmsal rnler), 1980 ylndaki fiyatnn % 59 daha. altna dt. Bununla birlikte yoksul lkelerin dnya ticaretindeki pay %43ten (1980) % 26ya dt; bu d ne miktar ne de deer bakmndan gerekleti; yalnzca smrgeciliin sona ermesinden bu yana Avrupa dndaki dnyann smrlmesinin bir kaldrac olan dnya pazar fiyat uyarnca. Ama zaman geen yalnzca siyasal smrgecilik deildir. Bir btn olarak, 5.000 yldan beri dnya ekonomisini belirleyen ulusal ekonomi a da artk sonuna gelmi bulunuyor. Dnya, biricik yaama alan olan yeryz iin bir araya geliyor. Artk ekonomi tarihinin yeni bir ama giriyoruz, bu kresel ekonomi adr. Gzlerimizin nnde gerekleen bu gei, son bir buuk yzyllk teknik ve bilimsel bilgi kazanmlar sayesinde hazrland. Otomobil ve uak, dnyay saran kara ve demiryolu alar insanlar iyice birbirine yaklatrd, mal deiimi de iyice kolaylap hzland. Elektrik, enerjiyi bir yerden baka bir yere aktarlabilir kld. Petrol, doal gaz, atom enerjisi, su ve gne enerjisi retimi ucuzlatt ve ayn zamanda da dnya apndaki mal nakliyesini. Telefon, radyo, televizyon, bu kresel a iinde insanlar, tm dnyada ayn anda yaanan olaylarn tanklarna dntrd. Bir dil, dnya dili olma ynnde ilerliyor. Birok para birimi tm dnyada geerlilik kazand. Rasyonelletirme ve otomatikletirme reticilii iyice kolaylatryor; bilgisayarn yaygnlamas, kendi kendini yeniden reten bir sistemle azalan alma sresinde tm insanlarn hayatm karlayabilecei bir aamaya doru gidiyor. Dnya apnda bu tr bir genel yaam gvencesinin n koulu ama, bu grevi yerine getirebilme yetisinde olan bir ekonomik sistemdir. Gnmze dek geerli olan ulusal ekonomi ve onun temelindeki pazar ekonomisi deildir, kastedilen bu sistem. Peki, szkonusu bu ekonomik sistemi kresel ekonominin gerekleri uyarnca ayarlamak olas mdr?
43

Aada saylanlar ulusal ekonominin temelindeki ilkelerdir, son yzyllardaki ne karak belirginleen zellikleriyle: 1) Ekonominin amac kendi ulusunun refahdr. 2) Devletin grevi ekonominin karlarn darya kar korumak (gmrkler, vergiler, giri snrlamalar), ie y nelik olarak desteklemek (kesinti-azaltmalar, ayrcalklar, parasal destekler) ve dnya karsnda glendirip geerli lik kazandrmaktr. 3) Devlet, ekonominin serbest geliimini snrlayamaz. 4) Toprak, yeralt ve yerst kaynaklan ve retim ara lar zel mlkyetin elindedir. 5) Ekonomik yap hiyerariktir, tm karar mekanizmasnn ynetim erki retim aralar mlkiyeti sahipleridir. 6) retimin tr, miktar ve ayn biimde retilen mallarn paylamn dzenleyen arz ve taleptir (pazar ekonomisi). 7) Serbest rekabete dayal pazar ekonomisi kendiliinden bireysel ve toplumsal karlarn uyum iinde olmasn salar. 8) Serbest rekabet yoluyla her rnn fiyat doal fiya-tnn zerine trmanr, ancak uzun vadeli olarak deerinin ortalamasna denk der. 9) nsan emei alnp satlabilir, onun fiyat da dier rnlerde olduu gibi arz ve talep uyarnca belirlenir. 10) Bireysel kazanma abas, ekonominin belirleyici ve son itici gcdr. Pazar ekonomisinin bu retici cmleleri (6,7,8) gereklikle rtmez ya da deiime uramam biimde olan bir durumu anlatr; asl amac yeryzndeki tm insanlarn gereksinimi olan rn ve hizmetleri yerine getiremeyen kresel ekonomiyi betimler (1,2,3,4,5,9,10). . Voltaire, ulusal ekonominin burada on cmle ile toparlanm ilkelerini tek bir cmle ile anlatverir: Bir lkenin yalnzca dieri yitirdiinde kazanabilecei aktr. Bunu bizim yzylmzda Pareto yle dile getirdi: Kimse bakalarnn durumunu ktletirmeden daha iyi bir konuma gelemez. Ancak kresel ekonomide bir lke ya da bir insan dierlerinin pahasna kazanamaz.
44

Fakat, bu can alc noktada pazar ekonomisinden farkllk gsteren baka bir ekonomik sistem var m? Ulusal ekonomi karsnda baka bir seenek var m? Ekonomi ve tarihin temelinde yatan ilkeleri de gz nnde bulundurarak aratracak olursak yalnzca iki temel tipe rastlarz: inde ekonomi tarihinin bandan bu yana insanlarn 800.000 yl boyunca yaadklar bir sistem olan edeerli ekonomi ve edeerli olmayan ekonomi, yaklak 6.000 yl nce ekonomiyi yeni bir temele oturtarak balayan ve geen be binyl boyunca tm yerkreyi kendi sisteminin boyunduruu altna alan. [] Ekonominin bu iki ana tipi de temel ilkeleri bakmndan bir araya gelemez. [] Ve her aamasnda girdi (input) ve ktnn (output) btnsel uyumu edeerli ekonominin zelliidir, te yandan uyum olmay da edeerli olmayan ekonominin belirgin zelliidir. Eer ekonominin kkeninde yatan bir biim olarak edeerli ekonomi, gzlerimizin nnde sonuna doru yaklaan edeerli olmayan ekonominin biricik alternatifi ise, zorunlu olarak sormamz gerken sora udur: Ekonominin asl amac insanlarn genel gereksinimlerini karlamak iken nasl oldu da bunu yoksayan edeerli olmayan ekonomiye geildi? yleyse geriye, ekonomi kuramnn balangcna doru bir gidelim. Aristo, doru kavramlar, yarglar ve karmlar yoluyla eyann zne ulaan mantk bilimi gibi bilimsel kategoriler retisinin de kurucusudur. Bundan 2300 yl nce tek tek bilimleri -ayn zamanda ekonomiyi de, ilk ekonomi kuramcs oldu- bamszlatrd; szcn gerek anlamnda bir kuramc oldu, gerekliin dnerek gzlemini yapan, ekonominin temel .ilkelerini ortaya karp tanmlayan. O, ekonomiyi politikann, etik, hukuk ve tarihin arka plannda gryordu. Aristonun retisinde ekonomi, ierii bakmndan hane ve devletin geimi iin gerekli malzemelerin salanmasna ynelik bir al-veri sanat olarak tanmlanr, yani gereksinim karlama. Bunun yansra Aristo, ikinci bir tr al-veri sanatndan daha sz eder, bu, birinciye gre doa vergisi olmayan, tersine yapay bir biimde eklemlenmi bir olgudur. Szkonusu bu ikinci tr al-veri.sana- ti, ekonomiye ait deildir; o, kendi konumunu belirler ve zenginleme (krematistik) anlamna gelir. Ekonomiye yakn durmas nedeniyle diyor Aristo, ou kimse onu ekonomiyle zdeletirir; ancak yle deildir.
45

Aristo, Yunanistan ve Kk Asyada iinde rnlerin arlkl olarak, neredeyse tmne yaknnn reticiler tarafndan edeerli bir temelde dorudan dei toku edildii ky topluluklarna rastlad. Bu konuya ilikin olarak unlar syler: Bu dei toku, ne doaya kardr, ne de bir tr para kazanmdr, nk bu edim yalnzca onlarn serbest almalarnn tamamlanmasna hizmet etmektedir. Daha sonra Aristo, parann ortaya kyla (ilk sikkeler Kk Asyada Aristodan 300 yl nce yapld) al-veri sanatnn ikinci trnn nasl baladm betimler. Ticaret, artk gereksinimleri karlamaya ynelik deildi ve olabildiince byk apl bir kazanc hedefliyordu. Bu tip bir zenginleme (krematistik), Aristo iin insan yeteneklerinin doad bir kullanm anlamna geliyordu, ekonominin zedelenmesi anlamna. Daha sonra Aristo, zenginlemenin doymak bilmezliine dikkat eker: Gereksinimlerin karlanmasn hedefleyen ekonomide doal bir snr varken, zenginleme (krematistik) ise parasn sonsuza dek artrmann yollarn arar: Hakl olarak lanetlenecektir diyor Aristo, nk doann izinden gitme amacnda deildir, tersine smr yolunu izlemektedir. Onun yanbanda ise ok hakl nedenlerle nefret edilen tefecilik yer almaktadr, nk tefecilik, kazancn iletmesi iin piyasaya srlen eylerden deil de parann iinden kendisi ekip almaktadr. Parann piyasaya srl nedeni ise dei tokuun daha kolaylatrlmasna hizmet etmesiydi, ancak faiz, parann kendi kendini oalt masn salad. Bundan dolay al-veriin bu tr doaya en ters gelenidir. Sonuta, zenginleme tutkusunda dorua kan bencillii genel olarak reddeder: Her insann kendini sevmesi doamzda vardr. Buna karlk bencillik ise hakl olarak lanetlenecektir. nk o, insann kendi kendini sevmesinden deil de gerektiinden fazla sevmesinden kaynaklanr. Aristoya gre ekonomi zerk deildir, yani yalnzca kendine ait olan yasalar yoktur. nsan, doas gerei topluluklar kuran bir ze sahiptir, bu onun tek bamalmda deil devletler iinde yerine getirilir. Bu nedenle Aristonun ekonomisi srekli olarak devlet ve insan retisi olarak kalr. Bundan dolay ona gre en nemli olan, her eyin zerinde yer alan bilim, politikadr. Onun altnda ekonomi ve ayn biimde
46

savama ve konuma sanat yer alr. Bu nedenle Aristo, ekonomi kuramna ayr bir blm ayrmam -tr, etik ve politika zerine yazd kitaplarn bir parasdr. Aristonun retilerinde Pitagorasdan beri Yunan dnrlerin dnyas bir btn iinde kaynam ve dzenlenmitir. Bylelikle kaleme ald saysz yazlarn olduu gibi ekonomisi de bu dnemin siyasal-dnsel ekonomi retisinin bir anlatmdr. Ayn biimde retmeni Platon ve onun retmeni Sokratm bilgi ve dnceleri de temel sylemlerinde bulunur. Zenginleme tutkusunun (krematis-tik) doymakbilmezliinin savalarn kaynam oluturduu dncesi de byle olumutur: Platon, insann doal gereksinimlerini, beslenme, barnma, giyinme ve bir lde salkl olan adil bir kentte doyurulma diye sralar. Salk l ve adil kentin karsna ise gereklilik snrnn inendii, lszce sahip olma abalarnn insanlar israf ve lkse srkledii iirme kenti koyar. Burada geriksinimin karlanmasna yeterli olan toprak, imdi iyice klmtr. yleyse komularmzdan bir para topra topraklarmza katmak zorundayz, onlar da ayn biimde bizden almak zorundalar ve bundan byle savamak zoradayz. Ve Platon balar: Savan kkenini, genel anlamda gerek devletler iin, gerekse tek tek yurttalar iin olsun ou kez kiisel olarak bir belaya yol aan varlnda bulduk -zenginleme tutkusu ile ekonomiyi smsk kavram olan lszlkte. Platonnun yaama tm hatlaryla hizmet eden ekonomisinin devlet ve insann bir arac olmaktan te bir ilevinin olamayaca ynl retisi, ncelikli blmlerin temel ilkelerindeki paralardan karak bymeye balar. Platonun retmeni Sokrat, ok daha ncesinde ekonominin belirleyici ltlerini en genel hatlaryla dile getir miti zaten: En yce erdem azla yetinmektir. Bu, zenginleme tutkusuyla (krematistik) ekonomide yer etmi olan lszln reddediliiydi. Tm bu bilgiler, Aristonun ekonomi retisinde yer aldlar; bu retinin temel ilkelerini ksaca syle sralayabiliriz:
47

1) nsan, doas gerei ortaklk oluturan bir ze sahiptir, kendini devlet ve yasalar iinde gerekletirir. 2) Ekonomi devlete kar tek bana ve kartlk olutur maz, tersine ona hizmet eden bir etmendir. 3) Ekonominin grevi insan gereksinimlerinin giderilmesidir. 4) nsan gereksinimlerine olduu gibi ekonominin alveri tutkusuna da doal snrlar ekilir. 5) Mal retiminin zorunlu olarak tamamlanmas ekonomiye ait olan mal deiimidir, mal deiiminde farkl ama edeerde olan, kazan gzetmeksizin (= edeer) dei toku edilir. 6) Ekonominin dnda bir de zenginleme (krematistik) vardr ki bu, ticarete, dn para vermeye dayanr ve gtt tek ama para kazanmaktr. Ekonomiyi serbest geliimi iinde zedelemekte ve grevlerini yerine getirmesinde bir engel oluturmaktadr. 7) Zenginlemenin (krematistik) kazanma tutkusu snr tanmamaktadr. Doymak bilmezlii doad ve yaam dmandr. 8) Zenginleme (krematistik) ticaretin, soygunun ve savan nedenidir. 9) Ktlk ve bolluk, yoksulluk ve zenginlik birlikte ortaya kmtr ve birbirlerini belirler durumdadrlar. 10) Yaam bir itir. Yalnzca istekleri dorultusunda sr drlen bir i srekli bir doyumu birlikte getirir. Para alm satm ile doldurulmu bir yaam yaamaya deer deildir. Arno Petersin ulusal ekonomiye ilikin aklamalar buraya kadar.

48

Biimsel Temsili Demokrasi

Var olan reel burjuva demokrasisi, var olan reel sosyalizm ile tzsel bir karakteristii paylar: Kurucu atalarnn saptad soran ve ideallerin kaynayla kendi arasnda oluan uurum. yle derin bir uurum ki, sovyet sosyalizmi ile Kari Marksn Paris yazlanm eitliki tarih felsefesi arasndaki boyutlarda. Biimsel demokrasinin dnsel temelleri ile onun amzda yaanan gereklii arasndaki fark, burada sz konusu olann temsili bir demokrasi olduu ynndeki isteiyle ie balayarak btnsel siyasal yaps iinde kendini gsteriyor. Temsil edicilik sylemi (mitos), aadaki nedensellikler zincirinde temellendirilir: Demokratik egemenlik biiminin yasall ve egemenlii, kken olarak ve en son kertede halkn ounluunun kararnn ve yalnzca onun sonucudur. ounluk, egemenliini dorudan uygulayamayacana gre, bu amala seimler araclyla kendilerine gre resmi organlar oluturan parlamento temsilcilerini seer. Resmi iktidarn tm dallar bununla birlikte dorudan ya da dolayl olarak halkn egemenliinden, sonu olarak da yce anayasa mahkemesinden kaynaklanr. Dier bir deyile onlar, halk ve anayasa nnde yasal glerdir. Parlamenter demokrasinin bu savunuluu mantksal bir zorlaycla sahiptir. Gelgelelim gereklikle ne yazk ki hi rtmez. nk, burjuva demokrasisinin senatr ve milletvekilleri, kendilerinden yetki aldklar insanlar temsil etmezler, onlarn vekilliini yaparlar. Sosyal gvenlik, kadn haklar, vb. gibi ounluun yaad byk soranlarn zlemiyor olmasnn baka trl bir aklamas olamaz. Egemenlik halkndr ilkesi ile anlatlan, yalnzca iki efendiye hizmet etmektir: Sekin aznla ve kendi karlarna. Burjuva seim sistemi, sk sk temsilcilik dncesinin biimsel yanlarn bile yozlatrr; seilen ynetimler yurt talarn ounluunu kararnn deil, tersine bir aznlk tavsiyesinin ortaya kard bir sonutur. ABD bakam Bush rnein, 2000 ylndaki seimlerde rakibi Al Gre
49

karsnda kullanlan oylardan yaklak be yz bin oy daha az ald halde Delegeler Kurulu sistemince bakanla tand, yani, verilen oylardan en azn alan bakan aday koltukla dllendirildi. Bu elikili karar ncesinde de George W. Bush, Florida eyaleti valisi olan kardei Jebb Bush ile birlikte Floridada sistemli olarak yrtlen ve kendisine de delege oylarn garantileyen seim sahtekarlklar yapt. Demokratlarn Washingtondaki yksek mahkemeye yaptklar itirazlar bee kar drt oyla reddedildi. Cumhuriyetilerin seim sahtekarlm yasallatran be yagcn tm de cumhuriyeti bakan tarafndan greve getirilmilerdi. Bu karara ka kan drt yargcn tm de demokrat bakanlar dneminde makama getirilenlerdi. Burjuva demokrasisinin skandali elbette bununla sona ermiyor. Seime katlm orannn % 50nin altnda olmas ve Bushun da verilen oylann yansndan da azn almas nedeniyle, ABDde seme hakk olan yurttalarn tm gz nne alndnda semenlerin yalnzca drtte birini temsil ediyor demektir 1933te Mitlerin aldndan da az. Bu tuhaf yasallatrma yoluyla Bush, Iraka kar bir saldr sava ve ABDnin yoksullarna kar da yukardan aaya bir snf sava balatt. Eksilen temsilcilik konusunda benzeri soranlar, bir ynetim halkta an bir sevgi yitimine uradnda yaanyor, tpk 2004 ylnda Peru ve Ekvatorda olduu gibi. Gerek Perudaki bakan Alejandro Toledo, gerekse Ekvatordaki bakan Lucio Gutierrez, o yl oylann yaklak olarak yzde altsna sahipti ve bu nedenle demokratik temsilcilikleri ve yasallklan bakmndan saygnlklarn tmden yitirmilerdi. Bu durum, aslnda i gremez durumdaki ynetimlerinin halk adna, milletin-karlan adna harekete gemelerine ve gelecekte.iki ulusun da bamszlklarn tehlikeye atmalanna bir engel oluturmuyordu. Temsilcilik dncesi, burjuva parlamentarizmi ve partiler devleti yoluyla yaamn bes (ad absurdum)a bir duram- da srdryor, kadnlarn, iilerin, kyllerin, etnik aznlklarn, isizlerin ve dierlerinin yasal ve hukuksal kurumlar iindeki karar alma dzeyleri, olmas gerekli oranlann tmyle altnda yer almakta yani toplumun tmn
50

kapsayan istatistiksel temsilciliin geerlilik orannn ok uzaklarnda bulunmaktadr. rnein Fransada 577 yeli olan Ulusal Meclisin yalnzca 73 yesi kadndr; yani yaklak olarak halkn %50sini oluturan kesim % 14 evresinde temsil edilmektedir. zgrlk demokrasinin zerinde ykseldii temel il kelerinden birinin,. yasalarn, kar atmalarndan deil, dnce ve olgularn gerei ortaya karan atmalarndan doduu ynndedir. Eski Yunan agora dncesinin babas da buradadr. Ancak, ada, parlamentonun partileri iinde ulusal tartmalann yaplmas ve tezlerin, ne srlmesi gereken yer oktan belirleyici karlarn souk hesaplarnn, sr (parti) disiplinin, demagojinin ve gcn darbe yapt bir yere dnrken, te yandan kitlelere kar ise koullandrlm bir uzlama salama sylemi ne ka-nlmaktadr; bu ngilizcede ok uygun bir tabirle dile getirildii gibi perception managemenftir, yani alglama ynetimi ve uzlamann inaas anlamna gelen, the manu-facture of consent. Halkn Evi olmas gereken parlamento, oluan gerekliin tartld bir foram yeri olmaktan ok, sekinlerin birok farkl kmeleri arasnda iktidar ve toplumsal zenginliklerin paylam pazarlklarnn srdrld bir pazar yerfne dnmtr. Bat demokrasisinin temel ilkeleri ve kurucu atalarnn siyasal tasarmlar, tpk go-vernment by diccussion, tartarak ynetim; milletvekilleri ve politikaclarn halk nnde dorudan ve birincil sorumluluklar olduu, partileri, lobileri ya da Wall Street nnde deil; (arcana imperii) devlet srlarnn yokluu; katliam yapma hakk, retici mlkiyet oluturma izni; yasa nnde gerek eitlik ya da devlet organ iinde en st d zeyde siyasal g paylam gibi kavramlar dierlerinin yannda bugn daha ok romantik kalntlar olarak ve kayp gitmi kurucular andan kalma miadn doldurmu yazlar olarak grnyorlar, nk res publicamn yaayan pratiinin eleri olarak geerler. Gerek olarak varolan demokraside lkeyi meclis iinde ekonominin sekin aznlnn uzun elleri ynetir, parti diktatrl ve ayn-biirnde ideolojik ve maddi rvet; bunun dnda belirleyici olan alglama ynetimi, uzlama abalan ve kitlelere dnce alama (medya) doktrinci mekanizmann
51

uluslararas kesiminin (oligopol) sistemli aptallatrma kampanyas ve tketicilik afyonu. Bu saylanlann tm de, nc dnyann ve kendi halknn soyup soana evrilmesiyle finanse edilir. Burjuvazinin siyasal st yaps iin Montesquieu iddet dalm meclisten ve parti egemenliinden daha az nemli deildir. Bu, burjuva hukuk devletinin isel bir ekim merkezi konumundadr. Elbette onun gerek durumu meclisin-kine bir benzerlik gsterir, nk Montesquieunn devlet erkinin denetlenmesinde belirleyici olan doktrini -bunun yansra daha baka yada daha etkili olan modelleri de vardr, John Locke ya da Simon Bolivar gibi- devletin ayr gcnn (yasama, yarg, yrtme) yalnzca ifte bir ayrlk yaamasyla gerekten uygulanabilir: Biri hukuksal-rgt-sel boyut ve dieri de toplumsal boyut olarak. Jeremias Bentham tarafndan Montesquieu?ye kar dile getirilen, gler dalmnn iktidar organnn yalnzca bir sosyal kesim ya da topluluk tarafndan denetlenmesi durumunda yurttalarn zgrln gvence altna alp alamayaca kukusuna ok yaln bir karlk veriliyor: Alamaz. Gler dalmnn yapsal ilkesi, onu tayan toplumsal glerin dengesinin toplumbilimsel ilkeleriyle birlikte bir btnlenmesini gerektirir, bu u anlama gelir: Her devlet gc (yasama, yarg, yrtme), ilevsel zorunluluk lsnde zerklik sahibi olabilmek iin toplumun farkl, kesimleri ve snflarn temsil etmek zorundadr. Montesquieu, bu sorunsal syle aklar: Eer yasama ve yrtme ayn kii iinde ya da ayn makamda bir araya gelmi olsayd, zgrlk olamazd, tersine (yalnzca) korkun bir mutlkiyet (despotizm) olurdu, tpk yaad ada Osmanl mparatorluumda gzlemi olduu gibi. Dnya zerindeki gler dalmnn durumu aratrlacak olursa, ak seik bir biimde devletlerin byk bir ounluunun gerekte egemen snfn bir korkun mutlakiyefi olarak varolduklar, dnsel yaratclarnn gler dalm ilkeleriyle ok az ortak yannn olduu sonucuna varlr. Oligarinin ciddi anlamda bir irdelemesi yaplacak olursa ilke, mzelik bir didaktik ile ele alnr: Salam cam vitrininin ardnda etkin bir ilke yce deerlerin ve iki yzl bir balln nesnesine dnerek dejenere olur.
52

Biimsel demokrasinin retisel anlamdaki dier bir iddias da, belirli zaman aralklarnda gerekletirilen genel, yerel ve gizli seimlerin siyasal konularda ounluun katlmnn gvencesi olduudur. Bundan daha gem vurulmam bir saptrmaca tasarlamak gerekten ok zordur. Tm sosyal alanlara gittike artarak giren deiim deeri mantnn artan arl altnda siyasal etki alam pazara dnr, bu pazarda ilkesel deerler, resmi siyasal g ve yce yetkiler zel ekonomik ayrcalklar, g ve zenginlik karlnda pazarlk konusu edilir. Bu sosyo-politik balam iinde seici sistemin ana. ilevi belirginlik kazanr; egemen snfn farkl fraksiyonlarnn devlet erkine eit haklarla katlmnn gvence altna alnmas. Burjuva seim sistemi, oligopolitik (byk ser mayenin tm piyasaya egemen olduu- ev.) bir rotasyon sisteminden baka bir ey deildir; bununla politika pazar nn tek elde toplanmasn engellemek amalanr, ister gerekte, ister szde tek parti diktatrlnde olsa da. Egemen snf bugn tm ada sanayi devletlerinde byk lde iki byk politik blokta rgtlenmitir; bunlar tutucu ve h-ristiyan demokratlar ya da sosyal demokratlar ve sosyalistlerdir, kendilerini olduka, yaknlatrc bir programla ne karp ok zenle ve gzlerini drt aarak politika pazarndaki arpalklardan aldklar payn yitmemesine alrlar. Bu siyasal birlik kart ve ideolojik ilevinde, bu tr bir snf egemenliini ezilenlere demokrasi olarak yutturmak, seim sistemin varlk nedenini oluturur. Engels, bu nedenle burjuva demokrasisindeki genel oy hakkn burjuva egemenliinin bir arac olarak ele almtr. Seimlerin halkn siyasal iktidara katlm ya da onu bir lde de olsa gerek anlamda etkilemesiyle hibir ilgisi yoktur, ne gsterilen aba asndan ne de sistem gereklii asndan. Bu olgu, burjuva demokrasisi bir bunalma girdiinde dolaysz bir aklk kazanr. ounluklar, belirli koullar altnda kendi karlarna uygun demokratik bir ynetimi semeyi baardklarnda egemen snf, kendi kurumsal yntemlerini ve normlarm yadsmaya balar ve bir h kmet darbesi yapar. Burjuva devletinin demokrasi ilevine ynelik olarak snfsal ilevinin
53

stnlnden baka hibir eyi anlatmayan bu mekanizma, doal olarak siyasal etiin temel kural, burjuva sosyal bilimlerinde sradan bir pikinlikle demokrasinin ikilemi (paradoksu) olarak tanmlanr. Demokrasinin kurumlar yalnzca demokrasinin dostlar iin vardr; yani onun snfsal karakterini ncelikli olarak tanyanlar iin, toplumu yapsal olarak ve bar yollarla deitirme amacn gden ounluklar iin deil, ya da seim sisteminin reel demokrasi ile biraz ilikisinin olabileceine inananlar iin de. Salvador Ailende ve ili halknn byk burjuva demokrasisine sadakat yanlsamas birok kurbanla birlikte pahal dedii bir derstir. Ulus devletlerin kreselleme nedeniyle kar karya kaldklar bamszlk yitimi, biimsel demokrasinin zaten snrl olan anlamn daha da aza indirgemektedir. Ulus devlet, dnya rgsnde ifte bir altsmflandrmaya tabi tutulmaktadr: Siyasal, kltrel ve askeri adan hem blgesel hem de kresel devletin ait kademesinde yer alrken ekonomik olarak da blgesel pazarlara ve dnya pazarna bamldr. Dnya devletinin, Dnya Ticaret rgt (WHO), Uluslararas Para Fonu (IMF), Dnya Bankas ,; (WB.) ve NATO gibi hiyerarinin stnde yer alan yrt meye ynelik yaplarnn yetkilileri, lkenin hibir vatanda tarafndan seilmedikleri halde, ulusal konulara etkileri herhangi bir demokratik seilmi bir halk temsilcisiyle karlatrldnda ok daha yksektir. Ayn ey seilmemi olan ama ekonomi politiin belirleyici deikenliklerini tanmlayan, byk sermayenin yatrmlarn ynlendiren Uluslararas Kurulu Yneticileri Parlamentosu iin de geerlidir; halkn siyasal dncesini ve kararlarn olutur masnda ok nemli bir rol oynayan ancak biimsel demokratik anlamda hibir yasalla gereksinim duymayan ya da buna uygun hibir denetimden gemeyen byk medya kurulularnn sahipleri ve yneticileri de byledir. Zenginler iktidarnn bu ani patlamas talyada daha belirgindir; siyasal iktidarn en stndeki kii olan babakan Silvio Berlusconi, ayn zamanda lkenin en byk medya kuruluunun da sahibidir, yani siyasal hkmranlk gc ile ekonomik zel g, yekpare olarak antidemokratik ve oligarik bir egemenlik sistemi iinde birbiriyle kaynamtr.
54

Liberal demokrasilerde rastlanan dier bir sorunlu olgu da, John Locke tarafndan adlandrlan .iktidara zel hak ya da iktidar n hakkdr. Burjuvazinin dominasyon sistemi, iindeki bu drdnc kaba g, yrtme erkinin halkn refah iin yasal temsilcisi olduklarnn desteine bile dayanmadan, hatta gerekirse onlara kar da olarak bamsz davranma yetkisidir. Uygulamada, ncelikli olarak nc dnya demokrasileri de darda braklmadan y rtme erkindeki iktidara zel hak, skynetim ilan haklarnda ya da ynetim zerine yrtme kararnamelerinde, meclis ya da vatandalarn ounluu sekin aznln kararlarn kabul etmedii durumlarda, rnein ulusal yeralt kaynaklarnn zelletirilmesi gibi planlamalarda, byk bir grev patlak verdiinde ya da askeri mdahalelerde, tpk spanya devlet bakan Jose Maria Aznar olay gibi durumlarda kendini gsterir. Aznar, spanyol halknn neredeyse %90nn istemlerine kar karak ABDnin Iraka kar balatt saldrsna katldnda, szkonusu bu ynetim zel hakk ile kendi kendini grevlendirmiti. Buradaki devlet mekanizmasnda demokratik irade oluturma srecinde meclislerin yasal yollarla snrlanmasndan baka bir eyin sz konusu olmadn grmek pek zor olmasa gerek. Ayn biimde aka grlyor ki, burjuva devletinde zellikle bakanlk sistemlerinde bakan, halkn huzuru iin ve gerektii durumlarda, bamsz yasalara kar davranan, laik, mutlakiyeti bir monartan baka bir ey deildir. Bu aamadan sonra fhrer ya da babu mertebesine pek fazla uzaklk kalmyor zaten. Burjuva siyasal felsefesinin son nemli esi de zerinde durmay hakediyor: Devlet tavnndaki etik, Hegel tarafndan aydnlanmac Prusya Mutlakiyeti zerine talep edildii biimiyle. Hegeli hi tanmayanlar bile, dnrn devleti neredeyse tanrsal bir merciye ykselttiini ileri srebilirler; dierlerinin yansra Marksn da Hegelci Devlet Felsefesinin Eletirisirde gsterdii gibi gerekte bu konuya ilikin olarak ok eitli biimde duruma uygun mistikletirme eilimleri yer almaktadr. Ancak Hegel, mistikletirme eilimleri ve yanlglarnn tesinde ne bir putperest uayd (idolatrie) ne de gerici biriydi. Onun daha ok anlad ey, burjuva toplumundaki zengin ve yoksul diye
55

oluan kutuplamann toplumdaki zlmez snf kartlklarnn bir sonucu olduu ve yalnzca etik bir devletin byk zel karlara kar kamusal huzuru salayabi-leceiydi. Snfl bir toplum iinde bu dnce tabii ki bir kuruntudan baka bir ey deildi, Marksn da ok nceleri kuramsal olarak saptad ve uygulamada aka yoksullarn yannda devlete kar taraf tuttuu iin Almanya dna srg ne gnderildiinde rendii gibi. Hegelci zel karlar sistemi (aile ve burjuva toplu mu) nin kimlik durumundan ok uzakta, genel karlarn sistemi (devlet) ile devlet, kendisim ounluun sistematik olarak yamalanmas dorultusunda istismar eden oligarik karlarn ayn anda hem av hem de avcs konumundadr. Liberal demokrasilerin oligarik-zenginler iktidar olma karakteri nc dnya lkelerinde olduu gibi birinci dnyada da olduka ak olarak ortadadr. Daha nce de deindiimiz gibi ynetim ve devletin, siyasal belli bal fraksiyonlarn av nesnesi olduu nc dnyada bugnlerde burjuvazi bu fraksiyonlar iinde kendini gerekletirmektedir. Kabinesinin ve siyasal ynetici yaplarnn yeleri iadamlar, politikaclar ve askerlerden oluan kk bir sekin aznlktr; bunlar, kayda deer zel servetleri ile donatlm olarak bu iktidar kesimi iinde hareket etmektedirler. Bununla birlikte dnya sisteminin smren kutbunda zenginler iktidarnn demokrasisi birinci dnya ile s-mrlen kutup ikinci dnya arasnda temel bir farkllk varln srdrmektedir. Birincisi kii bana den yksek gelir (per capita) dolaysyla nfus ounluunun desteine sahiptir ve bu nedenle de egemen olan byk burjuvazi he-gomanyay elinde bulunduran ya da yneten snf olarak kabul edilmektedir ve zenginleme giriimlerini greceli bir skunet iinde de olsa srdrebilir. nc dnyada ise byk burjuvazi egemen snftr ve baka bir ey deildir. Trnn siyasal yaam birlikteliini daha adil ynelimli bir toplumda srdrebilmek iin burjuvazinin tarihi boyunca baard akn (transzendental) olan tek katk, anayasann anahtar eleri, gler ayrm (yasama, yarg, yrtme) ve biimsel yurttalk haklaryla hukuk devletidir. Bu nlemlerin tm, mutlakiyet (saltlk) kart bir doaya sahiptir.
56

Niyeti ise kamusal efsanevi ejder (leviathan) ile vatandalar arasnda iktidar ilikisini siyasal anlamda genel geer llere oturtmak, bunu yaparken de soylu mutlakiyeti iddet yetkisini olumsuz ynde snrlandrmak. Snfl toplumlar varolduu srece devlet gcnn an kullanm vatandalarn zgrl zerinde srekli olarak bir tehdit oluturacandan biimsel demokrasilerdeki hukuk devleti elerinin yeni sosyalizme gei srecinde reddedilmesi dorudan doruya devlet brokrasisinin ve iktidar sekinlerinin yararnadr, vatandalarn deil. Bu duramdam karlacak mantkl sonular aktr: Baz biimsel demokratik haklar, vazgeilmez ve zorunludur ancak gelecein demok ratik toplumu iin yeterli olmayan koullardadr; onlar, bir eylerle deitirilmek yerine toplumsal ve siyasal anlamda eit haklar kazanmma ynelik olarak geniletilmelidirler. Benzer bir biimde, siyasal-ekonomik feodal mutlaki-yetiliin demokratiklemesini kendisine dayatlan biimsel demokratik yurttalk haklaryla yaamak zorunda kalmas gibi, byk sermayenin ekonomik-siyasal mutlakiyetilii demokratiklemesini maddi demokrasinin uygulan mas ve onun karakteristik zellii olan tm sosyal alanlarda ounluk kararlarnn yaygnlamasyla yaayacaktr. Burjuva sistemi, zenginler iktidarna dayal znn siya sal, ekonomik, kltrel ve askeri anlamda gerek demokrasi ile rtmemesi nedeniyle onu demokratikletirmek neredeyse reddi ile e anlama gelmektedir. Gerek demokrasinin uygulanmas demek sermaye uygarlnn sonu demektir. Tpk kendisinden nceki tm egemen snflar gibi bur juvazi de asla demokrasinin znde yatan, iktidarn srekli ve en st dzeyde ounluk araclyla denetlenmesini ngren ilkeyi asla kabul etmedi. Kendisinin gerek makya velist niyetlerine karn demokrasiyi XVII. ve XVIII. yz yl devrimlerine ve baz biimsel demokrasi yntemlerini de tarihsel projesine uydurdu; bunu yaparken de feodal soylu snf ve mutlakiyeti devleti yenilgiye uratmak ve onlarn yerine kendini yerletirmek iin iiler, kyller ve zanaatkarlardan oluan kitleleri kendi safna ekmek zorundayd. Ancak yreinin derinliklerinde her zaman iinde ekonomik gcn kendisini dolayszca siyasal olarak dile getirdii yitik cennet feodalizm dlerini grd.
57

Miras hakk nedeniyle zel mlkiyetin dokunulmazl, iktidara zel hak olan snf hukuku, baba miras ile belirlenen seme ve seilme hakk, makam satn alma yoluyla kamusal iktidara sahip olma, resmi ve ulusal servetin zelletirilmesiyle kazanlan ekonomik ayrcalklar, eitim dmanl ve dncenin engizisyonu araclyla beyinlerin denetlenmesi, ayrca iinin, ekonomik iktidarn haksz, hukuksuz ve gvencesiz bir klesine indirgenmesi aslnda onun en ksa zamanda geri dnmek istedii yitik cennetin hi dinmeyen dleridir. Onun bugnk tavrn belirleyen de ite bu derinlerde yatan dinamiktir, Kant ve Hegelin dnemlerinde ykselen bir tarihsel zne olmasnn dinamii deildir, daha ok bu yolu terketmi bir egemen snfn dinamiidir. Burjuvazi ncesi hi snrsz smr konumuna El Doradoya21 bir dntr onun bugn izledii gnlk politikas ve sahip olduu gerici-topyac d; insanln ilerleme aamasndaki (evrim) snfnn belirgin bir gerilemesidir (involution); onun deimez yazgs.

21 Efsanevi altn lkesi, dsel cennet (ev.) 58

Snf Devlet

Sosyal bir varlk olarak insan, bireysel bir biimde zmesinin olas olmad hayati grevi toplumsal bir biimde rgtlemekle ykmldr: retim, sava ve kamusal dzen. Doay alma ve ara kullanarak insanlarn yaamlarn srmesine ynelik rn ve hizmete dntrme zorunluluu, bir kii tarafndan yalnz olarak stesinden gelinecek bir ey deildir, krelmi bir etkinlie dnen avda bile byledir. Ayn ey dier boylarla iddete dayal hesaplama (sava) ya da bir topluluun kendi yeleri arasnda i dzeni ve istikrarn tehdit eden ciddi atma du rumlar iin de geerlidir. Bu byk hayatta kalma ilevinden, yaam gvence altna almaya ynelik olarak doa ile, bir topluluk iinde rgtlenmeleri ve yaplanmalar yeniden bir sistemi ve or-taklamac bir egdm ve karar gerektiren kendileri dndaki insanlarn oluturduu kolektifleriyle ve ayn topluluun yeleriyle baz etkileim balamlar ortaya kar. Maymunlarn insan olma yolundaki evrimleri (hominisati-on) ile benzeim iinde toplumun btnsel yaps, geliimin belirli bir karmaklk dzeyinde yaamm onsuz srdremeyecei bir tr beyin gelitirdi, yani bir bilgi, ynetim ve denetim merkezi. Siyasal bir dille sylersek, bununla birlikte yatay yaplanm bir topluluk iinden ilk dikey siyasal yap ya da otorite, olas bir kent (polis) olumaya balad. Bu demokratik ve n devlet mercinin kararlarm ve kolektife uygun llerdeki tavrlarn uygulamaya ynelik olarak hizmetlerindeki aralar, ana hatlaryla iki tanedir: a) ahlaksal otorite ya da mercinin tadn kard, ynetimi-nin-mvekkilliinin ynetilenler yoluyla oluturulduu, oluan norm ve kararlarn gnll bir sayg ile sonuncular tarafndan uyguland yasallk durumu ve b) fiziksel iddet kullanma tehditi ya da bu iddetin gerekten kullanlmas. Bu anlamda aslolan ey, kararlar veren ve kurallara uyulmasn talep eden kamu otoritesi, kolektiften uzaklam bir merci deildir, bu, ne bir devlet dairesi ne de yetkililer brokrasisini ortaya koymaz, btnlk iinde ayn kolektifin korunmasna zen gsterilir ve nesnel bir biimde temsil edilir. rnein
59

birinci olay, kyn tm yetikinleri tarafndan eit haklar altnda ve herkese ak bir toplantda bir yarg kararnn alnmas. kinci olay ise, dorudan demokrasi ilkesinden yava yava uzaklaan, ortak ve zel karlar anlatan, yani kamusal iddetin temsili dnceleri ynnde bir gelime, rnein, yallardan oluan, topluluun daha geni bir kesimini temsil eden bir kurul ya da Germenlerin kabile iinde, halk ve adalet toplants (der Thing). Her iki durumda da egdml siyasal otorite bir n-devlet olarak anlalabilir, yani, ortaklamac karar ve nlem sistemi, snflar ncesindeki bir toplumda belirli bir nfus oranndan ve istatistik! bir younluktan balayarak topluluun korunmas ve egdm iin vazgeilmez olan. inden ortaklamac ya da bireysellik tesi bir egd mn zorunluunun olutuu bu byk toplumsal etkileim dizisi, belirli koullar altnda, emein belirli bir retim aamasndan sonra insann ve doann smrlmesine yol amaya balad, bu, yaamak iin gerekli olan miktarn yan sra buna ek olarak bir rn fazlal (artk rn) retilmesi suretiyle gerekleir. Dier insanlar zerindeki egemenlik, klelik, zorunlu altrma ya da vergi deme biiminde olsun, bundan byle krl bir ie ve ekonomi de zenginleme amacna ynelir. Dayanma, demokrasi ve eitlikten oluan eski balar zlmeye balar, toplum birbiriyle uzlamaz elikileri olan snflara blnr, birbirinden dlanm kesimler ve sektrler yznden vatandalarn yaamnda elikiler her geen gn artar: Bunun sonucu da ekonomik snrlamalar, ataerkil basklar, etnik dlanmlklar ve doadaki ekolojik ykmdr. Bunun hemen ardndan n-devlet, saysal bir dnm yaamak zorunda-kalr. Kkeninde yatan varolu hakk, topluluun ynetimini ilgilendiren ilevler ikincil duruma der. Onun belirleyici olan yeni ve temel varlk nedeni ar tk ekonomik alandaki sekin aznln karlarn savunmak ve bu aznln smr ve egemenlik sistemini korumaktr. n-devlet, artk kamu karlarn temsil eden bir merci ve bir kurul olmaktan, halkn genel iradesinin temsilcisi olmaktan egemen snfn zel iradesini temsil eden bir devlete bunun sonucunda da bir snf devletine dnr.
60

Bu snf devleti de toplumun belirli genel gereksinimlerini olduu gibi salk ve kamu dzenini de salamay yine srdrr, gelgelelim yrtt genel ilevleri, gerekleme izni kmadan nce artk onun snfsal karakteri ve snfsal grevleri szgecinden geirilmeye balanr. Yurtd borlar ve eitim alanlarnda parasal harcamalar ayn anda demeye yeterli mebla olmadnda ncelikli olarak bankerlerin pay denir. Finans kapitalin istekleri doyurulduktan sonra sra geride kalanlara, eitim sektrne gelir. Devlet btesi ayn anda i borlan ve kamu saln karlamaya yeterli deilse, nce salk sektrnde bir tasarrufa gidilir. Arjantin devlet bakan Carlos Saul Menem, bu mant bir defasnda ok etkileyici bir biimde meklemiti. Ynetimin d borlar ile devlet memurlarnn aylklarn ayn anda demek iin yeterince paras olmadnda bakan, uluslararas bir finans kuruluuna yaplacak deme daha nemli olduundan devlet memurlarn hafta bekletir. Sistem adamlarnn ya da devlet ve parti brokratlarnn zel karlar bu rnekte de olduu gibi devletin genel ilevlerini ve zorunluluklarn belirleyip farkl bir yne kanalize edebiliyor, stelik ounluun zararna. n-devletin halka ak-demokratik otoritesinin ekonomideki sekin aznln ezici karlar ve smrnn garanti altna alnmas dorultusunda bir zelletirme kuruluna dnmesiyle birlikte, fiziksel zor kullanma ilevi de tm topluluun yetkisi olmaktan kar; fiziksel zor kullanma yetkisi, hem topluluun yetki alanndan hem de denetiminden knca polis ve askeriye gibi kendine zg silahl birimler olarak devlet hiyerarisinin emri altnda rgtlenir; bu hiyerari de ekonomik sistemin nde gelenlerinin temsilcilii altnda bulunur. Bu, tarihsel gemiinde n-devlet olup bundan yaklak olarak be bin yl nce zlen snf devletinin doasdr; dorudan katlmc demokrasinin ve yeni ekonominin edeerli retim ilikilerinin uygulamaya gemesiyle de ortadan kalkacaktr. Kiiler zerinde bir hkmetin yerini diyor Engels, Anti-Dhring adl almasndaki olaanst cmlelerinden birinde, eyann ynetimi ve retim srelerinin
61

dzenlenmesi alacak. Devlet, ortadan kaldrlmayacak, yava yava yok olacak.22 Onun yerine yeni bir kamu otoritesi gelecek, genel karlar n plana alan ve snfsal ilevinin kalkmasyla baskc kimliini de yitiren. Daha sonra ynetenlerin ve kamu kurulularnn otantik-temsilcilikleri ilkesi devleti de iine alr, burjuva zenginler iktidarnn demogojisine indirgenip kendi kendine savrulan devlet, kaynandaki demokratik anlamna geri dnerek, Hegelce talep edildii gibi genel karlar sistemiyle zel karlar sisteminin zdeliinden doacak somut zgrlk, varsaymlarn dsel dnyasndan kp insann gerek dnyasnda yerini alr. Devlet, aklc zgrln gerek-letirilmesine dnr.

22 Friedrich Engels, Herr Eugen Biihrings Umwlzung der Wissenschaft / Bay Eugen Dhringin Bilimdeki Devrimleri Kari Marks / Friedrich Engels, Eserler, 20. cilt Berlin 1962, s. 261, 2 Marks, Engels ve Leninin devlet sorunu zerine yaptklar en nemli almalar Engelsin Ailenin zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, Marksn Paris Komn ve Napolyon Bonaparte in 18. Brumaire zerine yazdklar ve Leninin Devlet ve Devrim adl yapt. 62

Burjuva zne

Deiim deerinin tarih boyunca srdrd olaanst yry, kullanm deeri odakl rn deitirmeden nitel bir srama yaparak bundan yaklak be bin yl nce balayan, daha sonra ulusal pazar ekonomisine doru ilerleyen paraya endeksli ticarete geerek zenginlemeye ynelik uygarlk yolunda ilerlememin kurbanlarnn ynla zaiya-t zerinden, sonuna doru yaklayor. ki yz yldan beri zenginleme tutkusu (krematistik), nce endstriyel daha sonra da gdmbilimsel anamalclk (sibernetik kapitalizm) biiminde hi ara vermeden retici gleri ve toplumsal ilikileri devrimci bir anlamda kkten deitirdi. Ama bununla da yetinmedi. Bilgi donanm (hardware) ile birlikte yeni bir snf iin ona uygun bir yazlm (softvvare) yaratt yani retim ilikilerinin ngrd insanbilim-sel(antropoljik) karln: Varlk nedeni, mal reticisi ve artk-deer yaratcs olarak iki kat kapasitede alp bitkin dmek olan, maa bamls homo economicus. nsanln en deerli yetenei, aydn-aklc dnme yetenei, sistemin srekli olarak eletirel elerini ve birikimini kreltme almasna maraz kalyor. Burada szkonu-su olan vatandalarn ounluunu olduka enstrmental bir biimde dnsel anlamda bilim ve ahlak ncesi bir dneme hapsetme abasndaki bir tr kltrel lobotomidir23. Sistemin sahiplerince hedeflenen amalar ne denli kriminal ve aklak d olsalar da aralatrlm akl onlarn hizmetindedir: ilere kar gerekletirdikleri gnlk artk deer gaspndan kresel kyn kzltesi dnyasndaki muhaliflerin bilimsel yollarla ortadan kaldrlmasna dek sermayenin olgucu ama-ara hesabyla yok edemeyecei hibif ey bulunmaz. Ortaklamac ve dayanmac birlikte yaama etii, ina11 trnn yzde ellisinden fazlasnn yaad can ekime ol gusunu onlarn
23 Lobotimi: Beynin iki yansnn birbirinden ayrlmas. 63

kendi hatasndan kaynaklanan yeteneksizlik leriyle aklayan gllerin, dnya pazarnda rekabeti srd rebilmeleri iin sosyal-Darvinci ahlak tarafndan keye si kstrld. Sermaye, tm insanl, gelitirilmi sermaye birikiminin roman sirk adrnda yaamalar iin savamak zorunda olan, bu arada da ounun er ya da ge meslek riski nin kurban olduu bir gladyatrler snfna indirgedi. Romal imparatorlarn panem et circenses (ekmek ve oyunlar) gsterisi yineliyor kendini, ancak yalnzca yan yarya, nk Romal kent proleteryasna oranla kresel toplumun proleteryas, imparatorluun bundan ikibin yl nce meslei ve geliri olmayan vatanda (proleter) diye tanmlam olduklarna salayabildii ekmekten bugn vaz geiyor. Modern kapitalizmde pazar, dei toku ileminin gerekletii masum bir toplanma yeri ve ayn zamanda karlkl gereksinimlerin istee bal olarak giderilii deildir, tam tersine baka aralarla savan srdrlmesidir, vatandalarn birbirinin geim kaynaklarnn yok edilmesinin hedefledii bu sava, genellikle sessiz ama acmasz bir rekabetle dorudan doruya laudatio (vg konumas) ile dierlerinin ykmnn sergileniidir. Yaratc ykm, creative destnction, ekonomibilimci Joseph A. Schumpeter, sistemin bu sava doasna bu ad verir; ancak sistemin insan onursuzlatran karakterini, Clausewitzin klasik yaptnda savan ama ve aralarn akladnda daha da bir aklk kazanr: Dman glerinin yok edilii, dier herkesin boyun emesi gereken daha etkileyici ve daha gelimi bir ara olarak gsterilir.24 Bu, askeri bir tanmlamayla, kapitalist birikimin merkezileme ve tekelleme eilimidir aslnda, yani her mal ekonomisine gre rgtlenmi topluluun (sozietaet), eilimi. Kapitalist toplumun bu dnsel ve uygulama bakmndan son derece ykc ve dayanma d bir ilke zerinde kuruluu, bu ilkenin ekonomik dzlemde sermayenin deer kazanmas ve en uygun dzeye getirilmeye zorlanmas olarak kendini gstermesi ve toplumun neredeyse
24 Carl von Clausewitz, Vom Kriege, rororo 45138, Hamburg, 2003, S. 30 64

tm yelerinin geim kaynaklarn ve hayatta kalabilme anslarn (baml alma ve kk zel mlkiyet) tehdit edii, tartma gtrmez bir zorunlulukla Hobbesn Leviathan ve Mac-hiaveliinin de II Principe adl yaptlarnda da ayrntlaryla betimledii toplumsal ilikileri ve onun insan tipini oluturur. Pazarn mutlaklatrlmas ve gizemliletirilmesi ve onun gerek anlamda transsubstantiatonu25 Thomas Malt-husta ve onun adalarndan inancn paylaanlarda iyi dozda uar bir postmodernizm, taze katlm sosyal Dar-winizm, Fransz usul bozulmu bir psikoanaliz, ortaadan kalma sac katolikilik ve sslemeli neofaiste bir topyekn-bir-pazar-istiyoruz credosu, yeni trden gerici bir metafiziin temelini oluturur ve bu da sonunda kartez yen zneyi, Nietzschenin kukucu znesini ve Marks ile Engelsin devrimci-diyalektik znesini hrsla yok etme amacn gtmektedir. Rousseauca ortaya atlan contrat social (sosyal szleme), yeni fizik tesi bir tavsiyeye brakt yerini, dny pazarna; Yehova adl tanrnn eski ahidinin alametleri dorultusunda onun snrsz bencillikteki acmaszlna, gncelliine ve kudretine brakt. Biri vatanda olarak varoluunun temelini yitirecek olsa iini ya da geim kaynam bu, dnya pazarnn suu olur. Gencecik bir insan, i bulamayacak olsa ya da mesleki ya da yksek renim grme asndan uygun bi yere yerleemeyecek olsa, bu onun rekabet yapma yetene inden yoksun olduunun gstergesidir. Bir ii elli yar na gelir ve ne retici ne de i grebilir durumda deil se, ona pazarn bu yargsn kabullenmekten baka bir ey kalmaz geriye. Bu durumda pazar ve devlet, tpk akln karanlk alarnda olduu gibi kudretli tanrlar ya da yargladklarn hibir savunma ve itiraz hakk tanmadan keyiflerinin oyuncana dntren engizisyon kurulu gibi kurbanlarna kar son derece acmaszca i-zgrlnn ald yarg kararn infaz ediyor. Yunan tragedyasnn kr talihine ya da her eye kadir tanrnn hiddetinin tm halklar (nc dnyann halklar) olduu gibi bireysel zneleri de toza dntrmesine bugn pazar ad veriliyor.
25 Katolik inana gre arabn Hz. sann kanma dnmesi. 65

Uluslararas byk burjuvazinin gelecek iin sunduu iki toplumsal seenek vardr. Birincisi: Evrende akl ile donatlm biricik znenin (bireyin) kaytsz ve artsz olarak gerilemesidir ve ikincisi de: Kendi karlarn pazarn talepleri ve sosyal Darvinci bir felsefe gibi iki yzl ideolojik bir maske ile koruyan deer yasas karsnda z nenin (bireyin) diz kmesidir (prosternation). Burada szkonusu olan ey, iki bin yldr tarihsel srecin dinamiinin z olan zneye ve topyaya kar otuzlu yllarn totaliter rejiminden bu yana gidebilecei en u noktaya dek vardrlan totaliter saldrlardr. Pazar, kendi kendini dzenleyen ve anonim (sibernetik) bir sistem olarak ele almak tpk sermayenin ideologlarnn sanayi pazarnda hep bir azdan bararak inandrc olmaya almalar gibi elbette ki propaganda amal bir ifredir. Bu ifrenin anlam burjuva ekonomistlerinin kre-matist tannbiliminde (ilahiyat) karln bulur; bu tanrbi-limde, dierlerinde de oldu gibi gerekler pek byk bir rol oynamaz. Adn dnya pazar koyduklar, sylentiye gre pek tannmayan ve kararlarnda da son derece kudretli olan yeni tanr, tpk kara ve hava ordularna sahip yal Yehova gibi ok kolay kodlanp deifre edilebilir. Yrrken ne ayana Filistin kyllerinin arn geiriyor ne de savari bir sakal tayor, tersine altnda Mercedes-Benz ve zerinde de Armani oluyor ou kez. Eski ahidin, museviliin on emrini kemerleri skma politikas uygulayarak biricik bir emre indirgeme karar ald: Kr oranna, ibadet ettii ya da tapnd yer ise menkul deerler borsas, yeryzndeki konaklama yeri ya da malikanesi ise tm zenginlerin villalarnn bulunduu semt ya da uydu kent. Kaytsz ve koulsuz olarak yeni ceza tanrs Yehova masumluunu ve adszl-n yitiriyor ve dinsel trenlerde ngrlmeyen bir manevra . ile aralarnda artk rahata bulunabilecei lmllerin beden ve ruhlarna geri geliyor. O, Forbes adl derginin iinde dnyann be yz en zengininin sraland, en ste de yaklak 46 milyar dolarla Bill Gatesin (Microsoft) yer ald zel eklerinde bulunabilir. Ya da o, borsay belirleyen en byk
66

be yz ilet me arasnda, iinde milyarlarca insann yaad ve onlarn kendi trlerine kar kalktklar komplonun byk korkular dar tard Dantenin cehenneminden sorumlu ve onlarn hizmetindeki profesyonel entelektel ya da politikaclar arasnda da aranmaldr. Bu kresel zenginler iktidarnn sekin aznl, en st dzeyde kra ulama abalarnda verdii yatrm kararlaryla isizlik orann belirleyebilecei gibi, kresel al, evre felaketlerini, finas sermayenin yamalamalarn ve talan savalann da belirleyebilir. Bireyleri ve halklar insafszca unufak edip tozunu karan dnya pazarnn ne insanst bir bilinmezlik ya da tannmazlkla bir ilgisi vardr, ne de gkyzne uzanan bir kudretle ya da sibernetik bir uyum salama sitemiyle. Bu, dnya oligarisi tarafndan oluturulan, ynetilen ve ayn zamanda demokrasi ve etik kart kresel bir rejimin iinde tortulam insan yapm bir sistemdir. Kapitalist pazarn ulusal ekonomisi homo sapiensi ho-mo economicusa indirger ya da ekonomi uzmanlarnn adlandrd gibi, humankapitale. O artk sermayenin bir grn biiminden baka bir ey deildir, ikiz kardeinin yannda varolan biridir: Ak satlan sermayenin (teknoloji) ve finans sermayesinin. Bir zamanlar Marksn ok ustaca dile getirdii gibi o yalnzca sermaye deerinin kabul ettii bir varolu biimidir para biiminden kp alma srecinin bir etmenine dnme aamasnda.26 Sistem ve onun yksek memurlar, bilimsel sosyalizmin yaratclarnn bundan yzelli yl nce yan saydam aklkla anlattklarn doruluyor. nsan burjuvazi iin deiken bir kapitaldir ve asla baka bir ey olmayacaktr: Geici bir nesneleme (konkretion) sreklilii iinde varolan toplumsal smr ilikisinde. Tarihsel bilincin ve dayanmann yoksullarn son kaleleri kesin olarak yerle bir edilmesiyle birlikte kapitalistler iin tm pazara egemen olma topyasnn ilkesel olarak hayata geirilmesi iin zorunlu
26 Karl Marks / Friedrich Engels, Yaptlar, 23. cilt, Dietz Verlag, Berlin 1979, S. 223 67

olan koullar gereklemi ve nc Dnyada kitlelerin, iinde homo sapiensin (reten insan) akim ocukluk aamasmca ifte klelik konumuna mahkum edildii, tadevrinin dnsel dzeyine doru planlanan geriletilmesi baarlmtr: Onun nesnel koullardan kaynaklanan ve kendisinin anlayamad znel duramlaradan ileri gelen bir sonu olarak. Incipit vita nuova yeni bir yaam balyor yeni bir dnyay kendi tasarmlar uyarnca biimlendiren mimarlarn felsefesi ve parolas: ncildeki yaradl efsanesini taklit eden uluslararas yatrmclar, menejerler, simsarlar ve politikaclar insanln yeni yuvasn otokratik sreler araclyla dnya nfusunu hie sayarak hibir demokratik denetleme olmakszn kurma aamasmdalar. Bununla birlikte szkonusu olansa insanln geleceidir ve bu da smrdeki baarlarn tanrsal ilkelerle ve deer yasasn da insan varlnn varlk nedeniyle kartran yararc beyinlere ve kr amal karlara balanamayacak bir olgudur. Burjuva toplumunda znenin (bireyin) yok edilii kanlmazdr. Bu, ilk Frankfurt Okulunun dnrlerinden, Theodor W. Adordo, Max Horkheimer ve dierlerinin bundan yetmi yl nce yakndklar ey olan, kendi kuramsal sistem evrelerine kar eletirel vatandalarn ilevsizleti-rilmi olmalarnn mantksal sonucudur. retici glerin gelimesi ile toplumsal zenginlik arasndaki byyen elikiden nce ilk kez olarak znenin tmyle kendi kaderini belirler, aklc, etik ve estetik anlamda kendini gerekletirebilir oluu sistemin zengin egemen-biimsel demokrasisinin zerindeki deli gmlei bilinli znenin paralanmasn kanlmaz klar, nk o znenin burjuva toplumuna kar kalkaca iddetli bir isyan engellemek zorundadr. Burjuva aydnlanmas ve demokrasinin beiinde konumlanan Prometusvari zne, kresel sermaye iin bir engel ve tehlike oluturmaktadr, bunun nedeniyse neyin ne olduunu ve ne olmas gerektiini bilmesidir.
68

Yaam, dnenler iin bir komedya duygulular iinse bir tragedyadr der Miletli Anaksimend ve sermaye yoksulluu evren-selletirdii lde, tragedyann gazabna urayan insanlarn says her geen gn artyor. Duyumsamak ve dn mek geri diyalektik-maddeci bir biimde birbirine baldr ve her ne kadar yeni dnm kuram bu organik ba bilginin daha yksek bir dzlemine duyarllna kartmak istese de, insanlar sistem tarafndan uygulanan varlklarndan uzaklatrma olgusuna kar ykselen bir direnile karlk verceklerdir. Yeni binylm maddi birikimi ile biimsel demokrasinin kstlamalar ve ayn zamanda znenin gereksinim ve arzulan arasndaki elikilerin artt ve keskinletii lde insanlarn nitel bir deiim iin bir savam srdrme eilimleri de artyor. Ekonomiyi ya da burjuva toplumunu dei-tirememeleri durumunda, o zaman geriye aka bir sonu ve bir seenek kalyor: Baka bir uygarlk. Burjuvazi bir saatli bomba zerinde oturuyor. Bu bomba patladnda dnya nfusunun vatandalar, sermayenin deerler mantnn zincirlerini de krp ellerinden alman geleceklerini geri alacaklardr. Ve insan yalnzca sermaye kendi belirleyim alannda olduu zaman, kendisini tmyle aklc, etik ve estetik birikimine verebilmek amacyla duracaktr. Bylece hayvanlar aleminden bu yana-uzun sreli toplumsal gei tamamlanr ve insanlk tarihi yaanmaya balayabilir.

69

MARKSIN TARHSEL PROJES: DORUDAN DEMOKRAS (SOSYALZM) 19. YZYIL Taritsel Projeler; Tarihin tki Gc

Bu almann en nemli kuramsal kavram Tarihsel Proje konseptidir (TP). Burada anlatlmak istenen ne burjuva sosyal bilimlerine bir yaknl olan, ne de Marks ya da Engelste kullamlagelen bir kategoridir. Ayn zamanda bu kategori egemen bir snfn uygulamasn, isyanc ya da devrimci bir snfn programn karakterize eden modellerin smr, egemenlik ve yabanclama modellerinin tanmlanmas iin de olduka yararldr. Kavram, insann iinde kendini yeniden rettii drt temel toplumsal boyutu ya da ilikiyi kapsar: Ekonomik, politik, kltrel ve askeri. Tarihsel sosyalizmin bu kavramlar iinde anlatlmak istenen retici gler ve retim ilikileri, diyalektik anlamda ksaca sylenirse retim biimi ve ayn zamanda politik ve politik olmayan styap kurumlar ve insan edimi. Tarihsel Projesi (TP) olmayan bir egemen snf dnlemez ve bu adan baktmzda tarihsel proje olarak Romal kle sahiplerinden, feodal derebeylerinden, kapitalistlerden ve sosyalistlerden sz edebiliriz. Bu konsept, Marksn sosyo-ekonomik toplumsal biimleriyle benzerlik gsterir, ancak bir gerei stne basarak dile getirir. Bu da tarihin somut anlamyla egemen sosyal zneleri tarafndan harekete geirilen stratejik iktidar ve kar dzenlemeleri ile yapld, egemenlikleri altna aldklar sosyal aktrlerin, farkl llerde aklclk, yabanclama, yaratclk, iddet eilimi, rgtlenme vs. sunarak kendi- dnya grlerini ve programlarn hangi lde planlayabildikleriyle ilintilidir.
70

Her Tarihsel Projenin en belirleyici varlk nedeni, en son kertede, ekonomik artk deere sahip olabilme savadr. Burada szkonusu olan devletin kendi srekliliini salamasdr. Ekonomik kazan iin yrtlen bu sava, normal koullarda yalnzca iki ana temel snf tarafndan srdrlmez, iki tarafn da ncleri evresinde toparlanan topluluklarn oluturduu farkl sosyal glerin bir araya geliiyle hayat kazanan Tarihsel Bloklar (TB) ile. Genellikle tarihsel bir proje, kendilerini tzklerde ve esas oluturan bildirgelerde ortaya koyan drt temel eyi iinde barndrr: 1. Planlanan ya da yaatlmas gereken toplumsal dzenin program ya da ierii. 2. Deiimin zneleri dolaysyla statkonun srdrcleri. 3. Dnm zamanlan ya da tutuculuk. 4. Savan biimleri ve yntemleri. Kresel toplum, bu drt eye ek olarak apraz bir grnm daha katmtr; yani yle bir grnm ki, daha nce belirttiimiz her eyin iine szan ve onlar trl kavramak zorunda braktran bir bak as: Ulusal, blgesel ve kresel boyutlaryla. Bu projelerin snf karakteri ya da demokratik insanclk ls, trnn gerek toplumsal demokrasi karsnda du ran yapsal mekanizmalarla ilikisi iinde llebilir: Smr, egemenlik ve yabanclama. Demokrasiyi engelleyen ya da ykan bu dzenek, insann her byk boyutlu etkileim ilikisinde bir araya gelir: 1. Ekonomik nesne olarak dierleriyle etkileimi iinde oluu ve bundan snf sorununun oluumu; 2. Doayla ilikisi ve bundan kan evre sorunlar; 3. Cinsiyetler arasndaki iliki ve bundan kan cins ayrmcl ve ataerkillik; 4. Dier etnik gruplarla kurulan balant ve bundan kaynaklanan rklk alan.
71

Yeni Tarihsel Projemizi, bu demokrasi kart engel karsnda daha iyi bir yere oturtabilmeyi kolaylatrmak iin her deerin karsnda evet ya. da hayr yazan bir tabela kullanabiliriz. Demokratik Dnya Toplumunun Yerletirilmesinde Yapsal Engel
Smr Evet Daha az Hayr Evet Evet Evet Egemenlik Evet Evet Hayr Evet Hayr Hayr Yabanclama Evet Evet Evet Hayr Hayr Evet Hayr nitel olarak az Hayr Kapitalizm Sosyalizm Stalin sonrasn Gerekd Gerekd Gerekd Gerekd Gerekd, 21.yy Sosyalizmi Gerek Demokrasi

Hayr nitel Evet nitel olarak az olarak az Hayr Hayr

Sonular ok aktr. Olas dokuz bileim (kombinasyon) arasndan yalnzca drd gereklik alannda bulunuyor. Bu drtlden kapitalizme ilikin olanlar zerine tartsmak gereksizdir, nk o, gerek katlmc demokrasi ile rtmemektedir. Kapitalizm gerici karakter tayan birok toplum tipinde ileyiini srdrr, ancak oulcu toplumsal demokrasiye kar iinde ztlklar barndrr. Buna karlk gerekte varolan sosyalizm ise dikkate deer bir biimde ekonomik smry ve sosyal farkllklar snrlad, ancak dey sosyo politik egemenlik ilikilerini ve yabanclamay engelleyemedi ve bu nedenle ileri toplumlar iin ekiciliini byk lde yitirdi. Bu sistemlerin parti ynetimleri iin 19. yzyldaki ii hareketinin eski sosyal gvence d ideolojik bir deli gmleine dnt ve onlar 21. yzyln dnsel ve maddi kurtulu program iin maddi anlamda yan yarya ksntya gittiler. Gerek demokrasiye karlk sosyal gvenlik, bu indirgemecilik zerine postleninist deney diyalektik d bir biimde karanla saplanmaya ve dolam bozuk luklar ekmeye balad.
72

Sovyetler Birliiinde ve Demokratik Alman Cumhuriyetinde (DDR) Marks rtmek iin ok kapsaml bir deney gerekletirildi.1 diye i neleyici bir slpla yazar, Dou Almanyal oyun yazar Heiner Mller. Volker Braun, bu ikilemi, devrimi ve tarihsel projesi yar yolda kalm, reel sosyalizmden gerek sozyalizme gei iin gerekli adm atamam kktenci-demokratik ii hareketinin bu trajedisini, dahice bir zdeyile dile getirir: Halk mlkiyeti art demokrasi, dnyann hibir yerinde bu daha denenmedi. Avrupadaki tarihsel ii hareketinin trajedisi, snfnn tarihselliinden kaynaklanan bir bak asyla zm burjuva sonras toplum iin gsterir, hem yanl-ierii (maddesellik) ve 21.yzyl sosyalizminin gei dneminin biiminde (tabelann sondan bir nceki satn), hem de son dnemindeki biimi nihai bir maddesellii iinde: Toplumsal mlkiyet ve dorudan demokrasi. Tabelann son aamas olan gerek toplumsal demokrasi, Yeni Tarihsel Proje nin stratejik hedeflerinde tanmlad konular gsterir ve ona kendi kimliini verir: Kapitalizmin ve pazarn, gerici bir bask arac olarak devletin ve yabanclamann olmad bir toplum. Bunlar toplumsal demokrasinin ve burjuva sonras uygarln stratejik hedefleridir. Ancak snfl toplumun kesin olarak aslmasyla sona erdirilecei anlamn tar. Tarihsel Projenin belgeleri genel anlamda deiik snflara ve toplumsal aktrlere yeni bir dnya dncesi vermek gibi bir ilev tar. Bu, onlar henz uygulan mam olan ancak gelecekte gerekten istenen zerine bilgilendirme ilevidir. Yeni Tarihsel Proje, bunun ardndan bir bilin oluturma aracdr; toplumsal anlamda dar itilmilerin asndan bakarak, egemen sylenlere (mitlere) kar dncenin akln oluturup ve bylelikle de deiimin znesinin eitimini salar. Burada anlatlmak istenen ey, bir adan bilinli, bir adan da bilinsiz bir biimde nesnel koullarn toplumsal snflar araclyla znel olarak oluturulmasndan baka bir ey deildir. Egemenlerin konumundan bakla sz konusu olan bu oluum, ezilenlerin tmyle kart olan bir niyetiyle gerekleir: Tarihsel Proje, darda bira-klanlarn zne olmalarm engellemek zerine
73

oturtulur. Burada dnsel ve maddi iddet, retim fazlasnn yas& d yollarla ele geiriliinin rgtlenmesidir. Lutherin 1517 tezlerinde olduu gibi, Birlemi Millet* lerdeki (1776) ve Fransadaki (1789) nsan Haklan Evrensel Beyannamesinin okunmas da ayn amaca hizmet et mektedir ve burjuvazinin ayn trden program belgelendi* Komnist Manifesto, tarihsel sosyalist hareketin kurulu belgesidir. Yeni kapitalizm kart projenin, her yerde ze rinde allan en hatr saylr belgeleri tarihsel ncleri gi bi benzer bir ilevi yerine getirirler, zamann ve uygarla dnmne elik eden yeni, sembolik, etik ve estetik ile birlikte.

74

Marksn Projesinin Kuramsal Temelleri

Tm bilimsel toplum kuramlarnn sorununun odak noktas, anlamak ve mmknse sistemin dzenlilii (mantk) ile toplumsal znelerin eylem mant arasndaki deiken etkileimlerin dinamiini lmektir. Her iki enin de greceli gc, biimsel ve biimsel olmayan etkileim ve iletiimlerinin (tutanaklar) kurallara uygunluu bir toplumun somut evrimini belirler, yani, hem nesnel gelime olanaklarn hem de onlar zerinde bilinli bir etkileme (uygulama) olanan. Birbirinden farkl, eitsiz bir biimlendirme gcne sahip olan ekonomi, devlet, ideoloji, hukuk sistemi, aile, okul vs. gibi kuramlarn gc bugn ulusal, blgesel,. kresel balamlarn ezamanl ve karlkl etkileimleri altnda kalmlar, bu nedenle de bu konumlar iinde ele aln maldrlar. . Bu bilgi kuramsal ve yntemsel nclleri somut bir aratrmaya uygun olarak hesaba katmay baarabilen ilk toplumbilimsel kuram, Marks ve Engelsinkidir. Bu durum, ncllerin szkonusu sonulara gtren atmalarnn deerini ortadan kaldrmamaldr. Fizyokratlar, bu soran ze-* rine almlar ve arkaik bir sistem kuram modeline, Qu-esnaym Tableau economique .kuramna varmlardr. Hi kukusuz, devasa bir admdr bu. Adam Smithdedaha sonra kapitalist toplumun dina- . miklerine ilikin sistematik bir kuram zerine almalar yapm ve szkonusu bu toplum da ulusal pazar ekonomisine, retim aralar zel mlkiyetine ve biimsel demokrasiye dayanyordu. Smith, buna ek olarak bilmeden sibernetik model tasarmn kulland; bu tasarm uyarnca pazar, sibernetik bir makro sistem olarak, neredeyse grnmez olan bir elin, ynlendirici dzenekleriyle olabildiince ayarlanyordu, ekonomiye katlan ekonomik znelerin bireysel karlarnn yamsra asla tkenmez dinamiklerle ve yanl kararlarn da pazar tarafndan acmaszca cezalandrlmasyla iletiliyordu. Sanayi-kapitalist toplumunun evrim mantna bu ikinci kuramsal yaklamn en can alc eksiklii, sistemin kurallara uygunluu
75

(grnmeden dzene sokan el) ile insan eyleminin kurallara uygunluu arasndaki etkileimin aslna tmyle uyumu iinde kavranamaz oluudur. Bu ilikinin diyalektii, pazarn sistem mant zerine dzedilir, ayn mantk Calvinde daha sonra hatta metafizik olarak yceltilip kutsallatrlarak bir tanr kayrasna dntrlr (yazgbilim). Gerekte ise bu tasarm, sistemin kt gerekliinin bir grnmn kavrar: Bireysel ekonomik zne sermaye nnde pazar mantna baml deer retimi ilevinden ve onun gereklemesinden fazla bir ey deildir. Geri Smith, bu saptamadan hibir zaman neoliberallerin tmyle ahlakd ve etik kart olduklar sonucunu karmamtr; rnein kamu eitifli sistemine bakldnda, Smith ve Calvinin znenin/bireyin tek ynl deer ilevli yorumu, modellerine aka bir ideoloji karakteri verir, nk o modelde insan uygulamas (pratik), toplumsal anlamda adil bir dzenin kurulmasn^ ynelik bilinli bir yetenek olarak yadsnr. Bu nedenle de kapitalist sanayi toplumunun Smith modeli, elikilerle do lu kapitalist gerekliin bilimsel anlamda kavranm bif anlatm deil, Marks anlamda bir ideolojidir, yani tefc ynldr, ayn eyin isabetsiz bir odaklama ile bir indirge meye uratlarak yeniden yaplandmlmasdr. Marks ve Engels, 19. yzylda dinamik, karmak insani sistemin bilgi kuramsal sorunlarn zen ilk yntembilimsel yaklam bulmulardr. Bu, daha sonra sosyal bilimlerde gelitirilen ve genel anlamda aratrma nesnesinin diyalektii olarak toplumu ele alan Marks-Engels kuramn dierlerine oranla daha stn klan birok olgudan yalnzca biridir. Smithde olduu gibi sistemin etkisine (sistem mant) ya ok ar bir anlam ykleniyor ve gerekircilii olduundan fazla ne karlyor, bu da sonra mekanizm, nesnelcilik ve yapsalclkla son buluyor ya da aklc mdahalelerin kapasitesi, znenin toplumsal yapya etkisi an gerekircilikle aklanyor. Bu da kuramn kanlmaz olarak iradecilik, znelcilik ya da ruhbilimcilik anlayna saplanmasna yol ayor. Bunlar, Marks ve Engelsin toplum kuramn Yeni Tarihsel Proje iin merkezi kuramsal bir k noktas olarak deerlendirme ynndeki hakl nedenledir.
76

Marks ve Engelsin uygulama felsefesi, burjuva toplumundaki toplumsal davranlarn zmlemesiyle balar. Her iki dnr de erken kapitalizm dnemindeki kitlelerin yoksulluuna bir aklama arayarak ie koyulur, ayn zamanda burjuvaziye kar savam biimleri zerinde dururlar ve bunu yapmalarndaki ama da sisteme bir seenek oluturmaktr. Engels, bu abay ingilteredeki Emeki Snflama ithaf edilmi olan deerlendirmesi ngiltere deki alan Snflarn Durumunda. (1844-1845) yle yazar: Ii snfnn durumunun kavranmas vazgeilmez bir zorunluluktur bir yandan sosyalist kuramlar asndan, te yandan da hakllklar dorultusunda yarglarn salam bir zemine oturtulmas ve yanda veya kartlarnn kendilerinden geip dler alemine dalmalarna bir son verilmesi iin. Komnizm, ii snfnn kurtulu koullarnn retiidir (M. E. Toplu Eserler 4. S.363) ve bunun ardndan da eletirel bilimin grevi bu koullan kendi nedensellii iinde kavramaktr. Bu anlamda Almanya iin sz konusu olan ey belirli kuramsal ve siyasal bir zorunluluktur diye yazar Engels, nk ona gre Alman sosyalizmi ve komnizmi, dierlerine oranla daha fazla kuramsal varsaymlardan yola kar, demek istedii, Hegelci kuramlann Feuerbach zmlemelerinin zerinden komnizme gelmi olduudur. te yandan Marks ise Ekonomi-Politik Taslaklarnda (Paris 1844), daha sonra bunun karsnda yalnzca burjuva toplumu, insancl toplum ya da toplumsal insanlk diye adlandrd bir noktaya (Feuerbach zerine onuncu tez) gelir. Hegelci felsefe, buna ek olarak Marksa kuramsal bir anahtar kavram sunar yabanclama ya da vazgei. Bu kavram, iki ey arasndaki farklla atfta bulunur, burjuva siyasal felsefesi uyarnca toplumsal zne olmas gerekenle bilinli, etik ve estetik varlk erken kapitalist dnemin gerekliine ve ayn zamanda da bu ayrmn aklayc kkenlerine. 19. yzyl kapitalizminin yurttalarnn, olmas gereken durum ile olan durum arasndaki yaadklar dramatik farkllk, ifte bir nedensellik ortaya koymaktadr. Yabanclamann yapsal kkeni, burjuva toplumunu belirleyen ve onun feti karakterini yaratan mal ve egemenlik ilikilerinde yatar. Ayn ekilde byl, dinsel bir dnmeyle
77

gerekletirilen koullandrma, planl kltrszletirme yoluyla, ounluun demokratik ve kltrel katlm olmakszn, ksacas sistemin dierlerinin yansra gazeteler, kiliseler, okullar ve aileler gibi ideolojik aygtlar araclyla yaratt yanl bilincin srekli olarak retimiyle bilinli olarak oluturulan bir yabanclatrma yaanmaktadr. Bireysel olduu gibi hem de ortaklk iindeki toplumsal zneler (snflar, sendikalar, partiler, vs.), bir bileim iindeki nesnel koullaryla kimliklerinin, bilinlerinin ya da tarihsel projelerinin ne olmas gerektii karsnda yabanclama ya da bozulma ve koullanmann farkl derecelerini gsterirler. Kurtulu arac olarak yalnzca bilinli bir toplumsal uygulama yabanclamann deli gmleini yrtp atar ve Engelsin de belirttii gibi sunumaz (asimptotik) bir iliki iinde znel bilinci nesnel geliim olanaklarna ulatrr. Ancak o zaman herkes kendi potansiyeline gre kendini gelitirme olanana kavuacaktr. Bu eitliki uygulama, bir yandan kendine uygun, stratejik ve tarihsel bir programla yrtlen tarihsel, ada bir bilincin oluturulmasn gerekli klarken, te yandan da deiimin ortak znesinin rgtlenmesinin oluturulmasn zorunlu klar. nk sekin aznlk ve onlarn devletinin elinde devasa bir g odaklanmasndan dolay, belirli retim biimlerinin ve onun kendine zg devlet aygtnn yaratt bir sonu olan ortak yabanclamann kkenlerini ne tek tek kiiler (terrizm), ne darbeci gruplar (Blanqui) ve ne de iten gelen bir kendiliindeninde harekete geen ynlar ortadan kaldrabilirler. Koullarn her ikisi de o dorultuda 1848 ubatnda dntrc kitlesel temeliyle sanayii ynlarnn, yani ii snfnn Yeni Tarihsel Projesini tantan Komnist Partisi Bildirgesi nin (manifesto) yaynlanmasyla. birlikte olutu. Eitliin uygulaycs olma yetisine sahip biricik snf olarak proleteryay grmek, aka grld gibi, Marks ve Engelsin dogmatik ya da romantik dncelerinin deil; burjuva toplumunun sistem karakterinin bilimsel zmlemelerinden ve o toplumun 19. yzylda bir kitle hareketiyle siyasal olarak alaca gibi somut karmlarn bir sonucudur. Biz de deiimin bu znesini Marks ve Engelsin yapt gibi anlambilimsel korkulara kaplmadan yorumlarsak, tanmlama hl geerliliini korur. Radikal anlamda yalnzca zincirlere vurulmu bir snf,
78

tm snflarn ortadan kaldrl ve evrensel karakterli bir toplumun egemenlii bu eitlie ulaabilir. i snfnn aclarnn evrensellii ayn zamanda geride kalan dier ezilen toplumsal aktrleri de ierir tarihsel projesi olan eitlie de bir genel geerlik kazandrr; toplumsal ounluun temsilcisi ve alternatifin uygulaycs olarak. nsanlar yapsal olarak yabanclatran ve ykan sistemin mantnn ayrntl zmlemesi, Marksn Londradaki srgn yaamnda kaleme ald dev almas Das Kapitalde gelitirildi, Komnist Partisi Bildirge-sinden sonraki yapt. Bu olaanst bilimsel almada yazarlar, burjuva toplumunun belirleyici dinamiinin deer kavramna uygunluu zerinden ele alnabilecei bulgusuna ulatlar. Deer kategorisi, yani alma sresinin bir birimi (quantum), burjuva toplumunun kurallara uygun ak-layclkta kavranmas, tpk biyolojik yaam biimlerinin geliimi iin gen kavram gibi ya da gne sisteminin dzenei iin ekim yasas gibi temel bir anlama sahiptir. Burada szkonusu olan, sistemin devinim ve evrim olanaklarm belirleyen stratejik deikenlerdir. ncelikli olarak kullanm ve deiim deerini, sonra deer ve artdeeri birbirinden ayran Marks ve Engels, bur juva smrsnn gizemine varrlar. Kapitalist, i gcn satn alr ve ona belirli bir alma sresi iin deme yapar, diyelim ki gnde sekiz saat; onun bu zaman iinde i cretinin amortize edilmesi iin gerek duyduu, yani cretin denmesi iin gerekli olan deer, her halkarda alma s resinin kk bir kesirinde yaratlr, yani szmona zorunlu alma denilen ey, diyelim ki alt saat. Geriye kalan iki saat ek bir deer yaratr, artdeer, yani cretin dnda kalan, kapitaliste kalan deer. te bu bulula birlikte eletirel bilim adamlarnn ikisi de yalnzca kapitalist smrnn gizemini aralamakla kalmadlar bu, zamanlarnn ekonomistlerince, cretin zor kullanmadan iveren ile ii arasndaki karlkl anlamayla kararlatrld eklinde bir tezle reddediliyordu iinde retim aralarnn mlkiyet sahipleri ile dorudan retim yapanlarn zde olmad her snfl toplumunun smr mekanizmasn, zorunlu almann tesindeki art-deeri gzler nne serdiler. Bir kez anlaldktan sonra, zorunlu ve art-alma, farkl kavramsallklar ya da dzlemler iinde llr ve rnein zamansal terim (saatler
79

ve dakikalar) art-deer olarak, retim sonularnn maddesel terimi de art-rn olarak ya da moneter terim ise belirli bir ekinceyle karkazan olarak dile getirilebilir. nsan toplumunun evrim dinamii, Neolithikum dneminden beri artalmaya ya da onun maddi biimlerine art-rn ya da art-deere sahip olmaya, dolaysyla paylamaya ynelik olarak verilen savamlarla belirlenir. Bu eliki, tabiri caiz ise snfl toplumun enerji merkezidir, suyun gnein zerinde helyum gazna dnmesinin toplumsal anlamdaki benzerliidir. Kendilerine ait olan tek retim arac i gc olan dorudan reticiler (iiler), toplumsal art-retimden paylarna deni artrmaya alrlarken, yani yaam kalitesini daha iyi demelerle, yksek cretlerle ve paylamn dier bi-imleriyle ykseltmeye alrlarken gerektiinde grev ve savan konumu uyarnca dier yntemler araclylaekonomik gc elinde bulunduranlar (kle sahipleri, derebeyleri ve kapitalistler) ise ekonomik fazlalktan talep edilen pay dk tutmaya alrlar. Gerektiinde iten kar ma, hapis ve askeri nlemler araclyla Marks ve Engelsin, onlar Nevton ve Darvin gibi byk evrensel dnrler dzeyine ykselten bu uzgrl ve akn buluu 19. yzyln ellili yllarnda gerekletirildi. Buradan kla Manifestonun neden o nl cmleyle baladnn da aklamasdr bu: Bugne kadarki tm toplumlarn tarihi (yazl tarihi F. Engels) snf savalarnn tarihidir. Burada sz konusu olan ey, son be bin yl sresince insanln toplumsal dinamiinin somut bir betimlemesidir. Bu epik (destans) savan oyuncular, Marks ve Engels tarafndan zgr ile kle, soylu ile plebyen, ii ile kapitalist olarak adlandrlp ortaya karld, ancak ayn lde olmakszn, savalarnn nesnesi ve av olarak: art-alma, art-rn, art-deer. Ad geen bu hareketlerin neden-sonu ilikilerinin snflar adlandrmaktan teye uzanan aklamas, daha son raki almalarda son bebin yln insan trnn tarihinin mantnn temelden anlalmasna katkda bulundu. Kapitalist iin art-deerin gerekirci gc, deer yasas ve kr oran zerinden kendini ortaya koyar. Deer yasas ve ortalama kr oran, kapitalistlerin ve en son kertede tm snflarn edimlerini tanmlayan
80

parametrelerdir. Bu parametreler, nesnel toplumsal glerdir, eer sz konusu olan tekellerce belirlenmi bir evre iinde bulunmalar deilse, sanki her bireysel ekonomik zne iin belirleyici konumlar olan doal gler gibidirler. Onlarn egemelii altna gir meyen, yok edilir. Onlarn koullarna uymak, tpk bireyin yaamn srdrebilmek uruna doa tarafndan belirlen mi yasalara uyum salamas gibidir. Ancak, doann ku-ralhlndan farkl olarak toplumsal sistemin mant, yerine baka bir sistem getirmek iin, tpk 1917 ylnda S.S.CB.de olduu gibi, belirli tarihsel snrlar iinde yeteri derecede gl bir kolektif tarafndan deitirilebilir ya da reddedilebilir. nsan toplumlar ile dier biyolojik ve fizyolojik sistemler arasndaki toplumsal uygulamaya ynelik olarak ortaya kan en can alc ayrlk, ilkinde insansal bir mdahalenin daha yakn olmasdr. Bu, sistem mantnn yeleri zerindeki denetiminin mutlak bir biimde gereklemedii, tpk rnein gne sisteminde ynlarca belirlenen bir ekimin gereklemesi ya da bir karnca yuvasnda bir karnca kabilesinin bireysel yelerinin hormonlarca gdmlenen davran gstermeleri gibi. Tersine kltrel birikim ya da toplumsal znelerin zdelemeleri yoluyla dolayl ve aktarlan bir biimde gerekletii anlamna gelir. Sistemin mat, yani onun yasalara uygun ileyii zneler tarafndan yorumlanr, bu yorumun nitelii dier somut koullarla birlikte znelerin sisteme uygun mant a) tmyle uygulayp uygulamadklar, b) yalnzca snrl olarak kalp kalmadklar, ya da c) onlara kar olup olmadklar konusunda bir karara varyor. Uygulamalar bunun sonunda u iki etmenin bir sonucu oluyor: Sistemin mant ve . kendi kiiliinin mant. Sistemin mantn deitirmek istemek, znenin klt rel bir bilin sahibi olmasn ya da onu edinmesini ngrr, bylelikle kendisine saladklar: a) bu mant belirleyici grnmleri iinde daha ak anlamak, b) kendi kimliine uygun bir bilin sahibi olmak, c) nesnel olarak mmkn olan deiim potansiyelini kavramak.
81

Marks ve Engels, kaytsz koulsuz olarak Marksn devrimci ei Bayan Jenny von Westphalen tarafndan desteklendi. Onun yardmlar olmakszn ikisinin bu olaanst yaptnn ortaya kmas mmkn olamazd. kisi de tm yaamlarn bu snf bilincinin oluturulma olanaklarn bilimsel anlamda aratrmaya ve ayn biimde bu bilginin uygulamada da gerekletirilmesine adadlar.-Deiimin ba rol oyuncularnn siyasal rgtlerini- yaratmaya: Komnist Parti Bildirgesi5nin de kendisi iin yazlm olduu Komnistler Birliinden Dnya Devrimci Komnistler r-gtnn oluturulmasna dek (Marks/Engels, Top. Es. c. 7 s. 553). Alman Komnist Partisi ile hesaplama ve bu parti iindeki gl bir gnpu Marks u szlerle eletirir: onlarn topyalarna ve hitabet sanatlarna kar ktm (Marks/Engels, Top.Es. c. 4 s. 457) Bir yandan fabrika almasnn yabanclatnc ve ykc sosyalizasyonuna kar, te yandan da sistemin, kilise, okul ve iletiim aralar gibi ideolojik kurumlan araclyla gerekletirdii hedefi belli bilin koullandrmalarnn etkisine kar aklamalarda bulunup savam srdryorlard. Yabanclamann bu iki tipini de znelerde aabil-. mek, kitlelerin yararna gerekleecek toplumsal deiimin zorunlu bir aracyd. Bu yolla gler birikimi oluturulabilir ve bu da beklenen kkten deiimi salayabilirdi. Dnya Devrimci Komnistler rgtnin 1850 ylnda dile getirilen konumasnda sz konusu olan, Tm ayrcalkl snflarn yklmas (ve) proleteryanm diktasnn egemenlii altna alnmasnn salanmas ve devrimin, en son insanlk ailesi olacak olan komnizm gerekleinceye dek srdrlmesi ngrlyor. (Marks/Engels Top. Es. c. 7, S. 553) i snf toplumun ounluunu oluturduu iin, Marks ve Engels tarafndan ortaya atlan diktatrlk mantkl olarak ounluun egemenlii ile, yani demokrasi ile bir zdelik gsterir, bu da Yeni Tarihsel Projenin insanc z ile tmyle bir uyum gsterir. O, hadm edilmi burjuva biimde deil, tersine tarihsel anlamda znenin olabildiince geni katlm ile gerekletirilmi aklc bir zgrln toplumsal durumu anlamak da bir demokrasi demektir.
82

Projenin Tarihsel Olanakszl

Marks ve Engels, bilimsel devrimciler ya da devrimci bilim adamlar olarak, yaamlar boyunca yalnzca genel anlamda toplumsal davranlarn mantn aklayp ve o mantn iindeki yabanclatrc olgulara kar siyasal bir savam srdmekle kalmadlar, ayn zamanda ekonomi politiin eletirisinde zel kapitalist pazar ekonomisinin sistem mantn da olaanst bir baaryla zmlediler. Onlarn bu olaanst aratrma baars, devrimci siyasal etkinliklere, srgn yaamna ve kiisel yoksunluklara da bal olarak tm enerjilerini zorluyordu. Gelecekteki sosyalizmin ekonomik sistemine, yeni devletin kuruluuna ve ayn zamanda onu tayacak kitlelerin rgtlenmesine ilikin olarak somut neriler gelitirmeye yetecek kadar zamanlar kalmad. Komnizme devrimci bir gei dnemine ilikin nemli bilgiler, Paris Komn zerine yazdklar almalar iinde vardr; tek lkede sosyalizmin kuruluu ve toplumsal gelimilik dnemlerinin sramalar zerine (r nek olarak Ruslarn mir deneyimini ele alarak) vs. Elbette ulusal gelime koullar temelinde somut stratejik planlamalar ilk olarak Lenin ve Bolevik iktidarnda, yani sava komnizmi dneminde gerekleti; yani 1920 ylnda Leninin Sovyet iktidar art tm lkenin elektrize edilmesi diye tanmlad yeni ekonomi politika ya da komnizm altnda. Bu durum iin zamanca belirlenen nedenin dnda iki nesnel etmen daha vard: Ne bilimsel bilgi dzeyi, ne de retici glerin ilerlemesi sosyalist ekonomi programnn ve gerek anlamda oulcu demokrasinin biimlendirilme-sine yetecek dzeyde bir gelimilik aamasnda deildi. Marks ve Engelsin ekonomi politiinin zn ortaya seren deer kuram, Ricardo tarafndan retimin nesnel deeri somut olarak, bir mamuln retiminde sarf edilen soyut almann toplumsal anlamda zorunlu miktar zerinden belirlendi. Ancak o zamanlar, uygulamada bir
83

rnn deer hesaplamasn yapmak iin ne bilgisayar, ne bilgi ilem aktarm alar ne de yksek matematik vard. Sosyalist-demokratik bir ekonominin oluturulmas iin kapitalist krematistik ile karlatrldnda nitel farkllklar ieren yaamsal nem tayan deer oluumu, deer bymesi, deer biimleri, deiim oranlan gibi nermeler bundan dolay gerek ekonominin mdahele gtrr temelini oluturmuyordu. Bu nedenle sosyalist devletlerin halk ekonomileri, soyut iin miktar birimlerine gre deil de genellikle dnya pazar fiyatlarna ya da ynetimin sosyo-politik yaptrmlarna gre ayarlanan paraya endeksli maliyet-fiyat hesaplamalarna dayanyordu. Bunun sonucunda rnlerin, hizmetlerin ve i gcnn deiimi de bir edeerci deiim olarak ay n deer llerinde deil, Arno Petersin de ortaya kard gibi yalnzca ayn fiyat llerinde tamamlanyordu, demek istediim, denklik ieren bir dei-tokutu. Ulusal krematistik zerindeki yeni toplumu nitel anlamda farkl bir temel zerinde yaplandrmann nesnel olanakszl ki o ekonomide yararl almann toplumsal hesaplama birimi olarak paraya endeksli maliyet-fiyat hesaplamasnn yerini bilgisayarlarca belirlenen alma saatlerinin ve giriimci otokrasinin yerini de oulcu demokratik planlamann ald- sistemin varolan sosyalizmden gerek sosyalizme nitel bir .srama yapmasna meydan vermiyordu. Bylelikle kapitalist barbarla dn kaps ak bra-klyord ve Stalince gerekletirilen tm snflar yok etmeye ynelik savalar (Gulag Takm Adalar) ve kkrtc kk burjuvaziye kar srdrlen ideolojik savam, konumda pek byk bir deiiklie yol amyordu. Yalnzca bu nedenden tr burjuva devrimi, tersinmez oldu, nk kkl bir toprak reformu ve endstriyel bir retim biimine gei, feodal aristokrasinin geri dnne kar almas olanaksz tarmsal kurulular devlet gcn oluturdular. Uzun vadeli olarak her eyi belirlemesi olas sosyo-ekonomik temelde gerekleen bu durum deiimi, biraz nce deindiimiz nedenlerden tr gerekleemedi. Deitirilmi olan siyasal-kltrel styap, genellikle egdm ve planlama sistemi pazar ve onun iinde oluturulan fiyatlar olan endstriyel bir retim
84

biimi ile birlikte var oluyordu. Daha sonra devletin karsna szmona nesnel bir tarih olarak kan eldeki rezervuarm birincil nemdeki bu dalm dzeyi zerinde (allokation) resmi planlama mekanizmas olutu. Tpk burjuvazinin feodalizme kar gerekletirdii gibi, sosyalizmin siyasal devrimlerini de tersinmez klmak iin benzer bir biimde toplumsal yeniden retim alannda nitel bir srama gerekliydi. Bu da kendi trnn (snf) gerektirdii bir bak as iinde yalnzca ekonomik olarak geri kalm topraklan sanayiletirme, yani burjuvazinin klasik kalkndrma grevini stlenme deil, sosyalizme geite ikincil ve olduka belirleyici bir admda burjuvazi iin hayati nem tayan pazarn zel ekonomi planlama mekanizmasnn yerine dorudan reticilerin kendisinin demokratik egdml kibernetik dzenlemesini geirmek anlam tar. Kazan dalmnn be bin yllk eskimi sureti olarak pazar, fiyat hesaplamasnn yerini oulcu demokrasi ve deer ekonomisi ynnde ileyen, elektronik ayarl, denetimli toplumsal retici mlkiyetin almas ite bu, burjuva snfnn tarihsel sonu demek olurdu. Burjuva-snfnn, Avusturya Ulusal Ekonomi Okulu yesi Ludwig von Mises ve daha sonra onun rencisi olan Friedrich Hay ek gibi ileri zekal gerici aydnlar, olumaya balayan sosyalist dnya iinde pazarn reddi olasl nedeniyle burjuva smnfn bekleyen varolusal tehdidi hemen anladlar ve zaman geirmeden Misesin 1920lerde (!) gelitirdii bir tez merkezinde ideolojik bir taarruza baladlar; bu teze gre zel mlkiyetin ve pazar ekonomisinin fiyat mekanizmasnn ortadan kaldrlmas her ekonomik sistemin aklc planlamasin olanaksz klar. Sosyalist Ortaklkta Ekonomik Hesap adn tayor Misesin dnceleri snf savam iin kaleme ald bu ilk sava yazs. Bunu ok hzl bir biimde ikinci yapt izledi Ortak Ekonomi (1922); bu kitabnda sosyalizmin ekonomi hesabna dayanmad iin ekonomik olarak kmek zorunda kalacam yazyordu. 1923 ylnda Sosyalist Ekonomi Hesabnn Sorunlar zerine Yeni Yazlar kaleme ald ve lnceye dek sevgili rencisi Friedrich Hayek ile birlikte bugn neoliberalizm olarak adlandrlan gerici neo-klasik ekonomi ideolojisinin peinden gitti.
85

Elbette sosyalist lkelerdeki birok bilim adam ve politikac, fiyat ya da deer olgusuna ilikin ekonomik model-leme sorunsalndan haberdardlar. Sovyetler Birliinin kuruluundan beri bunu uygulamada zmeye ynelik bir aba iindeydiler. Marks zmlemenin bir sonucu olarak ortaya km olan deer sorunsal,.Sovyetler Birliinin 1928 ylnda Yeni Ekonomi Politikasna (YEP) yol aan ilk be yllk kalknma plan tartmalarnda da hesaba katld. 1957-1962 yllarnda Polonya Planlama ve Ekonomi Kuru-lunun bakam olan Polonyal ekonomist Oskar Lange, ki-bernetik ekonomiye ve reel sosyalist ekonomilerin etkiyi artrc eleri olarak girdi-kt zmlemelerine ynelik zel bir ilgi besliyordu; gelgelelim Demokratik Alman Cumhuriyeti-DDRdene deer tartmas kt ne de ilet me kararlarna ii katlmm artrmaya ynelik abalarn eksiklii hissedildi. Elbette ki tm abalar, toplumsal ve siyasal etmenlerin yansra retici glerin nesnel azgelimilii, daha sonra tm iletme ve ekonomi programlamalarnda merkezi nemde bir girdi-kt zmlemesini bulan ve 1925 ylnda srgne giden Wassily Leontieff rneinde olduu gibi siyasal bilimsel anlamda zgrln eksiklii ncelikli olarak da yetersiz bilgi destei nedeniyle baarszla mahkum oldu. rnein Cockshott ve CottreHin belirtii gibi, seksenli yllarda Sovyetler Birliinde bilgi ve iletiim alannda yani ncelikli olarak bilgi ve bellek kapasitesine ynelik olarak kullanlabilir durumda olan bilgisayarlarn iletiim ve girdi-kt tabelalar ve zaman girdisi (deerler) len hesaplama kapasitesi birka yz rnden fazlasna yetecek dzeyde deilken, lkede yaklak olarak oniki milyon eit rn bulunuyordu. te budur aslnda, en derinde yatan, retici gler dzlemine taman, Sovyetler Birliinin ve geriye kalan dier sosyalist lkelerin iten klerini hazrlayan toplumsal neden. Siyasal ve ekonomik gelime arasnda karlkl etkileim iinde bulunuyor, yani eitsiz gler arasnda; birincisi ekonomik geliimin ynelimlerinin karsnda burada olduu gibi, mamul retiminin evrim mant son kertede en gls, en direnlisi ve en kararls (Enges) ne kyor: Yani ekonomik olan.
86

Tarihsel sosyalist toplumun gelime yolundaki en can alc abluka olan kibernetik retici glerin az gelimilii bugn alm durumdadr ve bununla birlikte katlmc demokrasi ve ona zg olan edeerli ekonominin nesnel anlamda gerekleebilirlii yolunda artk hibir engel kalmamtr. Gerek sosyalizme geiin nndeki engeller bilim ve teknik tarafndan ald bir anda trajik bir biimde Sovyetler Birlii dald. Trajik, nk Leninde burjuva kart zaferin znel koullar bulunuyordu ancak nesnel koullar o derece deildi, buna karlk Gorbaov dneminde nesnel koullar olgunlarken, znel koullar eksikti. Bu, sistem deiiklii ynnde alan herkese diyalektiin apak bir uyardr. Arno Peters gibi, W. Paul Cockshott ve Alin Cottrell de post-kapitalist gei srecinin tarihsel gelime izgisini koptuu yerden ele aldlar: Deer kuramnn mdaheleci . ekonomiye uygulanmasndan. Peters, tarihsel sosyalist ekonomik sistemin ekonomi politiinin konumuna ilikin yukarda karsamas yaplan konuyu ok iyi anlatan baz karlatrmalar yapt. Komnist lkelerdeki ekonomiler edeer miydi? retim aralarnn toplumsallatrlmasyla ekonomi, planl bir ekonomi olarak asl ieriini gerekletiren bir konuma sokuldu. alma hakk yasalar uyarnca temel bir hak olarak garanti altna alnd. Pazar ekonomisinin do-. yumsuzluunun yerini doygunluk ald. retim aralar zerindeki zel mlkiyetin kaldrlmasyla birlikte krn boy verdii zemin de ortadan kalkt. Tek tek btn bireylerin yaam bir varolu gvencesi ve gelecek umudu kazand. Gelir farkllklar, bire bir milyon oranndan bire on oranndan daha aza indirgendi. Btn bunlar ok nemli tarihsel ilerlemelerdi. Ancak komnist plan ekonomisi sadece bu nedenle edeerli bir ekonomi miydi? retileni mallarn fiyatlar orada deerlerine uygun deildi, yani ierdikleri i sresine gre belirlenmiyordu. cretler, iiler tarafndan mallara katlan deerlere uygun . dmyordu. Bu demektir ki, komnist lkelerdeki ekonomi edeerli deildi. Bylece insann insan
87

smrmesi de yalnzca Marks kategoriler uyarnca ortadan kaldrlmt, ancak gerekte deil. Marksa gre smr, retim aralar zerindeki zel mlkiyet temelinde bir bakasnn almasnn (artemek) rnne karln demeden el ko-nulmasdr. Ama: Smr, retim aralarna sahip olmaya balysa eer, yneticiler, ba hekimler ve banka mdrleri (hibir retim aracna sahip olmayp yalnzca kendi igcnn satyla yaayanlar olarak) smrlenler arasnda saylmaldrlar; buna karlk kyller ve zanaatkarlar ise retim aralarnn sahipleri olarak smrlmeyenler arasnda, bir kle ya da kalfa altryorlarsa, o zaman smrendirler. Komnist lkelerde insann insan tarafndan smrs cret farkllklarna indirgenmitir. Bununla birlikte oluan sora, ii tarafndan ortaya konulan deer ile cret arasndaki ilikiye ynelik olacaktr, yani alma sresine gre. John Gray, Ricardonun lmnden sekiz yl sonra, Ro-bert Owen tarafndan gelitirilen btnlkl bir i randman zerine hakkn gereklemesi iin kapal bir sistemolarak bir i creti retisi oluturdu: Bir merkez bankas, harcanan i srelerinin saptanmasndan sonra sertifika datyor, bu sertifikalar bir i saati, bir i gn ve bir i haftasn gsteriyor, karlnn benzer i sresine denk den rnlerle denmesi gerekliliini belirtiyor. Mal deerinin by leine tutarl bir biimde her rnde gerekli i sresiyle denkletirilmesi, Ricardonun da aba gsterdii gibi i de geri retisinden mutlak bir l karyordu. Bu reti, bayaptnda unlar dile getiren Smith ile de bir uyum iindeydi: Benzer nicelikteki iin, her zaman ve her yerde emekiler iin ayn deerde olduu sylenebilir. Ancak Grayden 28 yl sonra Marks, bir deer ls olarak i sresinin mutlaklatrlmasn reddetti, nk mutlaklatrma, iin rnn pazar ekonomisi anlamnda mala dntrmyordu. Marks, nce bireysel olarak ortaya konan emein karsna toplumsal olarak zorunlu olan emei koydu, yani, varolan toplumsal retim koullaryla herhangi bir kullanm deeri iin harcanan zaman, almann younluunu ve ustaln anlatan toplumsal ortalama derecesini. Burada daha imdiden
88

artk dolaysz ve nesnel bir deer ls olmayan, gerekten harcanan emein greceliletirilmesi yer alyor. Marksa gre insan almas ortalama olarak, allm her insann bedensel organizmasnda sahip olduu basit i gcnn harcanmasdr. Daha karmak olan i, yalnzca artan ya da daha ok katlanan basit i olarak geerlidir, yle ki, karmak bir iin kk miktar, basit bir iin byk miktarna denk der. Bu indirgemenin srekli olarak gerekletiini, deneyimler gsteriyor inde farkl i trlerinin bir l birimi olarak basit ie indirgenmesi olan farkl oranlar, toplumsal bir sre sonucunda reticilerin ardndan saptanr ve bu nedenle onlara hukuka belirlenmi gibi grnr. Bununla Ricardoya geri dner Marks ve der ki: Eer almadan, tm deerlerin temeli olarak, greceli alma miktarndan mallarn greceli deerinin belirleninedeni olarak sz ediyorsam, bundan benim almann farkl nitelikleri ve zorluklarn bilmediim, bir saatlik ya da bir gnlk almann ayn sredeki bir ii bir baka sredeki bir meguliyetle karlatramadm sonucu karlmasn. inde farkl nitelikteki almalarn durduu deer belirleme olgusu, pazara kar kmaz ok ksa srede tm pratik amalara yetecek derecede bir kesinlikte oluur. Burada ounlukla belirleyici olan ey, alann greceli ustal ve ortaya konan iin yeinliidir. Ve cetvel bir kez olutuunda, yalnzca ok kk apl deiiklikler ortaya kar. Ancak bu cetvel, (Marksn belirttii gibi toplumsal bir sre sonucunda saptanan hukuk) pazarda inili kl bir seyri olan doal cretten baka bir ey deildir. Bylelikle Smith, Ricardo ve Marks, mamullerin pazar fiyatm alma srelerince belirtilen deerlere gre belirlemediler (ya da sadece ona gre ltler), tersine mamullerin deerini, alma sresini pazarda oluan cretlere doru geri dndrerek tanmladlar, bu yntem sonucunda akta kalan mebla gelir ve kr olarak gsterdiler. Bununla birlikte i-deeri-retisinden kla kuramsal tutarlln en st derecesine ulald; bu, edeerli olmayan pazar ekonomisinin uygulamadaki srekliliiyle uzla iindeydi ve hafif bir biimde de komnist planl ekonomide de yazlmaya devam etti.27
27 Arno Peters, Edeerlik Yasas 89

Projenin Kuramsal Duraanl

Bilimin dier byk aklama modelleri (paradigmalar) ile karlatrldnda, Marks ve Engelsin bilimsel sosyalizmin evrimi zmlemesinde hemen gze arpan ey, onun bu zmlemede bir lde fizik, astronomi, jeoloji ya da biyolojinin paradigmalarnda rastland gibi bir geliim gstermediidir. Marks ve Engelsin kuramsal klasik sosyalizmi, Dar vinin kuramsal klasik biyolojisi ve kuramsal klasik fizik (Nevton), 18. ve 19. yzyln bilim kuramlar (epistemoloji) iinde ortak kkenlere sahiptirler. Byleyken daha sonra gelimeleri ok farkllklar gsterir. Nevton ve Darvinin modelleri, kendini temellerine dek tmden yenileyen kuramsal fizik ve biyolojiye dnrken, 20. yzylda dierlerinin yansra grecelilik-kuram, kuantum-mekanik ve molekler-biyolojinin gelimesiyle nitel olarak derinle-tirilip zenginletirildi ayn ey Marks ve Engelsin yaptnda gerekleemedi. Bu deiken evrim dinamii, fiziin geliiminin araclyla kendini ortaya koyuyor.28 Nevton tarafndan bulunan yasalar, byk lde doal sistemlerin belirli mekanik devinimlerini aklarlar. Daha karmak devingenlik ve gereklikleri zmleme abasna girildiinde, rnein termodinamik ya da elektro-dinamik gibi, yeni yorum modellerine gereksinim duyulur. Bu paradigmalardan ve kuramlardan birka, Albert Einstein tarafndan grecelilik kuramnda, Werner Heisenberg ve Max Planck tarafndan kuantum-fizikte ve Murray Gell-Mann tarafndan da Kuarks kuramnda gelitirildi.
28 Fiziin, baz doa yasalarnn kartlna ilikin aklayc bir kuram sunan ve ayn zamanda fiziin drt temel gcnn (yer ekimi, elektro-manyetizm, gl kuvvet, zayf kuvvet) bir btnlk ve uyum iinde betimlemesini olanakl klan bir dnya forml bulma abas, bir lde yeni toplum kuramnn devi ile bir benzerlik oluturuyor. Burada sz konusu olan ey, toplumsal gerekliin drt belirleyici ve bir lde de birbiriyle elikili alt-sistemlerini (ekonomi, politika, kltr ve silahl kuvvetler) toplumsal yap dnmlerinin bir kuram iinde bantl ve birbiriyle iliki iine sokmaktr. 90

Eer fiziin nesnel bilgiye ve insann zerkliine ynelik gerekliin yeni boyutlarm am olan bu allmn dnda ilerlemesi.iin bilgikuramsal bir aklama aranrsa, bunun mantkl varsaylan bir karl vardr: Bu, byk bir olaslkla deneysel fizik, kuramsal fizik, salt matematik ve mantk bilimleri arasndaki deiken (diyalektik) etkileimli ilikiye dek uzanr. Grnen o ki, amprik (deneylere dayanan) bilgi ile sentetik (kuramsal) bilgi arasnda ve salt matematiin soyut sistemleri ile mantk arasndaki srekli deikenlik ieren, Nevtonun fiziine bugne dein nefes kesen bir geliim sunmu olan bir etkileimdir bu. Ne yazk ki, ayn geliim Marks ve Engelsin bilimsel sosyalizm paradigmasnda oluamamtr. Vladimir I. Le-nin, Rosa Luksemburg, Mao Zedung, Antonia Gramshi ve dier byk kiilikler, yaamlarn soyalizmin klasik kuramm gerekletirme yoluna, sermayeye kar bir devrim gerekletirme ya da devrimi savunma yoluna adamlardr. Bu savamdan klasik kuramsal sosyalizmi zenginletiren nemli deneyimler edinilmitir: Bir yandan Marks zamannda henz var olmayan ya da yalnzca ortaya kmam olan (rnein, tekelci-kapitalizm, iiaristokrasisi, yeni askeri teknolojiler) belirli gerekliklerle hesaplamalar, te yandan ngrlen modelin uygulamaya sokulmasnn kurama ynelik yeni sorular oluturan yeni gerekliklerin ortaya kmas asndan. Uygulamann zorunluluklarndan ortaya kan ve dev rimci sosyalizm kuramna dayatlan bu dnceler, fiziin byk kuramsal yenilenmesi ile karlatrlabilecek boyut ta yeni kuramsal gleri tetiklemedi. Doa bilimlerinde byk yaratc modelleri olas klan szmona karmak disiplinler ar as hamsallk ilikisi eksikti. Bu nedenle sosyalist lkelerdeki sahip olduumuz ey bir tr deneysel ve uygulamal sosyalizmdi. Bu da sistemin teknik ve bilimsel anlamda en gelimi kutbu olan Sovyetler Birliinde henz yaratc byme aamasndayken stne stlk Stalinci bir gerileme ile engellendi. Aykr bilimsel aratrma eilimlerine kar ite bu darkafal, kardevrimci, Stalinci bask, in devriminin snfsal karakteri tartmalarnda, zamannn belki.de en byk ekonomistinin, Kondratieffin idamnda, kibernetik biliminin bir burjuva sapkl olarak dman ilan
91

edilmesinde, gen aratrmalarnn kmsenmesinde olduu gibi, ayn biimde. Moskovadaki halka ak mahkemeler ve Gulag katliamlar da reel olarak var olan sosyalizmin yenilikiler lkesinde dogmatikartlm bir dnce iklimini yerletirdi, bu da ktrmletirici bir biimde sistemin tm uzuvlarna yaylmaya balad. Bu yzden de yaratc, karmak disiplinle-raras bamsalhk ilikisi de uygulanamad ve deneysel sosyalizm, byk yeni karmlarn 21. yzyln sosyalizmi tasarmlar kuramsal sosyalizmin, amzn son derece ileri bilimleri olan salt matematik ve mantn ufuk ac giriinin eksiklii ile krelmi bir biimde bir ksr dng iine derek yokolmaya balad. Varolan reel sosyalizmin DDRde (Demokratik Alman Cumhuriyeti) kullanld biimiyle ylgnlk uyandran kavramnda, vatandalarca dile getirilen reel sosyalizmin gerek sosyalizm ile yer deitirmesi arzusu iinde olular ya da Fidei Castronun da Kba sosyalizmini ustalkl (yaratlm) model olarak (modelo artesa-nal) ayrtrmas, sz konusu yitik diyalektik gereini ve cesaretle dnlm kuramsal gelecei yanstyor. Bilimsel kurulu-sosyalizminin bu Odisesinin yaratt bir sonu olarak bugne dek bize 21. yzyl iin gelitirilmi, post-kapitalizme gei savan baaryla, ynlendirebilecek sosyalist bir kuram sunulmad. Bu sav, dier sosyalistlerin yamsra Marks, Engels ve Leninin gelitirdiklerinin gncellie ynelik olarak artk ie yaramayacaklar anlamna gelir mi? Bu, onlarn dnceleri eskimitir ve o kurama bir ey eklenemez demek midir? Hayr, elbette deil. Bu, Einstein geldi diye Nevtonun modasnn getiini savunmak gibidir. Gerekliin belirli hedefleri iin klasik retiler her zaman geerlidirler. r nek verecek olursak, uzaya bir fze gndermek istediimizde, Nevtonun fiziine gereksinim duyarz. te yandan belirli bilgisayarlarn yapm iin kuantum-fizii vazgeilmezdir. Bu yzden bilimin yeni ve temelli aklama modellerinin gelitirilmesi daha nce varolan olumsuzlamak amacna hizmet etmez, tam tersine gelimesi ve uzmanlamasna katkda bulunur; varolan nesnel bilgiyi ykmaz, onu zenginletirir ve bunu yaparken de devrimci deiimin eylem olanaklarn dzene sokar.
92

Bu demektir ki, byk devrimci kiiliklerin retileri gerekliin belirli olgular iin gelecekte de geerliliini koruyacaktr; ancak dier olgular iin gerekli olan kuramsal sosyalizmin Einsteinlar, Plancklan ve Gell-Mannslar eksiktir. Bilimsel sosyalizm, bir kere kibemetik zl bilim-kuramdr da. Onun z, kapsayc ve belirleyici makro-yaplarn eitlilii, onun temelinde yatan mikro-yaplarm iinde milyarlarca insana tarihsel anlamda olas en yksek zerklii vermek ise, bu amaca birbiriyle uyum iindeki bilimlerin ulat en ileri aamadaki bilgiler olmakszn nasl ulalabilir?
ISAAC NEVTON Klasik Kuramsal Fizik 18. Yzyl Modern Fizik 20. Yzyl EINSTEIN Grecelilik PLANCK Quantum Mekanik HEISENBERG Unschaerferelation GELL-MANN Quark Kuram CHARLES DARVN Klasik Kuramsal Biyoloji 19. Yzyl Modern Biyoloji 20. Yzyl CRICK/WATSON DNA MULLIS PCR VENTER/COLLINS nsani Genom WILMUT Memelilerin Klonlanmas KARL MARKS Klasik Kuramsal Sosyalizm 19. Yzyl Modern Sosyalizm 20. Yzyl ? ? ? ? Sosyalizm 21. Yzyl 21. Yzyl PETERS/COCKSHOTT/ COTTRELL Edeerli-Ekonomi, Katlmc Demokrasi, Snfsz Devlet

93

rnein, karmaklk-kuram olmakszn, 2004 ylnda Federal Alman Cumhuriyetinde var olan iletiim lojistiinin alma-deeri odakl olarak, kapitalist olmayan bir ekonomiyi kapitalizm kart siyasal bir programa ynelik merkezi anlamda harekete geirici bir etmene dntrmeye yeterli olup olmad gibi temel bir som nasl yantlanrd? letiimbilimin en son gelimilik dzeyi olmakszn, devlet btesinin yllk elektronik deerlendirmelerinin tu- tanaklan nasl yazlabilirdi? Teknolojik gelimelerin isizlik zerine etkileri, belirleyici retici-mlkiyet biimi olarak kooperatiflerin snfsz topluma gei srecindeki geliim nerilerinin edeer olup olamadklar, 21. yzyl sosyalizminin yeni kuram erevesinde olmazsa ne zaman deerlendirilebilir? Kepler, Kopemikus, Galilei ve Nevton arasndaki iliki uzlamazlk deil, diyalektik-evrimsellik ierir. Ayn ey Nevton ve Einstein iin olduu gibi, Kant, Hegel ve Marks iin de geerlidir. Hibir bilim adam nclleri olmadan dnlemez. Hepsi gelecein birer taycs konumundadrlar. Bazlar farknda bile olmakszn. Etkileimlerden oluan byk bir zincirin paras, bazen onlarca yl duraan grnrler, ta ki yeni batan yukarya doru kmaya balayp henz yaplamama ve henz ulalamama var may hedefleyinceye dek. te bu toplumsal diyalektii tarih bugn yeniden canlandrmaya balyor, post-burjuva dnya toplumunun Yeni Tarihsel Projesi ile.

94

YEN TARHSEL PROJE: 21. YZYILIN KATILIMCI DEMOKRASS (SOSYALZM) Demokratik Planl Edeerli Ekonomi

Kapitalist pazar ekonomisi, artk yedi milyara yaklaan dnya toplumunun sosyo-ekonomik, ekolojik ve demokratik gereksinmelerini gerektii gibi doyuma ulatrma yeteneinden uzaktr. Bu sonu, birok deiik ve nfusun ounluu iin olumsuzluklar tayan sisteme zg zelliklerden kaynaklanmaktadr. Sistemin birincil ve en ok olumsuzluk ieren zellii, onun sonu olarak para yapma sanat (krematistik) odakl olan hedef ve hareket belirlemesi ve ounluun gereksinimlerine kulak asmamasdr. Bu sapknln ekonomi politiin kkeninde para yapma sanat olarak yansmas bir sonutur. kincisi, sz konusu olan istikrarsz bir sistemdir, nk stratejik deikenlik ieren yatrm ve tketim dzenlemesi, ne toplumun btnln kapsama ne de makro-sosyal egdm mekanizmas salama zelliine sahip deildir. retimin toplumsal karakteri ile onun zel mlkiyeti arasndaki elikinin bir sonucu olarak ve ayn biimde kapitalist giriimciler arasndaki baskc rekabetten doan kapitalist retimin bu anarisi (Marks), srekli olarak ortaya kan sistem bunalmlarn, sermaye, tketim ve yatrm mallar ile birlikte insanlarn igcnn de artk deerlendirilemeyen fazla kazanlar acmaszca ortadan kaldrmay kanlmaz klyor. ncs, bu sistem asimetrik bir sistemdir, bu u anlama gelir: Para yapma sanat olan krematistik, kanlmaz olarak sermayenin younlamasn ve toplumsal zenginliin her geen gn daha az elde toplanmasn dourur. Deneysel olarak aka grlmtr ki, burjuva politik
95

demokrasinin dzenleyicilerinin bu asimetriyi engellemeye gleri yetmemektedir. Bunun sonucu olarak da drdncs, hem Adam Smith tarafndan kibemetk model olarak alglanan ekonomik sistem, hem de btnsellii indeki burjuva toplumu, olduka dumura uram, yetkin olmayan ve elverisiz bir geri besleme (feed-back) sistemi ortaya koyar. Fiyat ve giderler gibi belirleyici sistem parametrelerinin deiimine ynelik olarak ekonomik znelerin (pazarn) tepkisi, yava yava masrafl (deerlerin bunalm kaynakl mhas) olmaya balad. Bu arada dierlerinin yansra vergi ve miras yasalar zerinden salanan gelirin merkezilemesinin engellenmesine ynelik parlamenter tepki ortak bir hedef tasarm ile organize edilemedi ve asla ilemedi. Beincisi, kresel ekonominin geliim mant, aadaki anlamyla, teclmsel-mllllyetldlr (merkantil-nationalist). Dinamik eleri uluslararas konsorsiyumlar; genellikle bulunduklar lkenin ekonomi sekinlerinin mlkiyetinde bulunurlar ve stlerine den kresel ilevlerim yerine getirebilmek in ulusal devletlerinden destek isteminde bulunurlar. Bu iki enin bireimi, zel sektrn para yapma sanat (krematistik) ile ulusal devlet ktidarnn birlik olular, Cristobal Colon le spanya Kral arasndaki East India Companynin dehetengiz uygulamalaryla anlatmn bulan Santa Fe kapitlasyonlar zamanndan bu yana smrgeci ve emperyalist talan savalarnn ilkesel nedeni olagel-di. Bu sava yoluyla da Atlantik Burjuvazisi (Avrupa ve ABD) tm dnyay be yz yl boyunca igal altnda tuttu. Altncs, uluslararas konsorsiyumlarn elikili, despo-tik-sekin azmlk karakteri, yalnzca kendi alanlarna ve dier firmalara deil, ncelikli olarak onlarn kararlar zerinde hibir etkisi olmayan kresel toplumun vatandalarna kar. Bu durum, kendi blgelerinde bulunan dier devletlere ve dnya devletine kar olan ilikilerinde de ar tarak geerlilik kazanmaya balyor. rgtlenme sosyolojisi asndan bakldnda sz konusu olan ey, askeri olarak rgtlenmi olan ve tepelerinde bir general yerine genel mdr olan yaplardr.
96

Byk ekonomik rgtlenmelerin ve burjuva ulusal devletin demokrasi kart karakteri, kresel ekonominin sonularnn dnya nfusunun gereklilikleriyle neden r-tmediini aklar niteliktedir. Bu balamda allmn dnda nem tayan iki eyi de eklemek gerekir: 1. evrebilimsel olanakszlk, birinci dnyann gncel tketim modelini snf dzleminin gerektirdii gibi yaygnlatrarak uygulamak, cevher zenginlii bakmndan yaklak olarak en azndan alt mavi gezegen daha gerektirebilirdi ve ay n biimde 2. Gnmzde olumas sren mekanik-elekt-rik-insan retici glerinin yeni bir kibernetiksel retim teknolojileri kuana gei sreci, nc sanayi devrimi olarak nitelenen otomatikleme ve dijital teknoloji. Bertolt Brechtin mziklerini yapan alma arkada ve DDRnin ulusal marnn bestecisi Hanns Eisler, yetmili yllarda Hanns Bunge adl bir dramaturg ile kibemetik zerine bir sylei srasnda yeni gelimenin akn niteliini u szlerle dile getirir: Bununla birlikte balayan, yalnzca sylendii gibi nc sanayi devrimi deil, biraz daha fazlasdr. nsanlk tarihinin henz kestirilemeyen yeni bir sayfas balyor. Biz yalnzca bunun n duygularna sahibiz, yarn ncesine.29 Konrad Zuse gibi bilgisayar bilimlerinin kurucular ile ok yakn arkadalklar iinde olan Arno Peters de, Zuse. ile olan ikili syleilerinde onun ayn biimde dnya tarihinin yeni bir mmn aldndan iyice emin olduunu ve bu nedenle 21. yzyln sosyalizmini bilgisayar sosyalizmi olarak adlandrdn anmsar. Eisler ve Petersin yorumlan doruydu. retici glerin kapitalist devrimi, Mises Kuram ile kanatlanarak ve siyasal bir inkarnation (canlanmak, boyut kazanmak) yardmyla Ronald Reagen ve Maggy Teacher5da vcut bularak, kendi ilevsel retim ilikilerini serbest ticaret, zelletirme ve neo-liberal devleti zerinden yaratmay baarmt. Bundan iki sonu karlabilir. Birincisi, devrimci kuram, ynlar kavramay baardnda, Marksn harika bir sylemle dile getirdii
29 Bilgiler, Jeremy Rifkindin Un Mundo sin Trabajo, (Driada, 2004 Meksiko) adl almasndan ve Hamburger Abendblatt gazetesinin 12/13.03.2005 tarihli saysndan alnmtr. 97

gibi, yalnzca maddi bir gce dnmekle kalmaz, gerici kuram sekin aznl kavradnda da ayn etki ortaya kar. kinci olarak, yeni bir dnya dnemi ve sosyalizmin zaferi ok keskinlemi snf savalar sonucu gerekleecektir; bu kendisini zaten oktan beri ekonomik dzlemde artan mutlak artk-deer retiminin ve isizliin younlamasnda, ayn zamanda da siyasal olarak devlet aygtnn faistletiriliinde fazlasyla dile getirmektedir. Burjuva propagandasnda genellikle kendini yenilemeyi baaramayan devletlerin i borlanmasnn kreselyansmalar olarak gsterilen burjuva yapsal bunalmlarnn bu davurumlar, Marksn sermayenin egemenlii altndaki dnyann gerek dzenlenii (reale subsumtion) olarak . adlandrd gelimenin bir sonucudur. Szkonusu gerek dzenleniin, akn ekonomi politik anlam, 16. yzyldaki dnya pazar koullarndaki biimsel dzenleniin tersine yatrm oranna etkisinde yatar. Ulusal yatrm oranlar, yani toplumsal zenginliin tketilmeyen ya da tasarruf edilen pay, onun maddesel yaps, ada bir ulusal ya da blgesel devletin siyasal istikrar ve barnn belirgin anlamda bal olduu etmen iin olduka nemlidir: 1. at-reti-min ykseklii, 2. ounluun cret dzeyi, 3. isizlik ora: n. Bu demektir ki, yatrm kararlarn kim belirlerse, nesnel olaslklar erevesinde bir toplumdaki snf ve paylam savalarnn dzeyim de belirlemi olur. Bu stratejik deikenin denetimi sermayenin elindedir. Ayn sermaye, 200 yldan beri tm cephelerde askeri diktatrlkten, canl igcnn yerine teknolojiyi koymaya ve hatta alma yasas karmaya dek bu mutlak hizmet iktidarn kendi kullanm altna almak iin savam verir. Gezegenin, yeni retim teknolojileri ve ticari liberalletirmeler araclyla ser maye egemenlii altnda gerek dzenlenii (tabi oluu), sermayeyi en sonunda biimsel demokrasinin ulusal zorlamalarndan, rgtl ii hareketinden kurtulu ryasna doru devasa bir admla yaklatryor. Gelgelelim sistem iin tehlike oluturan iki potansiyel eilimi serbest brakma pahasna da olsa.
98

retici ve ticari sermayenin srekli olarak byyen, parasal sermayenin neredeyse tamamlanm uluslararas serbest brakl ile birlikte oluan mekan-zaman devingenlii, deiken sermayenin dnyann her yerinde ortalama fiyatl bir ticari ileme tabi tutulmasn kanlmaz klmaktadr; yani birinci dnya iileri ile nc dnya iileri arasndaki cret dzeyi birincilerinin yararna olarak aaya doru ayarlanmaktadr. Bu nc dnya standartlarna indirgenmeyi kabullenmek istemeyen ya da kabullenemeyen baz retim kollar, rnein yer deiiklii ya da outsour-cing (d kaynak kullanm) yoluyla, deer yasas uyarnca, baka bir deyile rekabet d braklarak ortadan kaldrlrlar; alanlar da Hartz IVe30 derler. Bu sre yalnzca fabrika ii ile snrl kalmaz, srekli olarak artan bir oranda tbbi tehisler, EDV ve bankaclk gibi orta snf ilerine de yaylr. Dnya ekonomisindeki, yksek younluktan alaa doru tek yanl ileyen ii cretlerindeki bu yaylma (difzyon) sreci, yakn ge hibir Avrupa refah lkesi tarafndan engellenemiyor; dnya apnda bir dsatm lkesi olan Federal Almanya tarafndan bile, stelik zerinde henz Keynesi otlar bile bit memiken. ktidar ve zenginliin de tek yanl olarak alaktan yksee doru younlaan bir dinamik gsterdii birinci dnyada toplanmasna kar olan sistemsel eilim de benzer lde azdr. Her geen gn daha az alma gerektiren yeni teknolojilerin srekli olarak ykselen verimlilii nedeniyle sz konusu bu yoksullama eilimi de iyice keskinlemektedir. Gemite olduunun tersine, bu defasnda imdada yetien IV. Sektr olan i sorulmas (absorbsiyon) da grnrde yoktur. Bu nedenle soran, sistem iinde ya da ekonomik olarak alanlarn baka ekonomik alanlara kaydrlmas ile deil, yalnzca siyasal olarak zlecektir. Bu, tm ileri birincil olan, ikinciller zerinden ncl alanlara dek rasyonalize.edip, bylece igcn erbet brakan enine-kesit ya da ara-ortay (transversal).teknoloji olarak adlandrlan kibemetik retim teknolojisinin karakter zelliinden kaynaklanan bir sonutur. retimin, tarihsel anlamda alma odakl ya da sermaye odakl alanlara paralanmas 4a ayn eilimin bir
30 Hartz IV: Almanyada bir tr isizlik yardm program. ev. 99

sonucudur. alma odakl i kollarnn, ucuz ii altran lkelere doru kaydrlmas, gelecekteki nesnel anlatmn teknolojinin en ucuz iiden daha ucuza gelmesi biimde bulacaktr. Burjuva neo-klasik ekonominin k noktas udur: retimdeki verimlilie bal isizlik, cretleri yle bir noktaya dek drr ki, belirli bir aamada yeni igcnn ie alnmas yeni teknolojilerin devreye sokulmasndan daha ucuza malolur ve bylelikle retici glerden kaynaklanan i sorunu da kendiliinden zlm olur. Ancak bu eilim nc sanayi devrimi ile mutlak bir krlmaya uramtr. Bir Amerikan firmas olan Alliance Capital Managament, dnya kapsamnda ampirik (grgl) bir sanayi aratrmasnda retimdeki byme ile tm dnyadaki, indekileri de iine alarak fabrikalardaki i yeri kayb arasnda dramatik bir ilintiyi gzler nne sermitir. Bu aratrma uyarnca alma oran her yla ve yeryznn her blgesine gre 1995 ve 2002 yllan arasnda % 16 bir ini gstermi, bu, retimdeki retkenlik % 4,3 ve toplam sanayi retimi ise %30 orannda artt halde gereklemitir. Baz ngrlerin de gsterdii gibi, u anda sanayi de 163 milyon dolaylarnda olan iyeri saysndan 2040 ylnda yalnzca birka milyonuna gereksinim duyulacaktr ve sanayi dnyas 2050 ylnda yetikin nfusun yalnzca yzde besince ynetilip, iletilebilir durumda olacaktr. Bu rakamlar gze biraz abartl gelebilir, ancak toplam Amerikan tarmnda lkenin ekonomik olarak etkin nfusunun % 2since iletildii31 dnlecek olursa bu ngr daha bir gereklik kazanr. Zorunlu alma sresinin teknik koullarn gelimesi sonucu artan retkenlik nedeniyle azaltlmas, kapitalist pazar ekonomisinin mlkiyet ilikilerinde de isizliin gazab olarak kendini gsterir, bu durum eitliki ekonomide olumlu bir etmene dnr. Ekonomik demokrasi, temel ekonomik bilgi ve eitimin dnda yurttalardan sistemin farkl dzlemlerindeki belirleyici ve karar alan makamlarn planlanmas, denetlenmesi iin fazlasyla zaman ayrmalarm, katlmc olmalarn gerektirir; iletmeden cemaata, ulusa, blgeye, dnya ekonomisine dek. Lenin, 1918 ylnda bedensel alma ile devlet ynetimine katlm
31 Wolfgang Fritz Haug, High-Tech-Kapitalismus, Hamburg 2003 100

arasnda ilikinin matematiini yle aklad: Gnlk alt saat bedensel alma ve her yetikin yurtta iin drt saat da devlet ynetimine ynelik alma retici glerin bugnk konumunda hi kuku yoktur ki, zorunlu olan bedensel ve dnsel alma, gelecein emeki nfusunun ok az bir alma sresini ve becerisini gerekli klacaktr; Leninin ngrd alt saatin ok altna decektir. Post-kapitalist ekonomik dzen, yalnzca zorunlu almann serbest braklma koulu altnda dnlebilir. Pazar ekonomisi sisteminin, szn ettiimiz yapsal aklarna ve elikilerine karn kresel sekin aznln, ounlua ynelik olarak aklc ekonomik seenekleri bulunmamaktadr; nk para yapma sanatn (krematistik) brakp da, kendini snf olarak gereksiz klmadan ekonomi politie dn yapamazlar. Onlarn yaam temeli ve varlk nedeni, halka her gn dayatlan sermaye deerlendirme olgusu, gerek demokratik, sosyal adaleti ve gerek ekonomik gerekse evrebilimsel anlamda gelime yetisine sahip kresel toplum ile bir uzlamazlk iindedir. te pazarn bu istikrarsz, demokrasi kart, doas gerei barbar tavr, yani ulusal ve uluslararas ekonomi se-kinlerince egdm salanan yan-anarik ekonomi tipi bu nedenden tr yerini demokratik anlamda planl halk ekonomisine brakmak zorundadr; Cockshott ve CottrelTin de gstermi olduu gibi, halk ekonomisi birincil olarak yalnzca ounluklarn gereksinimlerini dikkate almakla kalmaz, kaynaklann daha iyi paylamna da izin verir, nk onun iletiim ak, gnmzn arz ve taleple oluan para yapma sanatndaki (krematistik) geri besleme (feedback) den daha etkilidir. Fiyatlar ve giderlerdeki deiimler, dolaysyla deer oranlar gnmzdeki biliim a ile ulusal dzlemde her saat ba belirlenip iletme birimlerine aktarlabilir, bylelikle ekonomik parametre-deiimlerine ynelik olarak ada pazarn baardyla karlatrlamayacak oranda hzl (etkili) bir biimde tepki verme yetenei ve esneklik salanabilir. ada bir ekonominin saysz bilgi miktarn saptamann ve bunu deerlendirmenin olanakszl ynndeki itirazlar da iyice eskidi, tpk karmak kuramlarn hesaplan, ardl bir ngr yntemi yoluyla
101

Gaussun elimine etme ynteminin yerini almas ve ayn ekilde bilgisayar donanm kapasitesinin hi durmayan artnn da gsterdii gibi. Cockshott ve Cottrell, bu balamda sosyalist pazarn kuramcs olan Alec Noveden bir alnt yapyorlar ve daha 1993 (!) ylnda ok gelimi bir bilgisayarn yaklak 12 milyon rntipi olan byk bir halk ekonomisinin demok ratik tanml bir planlama komutunu on dakika iinde zebilme yetisine sahip olduunu gsteriyorlar.32 ki yazarn kaleme ald bu kitabn yaymlanmasnn zerinden daha on yl bile gememiken ok gelimi bilgisayar edeerli ekonominin birok uranda gereksiz klan dnya toplumunda bir gelimenin yaand kaydediliyor. Szkonusu olan ey, iletiimbilimde (informatik) inter-net-based Distrrbuted Computing projects olarak bilmen ve internet zerinde bilgisayar sahipleri tarafndan gnll ve parasz gerekletirilen bir ortak alma olan laik dnya ruhunun bir tr hazr hizmeti. Leninin Subbotnik-Hareke-tini33, Chenin devrimci gnll almasm andran bylesi bir ortaklamaclk (kolektif) ve dijital ortamda gerekletirilen uluslararas dayanmay olas klan ey, dnya toplumunda, yalnzca ara sra metin yazmaya ve internette srf yapmaya yaradndan alma kapasiteleri tmyle elverili olan yaklak 500 milyon kiisel bilgisayarn olmasdr; bu bilgisayarlarn bilgi ilem mekanizmalar birok paralel ilem iin kullanlmaya elverilidir. te bu devasa retim potansiyalinin daha sonra yararl klnmas topu topu bir program yazmn gerektirir, bylelikle zlmesi gereken soran, tm dnyann fazla kullanlmayan zel bilgisayar kapasitelerine datlan binlerce ya da yz-binlerce kk paralanna ayrlr. Bu trn en nl rnei, radyo-teleskopik sinyailarin yorumlanmas iin uluslararas bilgisayar toplumunu ortaklaa almaya aran Kaliforniya niversitesinin (Berke-ley) SET projesidir. Szkonusu bu projenin 1999 ylnda balangcndan bu yana be-milyondan daha fazla
32 W. Paul Cockshott, Allin Cottrell, Towards a New Socialism, Spokesman, Nottingham, ngiltere, 1993, s. 57 ve 99. dijital ortamda: www.puk.de/download adresinde okunabilir. 33 1919/20 yllarna Lenin tarafndan hayata geirilen, Sovyet toplumunun kurulmas iin i gc ve kaynaklann gnll olarak hizmete sunulmas hareketi. 102

insan, toplam iki milyonun zerinde kaytl bilgisayar alma yl (!) olarak katkda bulundu, gnll, proje karl cret talep etmeden, kiisel ara ve gerelerini (bilgisayar, teleskop vs.) kullanarak. Szkonusu olan ey, tm zamanlann en randmanl bilgisayar an oluturmakt. Bylesi ortak-lamac bir bilin, hi kukusuz ounluun tarihsel anlamda olaslk kapsamnda olan, etik anlamda ikna edici olan siyasal bir projesinde kolayca etkin klnabilir, sosyal eylemcilerden milyonlarcas, matematikiler, bilgisayar uz-manlan, ekonomistler vd. byle bir projeye katkda bulunarak kapitalizmin kendilerine hi sunmad, yaamn akn (transzendental) bir anlamn bulabilirler. Dnya ruhunun yararl klnmasna ynelik dier bir r nek de, daha nce de deindiimiz gibi, Standford niversitesindeki matematiksel bir yntem araclyla bir ana si-mulatrn paralanmasyla daha kk tek tek hesap birimlerinin olumas, BBA5 model proteininin katlanmasm-daki simulasyon olgusu. Bir ev bilgisayarnn byle bir i iin yllara gereksinimi vard ve ok gelitirilmi bir bilgisayar ise 100 milyon dolara malolurdu. Nadasa braklm snf bilincinin benzer biimde kullanm, tpk Latin Amerikann Bolivarc uyum abas gibi, u anda Venezella devlet bakan Hugo Chavezi de harekete geirmi olan blgesel olarak soyalizme gei projelerinde de tasarlanabilir. rnein karmak uyum sorunlarnn zm zerine internette dzenlenen uluslararas yarmada, bir Gney Amerika merkez bankasnn ya da bir referans dviz kurunun u anda olas olup olmad ya da elverili olup olmad konusunda ok ksa bir zaman zarfnda gerekli tm bilgiler bir araya getirilebilir. Daha yeni gelitirilen ve radio-frequency Identification Technology (RFID) olarak bilinen bir elektronik teknoloji, demokratik planlanm bir edeerli ekonomi iin olaanst bir neme sahiptir; nk bu teknik, arz, talep ve stok durumu zerine bilgi temeliyle, yani bu oranlar arasndaki esneklik denen olguyu nitel anlamda dzeltirdi. Sov yet plan ekonomisinin eh nemli sorunlarndan biri merkezi ekonomi ynetimindeki esneklik alannn dna taan parametre deiimlerine kar ar yavalkt, bu nedenle bir yandan nakliyat ve mal salamada yetersizlikler ortaya karken, te yandan ambarlarda fazlalklar oluuyordu.
103

Bu hatal gelimenin dzeltilmesine ynelik olarak doalanan dengeleme abas da kendini karaborsada, rvette ya da ypranma paynda (amortisman) gerekletirme frsat buluyordu. RFID teknolojisi, ekonomik dolam iindeki belirlemeleri ve hareket yollarn izlemeyi olanakl klan, rnler zerindeki yazc ve kk antenler yardmyla ilemektedir,, rnein, fabrikadan kndan toptanclar zerinden spermarketdeki satna dek. Ocak 2005 ylndan balayarak, bu sistem baz Amerikan ticari kurulularnda uygulamaya geirilecektir ve ayn ekilde inli yan sanayi ilet mecilerinde de. Bununla birlikte demokratik planl bir ekonomide dolaysz olarak arz ve talep eilimleri, gerekli retim ilevleri ve stoklarn durumu talebin doyurulmas do rultusunda incelenebilir, bylece reel sosyalist merkezi ekonomiden bildiimiz darboazlar ve hatal planlamalar da byk lde ortadan kalkm olurdu. Yeni edeerli ekonominin planlanabilir oluu konusu, kimseyi artmamalyd. Bugne dein tarihte planlanmam olan ekonomi olmad ve bundan sonra da olmayacak tr. nsann kendi maddesel yeniden retim sisteminde planlama ve planszlk arasnda seme zgrl yoktur, tersine deiik planlama trleri, farkl demokratik ve insancl kolektifler arasnda seme zgrl vardr. Burada belirleyici olan, sistemin mdahalecilik (operatif) ilkesini or taya koyan, ekonomik ilikilerin karmak ilevlilii, merkezi ekonomik hesaplama birimini de iine alan planlamann tr ve boyutu, zellikle i blmnn, ekonomik birimlerin kendi ilerinde ve darda ne lde iice gemi olduklarnn derecesidir. Ekonomik hesaplama birimi olarak eker ve kakao, yalnzca tarm ekonomisinde geerlidir; fiziksel olarak para birimleri ve daha sonraki dijital birimler ise ada geliim derecesi iin. Ayn ey iletme ve ekonomi-politik planlamann dzenlenme sreci iinde geerlidir. Adam Smithin kk iletmelerine dayanan erken kapitalizminin tersine rafineriler, elik fabrikalar ya da byk altyap projeleri gibi gnmzn devasa boyutlu yatrm projeleri de artk trial and error-yntemi (deneme-yanlma) ile gelitirilemezler, nk teknoloji buna izin vermez deney olsun diye yarm ya da eyrek
104

otoyol ina edilmez ya da oluabilecek bir terslikte ortaya kan sermaye kayb ok yksek olur.34 Ayn ekilde byk bir iletmede yatrm kararlan, aile reisinin ya da firma sahibinin bir basma ve kiisel kararlar gibi alnmaz, tersine yatrm bankalar, byk giriimciler ve zellikle borsa gibi kolektif karar mekanizmalar hesaba katlmak zorundadr. Deer yasasn, yani bir iletme ynetimin doru ya da yanl yatrmda bulunduunun kararn daha sonra acmasz bir biimde geerli klan, bu arada hat ta Credit-rating~kurumlan nceden bir etkide bulunurlarken borsadaki byk yatrmclarn oluturduu ortaklklardr. Bu konuda kapitalist sekin aznln byk ounluu dnce birlii iindedir. 1963 Hazirannda gerekleen Planl ekonomi olmakszn planlama zerine stratejik nemde gizli bir bulumada, bu, Avrupa Ekonomik Topluluunun kuruluuyla tetiklenmi olup Alman devletinin ve ekonomisinin sekinlerinin de katld bir bulumadr; Fri-edrich List irketinin yneticisi Prof. Edgar alin, bu gereklii u szlerle dile getirir: Her plan, nceden yaplan bir eydir, teker teker bir insann, bir topluluun, bir kentin, ya da bir devletin belirli bir dzen ya da eylem iin yapt bir taandr. Tekil bir insann bir yaam plan ya da bir tatil plan vardr, trenin hareket plan, tiyatronun oyun plan, kent kuraclan bir ehir planna gre alrlar, trafikiler bir trafik planna gre, ordu bir harekat planna gre vs. vs. vs. Yani bir ekonomik plann olmas da pek tuhaf bir ey olamaz, tersine byle olmamas garip karlanrd ve bir aklamay zorunlu klard. nk her plan, dncelerde gelecekte gerekte ne olaca ya da ne olmas gerektiini nceden belirtir.35 Varolan sosyalizmde planlama, birka bin resmi grevlinin, parti yetkilisinin, ya da ekonomi alannn sorumluluk alanndayd; kresel kapitalizmde ise bu, birka bin ulusal ya da uluslararas kapitalistin ya da profesyonel politikacnn karar yetkisi altndadr. ki durumda
34 Karl Schiller, Berlinli SPD ekonomi senatr, 1963: Altyap ve hammadde sorunlar, zellikle ulam, enerji ve tarm sorunlar, yalnzca etkin bir rekabet politikas ile zlemez. Alfred Plitzko, yayma hazrlayan, Planung ohne Planwirtschaft, Kyklos-Verlag, Basel, 1964. 35 Ayn eser, S. 2. 105

da halkn kendi maddi yaam temellerinde belirleyici olan ekonomik kararlara demokratik bir etkisinden sz edilemez, ne do rudan alan iilerin ne de genel olarak yurttalann. letmelerin yatnm planlan ve ayn ekilde resmi bte grmeleri de, ulusal egemeliin dnda kalr. Bu, ounluun gereksinimleri olan i, sosyal adalet ve gerek demokrasiye kar taban tabana bir ztlk iinde olan sekinler snfna zg tarihsel bir yanlgdr; elektronik biliim ve iletiim alar, daha bugnden ekonomik katmana dorudan demokrasinin karar mekanizmalar arasna girmesine izin verdikleri iin tarihsel bir yanlg iindedirler. Ne zaman ki rnlerin fiyat hareketleri ya da yetkili snfn direktifleri toplumsal zenginliin ynetimini belirlemeyip, tam tersine dorudan reticilerin bilinli ve dolaysz denetimi (Marks) belirler, ite o zaman kanlmaz ekonomik planlama gerekten demokratik olacaktr. 21. yzyln kullanm deeri mantna dayal edeerli-lik ekonomisinin geri dnne ilikin bilgilerimize en ok katks olanlardan biri de Arno Petersdir. Bu gei zerine nemli dncelerinden bazlar unlardr. Kapitalist lkeler, komnist lkeler gibi [] daha yksek bir dzlemde edeerlilik ekonomisine dnlerini tarihsel olarak yalnzca emek deeri ilkesi5ne bal olarak edeerlilik ilkesi ile gerekletirebilirler. O zaman cret, harcanan emee uygun der, yatan, cinsiyetten, medeni halden, ten renginden, uyruktan, iin znden, bedensel zorluundan, n eitimden, haktan, beceriden, mesleki deneyimden, ie kiisel yatknlktan bamsz, ayn zamanda iin zorluundan ve sala ynelik tehlikelerinden de bamsz olarak, ksacas: cret dorudan ve kesin olarak emee uyar. Fiyatlar deerlere uyar ve mallarda vcut bulan emein tam karlndan baka hibir eyi iermezler. Bylece ekonomik dolam, fiyatlar yerine deerlere odaklanr. nsann insan tarafndan smrlmesi (= Bakasnn kendi emeinin deeri stndeki, emeinin sonularna el koyma) son bulur, her insan, mallara yapt katk ve sar-fettii emek orannda tm deere hak kazanr. Bu, yaln ve aka grlen ekonomiyi temelinden deitirecek olan srecin gerekletirilmesi birka koula baldr: Emek deeri retisi iine bireylerin kiisel gereksinimlerini karlamasnn tesinde insana
106

ait tm meguliyetler alnmaldr. Bundan kastedilen ey, ncelikli olarak bugn hizmet sektr olarak adlandrlan ilerdir: Doktorlarn, yarglarn, hasta bakclarn, sekreterlerin, postaclarn, avukatlarn, retmenlerin, iyeri yneticilerinin, kamyon srclerinin, mdrlerin, temizlik iilerinin, alarn, bakanlarn, kuafrlerin, gazetecilerin, matbaaclarn yaptklar iler -ksacas: Sonular dorudan mala dnmeyen tm meslekler. Sarf edilen zaman ve retilen maln retimle ilikisi iindeki deerini aldmzda onu sarfedilen zaman zerinden tm hizmetlerle ortak bir paydaya getirebiliriz. Hizmet sektrnn ve retim sektrnn llebilirlik (ayn l birimi ile llebilir olma) olgusu (ikisinin de emek-deeri-retisinden aldmz, yalnzca nesnel ve kesin bir deer lsne indirgenmesi ile mmkndr), tm ekonomiyi ortak bir ilke altnda toplar ve ekonominin kan dolam edeerlilik ilkesine odaklanr bu, hep bir insanda balayp yine ona dnen bir dolamdr, tm insanlarn eit dzeyde, eit haklara sahip ve eit deerde olmas ilkesine dayanan kresel ekonomi anda, tm dnyada tek tek her insan becerisinin trne bakmadan kapsam alanna katar. Hatta bugn kiisel zenginleme abasna ynelik olan meguliyetler de ekonominin gereksinimi orannda buna dahil edilmelidir. Bu aamada ticaret, mal datm, mal nakliyesi ve mal depolanmas gibi deeri oluturan, dnyadaki i blmnde gerekli olan i kollarna indirgenir. Bu iler de tpk dier iler gibi deerlendirilmelidir, yani sarfedilen emee gre. Ayn ey ticarete deil retime ait olan iletmelerin sahipleri iin de geerlidir. Krlarnn ortadan kalkmas ile tm i kollarnda olduu gibi iletmeci olarak meslekleri de mallarn deerine gre ayarlanp, edeerlilik ilkesi uyarnca deerlendirilir; bu gnmzde neredeyse tm lkelerde olduu gibi, ekonomi ncelikli olarak ina edildiinde ve askeri anlamda da rgtllk saladnda ve ilemeye balad srece olasdr. Daha zor olan bir sorun ise, cisimlendirilmi ya da toplanm emein dzenlenmesidir. retim aralarnn kamulatrlmasnda metaya dntrlm bir deer pay olarak devlet iinde yer alan bir kuruma aktarlr, bu da retim aralarnn modernize edilmesi ve yenilenmesi ile ykml olan bir merci olurdu. retim aralarndaki zel mlkiyetin
107

saptanmas srasnda cisimlendirilmi emekten metaya aktarlan deer pay, iletme sahibinin gelirini oluturan bir e olarak kalabilirdi. Tmyle yeniden yatran yaplmas ykmllne bal olarak burada yapsal eler edeer olmayan ekonomiden edeerli ekonomiye geite korunabilirler. Toprak ve yeralt kaynaklan, tpk edeerli yerel ekonomi dnemlerinde olduu gibi genel mlkiyete dahil edilirdi. Ancak bir zamanlar olduu gibi hava ve su gibi snrsz bir biimde herkesin hizmetine ak olmaz, edinilmesi, kullanm zel gereksinimlerden nce insanlk iin ngrlen ve devlet tarafndan iletilen deerli bir servet olurdu. Tm insanlar iin barnma ve beslenme hakkn gvence altna alabilmek amacyla.devlet iinde organize olan kuram, toprak ve bina kullanmm genel gereksinimlere gre dzenlemelidir Meta retiminde ve hizmet sektrndeki emein e tutulmas, bu etkinlikler iin benzer tanmlamann kullanlmasna doru bir yol alyor, bunun iin de verimlilik szc ortaya kyor. Bylelikle tm bir ekonomik sre, genel gereksinimlerin olabilecek en iyi biimde doyurulmasna ynelik olarak bireysel verimliliklere indirgeniyor. Edeerlilik-ilkesi, verimlilik karsnda verimliliin uyumu sayesinde tm dzlemlerde gereklemi oluyor. Edeerli ekonomiye gei kolaylatrlyor, ekonomi, ynetim ve zel yaamn gelitirilmesi bilgisayar teknolojisinin hzl yerletirilmesiyle destekleniyor. nk retim, datm, tketim ve hizmet sektrnn iice gemilii bilgisayar tarafndan gvence altna alnr: Gereksinimin dnya apnda aratrlmas (bu gereksinimlerin bir sralamasn da kapsayarak), retimin ynetilmesi (yeni retim alanlarnn kurulmasn da kapsayarak) ve meta ve hizmet sektrnn datmnn salanmas bilgisayar tekonolojisiyle . gnmzde bile hemen alabilir. Bilgisayar bulan kii olan Profesr Konrad Zuse, bu ekonomik dzeni edeerli-lik ilkesini emek-deeri retisi ile birletirebilirse Bilgisayar Sosyalizmi olarak adlandrd. Zenginliin toplanmas ve yoksulluun toplanmas, kendi kutuplamalar iinde birbirlerini koullandran srelerdir ve bundan dolay ancak btnsel olarak alabilirler. Dnya zerindeki tm mallar, retilmeleri iin gerekli alma sresi temelinde takas edilseler (bununla birlikte
108

o zaman bir lokomotif iin yalnzca 7.300 uval kahve demek gerekirdi, yani Brezilyadaki iilerin hasat sresi bir lokomotifin retimi iin gerekli zamana e olurdu. (Uzman iilerin eitim ve retimini de kapsayan birikmi alma sresi, mhendisler, hammadde karm ve ileme) doal rn/sanayi rn arasndaki szkonusu bu yeni fiyat balants (relasyon) halklar arasndaki gerekli olan ekonomik eitlie doru gtren bir olgu olurdu. Sanayi devletlerindeki an tknma ile gelimekte olan lkelerdeki alk da ayn ekilde sona ererdi. Dnyann yoksul halklarnn yaam standartlarn Avrupa, Kuzey Amerika ve Japonya gibi zengin halklarn srtna ykleyerek ykseltmek, ada teknolojinin meyvelerinden eit haklarda yararlanmalar, nasl ki edeerli ekonomi ilkesinin dnya apnda gereklemesi ile yakndan ilgili ise, .ardndan zorunlu olarak elbette kresel ekonomi anda tm halklarn eitlii ilkesinin kabul edilii de gelecektir. Dnyann onda dokuzunun ktamz tarafndan yzyllar boyunca kolonyal glerce smrs, Avrapa-Kuzey Ameri ka sanayilemesinin ekonomik temelini oluturduu iin, insann aklna kresel ekonomi anda edeerli mal deiimi srasnda cisimletirilmi emein deer payn belirli bir gei sresi iin deer hesabna kalmamal, bu deeri toprak, yeralt deerleri ve doal rnler gibi insanln or tak mal olarak deerlendirmelidir. te bu aamada Avrupa dndaki halklarn Efendi halklar tarafndan smrlm olmasnn tarihsel bir dzeltilmesi gerekleirdi. nk ada sanayinin milyonlarca Afrikaly kle olarak Kuzey Amerikaya satarak zenginliini yaratan ve daha sonra da dnyann te birini kendi smrgesi olarak smren ngiltereden kmas hi de rastlant deildir. Tarihsel olarak Avrupal sanayi devletleri dnyann tm halklarndan saysz kurbanlar vererek satn aldklar sanayilemenin, yedieminidirler ve edeer olmayan takas yoluyla Avrupa dindakl halklar gnbe gn tarihsel olarak zaten kendi haklar olan paylarla dolandrmakta ve o payla kendi lkelerinde zenginliklerini artrmaktadrlar. unu aklmzdan karmamalyz: Dnyann sanayile-memi lkeleri az gelimi deildirler yalnzca sanayi devletlerine oranla farkl bir geliim gstermilerdir. Bu nedenle bugn teknik olarak daha az bir verimlilik gster mektedirler. [] Bugn dnyann tm lkelerinde
109

tm aralarla hedeflenen ancak uzun vadede sanayi devletlerinin dnya pazarndaki varlk nedenini elinden alan ve ayn zamanda evrebilimsel bir bak asyla da savunulacak yan olmayan sanayileme, varln dnya lsnde vazgeilebilecek bir sanayileme olmakszn gvence altna alamazsa eer birok lkede gereksiz karlanabilir. Artk birbirleriyle rekabet ilikisi iinde olmayan devletler arasnda doal i blmne bylelikle ulalabilir. Bununla birlikte yzylmzda srekli artan bir atelilikle r aan devrimlere de gerek kalmam olur. nk her devrim yoksullarn toplumsal olarak iyi bir duruma getirilmesini, yani temel olarak edeerlilik-ilkesini hedefler. Devrim, edeer olmayan bir ekonomiyi .bir dieri ile deitirmekle sonulanrsa, hedefine ulaamaz. 1917 ylndan beri imdiye dein gerekleen devrimlerden temel olarak farkllklar gsteren bir dizi devrimler oldu: Baarlydlar, nk edeere bir yaknlama yaratmlard. Fakat komnist lkeler retim aralar zerindeki zel mlkiyeti ortadan kaldrma konusunda beklememeliydiler. rn deiimini gerek rn deerine gre ( = sarfe-dilen tm alma srelerinin emeklerin toplam) gerekletirmeliydiler ve cretlendirmeyi de yalnzca bireysel olarak sarfedilen emee gre ele almalydlar; yani ekonomileri edeerli olmak zorundayd. Ancak buna hibir lke ulaamad, dnyann geri kalan ksm bunu izlemedi, nk edeerlilik-ilkesi zaman iinde yalnzca kresel dzlemde gerekletirilebilirdi. Kresel ekonomi anda edeerlilik-ilkesi insana, doa ile ilikisini de egemenlik ve smr zerine kurmamay retir. [] Edeerlilik ilkesine dayanmayan ekonomimiz, lsz ve yalnzca kazanca ynelik pazar ekonomisi ile bugn doann yenileyebileceinin iki kat kayna tketmektedir. Bu yamaclk, gelecek kuaklarda kestirilebilir bir zaman diliminde insan trnn tkenmesine dek gtrebilir. [] Bu yolla nesnel ve kesin bir deer lsnn gelitirilmesi ve kullanm da hemen edeerli ekonomi ama do ru gtrmez. Ancak fiyat ve cretlerin deerlere doru yapaca bir yaknlamay destekleyebilir
110

ve bylece ekonomide edeerlilik yolunda yavaa ilerleyen bir gelimeyi etkiyebilir. Edeerli ekonomiden edeerli olmayan ekonomiye doru binlerce yllk bir srecin yaand dnlecek olursa, edeerli ekonomi ynnde en kk deiimlerin bile tarihsel bir nem tadklarna inanmak gerekir.36 Bir dizi syleide Peters, yeni ekonomik sistemin daha baka yanlarn da aklyor: Soru: Kitabnzda kresel ekonominin temeli olarak edeerli-ekonomi ilkesi ni anlatyorsunuz, gereksinimin dnya apnda aratrlmas, retimin ynetimi, rnlerin ve hizmetlerin dalm bilgisayarlar tarafndan grlebilir diyorsunuz. Byle bir planlama somut olarak nasl grnr? Dnya apndaki bir rgtlenme derken UNO ya da FAO biiminde mi? Yant: Gereksinimin aratrlmas, bilgisayar tekniinin geliim dzeyine ve onun genel olarak kullanmna bamldr. Bu nedenle blgesel farkllklar olacaktr, ancak ama bireysel gereksinimin olabilecek en hzl bir biimde saptanmasdr. Tek tek her blgenin bir saptama yeri vardr ve gereksinimin giderilmesine ynelik olarak nce kendi retimi/hizmetinden yola kar. Eer bu olas deilse blgelerst retim/ hizmet devreye sokulur. Gereksinim belirleme, retim/hizmet ve datm iin en kk blgesel plan kurumlar olacaktr (komn benzeri), onun zerinde daha byk blgeler (semt benzeri) biraz daha byk blgeler (devlet benzeri) ve en byk blgeler (devletler birlii ya da ktalararas ittifaklar). Bu iice gemi sistemin zerinde yeryznn tm blgelerini iine alan merkezi planlama-kurumu bulunur. Soru: Gnmzn dnyasnn gayr safi haslas yaklak deeri 30 trilyon Amerikan Dolardr. Bunu yaklak 6 milyar olan dnya nfusuna blecek olursak, istatistiksel olarak kii bana den gelir, yaklak olarak 500 Dolardr. Sizin cretlendirme plannz da benzer bir paylam m ngryor?
36 Arno Peters. S. 91 111

Yant: Hayr. Gayr safi hasla, retilen tm metalann ve yerine getirilen tm hizmetlerin fiyatnn toplamdr. Edeerli ekonomi metalann ve hizmetlerin fiyatlarndan yola kmaz, onlarn deerini lt alr. Tm retimlerin ve hizmetlerin toplam deeri edeerli ekonomide tm dnya nfusuna eit paralar halinde paylatrlmaz. Daha ok herkes toplam deere yapt katk orannda bir pay alr. Soru: Eer maddi gelir uyarcs ortadan kalkarsa, bu zorunlu olarak bir retim gerilemesine yol amaz m? Yant: Hayr. Edeerli ekonomi de gelir bakmndan gerek bir faaliyet-teviki sunar; nk herkes meta ve hizmetlere ynelik hakkn kendi faaliyetleriyle (retim/hizmet) ykseltir. Ve yalnzca bu yolla ykseltebileceinden, maddi alma teviki edeerli olmayan ekonomilere (pazar ekonomisi) oranla daha byktr, o ekonomide rn ve hizmetlere olan hak, kiinin kendi faaaliyetlerine (meta retimi ya da hizmet) bal tutulmamtr. Soru: 40 saatlik bir alma sonunda oluturulan meta retimi ve hizmetin en yksek nicel deerinin almas olas deil mi? Yant: Meta ve hizmetler zerindeki hak, sarfedilen emee denktir ve bu nedenle gnde bir dakika ile 24 saat arasnda oynayabilir. nsann varln srdrmesi iin gereken en az giderin ne olduu sorunu, dnya lsnde kullanma ak meta ve hizmet miktar erevesine bal olan bir olgudur. Soru: Kendi gelir durumlarna bir ktlemenin getirilecei kanlmaz grnrken, Almanya Federal Cumhuriyetinde hangi sosyal katmanlar ve kurumlar edeerlik-il-kesini kabul ederler? Sanayi iileri, memurlar, orta snflar, kiliseler, sendikalar ve partiler mi? Yant: Zengin lkelerde edeerlik-ilkesinin birden bire uygulamaya konmas, grne gre bugnk maddi yaam dzeyinde geici bir ktlemeye yol aabilir. Gelgeldim insanlarn srekli artan bir ksm, ayn ekilde lkemizde de bizim standardn zerinde yaadmza kesinlikle inanyorlar. Birok insan da bu bilince bal olarak yaama standardnda dnya apnda bir denkletirmeye doru gidilmesi
112

gerektiini onaylyor. Srekli artan bir inanla buna hazr olunduu vurgulanrsa, ederlik-ilkesine insanlarn kendi istekleriyle yaknlamasnn karsnda bu ilkenin tek seenek olarak yokluk iinde yaayan insanln drtte nn zoruyla uygulanacak olduu anlalyor. Edeerlik ilkesine doru yava yava gerekletirilen gei, kendisine bal olarak retim ve verimlilik gcnde dnya apnda hzl bir ykselmeyi de beraberinde getirecektir; zengin lkelerdeki genel yaam standartlarnn bylesi bir ktletirilmesinin denklenmesini (kompensasyon) ya da st-denklenmesini olas klacaktr. Soru: Bu nerinizin gereklemesi iin yeni insan zorunlu mudur, Che Guevarann anlad anlamda? Yant: Edeerlik-ilkesi yeni bir insan tipi n koulunu koymuyor. Bencilliin, karcln ve smrnn son bulmasn hedefliyor. Ancak bu, edeerlik-ilkesine bal olarak, dnce ve davranlarda derinliine bir deiime yol ayor, yle ki bu ilkenin genel bir uygulannn ardndan yeni bir insandan sz edilebilir. Soru: Sizin nerinizle mal ilikileri ortadan kalkacak m? Ya da rn, her zamanki gibi mal m? Yant: Metalar, sat zerine srlm mallardr, yani ticaretin olumasyla dnyaya gelmilerdir ve ticaretin son bulmasyla da (pazar ekonomisinin sonu uyarnca) ortadan kalkacaklardr. Sonra (edeerli bir ekonomide) mallar yalnzca gerkesinimi karlamak zere retilirler ve ya reticileri tarafndan tketilirler ya da deeri uyarnca takas edilirler (edeerli ekonomideki datm ilkesi uyarnca) Soru: Eitim neden deer yaratmayan etkinlikler arasna konuyor? Yant: Eitim, ncelikle insanlk idealine yaknlarken insan ruhu ve doasnn tm glerinin uyumlu geliimidir. Ona ait olan belirli ruhsal ve bedensel konularn retilmesi i renmek ve retmek eylemlerine aittirler. ren mek, iblm dnyasnda deer yaratan edimin n kouludur, yani bu nedenle kendisi deer yaratan edim olarak sralanamaz. Buna karlk retmek ise tm dzlemlerde deer yaratan bir almadr ve retimin yanbamda olan hizmetlere aittir.
113

Soru: Deer yaratan edim sizce nedir? Yant: nsann kendi ya da bakalarnn yaamsal gereksinimlerini karlayan her edimi deer yaratcdr, yani meta retiminin yamsra bugn hizmet sektr olarak nitelenen edimleri de kapsar. Soru: Grnen o ki, edeerlik-ilkesinin gerekletirilmesi iin retim aralar zerindeki mlkiyet biiminin yle byk bir nemi yok. Doru mu bu? Yant: Doru. Edeerli ekonominin pazar-ekonomisini ne lde aacana baldr bu, kr olgusunun ortadan kal-kyla retim aralar zerindeki zel mlkiyet de temelini yitirecek ve kendiliinden ortadan kalkacaktr. Soru: Eer rnn deeri emein nice ligiyle anlatmn bulacaksa, bunu para ile dile getirmenin ne gibi bir avantaj olur? Yant: Edeerli-ekonomide meta ve hizmetlerin deerinin nasl dile getirilecei temel olarak farketmez, bylelikle o ann varolan pratik koullan uyarnca karara varlabilir. Asl belirleyici olan ey, tm meta ve hizmetlerin deerinde sarfedilen emein toplamnn dile getiriliyor olmasdr. Soru: cret, zerinde iinin satn ald deerlerin her defasnda ekildii bir tr kredi kart ile denebilir mi? Yant: ster cretlerin, ister fiyatlarn olsun, bu i iin yaplm bir metal, basl bir kat, ya da dijital bir ekme ilemi ile yerine getirilmesi edeerli-ekonomide temel olarak fark etmez, ancak o ann teknik dzeyi ile belirlene-bilecek bir eydir. Soru: Pazar nasl bir rol oynuyor? Yant: Edeerli-ekonomide artk pazar olmayacaktr: nk, a) Fiyat, arz ve talepten deil, tersine retilen metann deerinden, cretin deerine de uygun olarak oluacak tr. b) retilen metalarm/mallarm depolanmas, ulam ve datm hizmet sektrne dahil olacaktr, deeri -tpk tm dier hizmetlerin deeri gibi- sarfedilen emee denk olacak ve bylelikle de datlan mallarn deerine eklenecektir.
114

Soru: neriniz, Marks/Engels projesinin bir devam m? Yant: Marks ve Engelsin dnceleri tpk son bebin yln dier dnrleri, tarihileri, ekonomistleri ve toplumbilimcileri gibi edeerliekonomiye dahil olmulardr.37 Sosyalist bir ekonomi, bir bakma birbirleriyle kartlklar iinde bulunan buyrukla yetinmek zorundadr: Sosyal adaletli, demokratik ve etkili olmak. Tarihsel olarak uygulamada sk sk birbiriyle egdm iinde de bulunan iki yntem, ekonomik adaleti baarmaya alyor: Toplumsal olarak yaratlm bir zenginlii devlet kanalyla datmak ve retim aralarnn devletletirilmesi. Birincisi,,sosyal demokrasinin, Keynesi refah devletinin ve Vatikann sosyal dnmlerinin biraz gerek biraz kandrmaca (demagojik) bir yoludur; ikincisi ise, Leninin ardndan gelen bir tarihsel sosyalizm denemesidir. Demokratik planl edeerli-ekonomi, iki yntemin dnda, nc nitel anlamda yeni bir strateji sergiler, bu strateji uyarnca toplumsal ve ekonomik adalet artk ncelikli olarak devletin mdahalesi olmakszn, ekonomik sistemin kendisinin kurumsallatrlmas yoluyla gerekletirilir. Burada szkonusu olan, sorunun ekonomik sistemin iinden karak, toplumsal bir biimde zmdr, dardan resmi yollarla deil. Sonu olarak deer belirlemelere ve gsterilen alma verimliliklerinin takasna dayanan bu yeni stratejinin gerekletirilmesinin nkoulu, retim ve hizmetin nesnel deerinin bilgisidir. Bundan dolay doal takasa, yani parayla belirtilmeyen takasa dayal sistemler, sk sk varlklarm tehdit eden ekonomik durumlara dmeleri gibi,38 para yapma sanatna (krematistik) dayal pazar ekonomisinin birbiriyle sk balar iinde olan iki temel sorununu zemez: a) takas edilmesi gereken rn ve hizmetlerin kesin deer derecelerinin bilinememesi, a priori (nsel) olarak takasn adil olmasn. engeller, b) deerlerin saptanmas (para yapma sana-t/krematistikte, fiyatlarn saptanmas), katlan ekonomik znelerin gleri arasndaki farka bal
37 Arno Peters, kiisel sylei, 2000 38 Menemin neo-liberalizminde ngrlen Arjantindeki 90l yllarn ekonomik bunalmnda yllk doal ticaret hacmi 500 milyon Dolara ulat. 115

olarak iler: Daha gl olan fiyat-takas greliini (relasyon) belirler. Benzer bir sorunsal da ayn ekilde sermaye deerlendirmelerinin dayatmalarndan kaamayan kooperatif-retim mlkiyetinde geerlidir; bundan dolay yaamn srdrebilmek iin yalnzca iki yolu vardr: Ya zel sermaye gibi ayn etkiyle retim yapmay srdrmek, ya da devlet destei almak. Ne doal takas, ne de kooperatifilik, bir kooperatif iinde, kapitalizm sonras ekonomi iin bir yaran olma olasl bulunan bir deneyim-renim sreci gibi bir etkinlik ierse de, para yapma sanatnn (krematistik) bu temel sorununu zemez. Burjuva ekonomistleri, bylesi nesnel bir deerin (fiyat) olamayacan, bunun nedeninin ise fiyatlarn arz ve talep ilikisine ve ayn ekilde alc ve satclarn kiisel nceliklerine gre belirlendiini ne sryorlar. Takas, gnll yaplyor ve iki zne de szkonusu metadan belirlenenden daha yksek bir yarar salama amacnda olduklar iin, yalnzca bundan dolay takas gerekleiyor. Fiyatlar zerinden gerekleen bir takas bu nedenle demokratik ve adildir, nk smr yaanmyor. Nesnel deerlerin olamayaca tezi doru olsayd, o zaman doal olarak nesnel anlamda eit deerlerin takas da olmazd, bylece edeerliekonomi ideali de bir hayale dnrd. Bununla meta ekonomisinde, ekonomik kaynaklarn egdmnn resmi olmayan dzenlenii ve olas sosyal adaletin tek ikin olan yan olarak yalnzca mallarn serbest uzlaya dayanan fiyat olurdu ve i gcnn de maln fiyatna dahil olmas eklenirdi; bununla sanki yirmili yllarda Ludwig von Misesin k noktasna yeniden dnm gibiyiz. Bu, birok adan gizemci (mistik) olarak grnen sav, daha nce de deindiimiz gibi, Cockshott/Cottrel tarafndan ngilterede ve Carsten Stahmer tarafndan Almanyada ampirik olarak rtlmt. ngiliz yazarlar, dorudan almann (n randman) ve bireysel rnlerin deer hesabn yalnzca rnekleyip uygulamakla kalmayp, 1987 ylnda ngilterede bir saatlik alma sresi iin ortalama deer-saptamasn da yapmlardr. Hesaplamann k noktas olarak da pazar fiyatlar uyarnca 420 milyar paund sterlin olan kesintisiz ulusal gelir (KsizUG) geerli olmutur. Bu rakamdan 48 milyarn tamamlayc yatrm giderleri olarak karmak gerek, bundan 372 milyar paund ile kesintili ulusal gelir (KliUG) olduu sonucu kar. 25,7 milyon alan emeki
116

says dikkate alndnda KliUGin 14.474 paund olduu sonucu kar. Haftalk alma sresi olarak krk saat alnp ve ylda 48 haftalk alma sresi konulduunda, emeki bana yllk ortalama alma sresi 1920 saati bulur ve ortalama bir saatlik bir deer yaratm ise 7,53tr. Eer edeerli-ekonomideki gibi fiyat ve deer ayn oranda olsayd, alan kii bir saatlik emei karlnda deeri uyarnca KliUG olarak tanmlanan gelirden kandisine den 7,33 birim deer paras (pound sterlin) kazanm olacak ve bunu da uygun meta ve hizmetler karlnda takas yapacakt.39 Ayn ekilde Almanyada da tartmalar, nesnel ve pazar fiyatna endekslenmemi olan hesaplama birimleri araclyla ekonomik dzenlemenin olaslklar zerinde yani pazar ve plan, fiyat ve deer, merkezi ereveler ya da ay rntl planlamalar zerine hi durmad. zellikle atml yllarn demokrasi hareketleri yoluyla klasiklerin ekonomi politiini yeniden toplumsal tartmalarn odana tayan yeni cokular ortaya kt. Bu dinamikten karak yetmili ve seksenli yllarda Almanyadaki i deerlerini girdi kt modeli erevesinde uygulanan ilk grgl (ampirik) hesaplamalar gelitirildi; btnsel ekonomi hesaplamalar ve deer retisi arasndaki balamlar zerine almalar gerekletirildi, Piyasas Enstits ve Federal alma ve Meslek Aratrmalar Ofisinin alanlar, i hacmini, yani emekilerin sarfettikleri emeklerinin (alma saatlerinin) toplamn, hem genel ekonomi iin, hem de belirli retim alanlar iin ayn ayr ortaya karmay baardlar. Bununla Leontiefin i hacmi hesaplarnn bulunduu (Input-Output-Tablolar Girdi-kt-emalar, IOT) iin yol alm oldu. Arno Petersin alma etmeninin deerlendirilmesine ynelik nerilerinden ve nc dnya lkelerindeki daha az verimli olan retiminden esinlenerek ve edeerlilik-il-kesi araclyla Alman matematiki Carsten Stahmer, daha sonra 90l yllarn sonuna doru Alman Federal ekonomisinde 58 retim alannda 1999 yl iin hesaplamalar gerekletirdi, Federal statistik Dairesinin parasal girdi kt emalarn, temel alarak alma deerlerine uygulad. Stahmerin aratrmas,
39 Cockshott/Cottrell, S. 302 117

u ara aamalardan geerek tamamland: nce ekonomik girdi-kt emalarnn (IOT) balang modelleri oluturuldu ve fiyatlandrmalar tanmland; sonra i deerlerinin modele uygun bildirimi, yerli ve ithal mallar ve amortisman paylan ortaya kondu; Ekonomik girdi-kt-emalanmn (IOT) retim konsep-tinin gelitirilmesine ynelik olarak kapsamnn geniletilmesi ev ekonomisine ynelik zel etkinlikleri de hesaba katmaya olanak tannmas, bunu izleyen aamada ok nemsenen zel etkinlikler iin alma deerlerini de iine alan bir admn atlmasn salad. Daha sonraki almalarnda yazar, hizmet sektrnde zaman girii zerinden almann nesnel deerlendirmesini de gerekletirmeyi baard, rnein; Eitim sektrnde human-kapital (insani sermaye) nin biimlendirilmesinde ve ayn ekilde evrebilimsel-ekonomik hesaplamalarn uygulanmasnda.40 Bu gelimeyle birlikte uzun zamandan beri rn ve hizmetleri fiyat ve, deer (zaman girii) zerinden parasal adan lmeye yarayan, ayn ekilde fiziksel hacim zerinden de (ton, hektolitre, megavat, megabit, vs.) birbiriyle karlatrlabilir l birimlerine sahibiz; bunun yan sra deerin dorudan ve dolayl alma olarak iki belirleyici alma girdisi iin de bir matematiksel aklama yntemine sahibiz. Bu basan, ekonominin ayn mdahaleci temelinin yaplandrlmasna dek gtrebilecek belirleyici bir admdr ve hi kukusuz postkapitalist toplum biiminin en karmak alt sistemi olan yeni edeerliekonominin zellikle kuramsal gelimesini srdrebilmesi iin de ayr bir nem tamaktadr.

40 Carsten Stahmerin dier almalaryla karlatrmak iin inter nette Das magische Dreieck (www.puk.de/download) 118

Dorudan Demokrasi

Biimsel ya da temsili demokrasinin (burjuva demokrasisi) bilim ve felsefesi zerine byk yazlar 17. ve 18. yzyldan kaynaklanr ve dierlerinin yansra Thomas Hobbes, John Locke, Jean-Jacques Rouseau, Montesquieu ve Thomas Jefferson isimleriyle balantldr. Onu izleyen yzyllarda (XIX. ve XX.) ise artk onlarla karlatrlabilecek yazlar yazlmad. Bu kesatln kaynandaki neden burjuva toplumunun temelinde yatan, yalnzca biimsel demokrasinin temsili demokrasiye doru nitel bir srama gerekletirmesini deil, ayn zamanda evrimini de olanaksz klan smr ilikileridir. Bu ikinci kapitalist dnya savandan beri siyasal egemenliin bylesi bir biiminin belirleyici geliim izgisi (involution)dir. Bu, daha az demokrasi ynnde bir gerileme, faist-em-peryalist anlay ve baskc teknikler anlamna gelir. Tony Blairin d politika danmanlarndan Robert Co-per, Atlantik burjuvazisinin ngiliz Babakan ve Georg Busen tarafndan uygulanan yeni siyasal izgisini tm aklyla dile getiriyor. Dnyann Yeniden Dzenlenmesi zerine 2002 ylnda kaleme ald bir makalede kresel toplumun neden hl eskisi gibi byk emperyallere gereksinim duyduunu aklar; yani Atlantik sermayesinin byk devlet bloklarna (AB ve ABD). Dnya, Somali gibi premodern ve ABD ve AB gibi postmodem ve in gibi modem devletlere ayrlm bulunuyor. Premodern ve modem devletlerin gvenliimiz zerinde tehdit oluturmalarndan baka bir ey beklemiyor. Bu tehditleri yumuatmak iin postmodem dnya iki yzl bir tavrla hareket et mek zorunda kalyor. Aramzda yasalar temelinde ve ak uzlamac bir gvenlik iinde hareket ediyoruz. Fakat, postmodem Avrupa ktasnn dnda kalan, eski moda devletlerle sorunumuz olduunda eski zamanlarn en acmasz yntemlerini yeniden devreye sokmak zorunda kalyoruz -iddet, ani baskn, yanltma Hl 19. yzyln bencil devlet dnyasnda yaayanlara kar gerekli olan her ey Kendi aramzda olduumuzda yasalara
119

uyuyoruz. ayet balta girmemi ormanlarda hareket ediyorsak, orann yasalarm kullanmak zorundayz. birliki mparatorluk (cooperative enpire) olgusunu dile getiren Avrupa Birliinin insan haklar ve kosmopol.it deerlerle uzlama iinde yeni tip bir emperyalizme gereksinimi vardr. Hadleri bildirilmesi gerekenlere, tpk Roma mparatorluunda olduu gibi davramlacaktr: Tpk Roma gibi bu Commonwealth41 vatandalarna birka yasa karacak, birka para basacak ve birka cadde verecektir.42 Bu arada szkonusu bu konu da ABnin genel tartma malzemesine dnt, bata Fransz Savunma Bakan Mic-hele Alliot-Marie ile birlikte Norve Savunma Bakan ve Avrupa silahlanma ve militarizm lobisinin en gl seslerinden biri olan Kristin Krohn Devold, diyor ki: Eer Avrupann insanlk ve demokrasi deerlerini dnyaya tamasn istiyorsak, yalnzca konumayp eyleme de gemek zorundayz, gerekirse silahlarla.43 Atlantikin iki yakasndaki burjuvazinin genel olarak birka taktik ayrlklar dnda birbiriyle paylat bu gerileme eilimi karsnda, vatandalar arasnda birlikte ve bar iinde yaamann yeni bir zellii olarak dorudan ya da temsili demokrasi, kendini sisteme tek gerek seenek olarak sunmaktadr. Byle bir olgunun drt bak asndan deerlendirilmesi gerekir: a) vatandalarn parlamenter demokrasinin kayda deer kararlarna gerek anlamda etkisinin yapsal olanakszl, b) dorudan ve katlmc demok rasinin insanlk tarafndan tm bir tarih boyunca uygulanan ierik ve mekanizmalarnn eitlilii, c) biimsel ve temsili bir demokrasinin yaanan sosyalizm iinde eksik kalan geliimi ve onun sonular, d) ilerleyen bilimin daha iyi bir demokratik gerekliin gelimesine ynelik olas katks.
41 Commonwealth, Byk Britanya Devletler topluluuna verilen ad. 42 Robert Cooper, The Foreign Policy Center, www.fpc.org.uk Sz konusu olan tpk Nazii-galcilerinin sahip olduuna benzer bir anlaytr. Ironien der Weltgeschichte. Strukturparalellen zwischen Nazi-Lebensraum und Erster Dritter Welt heute Das fnfhundertjhrige Reich, Veri. Medico International, Frankfurt 1990 43 International Herald Tribne 120

Tarihsel-evrimci bir bak asndan bakldnda, bir sistem zellii olarak demokrasi Dinamik Karmak nsani Sistemler (DKS) iinde ve dnda gerekleen srekli deiim srelerine bir uyum salama sreci olarak anlalabilir. Sosyal bir sistemin evrimci gelime izgisini basitten karmaa doru izlemesi lsnde, buna uygun olarak da kendi zellii olan demokrasi yani kendi gdm-bilimsel (sibernetik) sorumluluklar gelimeye balar. Doal olarak varolan fiziksel, gdmbilimsel sistemlere, snfsal tarihsel geliimin ak iinde insanlarca yaratlm teknolojik sibernetik sistemlerin bir boyutu yardmc olur, bu bilisel sibernetik sistemin sonucu ise beyindir; tpk dier -toplumsal ve siyasal sistemler, yani demokrasi gibi. Buradaki konumuz doal olarak dinbilimsel bir sre deildir, tersine maddenin z rgtlenmesinin belirli srelerinin bir zelliidir; biyolojik evrimde de olduu gibi bu, artan karmakla doru izlenenen bir gelime yalnzca belirli sistem zelliklerinin renilmesi yoluyla baaryla uygulanabilir. Bu anlamda Avrupa ulusal devletlerinin (mutlakiyeti monariler), 15. yzylda ortaya kmalar ya da 18. yzyldan bu yana modem demokrasinin olumas hi de rastlantsal olgular deildirler; daha ok ikin sistem bileenlerinin (retici glerin gelimilik dzeyi, byyen nfus younluu, kentleme, yeni sosyal snflar ve snf kartlklar, iletiim aralar, vs.) belirli geliim srelerinin zorunluluklarna ayn zamanda doal ve sosyal evrenin de karlkl bir etkileimi iinde bir karlk olarak gelitiler. te bundan dolay demokrasi, yalnzca olumlu bir ey olarak deil, ayn zamanda etik olarak ilkel sosyo-politik rgtlenme biimlerine kar daha yksek deerde bir oluum olarak ortaya kmaz, daha ok insan toplumunun tarihsel evriminin zorunlu bir tutarllk gstergesidir. Sistemin, ayn ekilde kresel toplum ve doadan oluan evresinin durmak bilmeyen isel dnmne bir uyum salama yetisinde, ilevsel anlamda yksek gelimilik dzeyine sahiptir/ ada sosyopolitik sistemlerin, etik ve pratik-i-evsel uyarlama davranlarndan eilim olarak bylesi uzaklamalarnn da gsterdii gibi, 21. yzyln siyasal mcadelesi yalnzca gerek demokrasi ve sosyal adaletin bayraklar altnda srdrlebilecektir. u da gsteriyor ki, sosyalist
121

devletlerdeki gelime engelinin, yani dnya tarihi ve ekonomisi bakmndan evrimsel geri kalmln bir sonucu olarak ortaya kan nesnel retici glerin trajik gerilii, kendini ayn ekilde siyasal dzlemde de yeniden ret ti. Trmzn tarihi asndan siyasal anlamda dnya tarihinde ulalan en yksek gelikinlik aamas olan biimsel demokratik burjuva cumhuriyeti, Rusyada uygulama olarak bilinmiyordu ve Stalinin iktidarndaki geliim, biimsel demokratik burjuva cumhuriyetinin nesnel kazanmalar, Leninin belirttii gibi, kapitalizmin dnlebilecek en iyi politik kln evlatlk alp daha sonra da Hegelci anlamda ounluun gerek demokrasisi iinde ayaa kaldr maya doru gtrmedi. Bylelikle evrimin mant asndan zorunlu sosyalist edeerli-ekonomiye gei salanamad. Buna ek olarak da ekonomik giriimleri ideolojik kaynakl bir bask altnda tutma, kk burjuvazi ve orta snflarn serbestlikleri konusundaki ikircikli tutumdan tr, ulalm olan burjuva siyasal gdmbilimini (sibernetik) evrimsel mantk olarak temsili demokrasiye tama konusunda pek baarl olunamad. Sistemin, snfn evriminden kaynaklanan bu ikili a onu orta vadeli olarak krelmeye ve ke srkledi. lm, hareketin yok oluudur diye tanmlam Hegel. Tarihsel projeler iin de diyebiliriz ki; lm, bir trn tarihsel hareket (evrim mant) karsnda ie kapanmasnn ya da ondan ayrlmasnn bir sonucudur. Demokrasi, toplumsal sistemlerin bir nitelii (karakteristik) olarak boyut iinde kavranabilir ve llebilir: 1. Toplumsal boyut, maddi yaam kalitesi olarak anlalr; 2. Biimsel boyut, iktidarn, haklarn ve toplumsal zne-ierin (devlet, giriimler, vatandalar vs.) ykmllklerin uygulanmasn dzenleyen belirli genel kurallarn toplam olarak tanmlanr; 3. Temsil boyut, toplumun nemli kamusal konulara ilikin gerekten ounluk katlmyla ve ayn zamanda aznlklar da koruyup gzeterek ald kararlar olarak anlalr. Doabilimleri dilinde, szkonusu bu boyutu, demokrasi zelliinin belirlenip nitel anlamda llmesinde kullanlacak ltler ve kstaslar (magniiut) olarak anlayabiliriz.
122

Modern toplumda szkonusu bu boyut Myerarik bir sralama iindedir: nc boyut, ikincinin, ikinci birincinin varln art koar. Her koulda boyut arasndaki iliki dinamik ve deikendir. Herbirinin dier ikisi zerinde etkisi vardr ve hibiri vazgeilebilir ya da bir dierinin yerini alabilir konumda deildir. Sosyalist ynetim yaplarnda ok yaygnlam olan, biimsel demokrasinin yerini toplumsal gvenliin alabilecei dncesi, siyasal ve toplumsal sistemlerde toplumu kanlmaz olarak derebeylik benzeri ve despotik iliki biimlerine gtrd; tpk Ro-manyadaki avuesku ve Kuzey Koredeki Kim l Sung iktidar altndaki hanedan rejim silsilesinde de gzlemlendii ve kadiri mutlak devlet brokrasisinin vatandalarn tepesinde srekli olarak kahya kesilmesi gibi. Vatandalarn arzulanan sadakatna gnmz kresel toplumunun sunduu koullar altnda da ayn ekilde ulalamaz. Tersi bir durumda da buna benzer sonular kar ortaya. Byk burjuvazinin toplumsal bar stratejisi, ynlarn her trl gerek demokratik etkisini ortadan kaldrmak ve bu h kmranlk yitimini de gerekten an bir tketim dzeyi ile dengelemek. Bu stratejinin Roma mparatorluundaki ad: Panem et circensesti. Friedrich Engels, onu ngiliz mparatorluu iin ii aristokrasisi konsepti altnda inceledi ve Adolf Hitler de emperyalist halk devleti olarak uygulad. Szkonusu durumda da ulusal zenginlik ve buna bal olarak da toplumsal bar dier halklarn yamalanmasn hedefler. Doal olarak burada tarihsel sosyalizme ilikin nitel bir farkllk bulunur. Tarihsel sosyalizm, farkl sistem zellikleri nedeniyle toplumsal gvenlii, devlet terrizmi ve emperyalist d smr olmakszn salamay baard. Sermaye, gnmzdeki an yksek tketim dzeyini yalnzca nc Dnyanm ekonomik zenginliine saldrp, el koyarak gvence altna alabilir. Bundan dolay, tpk Tony Blairin strateji efi Robert Cooperin de belirttii gibi, byk glere hl gereksinim vardr. Burjuva quidprouquosu yksek yaam standartlar karsnda demokratik haklar anlay, ikili standart kullanmaya ve balta girmemi orman kanunlarn uygulamaya zorlar. Bu, doal olarak olduka
123

istikrarsz bir egemenlik sistemidir ve byk burjuvazi kitlelerin maddi yaam tarzn artk gvence altna alamaz duruma gelmesiyle ker ve bylece burjuva demokrasisinin merkezi birletirici eleri (kohezyon element) de yklr. Burjuvazi, kendi retim ilikilerinden tr evrim yasalar gerei 21. yzyln oulcu demokrasisine doru atmas gereken adm atamadndan, ona yalnzca totaliter skynetim devletine do ru bir geri adm atmak kalyor.44 te bu nedenle burjuva demokrasisi ile emperyalist smr organik olarak ayrlmaz bir biimde birbirine baldr ve Horkheimerin bir szn ok iyi aklar: Kapitalizmden sz eden kii faizmden de sz etmeye mecburdur. Egemen sekin aznln ulusal ve lke dndaki art-rnlere el koymas bir zorlukla karlaacak olursa, kanlmaz olarak keskin bir ulusal paylam atmalarna dnr, bu da onlar tarafndan devletin demokratik ykmlara girimesine yol aar. Egemen snf, demokrasinin nc nitelii (magnitude) olan, nesnel anlamda olas ve zorunlu olan boyutlu demokrasiyi 21. yzyln ada toplumlarnn genel siyasal egemenlik biiminin bir paras olarak -kendi varln gereksiz klmadan- uygulayamayaca iin, aa aykr olan sisitemi bir btn olarak sarslmaya balayacaktr. Byk burjuva aznln, toplumsal iktidarn bu rgtlenme biiminin snf-tarihsel geliimini, kstla-mac bir anlayla plutokratik (zengin erki) biimsel demokrasi yardmyla engelleme giriimleri orta vadede yeni bir faist rejime doru gtrecek ve o da uzun vadede yklmaya mahkum olacaktr. Karmak toplumsal bir sistem iinde ulalan demokrasi dzeyi (DKMS), byklk boyutu ya da kstas ile nicel anlamda llebilir. Gerek olan bir olgu ise, demok rasi tartmasnn, nitel yansmalar ve siyasal felsefe alann ardnda brakp bilimsel bir yntembilime doru yaklamasdr. Demokrasinin kendisinin ya da hacminin derecesinin llmesi, znenin en nemli sosyal ilikileri iinde uygulanabilir, yani:
44 te burada da yine sisteminde 21. yzyln sosyalizmine doru geliimde alamaz engelleri barndrmayan tarihsel sosyalizmin dier bir nitel stnl daha ortaya kyor. 124

1. Ekonomik, siyasal, kltrel ve askeri ilikilerde, 2. Karmak toplumsal bir sistem iinde ulalan demokrasi dzeyiDKMS nin temel kurumlarnda 3. Toplumun mikro, makro ve meso dzlemlerinde. Bu anlamda herhangi bir lkenin ulat demokrasi derecesi ok uygun bir kesinlikle ortaya karlabilir ve bu yolla da kresel dnyann tm lkeleri iin genelgeer bir cetvel benimsenebilir. Bu cetvelin iki ucu olurdu: Biri temsili demokrasi (100), dieri de totaliter diktatrlk; bu arada da iki u arasndaki boluk, varolan DKMS ve demokrasi oranna gre doldurulurdu. u sralar gerek anlamda temsili demokrasi olarak grlebilecek tek bir lkenin bile olmad aktr ve biimsel demokrasiyle yaklak otuz devlet saylabilir, sosyal demokrasi kategorisi iin de yle. Her lkedeki demokrasiye ilikin eldeki bu grgl (ampirik) bilgiler temelinde, gncel olan nesnel geliim koullar iinde gerekletirilebilir demokrasinin derecesi de belirlenebilir. Bylelikle bask derecesinin kabul edilebilir llerinde ya da szkonusu lkelerdeki ad, yani tarihsel konuma uymayan demokrasi kartlnn boyutu hesaplanabilir. Dnya toplumunun birok farkl kylerfndeki vatandalarn yaam kalitesi zerine kesin bilgilenmeye, kresel aznln bugne dein eksik siyasal iradesi nedeniyle ulalamad. Yeni bir toplum iin bylesi saptamalar kresel sistemin doal ve toplumsal kaynaklarn incelemek asndan kanlmaz olmakla birlikte, bu bilgiler birok lke ve blgede yaayan insanlarn maddi ve kltrel yaam standartlarnda varolan an eitsizliklerin azaltlmasna ynelik bir planlama program iin de vazgeilmezdir. Gnmzde bir toplumsal sistem iinde biimsel demok rasinin derecesi, dier olgularn yamsra, burjuvazinin siyasal liberalizmi tarafndan arlkl olarak siyasal styap olarak alglanan aadaki kurumlarn etkin olarak ilemesi ve varolular ile ele alnabilir:
125

1. ktidar paylam (Montesquieu, Locke, Simon Bolivar) 2. ktidarlarn, haklarn ve ulusun bireysel ve kolektif varlk olarak ykmllklerinin ak ve net biimsel demokratik tanmlarn ieren bir anayasa (Magna Charta), resmi otoriteler iin tek yasallk kayna olan halk egemenliinin benimsenmesi ve bunun sonucu olarak da zorbalarn yok edilmesi hakk 3. Ulusun siyasal temsilcileri iin yerelden genele ve yasal siyasal partiler zerinden uygulanan biimsel demokratik bir seim sistemi 4. Kanun karan bir iktidar, halk egemenliinin temsilcisi olarak parlamento 5. Federe bir devlet yaps 6. Devlet mlkiyetinde olmayan kitle iletiim aralarnn varl 7. zel mlkiyet edinme ve kullanm hakknn serbestlii ve hem zel mlkiyetin hem de sosyal balarnn korunmas 8. Aznlklarn gvenliini de kapsayan bir hukuk devleti 9. zel ve kamusal alann temel oluturan ayrl. Bu biimsel mekanizmalar, gerekte onlar basit beyanlardan oluan retilere indirgeyen egemen aznlk tarafndan bir gerileme ya da ntrlemeye maruz brakldlar. Post-brajuva toplum iin bu ltlerin geniletilmesi, derinletirilmesi ve baz durumlarda da ortadan kaldrlmas, devlet ve toplum iindeki demokratik iktidarn ynetiminde vazgeilmez bir paradr. Katlmc ya da dorudan demokrasi kavram nfusun somut ounluu ile ilintilidir, ulusun en nemli kamusal konularna ilikin, insann belirleyici drt yeniden retim boyutunda karar alma hedefi gder: Ekonomik, politik, askeri ve kltrel. Bu anlamda sz konusu olan ey, iinde vatandan periyodik aralklarla siyasal partilere ve parti temsilcilerine ilikin biricik siyasal karar gcnn yatt biimsel demokrasinin nitel bir dnmdr. Katlmc demokrasi iindeki karara katlabilme hakk, ne konjoktrellzamansal snrlam olup, ne de arlkl olarak siyasal alan iin geerlidir. Tersine kesintisiz olarak ve toplumsal yaamn tm alanlar zerine yaylm olacaktr, fabrika ve klalardan, niversiteler ve kitle iletiim aralarna dek. Sz konusu olan ey, temsili gerekte vekaleti demokrasinin sonu ve onun dorudan ya da halk (plebisit) demokrasisi ile almasdr.
126

Bunu yaparken demokrasiyi kuran tayc bir g olarak genel, benzeri, evrensel seim mekanizmasnn snrlamalarm da hesaba katmak gerekir. Bir zamanlar Yunanlarn da kavram olduu gibi, seim hakknn bu biimi aslnda toplumun btnsel evreninin duraan temsili yans-. masn deil, tersine egemen biimsel ve biimsel olmayan ynetici yaplarn demokrasinin hangi nedenle oligarik ve aristokratik bir ynetim biimi olarak anlalm olduuna ilikin bir tr onaylamay salar. Bu nedenle Yunanlar, bylesi demokrasi kart bir etkiden kanmak iin rastlantsal seim mekanizmasn (ilevlerin ya da makamlarn kurayla belirlenmesi gibi, rastlant yasasna gre)da kullanrlar, elbette apak olan bir ey ise, gerek demokrasinin yalnzca eitli birok kurumun bir egdm ve buna uygun etik ile yaratlabilir, evrensel bir mekanizma ile deil. Parlamento ve parti egemenliinin seim sistemi, bugn de ok iyi bildiimiz gibi, ekonominin aznlklar tarafndan denetim altnda tutulmaktadr; gelecekteki demokraside onlarn yeri olmayacaktr. Ayn ey gr alama (televizyon, radyo,basn), retim ve datm tekelleri iin de geerlidir. rgtsel kavramlarda zel zorbal askeri yapyla ortaya koyan para yapma sanat (krematistik) odakl byk iletmelerin gerek bir demokrasi ve demokratik planl edeerli-ekonomi ile ortak yanlar yoktur ve bu yzden yeni toplumda olamazlar. te yandan devlet de ekonomi sekinlerinin icra kurulu olarak ayn yolu izleyecektir. Engelsin Anti-Dhringde yer alan o nl tanm gibi: Kiiler zerine olan ynetimin yerini nesnelerin ynetimi ve retim srelerinin ynetimi alacaktr. Devlet ortadan kaldrlmayacaktr, yok olacaktr.45 Temsili demokrasi, dorudan demokrasiye ynelik ev rim iinde kitlelerin dorudan katlmn salayan teknik ve kltrel aralar olamad srece vazgeilemeyecek bir halkadr. Almanyann Niedersachsen kentinde yaayan bir vatanda, Berlinde karara balanacak bir yasa tasans iin oyunu kullanmak istediinde, oraya yapaca gezi, gnlere hatta haftalara mal olaca iin bunu ancak bir temsilci ya da bir delege araclyla gerekletirebilir.
45 Friedrich Engels, Anti-Dhring, Marks/Engels Toplu Yaptlar 20. cilt Berlin 1962, S. 261 127

Buanlamda temsili demokrasi, burjuvazinin yalnzca ideolojik bir buluu olmakla kalmaz, Aleksis de Tocquevil-lenin ABD demokrasisi zerine kantlar sunduu yaptnda da belirttii gibi, demokrasinin olas biricik biimidir. Devlet rgtlenmesinin ve siyasal egemenlik uygulamasnn tarihsel seenei son yzylda Avrupada monarik styap kurumlarnn srmesine ya da dumura uram temsili demokrasi biimlerine geie indirgendi. Mekan, zaman ve Avrupa devletlerinin teknolojisi baka bir oluu ma meydan vermedi. Gnmzde bu sre artk sona ermitir. Teknolojik ve ekonomik koullar artk halklara yzlerce yldr sekin aznlklarca (oligari) gaspedien egemenlik ve zerkliklerinin gerek gcn geri alma frsat tanmaktadr. Trmzn tarihsel geliimi asndan bakla siyasal zerklik sreci bugne dein asla ulalmam dzeyde kltrel bir dorua ulat. Yunan demokrasisi katlmcyd, ancak evrensel deildi. Kamuya ilikin kararlar tam vatandalar tarafndan eklesiyada almyordu. Hizmetiler, yabanclar, kleler ve kadnlar siyasal egemenlie katlma hakkna sahip deildi, bu Hristiyanln ilk savunucularnn ortadan kaldrd bir gerektir. Paulusun havarilerinin bildirdikleri uyarnca, Galatallara yazd bir mektupta da szettii gibi cemaatlerine katlm konusunda bir snrlama bulunmuyordu: Burada ne Yahudi ne Yunan. Burada ne kle ne de zgr. Burada ne erkek ne de kadn; nk hepiniz sada bir araya geldiniz.46 Bunun Vatikanda ve Katoliklik iinde ne hale geldiini grmek ilgintir. Buna karlk burjuva demokrasisi, ikiyz yllk evrim srecinde eit, gizli ve genel seim hakkna ulat. O biimsel dzlemde evrensel, gelgeldim katlmc demokrasi deildir. lk kez ounluklarn yeni demokrasisi, tarihsel ilkelerin ikisini de bir birine balayacaktr. Tm vatandalar, hibir ayrmclk olmakszn ve elekt roniin elverdiince dolaysz bir biimde, etkin ve bilinli olarak byk kamu kararlarna katlacaklardr. Avrupa5daki byk Yunan atlmlarndan iki bin yl akn bir sre getikten sonra katlmc dnya demokrasisinde evrim emberi bylece kapanm oluyor.
46 Paulus, Galatallar. 3.4 128

Aklc-Etik-Estetik zne

Bir toplumu dntrebilmenin olas yolu bulunur: a) insann genetik koullandrlmas yoluyla; b) yeni insan yaratma amal eitsel bir yolla; c) eylemlerini belirleyen kuramlarn deitirilmesi araclyla. Madde a totaliter kapitalizmin bir ryasdr; tpk bugn de Birinci Dnya lkelerinde yeni faizmin dnsel ncleri tarafndan zaten ak ak resmen ilan edilmesi gibi. Hatta bu stratejinin biyo-terriste bir davran olarak deil de, hayrl bir taksimat gibi pazarlanmaya alld yerde bile, tpk Aldous Huksleyin Gzel Yeni Dnya uy ansnda olduu gibi, bu anlay, odak, noktasnda znenin bilinli kararnn yatt post-kapitalist demokrasiyle badamaz. b kk ise, dinci ve szde dinci sistemler tarafndan kresel boyutlarda kullanlr, laik ya da metafiziksel olarak korkun sonularyla birlikte. Tanr katnda Seilmiler ve Aydnlanmlar, inan ve kutsallk sistemlerince ynetilen talibdnlar, ermiler, arlatanlar ve siyasal memurlar araclyla, halkn geri kalan ksm iin srekli olarak yalnzca cehennemler yaratrlar. Bu yzden yeni Tarihsel Proje, ku ramlarn deiimi ynnde aba harcar, hayalci (topik) bir bak asyla deil, kurumlarn nesnel olanaklar ve snrlan iinde kalarak.

Yeni dnya, yaratclarnn ermi ya da kahramanlar olmasn deil, sefalet ve ihtiamn bir arada olduu elikiler iindeki insani durumun lmlleri olarak, etik (ahlaksal) nedenlerle konumlarn deitirmeye hazr olmalann ngrr. Kukusuz yeni bir toplum iin srdrlen savan kazandrd deneyimler, kendi kahramanlarn, ehitlerini ve sancaklann douracaktr; gelgeielim eylem srecini bir davann sonucunun belirlenmesi gibi bir nkoula balamak ayn ey deildir.
129

Edeerlilik-ilkesinin sonucu olarak, bencilliin, mlkiyet hrsnn ve smrnn kurumsal anlamda sona ermesi, hi kukusuz homo sapiensin (reten insan) dnme ve eylem edimlerinde ok derin etkilere yol aacak ve kapsaml bir uygulama sonucunda genel kavramlarda yeni bir insandan sz etmek mmkn olacaktr. Bu konuyla balantl olarak Brechti iyimserliin cokusuna kaplmakszn, burjuva kuramlannn dejenerasyonundan kurtulan znenin (bireyin) gerek bir demokrasi iinde aklc (bilim), ahlaksal (etik) ve estetik (sanat) yeteneklerini tmyle gelitirebilecei elbette ngrlebilir. Dnsel ve bedensel emek (kafa ve kol emei) ayrl aldnda, artk deerin g-szletirici ve acmasz boyunduruu krldnda, ten rengi, cinsiyet ya da gelir ayrmcl ortadan kaldrldnda ve ehir ile ky arasndaki uurumlar aldnda, insan, ite o zaman varlnn byk kaynanda kendini gerekletirebilir: Emek, ak ve bilgi.

130

Burjuva Kuramsall Katlmc Kurumsalla Kar

Toplumun deiimi kanlmaz olarak kuramlannn de-ikenliiyle ilintilidir, nk toplum aslnda, bir yandan diyalektik bir iliki iinde standartlaan ve rgtlenen, te yandan kurumlar yaratan ve onlar biimlendiren insann karlkl eylemlerinin bir rnnden baka bir ey deildir. Toplum iinde bu nedenle insan eylemlerini iki temel tr vardr: Kurumsallla uyan ve kurumsalla kart. Olamayacak bir ey varsa, o da kuramlardan zgr eylem trdr, nk kurumlarn dnda kalan bir eylem trne, ister resmi, isterse gayr resmi kurumlarca olsun toplum izin ver mez. Bu u anlama gelir, toplumsallk kart bir davran or tadan kaldrmak iin bunu yaratan ya da bunu hogren ku rumlarn yerini daha iyilerine vermektir. rnein, insann insan tarafndan ekonomik smrsn kim engellemek istiyorsa, nce smry olanaksz klan ekonomik kuramlar oluturmaldr, gnmzde olduu gibi onlar dllendiren kurumlar deil. Temel gelir ve faiz zerinden varolmann, parazite bir servet oluturmann nne gemek isteyen kii, nce parann ve topran meta olma karakterini ortadan kaldrp onu kamu yararna bir ynetimle deitirmek zorundadr. Toplumdaki sua eilim orann en aza indirgemek isteyen kii, her insana yarar lde maddi, kltrel ve nfusun byk ounluunun darda braklmasn engelleyen sosyal bir varoluu mmkn klan, ekonomik ve ailevi kuramlara sahip olmaldr. Deiim, bu aamada ya adm adm reform olarak ya da sistem davran iinde nitel bir srama ile, geleneksel tanmyla devrim olarak uygulanr. Reformcular ile devrimciler arasndaki ayrlk, ilki varolan kurumlan deikenlikleri iinde korumaya alrken, ikincisi o kurumlan yenileriyle deitirmeyi ngrr. Uygulama iinde bir sistemin aamal ve sramak deiimi arasndaki ilikiyi, doallkla akkan ya da diyalektik bir biimde ve sklkta olan devrimci yani durum deitiren eyi saptayabilmek olduka zordur.
131

rnein su, 100 dereceye dek stldnda, sistemin nitel sramas (svnn gaza dnmesi) 99 ile 100 derece arasnda gerekleir. te bunu siyasal bir tanmla sylersek, St. Petersburgdaki Klk Saraya giritir, yani braju-va-arc rejimden Sovyetlere doru bir sramadr bu. Byleyken, 99dan 100 dereceye nitel devrimci srama, daha nceki, diyelim ki, 59dan 60 dereceye, ya da 70den 71 dereceye stmalar olmakszn mmkn olabilir miydi? Gerekliin dnm srecinde hangi adm deiim ynndeki gerek devrimci admdr? Askeri sava alannda olduu gibi, ekonomik uygulamada da (opportunity costs) devrimci eylem, tek tek her admn, gerekletirilmeden nce anlam ve arln, olas seeneklerini belirlemeye almaldr. Hzl davranp mekanik refora-devrim-kararlann tuzana dmekten korun maldr. O kararlar, bir yandan politikann izgisel olmayan davrann gzard ederken te yandan da olas taktik ve stratejik ittifaklarn snrlarn yanl belirleyebilirler. Yakn amzn tm byk devrimleri, ngiliz, Amerikan ve Fransz devrimleri ekonomik bir kkene dayanyordu. Yaradl tarihleri (genesis) artk-retime sahip olma savanda yatyordu, bir blm egemen iktidar sekinlerinin fraksiyonlar arasnda, bir blm de egemen snflar ve onlarn altndaki snflar arasnda geen. Demek ki, devrimci uygulama kaytsz koulsuz gerekliin dnm admlarn srecin diyalektii uyarnca anlama yetisinde olmak zorundadr; yani reformcu bir nlemde devrimci birikimi (potansiyeli), ekonomik atma stratejisinde siyasal ya da askeri atmaya srama birikimini, devrimci kurumsallatr mada reformculua, brokrasicilie ve geri dne (involu-tion) ynelik birikimi. Devrimci bir politika, rnein iddetin oran lsnde, toplumsal gler tarafndan kullanlan silahl ya da silahsz bir sava yrtmek deil, devrimi kurumsallatrma yoluyla gerekletirmeye ynelik almadr. Bir politika ya da tarihsel proje, varolan toplumun merkezi kuramlarn nitel anlamda tarihsel adan olas baka kurumlar ile deitir meyi hedeflediinde devrimcidir ancak. Politika, yeni bir kurumlama talebinde (savnda) bulunursa, ya da nesnel anlamda mmkn olmayan, tersine znel bir noksan dile getiren bir talep iin savarsa, topik olur. Bu anlamda Marcusenin o nl gereki olun,
132

olanaksz isteyin cmlesi, ne devrimci ne de etik anlamda temellendirilemez, ayn biimde anarist eylemin baz teoremlerinde de olduu gibi. Eylemin odakland hedef (intensiyonalite) bir i-kinlik ieriyorsa, yani burjuva toplumunun statkosunun temel kuramsal yaplarnn korunmasna ynelik ise, o zaman reformizme daha yakn olunur. Bugn devrimci olmann en nemli be temel buyruu vardr: Birinci ve belirleyici olan, Yeni Tarihsel Projede nesnel anlamda olas bir kapitalizm sonras kurumlama aamasn bilimsel olarak temellendirmek. Ge burjuva toplumu drt merkezi kuruma dayand iin, yani ulusal para yapma sanatna (krematisk), plutokratik biimsel demokrasiye, burjuva snf devletine ve aptalla programl tketici vatandalara. 21.yzyln her devrimci program, varolan burjuva snfnn yerine geecek olan szkonusu toplumsal ve resmi kurumlan inandrc bir biimde aklayabilmek zorundadr. Bu, genel anlamda edeerli-ekonomi, ounluun onayna ve ayn zamanda gr ayrlklar temeline dayal katlmc demokrasi, snf devlet olmama, ayn biimde eletirelaklc, etik-estetik znedir. Burjuva sonras toplumun davranlar standardize ve uygulamay organize eden merkezi kurumlar yine kendi merkezi ilevini daha yakndan ayrntl olarak gsteren alt-kurumlara ya da alt-sistemlere balanrlar. Karlatrmal bir tablo zerinde (sinopsis) burjuva ve post-kapitalist uygarlklar arasndaki ayrmlar, ematik bir biimde gsterilmektedir. (Baknz S. 134) Gnmzde devrimci tarihsel znenin, yeni toplumun nitel olarak farkl kurumlamasn ayrmsayabilme yeteneinin yansra, ikincil olarak sahip olmak zorunda olduu ey, bu bilgiyi didaktik ve pedagojik adan uygun bir biimde geni kitlelere aktarabilme kapasitesidir. Onlarla konuarak (diyalog iinde) dzeltmeler yapabilmeli ve nc olarak da, onlar bu ierik zerinden rgtleyebilmelidir. Devrimcinin ya da devrimci politikann drdnc buy ruu ise bugn, bir gei dnemi program tasarlayabil-mekle ilintilidir. Bu, srdrlen savan stratejik olarak nihai hedeflerini (burjuva toplumu sonras kurumsallama) politik taktiklerin adm adm uygulanmasn ngren bir programdr ki gnmzdeki kapitalist sefalet iinde sistemi aan, kapsayc bir dnme ve eylemi tetikler.
133

En son buyruk ise, varolann dntrlmesinde kullanlacak uygulama yntemleri ile ilintilidir. Bu, iddete ilikin durumlar da kapsayan, ancak yasallk snrlar aka tanmlanm olan maddesel etik asndan ynlendirilmelidir, yle ki iktidarn ktye kullanm, geri a priori (nsel) olarak gzard edilmemekle birlikte hibir siyasal sistemde rastlanmad gibi savan rajonuyla badamaz bir ey olarak grlr, dolaysz bir netlik iinde ve bylelikle de yaptrma ak olur. Bu ltler erevesinde dzenlenen toplumsal uygulama (pratik), dnm srecinin tam ortasnda yer alan, post-kapitalist oulcu demokrasiye geiin ahlaksal rneini oluturmak, rgtsel baarsn salamak iin zorunlu olan kadroyu ve yenilikilerini (avantgarde) de karacaktr. Burjuva demokrasisinin kurumlamas (kresel kapitalist toplum)
1. Ulusal pazar krematistii 1.1 Planl krematistik yatrmc/kapitalist aznlk tarafndan belirlenir 1.2 Tek yanl fiyatlar, iktidar tarafndan belirlenir 1.3 Eitsiz takas, smr, yabanclama 2. Biimsel demokrasi 2.1 Biime gre demokrasi: demokrasinin olas ilk aamas, siyasal alanla snrl 2.2 Plutokrasi (byk sermaye tahakkm) 2.3 Genel iradeyi temsil etmiyor, yalnzca vekalet ediyor 3. Snf devlet 3.1 Snfsal ilev (ekonominin sekin aznlnn ortak karlarn uygulayan organ) kimliini belirliyor 3.2 Genel karlar snfsal ilevi nedeniyle gzetemiyor. 4. Eletirel-etik-estetik zne Bu kuramsal alan iin ilevsiz; bu nedenle liberalmlkiyet ve yabanclam zne ile yer deitirir

Katlmc demokrasinin kurumlamas (kresel post-kapitalist toplum)

1. Edeerli-ekonomi 1.1 Mikro ve makro ekonomi Demokratik planl 1.2 Nesnel deer, sarfedilen zamana gre belirlenir 1.3 Edeerli takas 2. Katlmc demokrasi 2.1 Maddi demokrasi Demokrasinin en st aamas: Merkezi toplumsal ilikileri kapsar: Ekonomi, politika, kltr ve askeri rgtlenme 2.2 Dorudan demokrasi, akn sorunlarda Elektronik genel danma kullanm 2.3 Biimsel demokrasinin geri ka zanm,toplumsal ve katlmc de mokrasinin elde edilii 3. Snf devlet deil 3.1 Snfsal ilevin yitimi, onunla birlikte devletin temsilci kimlii 3.2 Devlet, genel karlarn yasal ynetimine dnyor 4. Eletirel-etik-estetik zne Bu kuramsal alan iinde vatandalar, insani varoluun gelime boyutu iinde bir zne olarak kendilerini gerekletirirler

134

YEN SOSYALZME GE DNEM Kresel Egemenlik Sistemi

nsanlk, birka on bin banker, sanayici, politikac, general, profesyonel propagandacdan oluan, gezegenimizin yeralt kaynaklarn ve emeimizin meyvelerini toplayan su ileyen bir aznln ellerine dmtr. Onlar, enerji, teknoloji, bilim, gda maddeleri, eitim ve saln tm avantajlarn tekellerine almlar ve ounluu ise sefalet ve gvensizlik iinde srnmeye brakmlardr. Bu yzden insanln bu darda braklm sektrlerinde, insan varlnn byk geliim potansiyeli serpilip geliemez. Eletirel-aklc dnme, estetik (sanatsal) yetenekler ve etik (ahlaksal) erdemler. Btnsellik iinde nsan trnn zgnln dile getiren bu olgularn krelmesi, trn ounluunun sahip olduu en temel insan haklarnn srekli ve derinliine hlali anlamna gelir. Onurlu bir yaam baklan ve geliimi insanoluna yeniden kazandrabilmek iin, bu haklar kresel toplum yeniden geri almal ve kendine mal etmelidir. Bunu salayabilmek iin hizmetimizde olan tek ara, kapitalizm sonras uygarln Yeni Tarihsel Projesi olan Evrensel Katlmc Demokrasidir (Unlversale Partlzipative Demokratie-UPD). Bir nceki blmde, snfsz toplumun vatandalarnn yaayaca toplumsal evreyi biimlendiren temel kurumlar belirtmitik. Bununla kapitalizme kar dnm savammzn stratejik ufuklar tanmlanm oluyor. Yaplmas gereken ey, gnmzn gerekliinden yeni bir topluma doru kmaz sokaklara, ya da yanl yollara sapmadan gtrme ilevi stlenen gei programnn baz karakteristiklerinin yansmalarn ortaya koymak. Bunu yapabilmek iin toplumsal yeniden retimin baz temel gereklerini bir kez daha anmsamak gerekiyor.
135

Her insan ve her nsan topluluu, varln srdrebilmek iin drt nesnel zorunluluu yerine getirmelidir: 1. Biyolojik olarak yemek gereksinimi; bundan sosyal likileri ile birlikte teknolojiler ve kuramlar doar. Bu nedenle ekonomi, toplumsal liki olarak anlalmaldr, onun araclyla insan ve doa, insann maddi gereksinimlerini karlayabilmek in meta ve hizmet sektrne konumu-. 2. Topluluk inde yaayabilmek ve eylemde bulunabilmek iin bakalaryla anlaabllme zorunluluu. Bundan tm toplumsal ilikileri ve kuramlaryla, tm vatandalarn ortak dilleri, deerleri, gelenekleri vs zerinden topluma uyum saladklar bir kltr ortaya kyor. 3. Toplum adna karar alma ve kararlan uygu ama zorunluluu. Bundan iktidar ilikileri ve kurumlaryla temeli devlet olan politika ortaya kyor; Marksn deyimiyle. Toplumun resmi anlatm 4. Zorunlu olarak, d saldrlardan ve bakalarnn ka rna dayal zorlamalarndan korunma. Bundan asken ikiier ve kurumlar olutu. Kiilerin ve toplumlann yaam kalitesi, bir yandan onlarn teknolojik olarak geliim dzeylerine, te yandan da insan olmann bu temel iliki ve kurumlann nasl rgtlediklerine baldr. Eer sz konusu kararlar ve rgtlenmeler tm vatandalann gerek demokratik katlm le uygulanrsa, toplumun tm yeleri iin yararl olacaktr. Buna karlk toplumun temel yeniden retim likileri ve kuramlarnn rgtlenmesi, zengin ve gl olanlardan oluan bir aznln elinde olursa, bu aznlk iktidar avantajn kendi kartan ve kazanlan dorultusunda zensizce kullanacaktr. Bugn temsili demokrasinin kresel toplumunda egemen olan gerek durum, insanln % 80inin yaamn yok denecek kadar az ya da hi olmayan bir yaam kalitesi inde srdrmeye mahkum olduunu, bu arada insanln % 20sinin, ounluu Birinci nyada yaayan, gezegenin toplumsal retim zenginliinin % 83n ve dahas hammadde tketiminin byk ounluunu kendi ellerinde topladklarn ve kii bana den ortalama yllk gelirlerinin 25-30 bin dolar dolaylarnda olduunun nedenini ok iyi aklyor.
136

Trn bu alas durumu, ister stemez akla yle bir sora getiriyor: On bin banker, sanayici, tccar kapitalistlerden ve onlarn profesyonel politikaclarndan, generallerinden, propagandaclarndan oluan kresel aznlk, nasl oluyor da 5,5 milyar insandan oluan ounluu bylesi acmasz bir biimde refahtan, ten, kltrden ve gncel tek nolojiden uzak tutmay baarabiliyor? Ya da baka trl soracak olursak: insanln bylesi devasa bir ounluu, bu kk kresel oligarinin zorbalna neden katlanyor? Bu sorunun karl merkezi bir anlam tar: nk burjuva zorbalnn, bu somut reddedilii, yani post-kapitalist toplumun program, yalnzca sistemin doasnn ve nsann kendi stratejik hedeflerinin billnmeslyle tasarlanabilir. Yant udur: Sekin aznlk, egemenlik, smr ve yabanclamann uluslararas sistemini kurmutur; bu da drt karakteristik zellik gsterir: 1. Birincisi, dikey ve demok rasi kartdr, yani kumanda yaplar yukardan aaya doru ilemektedir; 2. insan varlnn drt temel ilikisini iine alr, yani tm yaamsal olgular; 3. Atlantik burjuvazisinin iki kresel iktidar merkezinden kla (ABD ve AB Avrupa Birlii) Latin Amerikann, Afrikann ve Asyann en cra kyleri ve yoksul mahalleleri bile baml bir uyum ilikisine tabi tutuldu: Dier bir deyile, bu mlki bir zorbalktr, nk dayatlan bu anlayn dnda mekansal bir varolu olana kalmamtr; 4. Fraktal geometride kendine benzerlik ya da sabit skala olarak tanmlanan bir zellie sahiptir, bu da dnyaya yaylm elerinin tmyle ayr trden olularna (heterojenliine) karn olduka przsz lemesinin nedenini aklan Kapitalist dnya sistemi, tm byk dzenlerinde (skalalar) cemaatlardan semtlere, blgeye ve ulustan tm dnya sistemine dek kendi benzeri temel elere sahiptir bir lde bilinli planlanm, bir lde sistemin mantndan (kendi rgtlen mesinden) doan . Bu eler ona, 6,5 milyar insann drt tr toplumsal liki altnda ve uluslarn, kltrlerin, dillerin, kimliklerin ve teknolojik gelime dzeylerinin
137

olaanst eitliliine karn tm gezegende gerekletirilen saysz etkinliin ve mdahalenin kabul edilebilir bir birlik, etkililik, mdahale edebilme ve vergilendirebilme yetkisi dahilinde olmasn salan Sistemi, deiik biimlerde karmaa ve dzensizlikten koruyan kendi benzeri temel eler, bur juva uygarlnn daha nce de deindiimiz drt ana kurumudur: 1. Ulusal krematistik (kazanbilim) 2. Plutokratik biimsel-demokrasi 3. Snf devlet 4. Yabanclam mlki-liberal tketici birey Sistemin belirttiimiz bu drt kurumu dokunulmazdr ve onlar nitel anlamda deitirmeye ynelik her aba dnya rejiminin basksyla karlar. Onlar, burjuva dnya d zeninin sac ayaklandr, nk o dnya dzeni olaanst okluk, eitlilik ve renkteki mdahaleleriyle bir tekdzelik yaratr, bununla da istikrarn gndelik yeniden retimini olanakl klar. Tm. gezegenimiz kapsamnda burjuvazi . in eitlilik inde birmeklik reten, bu neredeyse byl ittifakn (agregatlar) elinden hibir ey kurtulamaz; daha somut bir dille, Hindistandaki cilal ta devri (neolitik)-ta-nm retimi ile Wall-Streetteki hlgh-tech (yksek teknoloji) kapitalizmini, Guatemaladaki kalc ekonomi (subsls-tenz) le sviredeki kara-para aklamay dnya apnda birbiriyle lintisi olan, egemen plutokrasinin ekonomik zenginliini ve gcn yaratan, smr egemenlik ve yabanclama sisteminde bir araya getirir. Tpk fizikteki, tm ktlelerin evresinde dnd bir arlk merkezi gibi, bu drt kurumun da ileyii ve sreklilii, tm olaylarn evresinde konumland, sermayenin tarihsel projesinin ekim merkezini oluturur. Dnyay kapsayan bu sistemin grafiksel anlatm yle olurdu:

138

Burjuva Demokrasisinle Kresel Egemenlik, Smr ve Yabanclatrma Sistemi

139

Kresel Eitlik Sistemi

Burjuva toplumunu reformize etmek (iyiletirmek), onun daha nce gelltlrdlrdlimiz drt ekirdek durumunu, snfsal niteliini zedelemeden deitirmek anlamna gelir. Burjuva toplumunu nitel olarak dntrmek, yani devir mek, onun merkezi kuramlarnn yerine gerek demokrasinin kurumlarn yerletirmek anlamna gelir. Bu dnm etkileyecek olan gei program, iki eden oluur: a) gnmzdeki kapitalist gereklik, b) katlmc demokrasinin kurumsallamas. Bu program da ayrca aada sayacamz eleri de hesaba katmak zorundadr: 1. Burjuva snfnn smrs, belirleyicilii ve yabanclatrmas le soysuzlatnlm her drt toplumsal yeniden retim, ilikisine ynelik dntrc seenekler (alternatifler) sunmak 2. Bu seenekler (ya da kar ilikiler), katlmc demokrasinin temel kurumlar le bir uyumu dile getirmeli ve program dahilindeki somut btne de uymas salanmaldr 3. Gei programnn ortak tanmlanmas ve hareketin inas, aadan yukarya doru srdrlmelidir 4. Programn ve hareketin (kurulan alarn) boyutu, bir mahalleden kresel boyuta dek uzanmaldr, yani program ay n zaman inde yerel, ulusal ve dnya apnda olmaldr 5. Mcadelenin yntemleri ve etlk deerleri tanmlanmak zorundadr, ayn biimde dnmn deiik admlar srasnda ngrlebilen ya da gerekli olan zaman etmeni de tanmlanmaldr 6. Burada sz konusu olan bir devrimin aamalar halindeki menevlk bir emasn nce demokratik sonra sosyalist oluturmak deil, tersine nce uygulanan a ve b etmenlerinin bir uyumunu salama nerisidir 7. Ayn ekilde sz konusu olan ey, ulusal burjuva snf mitini ya da kurtuluun daha nceden belirlenmi bir znesinin aranmas deil,
140

tersine, kurtuluun znelerinin, birok snftan, birok etnik kkenden, birok kltrden ve ayn zamanda insan cinslerinin ikisinde de gelecek oluudur. 8. Sisteme kendi benzerlerine kar dnya apnda srdrlen savalarn birlii drt temel e tarafndan salanr: edeerli ekonomi, demokratik devlet, ounluk demokrasisi ve bilinli zne; yani burjuva zorbalnn somut kartl ile. Gei programnn grafik olarak sunumu aadaki gibidir: Kresel Eitlik Sistemi 21. Yzyl Sosyalizminle Tarihsel Projesi

141

Deiimin zneleri

Yeni Tarihsel Proje ?nln gerekletirilme sorunu, baz bakmlardan Martin LutherIn varolan durumu deitirme ya da Katolik Kilisesinin sistemi iinde nitel bir srama gerekletirme denemesi ile karlatrlarak uygulanabilir: Totaliter, rveti ve yabanclama zerinde varln srdren bir dnya dzeni nasl deitirilebilir? Grnen o ki, bu sorunun karl, sermayenin reddedilmesi zerine kurulu bir strateji iinde bulunamaz. Reddetme taktiklerinin, kendine zg mdahalelerin (rnein bir iletmenin, tketiciler tarafndan boykot edilmesi) bir paras olarak bir anlam olabilir, bununla birlikte ortaya kresel bir dnm stratejisi koymaz Ayn ekilde geleneksel anlamda silahl bir devrim iin de koullarn olumad grlr, ncelikli olarak iinde kresel zenginliin ve kresel iktidarn younlat sistemin odak noktalarnda. Yeni bir Enternasyonalin oluturulmas dncesi, so-. mut sosyo-politik kresel soranlara ilikin bir yant olmaktan daha ok rgtsel-soyut bir dilek olarak kaim nk ierikler olmad srece, hibir biim (rgtlenme) yaratlamaz. Biimsel ilke, varlnn nedeninin karlkl dnml etkileimi (diyalektik) olan ve ona yaam veren maddesellik olmadan varolamaz. Bununla birlikte, (elekt ronik) iletiimin yerel, blgesel ve kresel alan ortak almaya balayp deiimi kurmadan nce, ilk olarak yeterli somutlukta bir program ierii, yani bir dizi stratejik, kuramsal, dnm salayc hedef tasarm hizmete hazr tutulmaldr. Peki, buna gre kuram, deiimin maddesel gcne nasl dnebilir? Yant Marks vermi: Kitleleri kavrad anda* Bu bilgi, kresel savamn gnmzdeki ann belirler. Toplumsal deiimin ve tutuculuun geleneksel aralar, kelam ile kl arasnda szkonusu o an vardr ve ou kez kurama yakndr. Demokratikletirici gler, 1789 ncesindeki Fransa s recinin bir evresinde benzer bir durakta bulunuyorlard, siyaset ve ekonominin sekinleri, demokratikleme ve daha adil bir dzenin yaratlmasna kar durduklarnda, stelik yeni bir topluma geiin nesnel koullan da
142

yeterince olgunlam olduu halde. nk kapitalist dnya devletinin paralan tarafndan bile, rnein Birlemi Milletler Gelime Programlarnda (UNDP), bilimsel bilgi, teknoloji ve sermaye dzeyinin, dnyay bir kuaktan daha ksa bir srede alktan kurtarabilecei kabul ediliyor, byle olduu halde nedir eksik olan sorusuna, kurumun tehisi u oluyor: Siyasalu-ade9 Tpk 17899da olduu gibi. ite bu, kapitalist toplumdan insanc topluma gemek arzusundaki gerek demokratiklemenin yeni znesinin amakla ykml olduu byk bir engeldir. Tarihsel projesi iinde o zne, dnya nfusunun ounluunu oluturduu gereiyle ve programn kendisi bakmndan da iki kat bir meruluk kazanmtr. Bu eitliki/zgrletirici zne, neo-liberal kapitalizmin kurbanlarnn ve onlann savan ken-dininki olarak gren herkesin dayanmac birliinden kar. Sanayideki ii snf, sz konusu kurbanlann bu topluluunda nemli bir rol oynamay srdrr, ancak ok farkl nedenlerden tr, 19. ve 20 yzylda kendisine biilen hegomanyac pozisyonuna geri dnemez. Nicel anlamda bir indirgenmeye tabi tutulmas, hizmet sektryle karlatrldnda ulusal gelirin retimine katksnn grecelilii, fiziksel anlamda iyerinin urad deiim, tarihsel bir bakla onu Birinci Dnyann zenginlik adalannda orta snfn altnda, br yere konumlandran nispeten yksek yaam standardna sahip oluu ve bu etmenlerin sonucu olarak oluan bilin, tm bunlar onu kktenci bir deiim etmeni olmaktan kanp, statkonun tutucu bir esi haline dntrmtr. Engels, bu durumu henz 1882 ylnda ngiltere zerine Kautsky9ye yazd mektupta u szlerle dile getirmiti: Bana ngiliz iilerin smrge politikas zerine ne dndklerini soruyorsunuz. Politika zerine ne dnyorlarsa, aynsn dnyorlar: Burjuvazi neyi dnyorsa onu. Zaten burada bir ii partisi yok, var olanlar yalnzca tutucular, liberal-kktenciler, iiler de ngilterenin smrgeci tekelcilii ve dnya pazaryla hovardalk yaparak zaman ldryorlar. (Kapital zerine Mektuplar, Dietz 1954, S. 273) Kurbanlar topluluu ok kltrl, ok etnik kkenli, snflar kapsayc, iki clnsli ve kresel bir yapya sahip olmasnn yannda ekonomiyi, politikay, kltr, sistemi ve kresel toplumun fiziksel zorbaln
143

temelden demokratikletirmenin zorunluluuna inanan herkesi kucaklar. Tarihte hep olduu gibi, sava tecrbeleri ve projelerinin kuramsal nitelii zerinden ilerici, yeni bir Tarihsel Projenin ncleri (avantgarde) oluuyor. Asla kendini payelen-- dimeden,. toplumsal sistemdeki yapsal konumundan kay naklanan bir inanca saplanmadan ve ayn zamanda yazgs ne Tanrnn misyonuyla (kilise), ne tarihle (parti), ne cinsiyetle, ne etnik kkenle, ne toprakla vs, izili ne de fizik tesiyle tanml bir zne olmadan. Sre, nc olduklarnda tpk Aristokrasi (soylular snf), kk burjuvazi ve Avrupa ii snfnda olduu gibi byk toplumsal snflarda byle gerekleti ve kresel toplumun kurulu yasalar J da ayn biimde etkisini srdyor. Gerekten de deiimin znelerinin organik oluumu, uygulama iinde daha baka bir biimde tamamlanamaz. Kresel toplumun potansiyel demokratikleme sranndak zneler, genel olarak skntl sosyal sektrler, indgenalar, kadnlar, eletirel aydnlar, ilerici Hristiyanlar, bamsz Yeni Ulusal Dzen (YUD) yanllar, etnik aznlklar, vs. meruluu kendi zgrletirici pratiinden kaynaklanma yan, sosyo-politik bir topluluun ya da toplumsal bir kurumun nderlisinin kendilerine dayatlmasn kabullenmeye-ceklerdir. Bu, dnyay iine alan, tr-tarihsel olarak zgrletirici zne, sekingerici egemen znenin karsna geer. Egemen zne, drt temel g dzenlemesinden ya da yaplan masndan oluur: 1. Uluslararas sermaye ve onun ekonomik uygulamasna arac olan dnya pazarndan; 2. Uluslararas sermayeye baml bir biimde ortaklk iinde olan ulusal sermayeden; 3. Byk sermayenin politik ve askeri dzlemde gerekletirilmesinin bir arac olarak ulusal devletten 4. Dnya devletinden (IWO, WHO, NATO vs.) Birlemi Milletler ve Avrupa Birlii gibi blgesel devletlerden. Yeni Tarihsel Projenin (YTP) hayata geirilmesi, birok byk aamay ierecektin Bunlardan ikisi esasl bir biimde dierlerinden ayrlr:
144

Final ya da son aama; bu aamada demokrasiyi engelleyen, smr, egemenlik ve yabanclama gibi yap mekanizmas alm olur, pazar-krematis-tikin, snf devletin ve dlayc kltrn olmad bir toplum iinde. Bu stratejik ufuktan kla bir nceki aama iin srdrlen veu an da bizim de yaadmz savamn biimleri, hedefleri ve ierikleri belirmeye balar. Burada sz konusu olan ey, ayn tarihsel sosyalizmde olduu gibi, kresel burjuva toplumu art eler ile yeni postburjuva dnya toplumun elerinin yanyana olduklar ara dnemdir ki, bu da Birinci Dnya devletleri ile yeni smrge devletler arasndaki gelikinlik dzeylerinin teknolojik, eitimsel, ekonomik, politik, kltrel, askersel vs. anlamda uyum iinde olmalarna olaanst katk salayacaktr. Bu aama zorunludur, nk kapitalizmin son iki yzyl sresince ortaya kard bu sektrlerdeki temele dek ile mi elikiler, dnya toplumunda bar ve demokratik bir birlikte yaamaya izin vermeyecektin Bu aamann ilevsellii, tm znel ve nesnel etmenlerin bilinli olarak artrlan derecesel dinamiinden oluur ve o etmenler smrc, baskc, yabanclatrc tm mekanizmalar ve gemiin tm snfl toplumlar iin karakteristik olan davran biimlerini aabilirler. Gnmzdeki bu gei aamas, siyasal olarak 901 yllardaki eletirel dncenin yeniden domasyla balad ve u sralarda da postburjuva toplumunun bir programnn oluturulma sreciyle nitelenmektedir. Bu aamadaki demokratikleme savamnn dinamii, etmen (deiken) arasndaki iliki tarafndan belirlenir: 1. Snfsal yaplar ve bilin dzeyleri; 2. YTPnin stratejik hedefleri, 3. an sosyo-politik ba aktrleri arasndaki g dengesi. Amalanan ey, ounluun bilinlendirilmesinin yle bir dzeye ulatrlmasdr ki, dnya leindeki gle dengesi demokratik glerin yararna doru kaysn, dolaysyla kresel toplumun gelime mantn olduka etkileyecek olan, kapitalist sistemin ve onun sekinlerinin artan llerde etkisizletirilmesi salansn.
145

Postkapitalist topluma ynelik deiim program, var olan iktidar ilikileri ve gndelik savamlar ile birlikte YTPnin stratejik hedeflerini yle bir biimde aktarmaldr ki, ikili bir etki salansn. Nihai hedefler, yani yeni kurumsallama olgusu, dorudan, ayn zamanda, gncel mcadeleler ve taleplerle sisteme kar yle bir biimde ortaya konmal ki, gelecek iin soyut ve laf ebelii kalnts olma yazgsna dmesinler elikinin gndelik gereklii ve ona karlk deiim iin, stratejik ve taktik elerin diyalektik bir kullanm srecin reformizme saplanp kalmamasn salar. Gelecek, bylelikle gnmze ynelik bir gce dnr ve gnmz de gelecee doru bilinli atlm bir adma; Gerekilik ve gelecein toplumu el birliiyle, uygulamann zgrlk/eitliki programn yaratr. Bu balam iinde Yeni Tarihsel Proje (YTP) nin demok-ratikletirici nemi olan ve sermaye ile imdiki atma aamasnda da hep anlam tayan eleri kendim belli ediyor Ekonominin demokratikletirilmesi ile ilikili olarak rnein, retim, dalm ve tm toplumsal retimin devlet eliyle yeniden dalmna ilikin nemli makro-ekonomik kararlarda ounluun denetimi iin savam vermek zorunludur. Yatrm yapmak ise, her kapitalist ekonomi sisteminin stratejik bir deikesidir (variable), yalnzca onu yerine getirensiyasal-sosyal iktidar ile balants asndan deil, yaam standard ve ounluun toplumsal gvencesinin salanmas asndan da. Bundan dolay ncelikli ele alnacak temel ve yan yatrmlarn blgeleri, gayri safi milli hasladan o blgelerin payna den toplam, yatran kotas, referandum ile karara balanmaldr. Bu, ulusal ekonominin Hem zel, hem de devlet sektr iin de geerlidir. Ayn ey, her yl kamuya ak tartmalardan sonra halkoyu ile onaylanmas gereken devlet btesi iin de geerlidir. Benzer bir mantk, eyaletler ve komnler (belediye) iin de kullanlabilir, zaten oktan beri yzden fazla Brezilya topluluunda (cemaat) ve Brezilya i Partisi (PT) tarafndan ynetilen byk ehirlerde byle yaplagelmektedir. Katlmc demokrasinin bu denemeleri iin mdahaleci tek noloji pek bir soran yaratmyor artk. Bu internet yolu ile zld. Bilgisayar ya da internet balants olmayan vatandalar, okul, devlet dairesi, ynetim daireleri gibi resmi binalarda ortak kullanmca ak olarak konulmu
146

olanlar kullanyorlar. Daha 1998 ylnda Brezilyadaki babakanlk seimlerinde bu elektronik sandk sistemi baaryla kullanld ve bu arada birok baka devletler de bu yntemi kullanma yoluna gitmeye baladlar. Vatandalarn ve kuramlarn her geen gn artan elekt ronik balantlar, rnein ekonomideki spreadsheet-model ad verilen program, devasa bir dahi-bilgisayan andran bir altyap yaratmakta ve bu da, ekonomik, politik, kltrel, askersel trde nemli tm bilgileri, karar srelerini rgtleyip bir merkezde topluyor, bylelikle de vatandalara her alanda, topluluktan blge devletine ve dahas dnya devletine dek ulap, karara balanacak her srecin bir z nesi olma olanan sunuyor. Resmi ve toplumsal konularn bylesi kamuya ak bir trde dzenlenii, baz sreleri yavalatabilir, hatta iinden klmaz hale dntrebilir, tpk Avrupa Anayasas zerine yaplan referandumda (2005) olduu gibi. Elbette bu her demokratik rgtlenmenin askeri yaplan ma ile karlatrldnda dedii bedeldir. rnein Hollandada halkn byk ounluu kar olmasna ramen milletvekillerinin %80?inin anayasa iin verdikleri oy evetdi. Referandumdaki bu gerileme, Fransada olduu gibi, byk sermaye Avrupasnn anayasasnn reddine dek gtrd. Benzer bir olay Uruguayda yaand. Su niteleri nin zelletirilmesine ynelik bir referandum yapld ve halk kar oy kulland. Hi kukusuz, ngiltere, talya ve spanyada planlanm olan Irak savama katlm konusunda bir halkoylamas yaplsayd, katlm engellerdi. Bu rnek lerin de aka gsterdii gibi, kltr endstrisi yoluyla insan bilincinin koullandnlmasna ve srekli olarak uygulanan perception managementse (alglama ynetimi) karn halkn davran kesin bir biimde programlanamyor ve bylelikle sekin aznln karlarnn uygulanmas garanti edilemiyor. Burjuva znenin ideolojik deformasyonu gittike artyor, gelgelelim bu mutlak deil. Bu nedenle burjuva zne gerek karar mercilerinin dnda tutulmaldr. Bilinli znelliini geri almas, onun gerek karar alma gcn yemden elde etme abasndan ayn tutulamaz ve bunun iin gerekli kuramlar yalnzca burjuva toplumu olmayan bir toplumda ina edilebilir.
147

Tarm, sanayi, ticaret ve finans ekonomi iindeki -bugn sekin aznlk ve devletlerin egemen plutokratik iktidarna maddi destek salayantoplumsal zenginliklerin bir merkezde toplanmasnn (dekonsentrasyon) nne geilmesi, ekonomik bymeyi dzeltmenin yansra sosyal adaleti salamak ve su ileme orann drmek iin de yeni demokrasi hedefinde izlenmesi nesnel zorunluluk ieren bir yoldur. Ayn ey nc Dnya lkelerinin d borlarndan muaf tutulmalar konusunda da geerlidir; Terms of Trade (ticaret a) uyarnca, egemen lkelerin kollayclklannm son bulmas ve nc Dnya lkelerinin smrgecilikle ei benzeri grlmemi lde talan edilmesinden doan zararlarn karlanmas. Szkonusu bu son nokta asndan Almanyadaki Yahudi katliamnn (Holocaust) kurbanlarnn maddi rehabilitasyonu ilkesi, ay n ekilde kleciliin, zorla altrmann vs. kurbanlar iin de kullanlmaldr; ister Arno Peters tarafndan nerilmi olan bu ilke yoluyla, ister UNOnun atayaca, uygun verilerin hesaplamasn yapp tazminatn niteliklerini saptayacak bir kurul araclyla. Yeni smrgeci glerin silahl kolu olarak NATOnuh feshedilmesi, feodal gvenlik konseyi UNOnun (Birlemi Milletler rgt) lavedilmesi, gerekte dnya hkmeti olan bu rgt, ne burjuva gler aynmn (anayasal/yasama, yarg, yratmeyi ieren) kabul ediyor, ne demokratik merulua sahiptir ve stne stlk, kendini Den Haagdaki Uluslararas Mahkemenin yarg hakk hizmetine tabi klyor; ite bu yzden UNO-Genei Kurulu?nun, uluslararas toplumu ilgilendiren tm yasa karma ve dzenlemelerde demokratik oya tabi tutulmas, balangta oranlamak ve daha sonra da biimsel ilke uyarnca: bir oy, bir devlet; u anda % 83nn dnya nfusunun % 20sinin elinde topland dnya. gelirinin paylam; kltrn ve iinde iilerin, memurlarn, isizlerin, sanatlarn, kadnlarn, etnik topluluklarn, rencilerin vb gibi toplumun en nemli sektrlerinin kendi kanallar ve radyo istasyonlarnn olaca kitle iletiim aralarnn demokratikletirilmesi; nc Dnya lkelerinin bilim insanlar ve sanatlar iin kresel bir burs fonunun kurulmas, bu yapsal olarak kastl uygulanan Birinci Dnyaya ynelik brain drain (beyin g) olgusuna kar bir etki yaratma amacn gder; nc Dnyann sahip olduu, ancak smrgecilerin yasad
148

yollarla edindikleri kltrel hazinelerinin yasal sahiplerine teslimi; kadnlarn ev ilerinin uygun olarak cretlendiril-mesi; toplumun tm yeleri iin, alacak durumda olmayanlar da dahil ederek insana yarar temel bir gelirin salanmas; savan balangc ve sonu zerine karar vermeye ynelik olarak bir referandumun anayasal ykmlle balanmas, gnmzde de srekli olarak sekin aznln kendilerine mal ettii bir ynetici hakk bu; merkeziyeti, etnik aznlklar bask altnda tutan devletin federalizasyo-nu yoluyla yeniden dzenlenmesi, iddet yoluyla birlikte yaamaya, zorlanan halklarn zerkliine sayg duyulmas; etnik, cinsiyeti, (kadnlar, etnik aznlklar vs.) yaa dayal ya da tarihsel anlamda ayrmcln hem kamusal (meclis, . hkmet vs.) hem de zel yaam alanlarnda (giriimlerde) . yeterince temsil edilemeyen kesimlerin etkin olarak desteklenmesi Tm bunlar Yeni Tarihsel Proje9nin ierdikleri ve hedefledikleridir; dierlerinin yansra bu saylanlar, hemen bugn dnya sermayesine kar srdrlen savan ulusal, blgesel, kresel programlarnn ilk aamasna uyarlanabilir, uyarlanmaldr ve bununla dnya tarihi asndan yeni znenin meru izgileri ortaya konulmu olur. Mekansal boyutlar asndan da aka grld gibi,-projenin eylem alan gnmzn kresel toplumunun kresel, blgesel ve ulusal boyutlarna organik olarak uyum salamak zorundadr. Gnmzde ounluk iin derinliine bir dnm ieren hibir proje blgesel ve dnya leinde bir projenin paras olarak tasarlanp uygulanmazsa eer baarl-olamaz. Haftalk almann 35 saatla snrlan masn hedefleyen eylemin Almanya ve Fransada baaryla sona erdirilmesi de gsteriyor ki, ulusal ekonomilerin dnya pazarna ballklar ok byk boyutlardadr ve ile-rici-kapitalist bir projenin (alma saatlerinin ksaltlmas) hayatta kalmas, ulusal erevede orta vadede olanakszdr. Tabii ki ayn olgu, ok daha byk boyutlarda kapitalist ol mayan uygarlk program iin de geerlidir. Bu anlamda son derece uzun sren bir kuramsal tartma olan, tek lkede sosyalizmin kurulma olasl konusu, son on yln tarihsel geliimiyle birlikte gereksizlemitir. Kapitalizm de ayn ekilde tpk kanser hastal gibi sisteme zg bir sorundur, yerel deil. Bu nedenle o yalnzca yine kendi asndan sistematik olan bir savunma
149

ve ama stratejisiyle bozguna uratlabilir ancak. te bundan dolay, kresel dnya-deitirici-znenin demokratikletirici uygulamas, savalar ounlukla yerel ve ulusal dzlemlerde gerekleiyor da olsalar ancak sava kresel-blgesel-ulu-sal bak asna uyum salayarak srdrdnde, sistemi amaya ynelik gereken gc toplayabilir. Bu sistemin parolas udur: Think global, act local (kresel dn, yerel uygula) diyalektik olarak tersi de geerlidir: Think local, act global (yerel dn, kresel uygula). Postkapitalizme doru bu suretle gelitirilebilecek olan blgesel-ulusal gei programlar, temelinde yatan nesnel gereklikler ve znel koullar nedeniyle olduka ztlklar ierdiinden doal olarak deiik zelliklere sahiptir. Avrupa program, yeni sosyalizm iin gerekli tm nesnel koullar olduundan dolaysz olarak katlmc demokrasiye geile ie koyulabilir. Bu, Latin Amerikada neoliberalizmin yol at, sosyalizm iin ngrlen nesnel ve znel koullarn tahribat ok byk boyutlara varmas nedeniyle, yalnzca dolayl olarak oluabilir. Sosyalizme geiin ilk ara aamas, Venezella Bakan Hugo Ghavezin uran verdii gibi, dnm programn stratejik ufku olarak blgesel Latin Amerika iktidar-blou-nun yaratlmasnda gizlidir. Afrikada ise durum ok u noktalardadr; nk orada katlmc demokrasi iin gerekli koullar henz olumamtr ve ncelikli olarak ilerlik kazanan ulusal devletlerin, toplumsal birletiriciliin, laik ve metafizik yaplarn birbirinden ayrlmasnn, ulusal kimliklerin ve birletirici ekonomik alt sistemlerin oluturulmas zorunludur. nceden deindiimiz olgu ise, genellikle devrimci zneler iinde hesaba katlmayan zaman etmeni ile ilintilidir. ounluun artk srdrlemez durumlarda maruz kald aclar, hzl bir deiim isteini douruyor, elbette bu nesnel evrimin olgunlamas sorununu ortadan kaldrmyor. rnein srf bu yzden in, Kba ve Venezelada uygun iletiim donanm salanamad srece edeerli ekonomi ina edilemez. Yumurtadan yeni km bir ku, kendisine yaklaan kediyi grd ve kamas gerekli olduu iin deil, nce nesnel gelime dzeyi buna elverdii zaman uabilir.
150

Dnya toplumunun tek tek elerinin younlatrlm zamansalmekansal-devinimsel balamnn da aka gsterdii gibi, kresel kyde sosyalizme dnmler, uygulanabilir olmak iin, belirli yaknlktaki zaman aralklar iinde tamamlanmak zorundadr. Buna uygun tarihsel geliim srelerinin bir zmlemesi yapldnda -protestantizmin, kapitalizmin ya da sosyalizmin- toplumsal sistemlerdeki nitel deiimlerin, byk bir sistemin bir alt birimi iinde hayata getii sonucuna varlyor: Protestan reformasyonu katolik dnya kilisesi iinde; 1789 Fransz Devrimi, blgesel yan feodal bir sistemin (Orta Avrupa) bir ulus devletinde- 1917 Rus Devrimi, kresel kapitalist bir sistemin ulus devleti iin de ve 1979 Sandinista Devrimi (Nikaragua), bat yan kre mn yem smrgeci blgesel iktidar sistemi iinde. Bu anlamda Yeni Tarihsel Projenin durumu, sosyalist devrimle benzerlikler ierdii gibi Fransz Devrimine de benzer. Birincisi Fransz Devrimi, bir Avrupa lkesinde zafer kazand, feodal devletlerin mdahalelerinin kurban oldu onlan yenmeyi baard, 1830lardan sonra yeniden feodalleme tehlikesini atlatt ve dnya mantini sna dnt. Sovyet Devrimi de benzer deiken durumlardan geti. 1917 zaferini silahl mdahale ve kapitalist abluka izledi. 1925 ylnda askeri kar devrim yenilgiye uratldktan ve otuzlu yllarda abluka krldktan sonra sosyalist sistem, doksanl yllarda yklmadan nce insanl n yansna yaylm durumdayd. Baka trl sylersek, yeni sistem genel olarak egemen sistemin bir sektr inde kuruluyor ve daha sonra adm adm yaylmaya balyor, alt sistemden ya da yeni dzenden (heterodoksi) sisteme ya da ana dzene (normal) dnyor: Yeni ortodoksiye. Umulan odur ki, gnmzn k resel kapitalizminden katlmc kresel demokrasiye gei de benzer geliim mantn izleyecektir. Tpk Fransz ve Rus Devrimleri gibi yeni sistem ve onun toplumsal zneleri de iki byk rakibe kar baarl olmak zorundadr: a) yeni demokratik sisteme byk bir olaslkla peinen dman olan bir evreye b) henz yeni edeerli-ekomomiye geecek lde yeterince gelimemi ulusal ya da blgesel ekonominin sektrleri ve henz kapitalist olan dnya pazanyla kurulan likiler inde bymek ve szn geirmek.
151

Gei dneminin ekonomisi bu nedenle karma bir karaktere sahip olacaktr. Yeni ulusal ya da blgesel ekonominin Heri etmenlerinin hareket merkezi, dnya pazar ve geri kalm sektrler hl fiyat-maliyet ile hareket ederken, parasal maliyet-fiyatlardan nesnel deerlere (alma sresi /emek) gemek olacaktr. ki ekonomi tipinin de geici birlikteliklerini u iki etmenin varl olas klyor: a) Para birimleri olarak (fiyat-maliyet) hesaplama temeli, pazar ekonomilerinde, otuzlu yllarda Taylorizmin balangcndan gncel Toyotizmde retim srelerinin matematiksel aklamalarnn modem yntemlerine dek gerekte zaman birimleri temelinde hesaplama yaplr; b) Stahmer tarafndan gsterilen, pazar ve edeerlilik sistemi arasndaki takas olas klan l lm skalasnn deitirilebilirlii (konvertibilite). Edeerli ekonominin aamal olarak gelimesi ile birlikte nesnel deerin denetimi altnda bulunan blgelerdeki genileme eilimi krematistikin (kazanbilim) arln varl son buluncaya dek azaltacaktr. Gei srecinde zne oluturma sorununa ilikin son bir yaklam da gnmzde televizyonun bilin oluturma olgusunu olanakszlatrd ynndedir. Bu sav yanltr. Feodalizmin televizyonu Katolik Kilisesi idi ve o okuma yazma bilmez halkn sistematik olarak tevekkln ve gr alama iini gvence altna alyordu. Gelgeldim, uygulad psikolojik ve resmi terr (engizisyon) araclyla salad demir disiplinli denetime karn dnyevi ve eletirel akim yeniden douunu engelleyemedi, bu yeniden dou ideolojinin zincirlerini krd ve yeni toplum biiminin yolunu am oldu.

152

Emek-Deer

rnlerin nesnel deerini belirleme zorunluluu, tpk klasik ekonominin ngrd gibi sosyalizmin conditio sine qua nonu olmazsa olmazdr ve onun temel talepleri: a) sosyal adalet, b) gerek katlmc demokrasidir. Krematistikte (kazanbilim) bir maln deeri genellikle fiyat belirlemeye katlan ekonomik temsilcilerin gc zerinden belirlenir. Bu gc elinde bulunduran kii, ister politik ya da ekonomik, ister kltrel ya da askersel olsun, daha zayf olanlar mallarn, hizmetlerin ve igcnn fiyatlarn indirmeye zorlan Burjuva ekonomisi bu temel gerei l bir gr araclyla gizemli klar: 1. Arz ve talep yasas, 2. Marjinalmaliyetler kuram (u maliyetler), 3. znel deer kuram. Byleyken, burjuva ekonomisinin tartmasz biimde temel bir gereidir ki, fiyatlar (krlar) ve on-- lann belirlenim mekanizmalar, burjuva toplumunun hibir makam tarafndan denetlenemez olan iktidarnn dolaysz bir ilevini sergilerler. Burjuva rgtlenmesinin dey, de mokrasl ve toplumsallk kart yapsal grnm, kendini politikadan, kltrden, askeri rgtlenmeden ekonomiye dek uygarlnn tm merkezi kurumlarnda yineler. Daha adaletli, toplumcu bir ekonominin kurulmas, denk (edeerli) emek sarfnn takas araclyla yle gerekleir: a) nesnel deerlerin belirlenmesiyle, b) denk (edeer) deerlerin takasnn gerekletirilmesiyle. Birincisi yntembllim asndan bilimsel bir sorundur, ikincisi ise bir iktidar sorunudur. Birincisi ileri matematik, iletiimbi-lim ve bilgisayar kapasitesi ile zlebilir; ikincisi ise katlmc demokrasi ile.
153

Burjuva ekonomisi tarafndan kullanlan fiyat ve deer kavramlarnn znel niteliinden farkl olarak bir rnde ya da hizmette dolayl ya da dolaysz alma sresi (soyut emek), nesnel bir byklk (miktar, hacim, boy, ebat) olarak deer kavram oluur. Nesnel byklk, belirlenimi kiiye bal olmayan anlamna gelir; yani uyruk, cins, etnik kken, eitim durumu, dinsel inan vs.den bamsz olarak uygulanabilen demektir. ncelikli olarak deerin bu nesnel nitelii, ona daha adaletli bir ekonominin temeli olma iznini balar; nk metalann ve hizmetlerin deiimi (takas) ancak denk byklkteki deerlere dayanabilir, rn ya da hizmetlerin sahip olduu somut biim ve maddi oluumundan bamsz olarak. Nesnel byklk olarak deerin durumu, yani herhangi belirli bir zneden bamsz anlamnda onu yalnzca zne-leraras olan bir deerden farkl klar, rnein bir banknotun saymaca deeri. Deer anlatmnn bu nesnellii onun dayand zaman temelinden oluur. Zaman kavramna ksa bir dn yapmak bunu daha akla kavuturacaktr. lk bakta zaman, zneleraras bir l birimi olarak grnr, yani toplumsal olarak kararlatrlm bir byklk, tpk bir banknotun zerinde bulunan adlandrma gibi. Bu, nsana, sosyal zne olarak nsann bir zamanlar kendi l birimlerini tanmlad duygusunu veriyor, rneingn 24 saat ya da bir dakikay 60 saniye olarak saptamak ve bu tanmlarn yarar anlalnca tm yeryuvarlama yaylm olduklar gibi. Bylelikle zneleraras bir nitelie dntler, yani teker teker her znenin deer anlay ve bak asndan bamsz olarak. Banknot gibi parasal bir l biriminin gerekteki durumu zerine anlatacaklarmz buraya kadardr. Soyut emek zerine yaplan deer tanmlanmasnda kavramn bilgikuramsal konumu, zamann doa iinde belirli devinim kurallarnn anlatm olmas nedeniyle, zneleraras dzlemden nesnel dzleme doru kayar. Bir gnn 24 saat oluu, yerkrenin kendi ekseni evresinde tam bir dn yapmasyla ilintilidir, ya da bir yln 365 gn oluu, dnyann gne evresinde dnyle (365 gn 6 saat). Bu u anlama gelir: Zaman, belirli l birimlerinin yardmyla (gnler, saatler vs.)
154

 znel ya da ulusal deikenlikler gsterebilen, tpk santimetre, uzunluk ls in ya da s lme birimleri olarak derece, Fahrenheit ve Kelvin gibi-bir uzaklk ve bir hz arasndaki nesnel ilikiyi dile getirir, yani matematiksel bir blme ilemidir.47 Uzaklklar (mesafeler), evrenin nesnel boyutlardr, ayn ekilde k gibi fiziksel olgularn devinimleri (hzlar) de. Yalnzca sistem, lm iin zneleraras bir nitelik tar, nk o, bir insan toplumu tarafndan karara balanan, yararc (pragmatik) uz-lalardan oluur; rnein termometrede, sismografta ve Paris5de saklanan, kuzey kutbundan Ekvatora olan uzakln on milyonuncu parasn gsteren zgn metrenin hacim lsnde olduu gibi. te tam burada deerin zaman zerinden nesnel lm ile burjuva ekonomisinin znel-keyfi lm arasndaki nitel farkllk yatyor: ktidar. Bu dnce de gsteriyor ki, nitel zaman birimi olarak tanmlanan emek-deer, bilimsel mantk asndan fiyat olgusuna oranla daha stndr, nk emek-deer, fiyata oranla nesnel gereklik llerine daha byk bir yaknlk ierir ve bundan dolay da nemli bir yntembilimsel-ku-ramsal ilerleme sergiler. Kavramlar ile insan kaynakl yorumlarn lm kategorileri ve gerekliin kendisi arasnda srekli olarak, asimtotik (sunumaz) bir iliki iinde, bundan iki yzyl nce ekonomi politik tarafndan belirlenmi olan deer kavram, o zaman olduu gibi bugn de sosyal adaleti ekonomiler iin elimizde olan en baarl lm sistemi olma zelliine sahiptin Ulalan teknik gelimilik dzeyi, tarihsel olarak iki seenee indirgenmi olan deer ya da iktidarfiyatnn, buna ek olarak olas nesnel gstergeler (indikatr) olma ynnde kendilerini gelitirmelerine yol at. Artk gnmzde iinde bilimsel bilgi ve iletiimin yer almad hibir rn ya da hizmet retilmedii iin, daha da tesi, bilgiler bits ve 4bytes9 zerinden nitel olarak llebilir olduklarndan, ayn ekilde toplumsal retimin bu genellikle vazgeilmez kaynaklar pekala bir l aygt ve ekonomik hesaplama birimi olarak hizmet grebilirler.
47 Ayn ekilde zaman kavramnn, mekan ve hz arasndaki ili-kisiyi anlatmas gibi, hz da mekan ve zaman arasndaki ilikiyi ve mekansal uzaklk da zamanla hz arasndaki ilikiyi anlatr. 155

Zaman girdisinin (deer) ya da bilgi girdisinin (bytes) yannda hi kukusuz her rn ilgilendiren enerji kotas da nesnelletirici bir lm birimi olarak kullanlabilirdi. Zaman girdisi, deiken hesaplama birimlerinden yana ya da onlara kar tm yararc ve kuramsal veriler lp biildiinde, gncelliinden hibir ey yitirmeden gelecein dorudan demokrasisinin edeerli-ekonomisi iin en verimli hesaplama zeminini oluturur. lmnden ksa bir sre nce Arno Peters, hatr saylr bir biimde deer kalklnn anlalmasndaki retsel (didaktik) sorunu gelitirdi. Balangta Wassily Leontieff tarafndan gelitirilmi olan ve karmak boyutlu, dnml bamllk ve ztlk ilikilerini nitel anlamda hesaplama olana sunan girdi-kt-matrisi (Input-Output-Matrzen) nin yamsra, bir iletmenin retiminin dierine Dr ya trm girdisi olarak kullanm, bilim insanlarnn iw ym mn Ocak aynda bir matris (matrix) gelitirmelerine yol at; yle ki bu matris, herhangi bir rnn deerinin nesap lanabilme olanan yaratt. Petersin, kendisinin de Peters-Gl48 olarak adlandrd bu rnek (paradigma), r nn toplam deerini oluturan, edeerli-ekonominin deer hesaplamalar iin retime katks zorunlu etmenleri net ve anlalr klar. Petersin matrisi (Peters-Gl), nesnel deerin hesaplan masna ilikin kuramsal sorunun ortaya konulmasnda Wassily Leontieffin olaanst yenilikleri gibi sonuta benzer matematiksel bir biime gtryor olsa da, Rus matematikinin girdi-kt-tablolarndan (IOT), belirgin lde daha retsel (didaktik) bir biimdedir.
48 Uzun tartmalardan ve deneylerden sonra Arno Peters, dnya sorunsaln Peters-Gl ile grafik olarak gsterme dncesine kaplm ve beni sabahn 7.00sinde Meksiko ehrinde telefonla arad ve dedi ki: Bay Dieterich, bugn uzun zamandan beri ilk kez Eureka! (Buldum!) yazdm gnlme. Ne yazk ki ok erken bir lmle aramzdan ayrld ve varlndan ok sonralar Gttingenden puk-alan Stefan Rehfus araclyla haberdar olduumuz sko Okulu ile srdrmek istedii ortak almay sona erdremedi. Hi kukusuz Cockshott/Cottrell, Carsten Stahmer ve Latin Amerikal yazarlar ile dorudan ve youn bir alma iine girebilseydi kuramn ok hzl bir biimde gelitirebilirdi. Kuram Almanyada da bu nedenle pek fazla gelitirilemedi, nk Arno Petersin Bremer niversitesi tarafndan sunulmas beklenen kurumsal desteklenii gerekleemedi. 156

Bu retsel ve deneme-yanlmah etki, unlarla salanr. 1. rnn en son deerini saptayan kaytlarn (deflerin) rgtlenmesi, rn ve hizmetlerin hatr saylr oran-da olmas iin girdilerin saysnn neredeyse sonsuz ok-lukta olmas, bir ember-model inde anlalabilirlii dana da kolaylatrn Bu bilgiden nemli yntemsel karanlar yaplr. 2. Matris, kolay anlalr bir biimde tm retim etmen lerlnin ikiye indirgenmesini salar, klasik ekonomi ve onun emein canl ya da cisimlemi biimiyle yalnzca deer yaratmas, dolaysyla deer aktarabilmesi talebi le uyum iinde olarak. 3. Peters-Gl, tek tek her retim etmeninin zaman olarak belirlenebildii kesinlik derecesinin emein canl ya da cisimlemi emek olup olmadna bal olduunu ortaya koyan Modem ekonominin tm retim sreleri-zaman vektrne dayand in, canl emein zamanlan (deerleri) -matrisin st yarsnda gsterilen-neredeyse % 100e yaklaan bir kesinlik derecesiyle hesaplanabilir. Katk pay bakmndan yeni rne dahil olan cisimlemi emek (makineler, aletler, mekanlar vs.) olgusunun deer hesaplamas, biraz daha karmaktr ve tahmin yntemlerini gerekli klar; zamanmzda kullanlan deer eksiltme tablolarnn (amortisman) hesaplama temeline benzer olan bu yntemler, yeterince kabul edilebilir isabette deerler ortaya karmaktadr. 4. Yeni Tarihsel Projenln ilk aamasnda (bugn), lm sreci, lemleme ve-nesnel deerin aralatrlmas ve ardndan kusursuz lmlerin bir egdmnn salanmas, keyfi olmayan deerlendirmelerin gerekliliini ortaya koyuyor. Bu soran, yine de lk bakta grndnden daha az bir neme sahiptir ve bunun nedeni vardr: a) Sreklilik ieren metalarda canl emein t aamasnda olan kesin deeri t1 aamasndaki cisimlemi emein kesin deerine dnr, bunun ardndan- da tahmini deerler alan dereceli olarak hesaplamalarda aza indirgenmeye balar;
157

b) burjuva ekonomisinin demokrasi kart, gce dayal yollarla ve sklkla keyfi saptanan fiyatlaryla karlatrldnda, gei dnemindeki edeerll-ekonomlnin bir ksm kesin bir ksm tahmin yrterek saptad deer, daha adil, daha demokratik ve daha ahlakl bir ekonomiye doru nitel bir sramann yaklamakta olduunu sergiler; c) genellikle ampirik bir olgunun nesnel parametresinin (saysal deer) matematiksel hesaplamasnda tahmini deer kullanm yararc bir karardn Zorunlu konfidens aral, gvenlik derecesi ve resmi istatistiklerdeki hata riskleri, uygulamal deerlendirmenin genel bilgiye dahil olarak dnlm bir ilevidir. Bir narkoz maddesinin retiminde rnein, varsayalm ki, ksrk urubu retimi ile karlatracak olursak ok yksek boyutlu bir istatistik gvenlik derecesi zorunludur. 5. Soyut olarak deer olgusu, tmevarm ya da tmden gelim yntemleriyle de hesaplanabilir. Byleyken byk olaslkla en son rnn kesin deerini karmak iin her kaydn greceli deerini toplayp sralayan tmevarm, tmdengelimden daha az ilevseldir. rnein bir rnn ya da hizmetin gnlk, aylk, yllk retim deerinin hesaplan masnda para bana ortalama deerlerde rnn disagregaflar gzlemlenir. 6. Peters-Gl ve Stahmer, Cottrell ve Cockshottun ona uygun almalaryla birlikte post-kapitalist toplum kuram iindeki yapsal-ve kuramsal eksiklik kapanyor; nk bununla birlikte yeni ekonominin kurumsallamas alt-kurum ya da alt-sistem yoluyla tanmlanmay srdrebilir: 1. Burjuvazinin biimsel demokrasisi tarafndan olumsuzlanan, ekonomi alanndaki halk egemenliinin yeniden kuru lup gereklemesini salayan demokratik mikro ve makro planlama; 2. ada matematik ve iletiimbilim aracly la rn ve hizmetlerin nesnel deerlerinin hesaplanmas; 3. Meta ve hizmetlerin, edeerlik ilkesiyle uyum iinde ada letli deiimi (takas).
158

Peters-Gl

rs Supplie

159

Karmak Emek

Nesnel deer, edeer ve temel demokratik planlamann ekonomiksiyasal biimlenme ilkeleri hi kukuya yer brakmayacak biimde gelecein daha adil bir ekonomisinin temel eksenleridir. Bunlar, Arno Peters tarafndan blmler halinde klasik biimi iinde dile getirildiler, yani katlmc demokrasinin snfsz toplumunda varolmalar gerektii gibi. Gelgeldim btn emarelerin de gsterdii gibi, kapitalizmden yeni uygarla doru gei srecinde kapitalizm kart gler, bir kez daha baarszla uramak istemiyorlarsa eer, sz edilen bu ilkelerin oluum zelliklerini gereki olarak tm dnyay kapsayan byk emperyalist bloklar ve onlarn oligarileriyle sistem atmalarn ngren koullar altnda hesaba katmakla ykmldrler. Bir sistemin sona erdirili biimi, kendisinden nceki, mekan ve zamana tabi olan kurallarn nesnel geliim srecine baldr. Elbette zaman, kuvantum evrenin dnda, hep ayn hzla hep ayn ynde, gemiten gelecee doru aktndan, kar karya kaldmz bu zaman-mekan koullarn bir srama ile geememekte, tersine o koullar birer planlama deeri olarak, uygun tarihsel projelere katlmak zorundadr, tpk Leninin rnein Yeni Ekonomi Politikle ya da tarm programnn kabul ile gsterdii gibi. Kapitalist olmayan ekonominin biraz nce deindiimiz oluum ilkesi iin geerli olan ey, kuramsal ileminin ve katlmc demokrasiye gei aamalarndaki uygulamaya ynelik ilerliinin esnekliidir, yani varaca son biim olan snfsz toplum karsnda, maddeci-diyalektik olarak uygulanabilir olmak zorunda oluudur. rnein bu basit ve karmak emein dllendirme uygulamas iin de geerlidir. Arno Peters tarafndan ne srlen kat edeerlik ya da basit ve karmak emein cretlendirilmesinde mutlak eitlik ilkesi, gei srecinin karma ekonomisinde gereki bir anlamda srdrlemez, nk kapitalizmde insan karakterinin durumu -belki de insanbilimsel (antropolojik) doaspek hesaba katlmaz, tpk g peinde koma ve g
160

istismar, kskanlk, rvet eilimleri, kendini sevme, otorite ve tketim dknl ve maddi ekiciliklerin anlam gibi. te btn bunlar, bireysel ve toplumsal emek reticilii zerinde olumlu ya da olumsuz etkileri olan etmenlerdir, bu nedenle de sosyalist dnem iin ekonomik etmen olarak byk nem tarlar. Bu adan Sovyetler Birlii ve Demokratik Almanya Cumhuriyeti DDRden edinilen deneyimler ayr bir neme sahiptirler; o deneyimler, romantik dnmeyi ya da nesnel ztlklar iindeki ilikilerde tarihsel olarak aklanabilir adalet talebinin uygulanan ekonomi politii belirlemesini engelleyebilirler. Bu sorunsaln en nemli ama ayn zamanda en karmak yanlarndan biri, bir igcnn reticilii ile onun maddi olarak cretlendirilmesi arasndaki ilikidir; yan u sorudur: Daha yksek bir bireysel retkenlik dzeyine anp olan A alan, B alan karsnda, sarfettkler mesai saatleri ayn olduu halde, A alan ne zaman daha yksek bir ikramiye alabilir? Bu sorunu zmek iin, yksek retkenlik durumunda daha iyi creti onaylayan, dolaysyla reddeden en azindan iki tip durum ya da deike ayrmsanmak zorundadr. alanlarn genellikle deiken olan verimlilik dzeyleri, birok znel ve nesnel koula baldr, bunlardan bazlar, gelikin teknik donanm ve i rgtlenmesi, daha iyi profesyonel eitim, daha iyi yaam kapasiteleri, baarya bal cret, disiplin ve kiisel alma girikenlii ve reticinin dolaysz istenleri gibi olgulardr. Eer alan Ann yksek reticilii kendi kiisel kazanm ise, yani eilimi, profesyonel eitimi, biimsel renimi, titizlik, disiplin, isten vs. yuksek reticiliinin kayna ise, ald bir gnlk cretin taban deeri zerinden ek bir ikramiye almal mdr? Sekiz saat almsa ve toplumsal deerler yaratmsa eer, ona rnein dokuz saatlik cret denmeli mi? Sonra hangi alan topluluktan bu ekstra bonusu kesmek gerekirdi, nk toplumun tm asndan retim ve hizmetlerin yalnzca snrl bir miktar datlmak zere hazr bulunmakta ise eer? Buna karlk, Ann yksek reticilii, kendisi ve kiisel kazanc ile rtmeyen deikeler sonucunda gerekleiyorsa rnein, fiziksel olarak daha ilek bir yata olmak, daha iyi bir retim tekniine sahip olmak, etnik (Kafkasyal genetik grnts) ya da corafi olarak
161

ayrcalkl bir toplulua (Birinci Dnya Ekonomisi) ya da ayrcalk bir cinsiyete (cinsel ncelik) ait olmak o zaman bunlar, taban cretten daha elverili bir cretlendirmeyi hak etmesini hakl gster mez mi? ayet bu yaplrsa, rnein yalca bir kii, daha dk dzeyli reticiliinden dolay, hi suu olmad ve stelik bu koullarn kaldrlmas kendi etki alannn dnda kald halde cezalandrlm olurdu. Adil cretlendirae sorununa ek olarak ayn zamanda, a r derecede zor ya da salk iin tehlike oluturan alma koullan da hesaba katlmak, zorundadr. eker kam plan-tajnda alan bir ii, bir temizlik iisi ya da bir madenci, klimal bir broda kolay fiziksel iler yapan birine gre baz ek ikramiyeler daha fazla tatil, daha iyi yemek, tehlike zamm vs. almaldr. Petersin ne srd sav, bu tip cretlerin hesaplamasnn nesnel deerinin tesinde zorunlu olarak znel olaca, kukusuz dorudur; nk bir mhendisin iki katn rettii ve bir mekanikerden 1,8 ya da 2,2 kat daha fazla kazanmas gerektiini gsteren bir tanmlama (modus/usul) yoktun Taban deerinin bu arpan kanlmaz olarak zneldir ve byle olduu iin de rvet ve adaletsizlik iin de olas bir tehlike oluturur. Elbette reticilerin ve kamusal denetim organlarnn buna uygun olarak demokratik denetimi ile. gei toplumunun bu sorunu, az gelimi ile yksek teknie sahip toplumlar arasndaki gelir farkllklarndan kaynaklanan ve emperyalizmin resmi bavuru programlaryla sistemli bir biimde glendirilen brain drainden (beyin g) kaynaklanan sorunlara gre belirli bir ayrcalk tar. Beyin g olgusu, kapitalist olmayan yolu seen tm toplumsal projelere kar, tpk tarihsel olarak DDR ve Kbada olduu gibi yaand. Bireysel adalet olgusunun yansra, doal olarak cret farkllklar, igcnn dalmnda (allokation) btnsel ekonomi iinde merkezi nemde bir ileve sahiptir. Her modern toplumun sekinleri, deikenlik ieren uyarclarn (stimuli) egdmn hizmetinde toplar; pazar ekonomisine bask uygulama (rnein isizlik) ve alma yasas kaynakl zorlamalar (isizlik yardmnn koullar, sosyal yardm vs.), ister sanayilemenin, ister teknik gelmenm ya da sosyal devletin yklmasnn bir sonucu olsun, tm bunlar alan nfusu sermaye birikiminin buyruklarnn klesi olmaya indirger.
162

Gerekte yaanan (reel) sosyalizmde ii yetiminin en nemli kolu olan, yaam kerten iten karma olgusu uygulamadan kaldrld iin, bavurulan yntem olarak geriye yalnzca ynetimle ilgili baz nlemler ya da cret indirimi kalmt. Stalincilie veda edilmesiyle birlikte zorlama ynetimsel nlemler (zorla altrma) de byk lde dmt, yle ki, Marksa konulan, a) biricik geim kayna olarak i, b) tm ilere eit muamele gibi iki ilke yalnzca deiimli bir biimde gerekletirilebiliyordu; basit ve karmak emek iin maa farkllklanyla. Bundan dolay kapitalist homo economicus olgusundan, gelecein demokrasisinin etik insanna bir gei yapmakszn varmaya almak pek gereki saylmaz. Marks ve Engelsde bu sorun, basit ve karmak emek kavramlar iinde ele alnd ve daha sonra reel sosyalizm uygulamalarnda kanmzca byk lde zld. kinci deiimlilik, orta lekli reticilik kavram le ilintilidir. Krematistik (kazanbilim/para yapma sanat) iinde, reticilii ulusal ya da uluslararas ortalamann altna den ekonomik znenin eilimi, ortadan kaldrlma ynndedir, ncelikli olarak bunalm dnemlerinde. Bu u anlama gelir: Krematistikde retim maliyetleri, ilkesel olarak ulalm olan reticilik, oran asndan kresel ekonominin her zamannda ve her asnda gereki bir izgi sergilerler, ayn zamanda para kurlarndaki ilikilerin, mttefik lkelerin para yardmlarnn, koullandrlm istatistiklerin bir sonucu olan pratik hesaplama soranlar hi azm-sanmyor olsa da. Demokratik planl ekonomi iin benzer bir standart gereklidir orta lekli verimlilik bu, her ekonomik birimin etkililik dzeyini, kt olan kaynaklar israf etmemek iin ncelikli olarak bir giriimin etkililik dzeyini belirli bir nesnellik iinde deerlendirilmesine olanak verin Szkonu-su bu ortalama verimlilik (retkenlik), demokratik bir bildirimle, edeerli-ekonominin temel ilkelerinden biri olarak Marksn kapitalist ekonominin deer yasas olarak adlandrd olgunun yerine geebilirdi.
163

Bir Ekonomi Ne Zaman Sosyalist Olur?

1. Sosyalizmin Taktik ve Stratejik Tanmlamas Uygulamadaki zorunluluklar, komnizmin stratejik olarak ulalacak en son hedef oluu kapsamnda, sosyalist inann aamalar nndeki ykmllkleri belirlemek, zaman zaman sosyalist devlet yneticilerini kapitalist olmayan geliimde varlan konuma ynelik olarak yararc (prag-matik) zmler almaya zorlad. Bu devirli (periodik) saptamalar, mantksal anlamda salt taktik tanmlamalard ve sosyalizmin kurulu almalarna katlan tm aktrlerin, yani parti, ynlar ve devletin dzenli olarak deien ilikilere uyum salamas iin bir zorunluluk oluturuyordu. Sovyetler Birliini bir tarm lkesi olma konumundan bir sanayi lkesine dntrme ura, rnein 1920 Araln da Lenini 8. Rus Sovyetleri Kongresi yelerine Rusyann Elektriklendirilmesi Resmi Kurulunun bir plan taslan (GOELRO) sunmaya itmitir. zerinde 2005 den fazla bilim insan ve teknisyenin alt ve iki yl sonra da uygulanmasna geilen bu proje, Lenin tarafndan u tarihsel szlerle dile getirilmitir: Komnizm, Sovyet iktidar ve tm lkenin elektriklendirilmesidir. Ocak 1923de Sovyet gerekliinin durum betimlemesi ve sosyalist inann ekim noktas deiti: u an gelinen noktada hakl olarak diyebiliriz ki diye yazyor Lenin, bizim iin kooperatiflerin gelimesi () sosyalizmin gelimesi le zdetir.49 Bundan krk yl getikten sonra Kuruef, karikatrize edilmi bir biimde Sovyet sosyalizminin stnln ve onun ng-rlebllen komnizme gei idealini, ABD karsnda Sovyetlerdekl daha yksek olan et tketimi ltyle aklyordu, tabiri caiz ise, Gula-Komnizmi50 ile.
49 V. I. Lenin, Kooperatifler zerine, Editoral Progreso, Moskova 1984, S. 34 50 Gula: Almanya ve baz Avrupa lkelerinde ok sevilen, domuz kymasndan yaplan bir eit orba. 164

Maonun ileriye byk sramas da in devriminde benzer bir rol oynad. 1958 ylnda balad ve in Halk Cumhuriyeti, 15 yl inde ylesi bir gelikinlik dzeyine ulat ki, ngilterenin kii bana den ar sanayi retimini bile geti Kzl Bayrak ad verilen program, yani ada ve geleneksel retim yntemlerinin ayn anda kullanm araclyla sanayi ve tahmin annda geliiminin salanmas, yerel, merkezilememl kk sanayi kollar zerinden basit kullanm metalanyla krsal kesimin gereksinimlerinin karlanmas, retim savalar, rnein elik retiminde younlatrlm emek odakl gelime politikas, emein askerselletlrllmesi ve geleneksel aile sisteminin zayflatlmasyla zorunlu olarak tarmsal retim kooperatiflerinin, topluluklarn ve fabrikalarn byk halk komnlerinde toplanmas, te btn bunlar in devriminin komnizme doru yapaca sramay hazrlamas gereken nlemlerdi. Gelgelelim ileriye doru byk srama, toplumsal olarak komnizmin bir n aamasyla son bulmad, tersine sistemin derinliklerine doru uzanan daha sonra kltr devrimi zerinden en sonunda zaman Deng Siyao Plngln refor-mlzmlyle belirlenen, yani sonu inin kanlmaz olarak 21. yzyln kapitalizmine saplanmas olacak olan pazar ekonomlsince gdmlenen bir modernleme yolunun yerletirilmesiyle yapsal bir bunalmla sonuland. Maonun sosyalizmi nesnel olarak uygun olmayan koullar iinde Istenl (volontarist) bir nitel srama araclyla, acmasz bir demokrasi-dlk inde mitsizce lerletme urann akla yakn aklamas yalnzca, devrimci dnmn dinamik gcnn sosyalizm ncesi gerekliin bir duraksama annda yenileceini gren byk bir diyalektik dnrnn aczi ile yaplabilir. Ayn ekilde Leninde de Maonun balca politik hedefi olan, partinin dolaysyla Sovyetler iktidarnn tepeden aaya denetimi altnda kyl ynlarnn baml uyumunun salanmas amac gdlr. Devrimci diktatrlk ve halkn ounluunun buna tabi oluu, ynlarn evrimsel anlamda ve kararlara katlmc olarak uyum salamasnn yerini ald, nk gerek demokrasi biimleri ve kuramlarnn gelimesinin yaratt sonular ldrc derecede uzun zaman dilimlerine yaylyordu; partide, devlette ve ynlarda.
165

Venezelladaki Bolivarc devrim, 21. yzyln sosyalizmi kavramn Latin Amerikan dnm dinamiklerinin merkezine yerletirme abas gden kendi deneyim srecinde benzer bir uygulama basks altna girdi. Yksek ulema snf gibi ounluun azmsanamayacak bir ksm olan generallerin byk ounluu tekelci medya aralar ve orta snflarn nemli bir kesiti gibi komnizm kart glerce uygulanan bask, Hugo Chavezi sosyalizmdi ncelikli ola rak hristiyan ya da Bolivarc sosyalizm olarak tanmlamaya gtrd. Burada szkonusu olan ey, yeni batan bir taktik tanmlamadr, u anda daha kktenci bir tanmlamay kaldramayan g dengelerine verilmi bir dn yani. Taktik tanmlama, nk Simon Bolivarn uygarlk modeli yzyln dnndeki Avrupa burjuvazisininki ile ededi, ilerici etik ve metafizik olgusunun tesine gidemeyen sann tarihsel projesiydi. Sosyalizmin byk ustalarnn taktik tanmlamalar ve onlarn gnmzdeki kaba Markslarca diyalektik d yazlara dnmesi, bugn arlkl olarak bu akmlarda ska rastland gibi, Marks ve Engelsin post-kapitalist uygarln zne ilikin yaptklar saptamalarn pek fazla dikkate alnmay, bir ekonominin sosyalist nitelii ile ilgili tartmalarn ounlukla ipe sapa gelmez olmasna yol ayor ve kapitalizm kart uygulamaya ok az katk salyor. Kapitalizm kart bir dnya bilincinin ve bir dnya z nesinin olumas, kapitalist ve sosyalist retim ilikileri arasndaki nitel farkllklarn bilgisi edinilmeden olas deildir, Yalnzca sosyalist ekonominin stratejik tanmlamasnn merkezi eleri aklk kazanrsa eer, ekonomik gerekliin yanl anlalan yorumlan, rnein keynesi pazar ekonomisi, sosyalist pazar ekonomisi, fiyat-maliyet mekanizmalar zerine mdahalede bulunan merkezi-yne-timli-ekonomi anlayndaki sistemlerle ya da hristiyan etik anlayndan esinlenen pazar ekonomilerinin sosyalizmle kartrlmasnn nne geilebilir, Sosyalist ekonomi ve toplumun burjuva olmayan snfsal nitelii, ancak aadaki lt yerine getirebilirse rayna oturur ve sreklilik kazanarak salamlatnlabilir:
166

1. Halkn makroekonomik adan deikenlik ieren etmenlere ynelik gereki ekonomik karar alabilmesi, 2. Ulusal ekonominin deer (zaman girdisi) ve deer dengi deiim (edeerlik) zerine mdahalesi, 3. letme ve topluluk dzleminde, yani mikroekonomik srelerde gittike artan zerklik. 2. ounluun Makroekonomik Srelerde Gerek Demokratik Etkileri Ekonomik demokrasi, vatandalarn ounluunun kendi yaam kalitelerini hatr saylr bir biimde etkileyen ekonomik saysal deerler zerinde gerek anlamda etki sahibi olmalarn art koar. Bu saysal deerlere dierlerinin yansra devlet btesi, sektrel ve ulusal yatrm kota-lan, vergi kotalar, ya da enerji ve su gibi stratejik ekonomi alanlarnda kamu-hukuksal mlkiyet biimleri ve ayn ekilde nem tayan uluslararas szlemeler, serbest ticaret anlamalar, blgesel devletlerle varlan kararlar (rnein Avrupa Birlii), Uluslararas Para Fonu, Dnya Bankas, Dnya Ticaret rgt gibi ekonomi ve fit-ans kurumlar karar verir. Deindiimiz bu demokratik denetimlerin hayata geirilmesi ve somut biimi, gereki anlamda aamalar halinde, yerel ve ulusal verilerle uyum iinde uygulanmaldr. Devlet btesi, belki de en kolay biimde demokratik bir tartma ve karar alma sreci iine katlabilecek bir saysal deerdir Bu ileyi olduka basittin Deiken bte giriimleri birka ay boyunca nemli bileenleri iinde resmi ya da zel medya kanallarnda (televizyon, radyo vs.) tar tmaya alr ve elektronik bir halkoyu ile kararlatrlr. Bte paralar, halk tarafndan oluturulan toplumun btncl zenginliini gsterdii iin, uygun ya da uygunsuz datlp datlmad, tm. vatandalar iin dolayl (emeklilik maann ykseklii) ya da dolaysz (faiz oranlan, isizlik) sonular tamas bakmndan bu denetimin meruluu hi kuku gtrmez. Ayn ey, halk tarafndan denetimi her demokratik retim biimi iin balayc olan dier saysal deerler iin de geerlidir.
167

Brezilya i Partisi (PT), birok yldan beri belediyelerde, belediye ynetimine sunarak bu szkonusu katlmc bteyi uygulamaktadr. Model isabetli, gelgeldim yeter siz, nk burjuva devletinin ynetimini elinde tutan politik snfn ekonomik gc belediye dzleminde deil genel bte dzlemindedir. Anayasal gler dalmnda, ulusal yrtme yetkisini kendine ayran soylular ile parlamenter denetimin tekelinin yrtme giderleri zerine karar hakkn elinde tutan burjuvazi arasndaki tarihsel rnek ok aktn Burjuvazi barut iin ayrlan bteyi onaylamazsa, kraln toplan tfekleri neylesin? 3. Ekonominle nemli Sektrleri Deer zerinden Ynetilmelidir Sosyalist ekonomi politiin ikinci lt, pazar ekonomisi sisteminin mantn krma zorunluluu ile ilintilidir; rnlerde kendini gsteren emek pay, doal olarak demokratik biimde konan retim ve tketim hedefleriyle birlikte adm adm fyat-kr mekanizmasnn yerine denk olann ayn deerle deitirildii deer hesab gemelidir. Ekonomik mantn aamal ve ngrlen bir biimde bir dierinin yerini almas, pazar ekonomisi ile edeerli ekonomi arasnda bir birlikteliin yaand uzun bir dnemi art koan Buna bal olarak da fiyat ve deer gibi deiken ekonomik hesaplama birimlerinin karlatnlabilir (ortak llr) olma olasln da; hem ulusal hem de uluslararas dzeyde. Bu sorun, burjuva ve Marks kkenli deer kuramlarnn dorudan bir tartmasna yol aar. Burjuva yazarlar iin fiyatlarn tesinde nesnel deerlerin varl geerlilik tamaz Fiyatlar, azalan kaynaklarn egdmnn (allokation) keyfi saysal deerleri deil, kompetitif (rekabeti) retim maliyetlerinin tm ekonomiyi kapsayan sonulardr, humankapitali (insani sermaye), arz ve talebi (sunu ve istem) olduu gibi, znel ncelikleri de katarak. Ekonomi politiin ierdii anlamda nesnel deerler olmadndan dolay, pazar ekonomisinde ekonomik adaletin biricik nesnel etmeni olarak yalnzca fiyat bir grev stlenebilir, nk o a) bireysel olarak ekonomik zneler tarafndan belirlenemez, b) iki ekonomik znenin gnll al veri kararnn bir sonucudur.
168

Serbest kararlatrlan fiyatlar sonuta tm taraflar iin adil ve avantajldr; ayrca ona uygulanacak her trl devlet mdahalesi bu gereklii yalnzca ktye doru deitirebilir. Marks, ekonomi politikte kullanm deeri, deer ve deiim deeri kavramlarn gelitirdi. Kullanm deeri, bir rnn bir gereksinimi doyurabilme yetiidir; deer, nicel birimlere indirgenmi bir zamandr, rnein yirmi dakika, bir saat, iki gn vs. gibi bir kullanm deerinin retimi iin gerekli olan sredir ve deiim deeri ise deerin zorunlu anlatm biimi ya da grnt biimidir, tpk kendisini somut deiim srasnda bildirdii gibi. Bir rnn nesnel deeri, buna gre retilmesi iin toplumda zorunlu olarak grlen ortalama emektir (alma sresi); iki maln adil bir deiimi, ayn byklkteki iki emein deiimidir, ayn fiyat byklklerinin deil. te bir ekonomik hesaplama birimi olan fiyat ile bir dier ekonomik hesaplama birimi olan deer arasndaki bu nitel farkllk, ekonomide kafalar kartran, fiyatlarn pazar ekonomisi iinde deerleri orannda salnd kan-syla yani tabiri caizse fiyatlarn deerlerdeki sarsntnn merkez ssn ortaya koyduklar dncesi ile karartld. Fiyatlar, deerin tersine bugn deerle ilgisi az olan znel byklklerdir. Bunun nedeni vardr: 1. Fiyatlar, farkl ekonomik blgeler arasndaki kur oranlarna tabi olan parayla ilgili anlatmlardr. rnein Volkswagen firmasnda alan bir iinin on dakikalk emeinin parasal fiyat, diyelim ki, be dolardr, onun Meksikal arkadamnki ise 50 sent. Teknik ve i rgtlenmesi genellikle benzer olduu iin, benzer lde bir alma sresi sarfedilir (zaman girdisi) bu da on dakikadr ve parasal byklkle on katlk bir farktr sz konusu olan. 2. Artan teknoloji, sendikalarn canna okun mas ve gnmz ekonomisindeki kreselleme canl emein srekli olarak gerilemesine yol amaktadr. 3. Fiyatlar ounlukla k ekonomik zne arasndaki balamn bir sonucudur.
169

Daha byk ekonomik, politik, kltrel ve askersel gce sahip olan zne, fiyatlar belirlen Bu ilk hammadde almndan, yan tamamlanm rnlerin fiyat belirlemesinden alanlarn maalarna dek, ulam giderleri ve byk tccarlara sat fiyatlarna dek uzanr. Pazar ekonomisinde fiyat, banka soygununda, tabanca gibidir. Bankada silah elinde tutan, parasal zenginlii alr; pazar ekonomisinde fiyatlar belirleyen, toplumsal artk-rn ile gcne g katar. Fiyatlar, krematistikte (kazanbilim) toplumsal zenginliin yasallatrlm kamulatrlmasndan baka bir ey deildir. Bu, gerekte ekonominin sekinlerinin en belirgin olan zenginleme mekanizmasdr ve byleler! olarak Adolf Hitler'in demokrasi ile ilgisi ne dzeyde ise, onlarn da adalet ve uzla ile ilgileri o dzeydedir. Edeerli ekonomi, pazar ekonomisi ile ilk birliktelik aamasnda demek ki gemiin krematistik ekonomisi ile gelecein sosyalist ortaklamac ekonomisi arasnda deiimi olanakl klan bir ortak-lekkalkl edinmek zorun dadr. Aslnda bu, tm ekonomi trleri retim lei olarak "zamana dayandndan, sorun yaratmaz. Yalnzca krematistikin znel fiyat zorbal deer ekonomisinin sarsnt snrlarm kefetme sevdasna kaplma hatasna gtrmemelidir. Bu ne zorunlu ne de anlamldr zaten, nk sz konusu olan nitel anlamda iki deiik retim biimidir; deiik dnemlere ait olan ve bunun sonucu olarak da, tpk Marks'm nceden rettii gibi, aralarndaki en can alc farkn da artk-emek olgusunun dalm (appropriation) biiminde kendi gsterdii: Krematistikte zorla kabul ettirilmi fiyat zerinden ve sekinler yararna oluu, buna karlk edeerli ekonomide ise deer zerinden llen emekle kazan ve onun tm vatandalarca herkes yararna demokratik kullanmdr. 4. alanlarn Mkroekoeomk Anayasal Kararlar Sosyalist ekonominin nc lt olan letme dzleminde gerek demokratik karar alma olgusu bizi, ekonomi tarihinin en ok tartlan olgularndan birine gtryor: Marks tarafndan art deer oran olarak
170

tanmlanan art deer (m) ve deiken sermaye (v) arasndaki ilikiye. Art-deerden Marksn anlad ey, deer kategorilerinde (zaman) tanmlanan art emek ve deiken sermaye, genel anlamyla alann yaamn srdrebilmesi iin denmesi gerekendir (cret), yani zorunlu emektir. Art-deer ile deiken sermaye arasndaki oranlama, artemek ile zorunluemek arasndaki oranlamayla ayndr, yalnzca nesneletirilmi, dieri de akc-emek biimini almtr Marksn dile getirdii biimiyle Art-deer-oran bundan dolay kapital tarafndan emek-gcnn ya da kapitalistler tarafndan iinin smrlmesinln en kesin tanmlamasdr51. Birincisinin temelinde yatan art-emek oran (zorlu emee gre kazanca ynelik emek), buna gre, ynetimi dolaysz olarak reticilerin elinde bulunmayan, gerek demokratik olmayan her ekonomik toplumsal oluumda emek-gcnn ekonominin sekinleri tarafndan smrlme orannn en kesin anlatmdr. Marks ve Engelsin birlikte ortaya kardklar bu toplumsal iliki, Komnist Manifestonun o nl snflarn tarihi her zaman snf mcadelelerinin tarihi olmutur cmlesinin odan oluturur. Bu, snfl toplumlarla snfl olmayan toplumlar arasndaki ayrlk izgisini de tanmlad gibi onun yerli yerine oturtulmas da sosyalist bir toplumda btncl siyasal-toplumsal ya da kolektif-znel dzlemde o ekonominin sosyalist olup olmadnn kararn verir. te tam da bundan dolay sosyalist ekonominin kurtulu sorunsal arlkl olarak retim aralarnn mlkiyet biimlerinde deil merkezi devlet ynetimi ya da refah ynelimli nlemler tersine reticilerin dolaysz olarak emeklerinin smrlme oranlan zerinde, yani art-emek-oran zerinde demokratik zerklik sahibi olmalardr. Bu, sosyalizmdeki bilimsel emek rgtlenmesi ile kapitalist Taylorculuk arasndaki en can alc farkllktr. Ekonomilerin her ikisi de buyrukla ykselen bir retkenlik ile srdrlr, doal olarak edeerliekonomide alann kendisi bir zne olarak art-emek-oran zerinde
51 Karl Marks, Friedrich Engels, Marks Engels Werke, Dletz Verlag, Berlin, 1979, 23. cilt, S. 232 171

karar hakkna sahiptir, buna karlk kapitalizmde byk giriimcilerin koyduu smr yasalarnn bir nesnesinden baka bir ey deildir. Dorudan reticilerin smrlme oranlar, gerek demokratik ekonomilerde yanzca kendileri tarafndan belirlenebilir. Sistemin nesnel koullaryla uyum iinde. Hibir ekilde bir mlkiyet biimi ha demeyle kendi znel karlarnn gvenliini garantileyemez. Roma'nn kleci ekonomisinde dorudan reticilerin (kleler) karsna art-emei tanmlayan bir g olarak Latifundistler ve Mayardomolar (derebeyleri, aalar) kartld, daha sonra feodalizmde dnyevi ve dini byk araziler zerinde ayn eyler yaand ve buna ek olarak Paraguaydaki yezidi misyonlarnda da; erken kapitalizmde bunlar kk mlk sahipleriydi, mlkiyet, iletme ve ynetim makamlarn yrtyorlard; gelikin kapitalizmde rol, ilevsel olarak birbirlerinden ayrlmaya balyor ve gerekte varolan sosyalizmde ise, alanlarn karsna d g olarak iletme ve parti yneticileri kyorlar Onlarn da planlama ve retim rakamlar tpk kapitalist iletme menejerlerinde olduu gibi pek az deitirebiliyor. Tm toplumsal ekonomik oluumlarn gnmze dek sren retim uygulamalar, ounluklan, yaplan bakmndan yukardan aa rgtlenmesiyle askeri kuramlardan pek ayrlk gstermeyen yabanclatnc alma koullarna zorlad. Burda yaklaan kapitalist igal karsnda silahl ii milislerinin ve sendikal rgtl ynlarn neden ie karmadklarnn aklayc, nemli bir olgusu sakl olmal; rnein DDR ve Sovyetler Birliinde. Sz geen o iiler neden o kurumlan savunsunlar? Geri tanmlan uyara-ca halk mlkiyetine aittiler ancak iilerin gnlk deneyimlerine gre ise yabanc ve uzaktaydlar, tpk kendilerini smren kapitalist bir fabrika gibi. Tm snfl toplumlara ortak zellii olan emein as-keriletirilmesi olgusu, ancak retici glerin yksek bir gelikinlik dzeyine ulamalan -bugn ulalm olan- ile krlabilir ve ayn ekilde edeerli bir ekonomide, iletmelerde alan nfusun bilin ve demokratik uygulamasyla.
172

5. Leninde retkenlik ve Ekonomik Demokrasi Kuramsal bir sorun olarak, Marks ve Engels, retkenlik, emein smr oran ve dorudan reticilerin zerklii ko-nulann aratrrken Lenin, yan feodal bir lkede, kapitalist retimin alt yapsna sahip olmayan, genel eitim dzeyi dk, ayn zamanda oligarik-emperyalist saldrganla maraz kalm, kapitalist-olmayan bir gei toplumunu rgtlemek gibi devasa bir grevle kar karya bulunuyordu. Bu koullar altnda kanlmaz olan ey, sosyalist gelime, demokrasi, ayn zamanda devrim iktidarnn siyasal ve askersel dzlemde savunulmas iinemek retkenliim ykseltmek, Leninci uygulamann iki odak noktasn oluturuyordu. Bu nedenle Lenin, 1918 ylnda Kapitalist toplumdan sosyalist topluma geiin asl znde yatan, politik devlerin ekonomik devler karsnda ikincil konumda yer almalardr95 diye yazyordu. Bu devler, iki temel k altnda toplanabilir: 1. retimin hesaplanmas ve denetlen , mesi ve rnn dalm () 2. Emek retkenliinin ykseltilmesi.52 Yln sonunda, tannn kalkndrlmasna ve kk bur juva tekil ekonomisinden ortaklamac toprak iletmeciliine gei zerine tm Rusya apnda bir kongrede, yapsal olmasndan dolay olumlu sonulan olan, emek retkenliine- ynelik kararlar alnd: Emek retkenlii son aamada en nemli olgudur, yeni toplumsal dzenin zaferi iin kesin belirleyici olandr. Kapitalizm, feodalizm altnda hi tannmazken bile bir emek retkenlii yaratt. Kapitalizm, nihai olarak yenilgiye uratlabilir, sosyalizm, ancak yeni ve daha yksek bir emek retkenlik salad zaman kapitalizmi gerekten nihai yenilgiye uratabilir. Bu, belirli sayda birka sektrel baarnn tesine asla geemedi, partide, devlette ve kitle rgenmelerindeki gerek demokrasinin de yokoluuyla birlikte Sovyetler Birliinin knde (implosion) ikinci belirleyici etmen oldu.
52 V. I. Lenin, Bilimsel Emek rgtlenmesi zerine, Dietz Verlag, Berlin 1971. S. 22 173

lerlemi uluslar ile karlatrldnda zaten Rus insan kt bir ii olduu iin retkenliin artrlmas yalnzca byk sanayinin maddi temelinin salamlatrlmas ile gerekletirilecektir ve elbette halkn kltrel dzeyinin ykseltilmesi ile. almay renmek kutsal bir devdir, bu dorultuda Kapitalizmin bu ynde son sz, Frederick Winslow Taylor tarafndan gelitirilen emein bilimsel rgtlenmesi (The Principles of Scientific Management, 1911) almas yararl olabilir. Taylor sistemi iinde bir araya gelenler, Kapitalizmin tm atlmlar gibi, burjuva smrsn ustalkl acmaszl ve bir dizi deerli bilimsel basanlar () Taylor sisteminin olumsuz yan, kapitalist klecilik koullarnda kullanlm olmas ve iilerden cretleri ayn kalmak kouluyla iki kat daha fazla emek kartmakt () Olumlu olan, bilimde devasa bir atlm gereklemesinin yolunu at () Sosyalizmin gerekletirilebilir oluu (bundan dolay), kapitalizmin en yeni atlmlaryla Sovyet ynetim aygt ve Sovyet iktidar arasnda bir balant kurulmasnda gstereceimiz baarlara baldr.53 Tayiorizmin olumsuz yan, Sovyet Cumhuriyetlerinin alma srelerinde yaptmz bir ksaltma ile, retimdeki yeni yntemleri kullanarak ve alanlarn emekleri hibir zarara uratlmadan daha insancl retim ilikileri ile dengelendii. Emekiler gerekli olan bir bilinle olguya yaklarlarsa eer, ite o zaman onlar tarafndan doru uygulanan Taylor sistemi, tm alanlar iin zorunlu alma sresini daha fazla ve daha byk llerde ksaltabilmenin en gvenli arac olacaktr; olduka ksa bir sre zarfnda bu grevi yerine getirebilmemizin, ksaca yle dile getirebileceimiz: Gnde alt saat bedensel alma, yetikin her vatanda iin ve drt saat devlet ynetimi iin alma ()54 Tpk Hegeldeki akim hilesi gibi, Taylorizm de bulu-usunun hi haberi olmakszn stelik onun iradesine de kar olarak ii snfnn tm toplumsal retimi kendi ellerine almasnn, tm toplumsal emei doru paylatracak ve kurala balayacak kendi ii komisyonlarn
53 Ayn yerde, S. 29 54 Ayn yerde, S. 24 174

devreye sokma srasnn gelecei anlarn hazrln yapyor. Byk retim, makineler, demiryollar, telefon, tm bunlar rgtlenmi iilerin alma srelerini (emeklerini) drt aama daha aza indirgemek iin binlerce olanak sunuyor ve bunu yaparken de bugn olduundan drt kat daha byk bir refah salamay. i komisyonlar ve ii birliklerinin yardmlaryla, toplumsal emein akl selim bir dalmnn bu ilkelerini kullanma sokacaklardr, sermaye boyunduruundaki kleliklerinden kurtulur kurtulmaz.55 Leninin kurduu, emek retkenlii ile makroekonomik ve mikroekonomik saysal deerlerin dorudan reticilerce ii komisyonlar ve ii birlikleri araclyla belirlen mesi arasndaki sosyalist ba kurulup, alan geniletilerek siyasal dzleme de tand. Kendisine yneltilen, burjuva parlamentosu ile Sovyetlerin demokratik ve sosyalist karakteri arasndaki grece farklln ne olduu sorusuna verdii karlk, herkesin ynetime katlmdr biiminde olmutur. Lenin tarafndan ngrlen ekonomik ve siyasal demok rasinin organik ilikisi, gerek bir sosyalizm kurulmadan var olamayaca gr Stalinizm dneminde szcn gerek anlamyla kntye uratld. Parti iinde kamu yaamnda demokrasinin canna okunmas yansmalarn ekonomideki retenlerin demokrasisini emekilerin yabanclatrlm yan militarist rgtlenmelerinin vekaletine dnmesi biiminde gsterdi ve bylelikle Taylorizmin o kurnaz kafasndan geriye yalnzca o korkun surat kald. Ekonomik byme oranlarna ve yksek tketim rakamlarina indirgenerek, tarihsel proje olarak sosyalizm ruhsal a-kmlm ve stnln yitirmeye yz tuttu ve sermayenin kaba pozitivist ekonomik alternatifine indirgendi. Byle olmas, sonra bilince de yansd, o bilincin sosyalist kimlii, 19179de arn klk sarayna girmeyi olanakl klan frtnann yalnzca glgesine dnmt artk. Burjuva silahlarnn yetmedii yerde, pazar ekonomisi kazand.
55 Ayn yerde, S 12. talikler bana ait. 175

SORU VE YANITLARLA 21.yy. SOSYALZM Ekonomi Smr ve Sosyal Snflar

1) Karl Marx, insanlk tarihim neden sosyal snflarn atmas olarak tanmlar? Marx ve Engels, Komnist Manifestomda (1847) son 3 bin yllk insanlk tarihini yle tanmlar: Gnmze ka- , dar btn toplumlarn tarihi snflararas mcadelenin tarihidir. zgr bireyler ve kleler, aristokratlar ve plebler, senyrler ve hizmetiler, ustalar ve memurlar tek bir cmle ile aklayacak olursak, ezenler ve ezilenler daima kar karya gelmi, bazen gizli ve bazen dorudan ve ak bir ekilde durmak bilmeden srm bu savalar, tm toplumu deitiren devrim ile ya da savaan toplumlann kyle son bulmular. Tarihin nceki dnemlerinde toplumun farkl snflarla ve kesin izgilerle birbirinden ayrldn gzlemleriz ve bu sosyal snflandrmalar basamak basamakt. Eski Romada aristokrat soylular, plebler, kleler diye karmza kyordu. Ortaada ise feodal derebeyler, kleler (vasallar), ustalar, memurlar, hizmetiler gibi zgn snfsal katmanlarn gnmzde de varolduunu gryoruz. Modern burjuva snf, feodal toplumun kyle ortaya kmtr ama snf farkn ortadan kaldramamtr. Sadece eski snflar, eski bask rejimleri ve eski sava teknikleri yerini yenilerine brakmtr. amz burjuva a, hi phesiz snflararas farkll sadece basitletirmitir. Btn toplumlar her zaman blnmeye devam ederek iki kutuplu dman yaratmtr, yani dorudan kar karya olan iki fakl snf: Burjuva ve proleterya. Evet insanln tarihini anlatan bu tanm doru bir tanmdr, smrnn varl, savalar, uluslarn birbirini ldrmesi ve toplumsal (sosyal) snflanmalar bunun delilidir ve hemen ardndan u soruyu gerektirir:
176

2) Neden snflararas sava var? Neden sorunlarm demokratik yollarla ve birbiriyle konuarak, bir anlamaya vararak zmyorlar? Sorunun karl udur: Toplumsal snflar rnein iiler, iftiler, meslek sahipleri, kk ve byk lekli iyerleri, hepsi sosyal zenginlik iin savarlar, toplumun oluturduu ekonomideki art-deer iin savarlar. zc olan ise bu savan ne yazk ki av peindeki kpek srsnn mcadelesine benzemesidir, herkesin yeterli pay alamad bu savata gl olanlar av paylarken, geriye kalanlar dlanr. nsan topluluundaki gl olan kpekler yani en gller, sekin aznlktr. Onlar kendi aralarnda art-deeri paylarken geri kalan guruba da en. kk paray brakrlar. Tm bu olanlara grev, protesto, gsteri ile ayak-lanldmda da sekin aznlk devleti kullanp onlarn zerinde bask kurarak yldrmaya .alr. Bunun iin polis ve silahl kuvvetleri de kullanabilirler diyor Marx ve Engels toplumsal snflar arasndaki mcadeleyi tanmlarken. 3) Snflararas mcadele art-deer kavgasna dnyorsa, o zaman ekonomideki art-deer denen ey nedir ve hangi ekonomik koullarda oluur? Art-rn ya da art-deeri aklayabilmek iin lk nce ekonominin ne olduunun tanmlanmas gerekir, nk ekonomik etkinlik, uaft-rn oluturur. Ekonomi yararl iler iin ya da insanlara yararl hizmetler yapabilmek iin doay dntrebilmektk Bu alma, ara-ge-re destei ve makinelerle gerekletirilir. Bu dnm, adaptasyon ve doann paylam srecinin yasal dzenlen mesine mlkiyet denir. Mlkiyet, tarihte 3 trden oluur: a) herkese ait sosyal mlk b) bazlarna ait zel mlk c) devlete ait mlk.
177

Art-retim, bazen bir i sreci sonunda beslenme, salk, barnma, eitim gibi temel ihtiyalar giderildikten son ra reticilerin elinde kalan olarak da hesaplanabilin Bu ekonomi/retim fazlasn hesaplayabilmek iin tm gider ve gerekli olan malzemeler asal retimden karlr geriye kalan art-retimdir. Gelimi bir ekonominin bir i gn iki ksmdan meydana gelir; birincisi insanlarn gcn ve bir i gn boyunca harcanan maddeleri artrmak, yeniden retim iin gerekli rn oluturmaktr ve ikincisi de art-rn retmek iindir. ihtiya olunan bir mal retmek iin harcanan zaman emek (zorunlu emek) olarak tanmlanr ve art-rn iin kullanlan alma sresine de mesai (artk-emek) denir. 4) Btn insanlk tarihi, gerek duyulan retim ve art-rn etrafnda m kuruludur? Evet, gerek budur. Nasl ki dnya gnein etrafnda dnyorsa, toplumun dinamikleri de bu ilikinin etrafnda dnp durur. Son 5-7 bin yllk insanln sosyalleme evresinin srr, taa ilk atalarmzn in9de ve Orta Douda bulunduu gnden beri ihtiya olunan emek ve art-emek ilikisinden kaynaklanr. Max ve Engels art-deer-oran ilikisine ok nem verdiklerini sylyordu unku bir toplumda alann smrlme oran derecesi ayrcalkl bir snf tarafndan ya da gc elinde tutan sekin zmre tara dan denetleniyordu. 5) Daha- nce bu terimi hi duymadm iin mdi kafam kart: Zaten Marksn kendisi, bu art-deer orannn tm kapitalist sistemin arkn ilettiini sylemiyor muydu? Evet doru, sylemiti. Bu iki forml arasnda hi fark yoktur. Marks bunu gn na kard. Eer olaya bir i sreci asndan bakarsanz daha iyi anlarsnz: htiya olunan alma saati, ayakta durabilmeniz yani geiminizi ve ihtiyalarnz salayabilmeniz iin (i srecinde
178

kullandnz malzemeler de dahil) gerek duyulan en az alma sresine, zorunlu emek denk Bu zorunlu emein zerindeki almaya ise art-emek denk rnein msr ektiiniz bir tarlanz olduunu varsayalm. Hergn bu tarlada alrsanz deneyiminizden gnde ne kadar almann gerekli olduunu bilirsiniz. rnein geinmek iin her parselde gnde drt saat kadar altnz varsayalm. Bu drt saatlik gnlk emek, sizin ayakta kalmanz iin yeterlidir; rnein her alt ayda 200 kg msr alrsnz. Daha iyi bk yaam srdrebilmek, bir araba, bir ev, birikim yapmak iin daha fazla almanz gereklidir; rnein hergn saat daha fazladan almanz gerekir. Fazla mesaiden kazandnz retim fazlas kazancnz (art-rn 100 kg msr olarak varsayalm) satp evinizi gzelletirebi-lirsiniz. 7 saatlik i gnnz iki blmden oluur; ihtiyacnz gidermek iin drt saat alma ve saat de fazladan alma ile belirli ihtiya d rn iin alrsnz. Bu du rumda ihtiya olunan msr 200 kg iken, ihtiya fazlas rn 100 kgdr. imdi de bu i srecini kapitalden (paradan) yararlanma ya da kapitalin (parann) oluum srecini Marksn dedii ekilde zmleydim. Kapitalist sistemde, irket daha fazla para kazanmak, zenginlemek iin ortaya bir para koyar. Daha fazla para kazanmak iin paray kullanp, paray dntrr. irket bu parayla alanlar ie alr. Makinalar, binalar, bir rn, hizmet oluturacak ana malzemeyi alr, ya da kiralar. Mal satar ve ana paradan kr eder. unu anlamamzda yarar var: Tm zenginler kapitalist deildir Kapitalist, iki eden meydana gelir: a) paray zenginlemek iin kullanr b) bunun iin insanlar ie alr. Ayn zamanda, btn retilen hizmet de mal deildir. Bir iin ya da hizmetin mal olabilmesi iin, satlmak iin retilmesi arttr ve bu alm satm ii bamsz bir ekilde tamamen alc ve satcnn kendi istei dorultusunda yaplr.
179

irketi ileten ana para iki eden oluur: Srekli duran sabit para, dntrlen ana para. Duraan para; makinalar, binalar vs almada harcanr. Bu para deerini mal retim srecinde oluturur, burjuva muhasebesinde buna devalasyon denk rnein bir kamyonu ele alalm, 10 yllk kullanm sresi olsun Bu kamyon her yl deerinden yzde on kaybeder. Aslnda kaybetmez, sadece deerini tamaclkla ie dntrr. Dntrlen hareketli para ile iveren i gcn kiralan Bu i gc ya da hareketli para . kendi deeri iin gerekli i sresince ve de fazla alma sresinde daha fazla deer kazanr. Bu deer fazlas irkete kaln Mal satld zaman, bu art-deer kra dnn Kr oran, deiken para ve sabit para arasndaki ilikiye kr deerlendirmesi denir. (m/v + c.)

zetleyecek olursak kapitalist toplumda art-deer oran (deiken para zerinden art-rn) zel bir smr l birimi olarak bilinir, kapitalizim ve kapitalizm ncesi btn toplumlarda art-emek olarak da bilinin. Art-emek-oran, insanlk tarihinde i gcn nicel koullarla lmeye yarar, bu yzden uluslararas bir lttn Bu nedenle herhangi bir toplumdaki sosyoekonomik dengesizlikleri katsay ile lmek iin son derece uygundur. Art-deer-oran, dier yandan snrlarn belirleyecek olursak, elde edilen tm kr ile denen tm cret arasndaki ilikiyi aklamaya yaran Bir irkete ya da ulusal ekonomiye, modem pazar ekonomisine (krematistik) uygulanabilecek bir aratn ENTEGRASYON (Uyum) Gn Gerekli i Art-emek Gerekli rn Art-rn Deiken para (Marks) Art-deer
180

6) Bu biraz karmadk: 1492 ylnda Avrupallarn galinden nceki yerli halkn emek ynetim biimini lerek buna rnek olarak verebilir miyiz? Evet. Eer snfl bir toplumu ele alacak olursak, hesaplamay armadan yapabiliriz nka uygarlndan, Tahuan-tinsuyuyu rnek verebiliriz. Belirli bir retim dnemi ierisinde, alma saatlerinin toplam, rnein bir yl gibi bir srede Tahuantinsuyular topra e blyorlard: Ayl-lulann topra (bir komnn addr), Incalarm topra ve Gnein topra. Eer bu, i yl boyunca i sresinin tarlalara gre eit zamana blndn dnrsek, bir tanm ylnda 240 gnn gerekli olduunu dnrsek, tekstil ve ormanclkla geineneleri saymazsak, gerekten i sresince devlet topraklarnda beslenen retici ifti ylda 80 gn Ayllu topraklarndan ekip bime hakkndan yararlanmas iin iftiye, 80 gn nkalara ve 80 gn de rahipler snfna Gnein topraklan devredilirdi. Grafik olarak yle gsterebiliriz: a ............. b ............ c ............ d Ayllu inka Sol Toplam: Emek iin gerekli emek dier bir deile reticinin retim iin gerekli emei a-b arasndaki izgidir. Art-emek, dier bir deyile, art-rn iin gerekli emek b-c ve c-d izgisi arasndaki sredir. Gerekli art-emek se yledir, b-c + c-d = 80+80 a-b 80 Grdnz gibi eer doru hesaplanrsa art-emek tasarm yzde ikiyz artar; bu da olduka yksek bir kota/miktar temsil eder. Inka uygarl ynetimi iindeki ifti sadece i sresinin nc blmnde kendisi iin altn, dier iki-nc blmde ise toprak ve mal sahibi iin altn ynetici snfa veriyordu, kendisi iin alt her gnn iki gn ise denmiyordu. Buna ramen eer doru bir hesaplama yaplrsa Aylulardakl mesayi karmnn farkl ekli ynetim orann artrd grlr, gn boyunca tarladan beslenen devlet -ynetici snf oran azalmt, nk zorunlu rn alana veriliyordu.
181

7) u noktay anlayamadm. retim fazlasnn neden olduu insann insan smrmesi ve snflar ya da toplumlararas ekonomik, politik, kltrel, askeri savalar derken neyi kastediyor sunuz? Art-deeri nceden aklamtm, bu ok nemli bir konu olduu in baka bir rnekle aklayaym. Toplumda snflar aras ayrmn olmad 6000 yl ncesi toplumda bir balky ele alalm. Hayatn srdrebilmek in gnde 3 saat balk tuttuunu varsayalm, ve bir saat de teknesi ve annvs bakmyla uratn dnelim. O zaman bir ey retmek iin gerekli alma sresi 4 saattir. Gnn geriye kalan saatlerinde se o balk iki etkinlikte bulunabilir: a) Birka saat daha alp, ekonomik anlamda daha fazla kazanp harcayabilir, baka bir rnle dei toku yapabilir/ dntrebilir. b) Daha fazla dinlenip ailesiyle zaman geirebilir vs. Balk retim aralarnn sahibi olduu iin ya da demokratik bir ekonomik ortam olduu in a kkn m b kkn m uygulayacana kendisi karar verir. Ama retim aralarnn kendisinin olmad bir toplumda yayorsa ya da sekin bir zmre iin daha fazla retmesi gerekiyorsa a ve b klar zerinde seim yapma hakkn kaybeder. Toplum ekonomiyi ynetenler iin de fazladan retmek ve rettiini onlara vermek zorunda kalr yle ki kendilerine yalnzca yaamlarn idame ettirecek kadar kalr. retim vergisini vermeyi ya da fazla retimden vermeyi reddedince ekonomik gc elinde tutan ve lk retici balklar arasnda bir atma kar. Devlet her zaman devlet ve ynetici snf olduu iin, silah kullanr, mahkemeler, btn bask yntemleri ve bu yntemleri uygulayarak art-rn elinde tutmay baarr. Bu yzden Marks ve ondan nce birok nsan in tarih; eitsizlik, hakszlk, zenginliin tekelci despotluuna kar, retim fazlas, g, onur ve daha kaliteli bir yaam iin snfsal ve toplumsal katmanlar arasnda srdrlen bir savatr.
182

8) Tarihte ve 21. yy Sosyalizminde Art-rnn sahipleri Art-rn Kleci toplumu Asya tipi retim Feodalizm Kapitalizm Tarihsel sosyalizm 21. yy sosyalizmi

Roma Sekinleri nka Sekinleri Avrupa Sekinleri Burjuva Sekinleri Tek parti/Politik snflar Kim?

9) 21. yy Sosyalizminde smr ya da ekonomik sekinler olacak m? Ne sekin bir snf, ne de ekonomik smr olacak. Sekin snf, her ne olursa olsun ounlukla birlikte yaar, baka trls katlmc demokraside olamaz.Yeni sosyalizmde adil bir toplum oluturmak iin daha ok risk gze alan, drst, yetenekli ve ilerici bir g olacak. Smr de neredeyse hi olmayacak. nk smr, bir kiinin baka birine ait bir ie baml olarak, parazit gibi yaamasdr. Yeni sosyalizmde bir rnn deeri onun retilmesi iin gerekli sreyle llr. Adalet, retim aralar zamanla deise bile ayn nemini korur. alann mutluluu, sosyal zenginlik trnde hereyi yaratma katks ile ilintilidir; rnein cinsiyet, ya, eitim gibi eylerden bamsz olarak. Bu eitlik lkesi gei dneminin ilk evresinde yava yava benimsenir, bu gelimenin ardndan bellirli bir sre sonra ekonomik ve sosyal olarak doallkla herkese benimsenir. Bu demektir ki, rnein bir banka mdr 40 saat alyorsa, 40 saat alan bankadaki temizlik isiyle ayn sosyal haklara sahiptir. Bu bir eitlik lkesidir. Eer banka mdr 40 saat alp temizlikiden daha fazla gelir kazanrsa, yine sosyalizmde smr varolacaktr; rnein alt saatkarlnda 400 saat sosyal haklar verilirse. Bu durumda onun gibi 40 saat alm insanlarn rettikleri azaltlarak, daha az verim alnacaktr. Bu da yeni insanlarn srtnda, parazit olmama pahasna yaayacaklar anlamna gelir.
183

10) 21. yy Sosyalizminde art-rn oluur mu? Bu, vatandaken verecei karara baldr. Gerek katlmc bir demokrasi olaca in, insanlar, kendi alma saatlerinde kendi sz haklarna sahiptirler. Eer ihtiya olunduu kadar almak istiyorlarsa mesela 4 saat alp gnn geri kalan ksmnda dinlenilecektir. Eer hayat standardn artrmak istiyorsa ve fazla mesai yapmak istiyorlarsa rnein fazla retmek iin 2 ya da drt saat, mesai yapabileceklerdir. 21. yy sosyalizmi ve daha nceki btn dzenler arasndaki farkl nitelii grebiliriz. Tarihteki btn snflarda ounluk, fazla ekonomik retim yapmaya sekin bir snf tarafndan zorunlu braklmtr. Sosyalizm gerek demokrasidir. alanlar kendi alma saatlerine ve oluturacaklar rne kendileri karar verirler. Bu iki ekilde mmkndr: 1) Fazla retim mesai cretleri oran belirlenerek oluturulur. 2) Fazla retim, yatrm (cret vergisi) araclyla bllr. Bu yzden iki yntem ya da ekonomik karar demokratik bir ekilde oluturulur, a) alma saatlerini uzat mak, verimlilii somutlatracak fazla retimi belirleyecek b) Tketilen art-rn eleri (ihtiya dahilindeki rnlerle birlikte) ya dntrlr ya da biriktirilir. yleyse bu nemli karar kim alr? Bunun yant; art-emek ve yatrm normlarnn oranlanmasnda unsur gz nne alnmal eleri: irkete alanlarn ilgisi, ki bu kiisel bir ilgidir; devlet tarafndan temsil edilenlerin ve bir irket etrafnda yaayan vatandalarn lgisi rnein belediyeler. Kk irketlerde, kk bir demeci rnein (inin gereklerini yerine getiren) belediyenin hayat standard n (dzeyini) etkilemez ve belediyenin bu iki mekanizma-nm kararna katlm en azdr. Byk irketlerde buna karn belediyenin katlm kmsenemez. Ayn ekilde devletin baz hizmetleri bir merkezden idare edilemez. r nein ulusal gvenlik, her belediye kendi gvenlii iin ne kadar tank tfek htiyac var konumuna getirilemez. Ulusun (makro sistemin), belediyenin ve ailenin, irketlerin (mikro sistemin) arasnda rasyonel bir denge olmaldr.
184

Bu nedenle karar sreci hep ldr ve bu yol kiisel bencil bir davran engeller genel tutumu gzard ederek art-rn zerine alr, bu yol devletin merkeziyeti brok rasisini ortadan kaldrr ve bu art-deerl vatandaken denetimi olamakszn kullanmay engeller. 11) Eer kapitalist pazar ekonomisinin nasl ilediini anlamak istiyorsak hangi eleri gznnde tutmalyz? lk aamada kapitalist ekonomik sistemin ana temelleri, en nemli eleri nedir: Basltletlrlrsek ey sayabiliriz: 1) irket kuran ya da yneten kiinin amac kazantr (kr); topluma hizmet amacyla deil, zengin olmak iin yapar. Toplum yelerini (polis) tatmin etmek iin reten bir ekonomiye, ekonominin politik etii diyebiliriz. Ekonomi sadece bazlarn zengin edip sadece kazan elde etmek in varsa bu ahlakd, etlk olmayan bir ekonomidir. Bu tip bir ekonomi kapitalist pazar ekonomisinde grlr ve buna para ekonomisi denir (para yapma sanat/krematistik). 2) kinci nemli e, art-emek ya da art-deerin kmm olacan belirleyen yasal mlkiyet dzenlemesidir. Tarihte mlkiyet ekilde varolagelmitir: a) komn b) devlete ait c) zel Mlkiyet, Marksn dedii gibi retim, kazan, takas ilikisisinin odak noktasdr. Carta Magna ya da anayasa politikada neyse ekonomide de mlkiyet odur: Katlmc olan herkes, vatandalar-ve devlet iin ynetim ve yasalarn belir-ler. Mlkiyet, Carta Magnaya gre (ekonomik) retim arala n sahiplerine altrdklar insanlarn oluturduu ar-deeri sahiplenme hakk tanr. Buna ramen bu hak gnlk smry ynetmeye hizmet etmez. Eer bir kii bir otelin sahibiyse rnein alanlar ie alma hakna sahiptir ve oluan ear- deer ona kalr. Ama bir otel sahibi olmak bir odadan ne kadar para alacana, ii bulmak iin ne kadar maa deyeceine, mteri ekmek iin ne tr reklamclk arayna gireceini sylemez Demek
185

istediim, mlk sahibi, retim aralar sahibi olmak ne irketin retim giderlerini en dk fiyata nereden mal edeceine ne de en iyi rn nerede satabilecei bilgisini verir. Mlk sahipliini dierlerini smrme hakkna dntrmek iin kapitalist olan kii, her zaman art-rn yneten bir mekanizma ve piyasa fiyatna gerek duyar. 3. Bundan dolay para ekonomisinin nc esi ise fiyattr. Kapitalizmin ilevsel olan en temel ilkesi retim aralarn elinde tutma hakk, toplumun zenginliini smrye dntrr. Mlkiyet retim aralar zerindeki haklarn retkenlie dntrerek koyduufiyat araclyla kapitalin sekin bir kesimin elinde toplamasn salar. Para ynetimi ekonomisi bir sonraki smr (ynetim) halkasn oluturur: Kazan, irketlerin ekonomik tetikleyi-cisidir, smrnn ilk esi olan fiyat hakkna sahip olarak retilen art-deer kendine kalr. ENTEGRASYON Pazar ekonomisi (para ynetimi) eye dayal olarak alr: Kazan retim aralar Fiyat ? Ekonominin Carta Magnas Ynetici harekete geirici unsur 12) Mlkiyet/Pazar Fiyatlandrlmasnn levleri ve Sonular 1. 2. 3. 4. Deerlendirme sistemi olarak fiyatlandrma Bilgi sistemi olarak fiyatlandrma Kapitalin eit olmayan birikimi Sekin zmre siyasette demokrasiyi denetimi altnda tutar

13) Pazar ekonomisi fiyatlarm belirleme koullar Fiyaandrmann gerekli nemini anlamak iin ona daha geni bir adan bakmak gerekir. M rn dei toku yapmaya karar veren iki kiinin, her rnn deerini bilmeye gereksinimleri vardr. Bu birinin dierine ne kadar rn vereceine karar vermesi iin gereklidir.
186

rnein bir balk ya da bir kavanoz reel karlnda ne kadar domates verilecek? Btn ekonomiler bu yzden rn ve hizmetlerin deerlendirme sistemine gerek duyarlar, baka bir deyile, her hizmet ve iin deerini lp biecek bir sistem. lkel ekonomiden u an kresellemi olan. gnmze kadar, hem ulusal hem de uluslararas alma sistemi u noktada farkllklar gsterir. rnein bir uak, be farkl ktadan 10 kez gelen 100 bin kullanclar vardr. rnlerin deerini lmek iin herhangi bir rn veya hizmetin herhangi ticari retim esi kullanlabilir nk bu bllen yatrm ya da ge iki rnn rekabetine yardmc olur, deerini artrr ve daha fazla tketilebilir yapar. Demek istediim ayn lekle llrler. Bir rnn oluturulmas iin gerekli zaman lmek iin insanlar deitokutan beri deerlendirmeyi kullanmtr. Bir emek oluturmann ekonomi politikasna deer denir. Deer, bir rn oluturabilmek iin gerekli dakika ve saatlerin toplamdr. Basitletirerek u rnei verebiliriz. rnein sa dneminde yaayan bir ayakkabc 10 saat alyordu. Bu i sresindeki 10 saat yani 600 dakikalk bir deer retir. rnein bir i sresinde 10 ift ayakkab retildiini varsayalm. Bir ift ayakkabnn birim deeri 600 dakikaya eit olup retilen rn saysna blnr, 10 ift ayakkab, 60 dakkika. Modern teknolojide 21. yy l birimi baka aralar kullanlarak da deerlendirilebilir, rnein tm rn ve hizmetlerin barndrd enerji ya da bilgi (birimini lmek iin. Hi phesiz eitli nedenlerden dolay deerin para piyasas ekonomisi dnda ortak ekonomide deerlendirme iin en iyi lt olduunu dnrz. Yakn gelecekte, insanlarn ekonomiye katks en aza inecek, nk makinalar onun yerini alacak o zaman enerji ve bilgi farkl lm sistemleriyle llecektir. Para, pazar ekonomisi sisteminde deer lm birimi oluturmasnn yannda, piyasann "fiyat" vatandalarn ekonomik kararlar almasn etkiler, rnein nerede allr, nerede alveri yaplr, satlr, hangi bankaya yatrm yaplr ya da hangisinden kredi alnr vs. Bu neden byledir? nk hizmet ve ihtiyalarn lt fiyattr. Bu durumda maa iin fiyat (lt); faiz parann fiyat, kira blmn, ya da borsa
187

hareketi saygdeer bir irketin kk bir hissesinin fiyat (deeri)dir. Tm vatandalar piyasann ucuz olan yerinden alrlar daha fazla deyip daha az faiz alrlar, bir ksm kiras daha ekonomik olan tercih eder. Fiyat, teoride vatandan nne serili ekonomik seenekler zerine bilgi edinmesini kendi kararn verme olanan salar. Fiyat rnn kaliteyle birlikte zamannda ve mteriye servisin dzeyini ayarlar. Bu, para piyasasnn en nemli etmenidir. Fiyat, rnn kalite ve sunumun en kk lt ayn zamanda byk ekonominin alt sistemin uyum mekanizmasdr: retim, datm, tketim. Bu bakmdan siber netik ya da geribeslenimli kesin bir bilgi sistemidir ve daha nemli eitli etmenlerin retimdeki adaptasyonunu salar. rnein tketimde deiim, teknolojik bulular iklimsel deiim ve savalar saylabilir. Bunun gibi belirtilen durumlarda pazar ekonomisi fiyat belirleyerek grevini etkili bir ekilde yerine getirir. 14) Modern pazar ne zaman etkili olur? Modern Pazar drt koula bal olarak alrsa srekli ilevsellik kazanr. 1) Mal ve hizmete ulamaya yetecek (salayc) gce sahipse. Bu durum birok 3. Dnya lkelerinde geerli deildir nk a) Bilinci Dnya lkeleri dnya gelirinin yzde doksann harcarlar, b) Latin Amerika, milli gelir (zenginlik)in dalm yeryznde en adaletsiz olan blgesidir. Toplumun ok az ksm mthi zenginken geri kalana hibir ey dmez. Birok lkede halk iin salk, sosyal gvence, alma hakk gibi koullar yerine getirilemez. 2) Fiyat byk irketlerin ya da devletin isteine gre tek yanl belirlenmeyip arz talep ilikisinden bamsz belirlenirse. 3) Piyasada fiyat, kalite, servis ve dier konularda birbirleriyle rekabet eden irketler olursa. Piyasa tekelci olursa yani tek bir irket piyasaya hkmedip, geribeslenim bir bilgi sistemi olmaktan kar. 4) Sistemin saygn olmasn gvence altna alan adaletli hukuk devleti yoksa, rme ve haksz rekabetle, sosyal mlk sisteminin eksiklikleriyle savaan bir devlet olmazsa.
188

Bu drt koul piyasadaki bilgi etkileimini salamak iin gereklidir. Modern pazar ekonomisi drt ilkenin nda ilerse ancak ekonomi ynetiminde yeterli olur. Eer bunu gerekle-tiremezse, birok 3.fDnya lkesinde grdmz gibi piyasada bir k yaanr. Halk sal, eitim, emeklilikvs. ounluk iin artk eriilmez hale gelir, nk ounluu bu hizmetlere ulaacak gleri (deme gc) yoktur. 15) Pazarn etkileri ve orman kanunu Bilgi alverii ve verilen kararlarn ve modern pazar ekonomisindeki etkisinin bykl bu drt etmen gerekletirilirse grlebilir. ABD ekonomisi buna rnek gsterilebilir. Devasa bir lke olmasna karn milyonlarca karar ve ekonomik bilginin egdmn salamaldr ki 9.6 mil yon kilometre byklndeki toprak parasnda 24 saat vatandalar alp, harcayp, yeniden retip, iletiim ku rma, finanse edebilsin. Hemen hemen konusunda 5 ve 18 yalarnda 55 milyon renci ister zel, ister halk ya da servis tatlaryla yeteri benzin salanarak, zamannda okula varmal ve ev zamannda geri dnmelidir. Okullarda bellirli saatlerde almak iin yeterli sayda doent, idari kadro, ktphane,, vs olmaldr. Kn snmak iin enerji, yazn havalandrma. Bugn okullarda intemetli bilgisayar var, renciler elektronik ileti gnderip sk sk cep telefonu kullanrlar. rencilerin ou kahvaltsn okulda yapmak zorundadr, bu sistematik bir ekilde srekli gerekleir. Okul saati bitince bazlar sinemaya gider, bazlar kafeye, taksiye biner ya da bir cd alr, akam yemei ihtiyacn giderir, (buna tm gerekli ihtiya ve hizmetleri sayabiliriz.) Genel anlamda bu devasa lkede her-eyi her an bulabilirler. Bugn hl karmak olan ey ise i gcn oraganize etmektir. A.B.Dde yaklak 145 milyon insann ii vardr onlarn ekonomiye katklar (milyonlarca) etkinlik olur. Bu olaan d i grme sistemi, karmaa yaamnn terine, artc bir verimlilikle iler.
189

Modern Pazar Ekonomisinin Etkililii Pazar ekonomisinin bilgiyi aktarm kapasitesiyle ekonomik kararlarn bellirli bir hzla alnmasn kolaylatrd inkar edilemez. Varolan sistemin yle kaba bir etkisi vardr ki bu orman kanunlarn hatrlatr. Orman kanunlarna uymak istemeyen hayvan lr ve tpk bilim adam Charles Darwinin dedii gibi yalnzca uyum salayabilenler hayatta kalabilir. Kapitalist toplum, insanln geliiminde ilkel a (yabanl/yamac) aamasndadr. (T. Veblen) Bu ilke, ekonominin sekin zmresince tm toplum zerinde uyugulan-maya allr. Bu sistemlerin kabalklarn insancllatrmaya alan herkes iftiraya ve sistemin eitli glerinin saldrsna urar. Gelgelelim post-kapitalist dnem sonras bir toplum iin bu baskc yasa kabul edilemez, nk insanlar insanca yaama hakkna sahiptir, hayvanca deil; dayanma iinde, sosyo-ekonomik gvencede, zerk ve yaama sevinci ile. Vatandalarn ounun byk mutluluu (J. Bentham) insan olmann doal hakkdr ve tm ynetimler de buna uy mak zorundadr. 21, yy Sosyalizmine Gei Sreci 16) Sosyalist ekonomi bilgi ve demokratik kararlar sorunudur Bu para piyasasn (krematistik) sosyalist bir ekonomiye dntrmek iin, planlama ekibi pazarn bilgi ilevini yerine getiren ve irketin kr mekanizmalarnn yerine bakasn koymaldr. Ama, hangi insan ekibi ve hangi bilgisayar teknolojisi bu ekonomik sistemin ayn yeterlilikte egdmn salayabilir ve daha katlmc bir demokrasiyi gerekletirebilir. Eer iin birinci ksm karksa (plan) Albert Einsteinn dedii gibi irketlerin tekelci ynetimini vatandalarn ekonomik konularda demokratik yntemi ile deitirmek an derecede zorsa sosyalist gei dnemini daha da karmak hale gelir. Mesela bir okul ofrleri kooperatifi ofrleri yeni bir zgrlk kazanm iin alma saatlerini deitirmeye karar verseler, sabah 69da deil
190

de 8.30da almaya balasalar, birok renci zamannda okulunda olamaz. Ya da bir inaat ii iin alminyuma ihtiya olsun ve alminyum ilerinin alma saatleri ok uzun diye rnein haftada 30 saate drseler, naat malzemeleri endstrisinde ak oluur. Bu iki rnekte de irket iilerinin belirli ihtiyalarnn daha byk birliklerle rnein belediye, blge ve lke apnda uyum iinde olmalar gerektiini gsteriyor ki sistem kaosa srklenmesin. Demek istediim modern bir ekonomiyi zellikle kresellle uyum salam bir ekonomiyi dzenlemek zordur; vatandalarn demokratik katlmyla olaca iin bunu 21. yy sosyalizmi ile desteklemek iin daha da karmaklklar ierir. Bilgi ak (enformasyon) sorunu sosyalist ekonomik demokrasiyi karmaklatmr. Sosyalist ekonomi, levselllnin yannda kapitalist ekonomiye oranla daha demokratik olmak zorundadr. Bu demokratik sosyalist ekonomi 3 aamadan oluur: 1. Makro: Ulusal 2. Orta: Yerel Belediye (Komn Konseyleri) 3. Mikro: irket (Yatrm normu, art-emek normu) 17) Pazar Ekonomisindeki adaletsizlikleri dzeltme giriimlerinin tarihesi nsanlk tarih boyunca sosyo-ekonomlk koullarda oluan adaletsizlie, ki bunlar arasnda eitim, artk-deer dalm, zel mlkiyetin kamulatrlmas ve i demokrasisine birok kez areler aramtr. Ne yazk ki adalet olutur ma abalan boa kmtr. Bazen yeni bir uygarlk olutur mak iin abalanm, fakat bunlar yeterli olmamtr. Bir pazar ierisinde yeni bir toplum oluturulamaz, bu serbest piyasa ekonomisinin dndaki durumlar iin de geerlidir; rnein Kba.
191

Piyasadaki adaletsizlikleri yiletirme abalan tarihi 1) Eitim Hristlyanlar Mslmanlar Museviler Yeni (dnya) insan Politik liberalizm (baansz oldu ve adil bir toplum oluturalamad) 2) Devletin yeniden ekillendirilmesi Sosyal demokrasi Refah Devleti (Sadece nsanln %20si in mmkndr. Birinci dnya lkeleri, dnyann tm zenginliklerine gz dikmilerdir.) 3) Toplumsallatrma ve Eitim Tarihsel sosyalizm retim aralarnn adaletli dalm (Baansz oldu ve amacna ulamad) 4) i Demokrasisi Tarihsel sosyalizm irket leinde an kstlamalar 18) Neden bu drt giriimin ilemediini biraz aklayabilir misiniz? Adaletsizlik sorununa znel adan baklrsa, ilk tarihsel giriim, insann bencil davranna kar gerekleti Bu denemeler son be bin yldr daha nceeitli biimlerde bahsedildii gibi fiyaskoyla sonulanmtr ve srekli olarak bir dnem baansz kalacaktr nk antropolojik adan bakar-. sak, bu dealist ve bilim d bir dncedir. Bu dnceyle belirtilmek istenen, eer insanolu eitimle etik ve genel bir davrann (common behavlour) ne olduunu belirlerse daha uyumlu hareket edecektir. Bu homo novous (yeni insan) dncesi homo sapiensin iinde
192

banndrd temeldeki hay van bilmez. Bu incilde bir gnahkarn Meryem ile tantktan sonra bir Aziz olan Saulus/Paulus yks gibidir. Bir keresinde R Castro bu dnceyi u ekilde ortaya koymutur. nsan bencil doar, nk doal igdleri byledir etik olan eitimle kazanr Buna karn u soruyu sorarz: Hangi aamada ve koullarda etik edininiz? Grnen u ki ampirizm daha ok homo novous?un byk ounluunun sadece gei dneminde ya da olaan d durumlarda belirdiini gsterir; rnein devrim dneminde, devrimci bir istek olduunda. Bu uzun sren dnemlerde ya da normal bir dnemde bilinli, daha duygusal ya da risk gze alan kiiler zerinde ilerletici etkisi vardr, bu ki-. siler de olsa olsa toplumun yzde 10/15 9ini oluturur.-Bu aznlkla tarihi deitirmek mmkn olmaz nk tarihi ounlukla yazar. Bu yzden 21 yy, Sosyalizmi, Saint Augustinin Homines Novi Katolik (teolojisindeki) neoplato-nik fantaziye dnen sihirli kken fikrine dayanamaz; insanln bilimsel bak asna dayanmaldr. Hayvan ve insan, yazlm ve donanm, bilekesinde diyalektik bak asn yitirmemek iin homo sapiensden szetmeye son ver mek daha iyi ve drst olacaktr. Onu, tpk yakn zamanda Meksikal bir karikatristin izdii gibi mono sapiens olarak tekrar kutsamalyz belki. Sosyalizmin tarihinde verimli topraklar elde edip toplumsallatrmak sosyalist ekonomiyi yrtemedi nk de erlendirme piyasasnn fiyat enformasyonunun bir elde toplanmas sorunu zmez. zel mlkiyet, doru drst pazar fiyat belirlemeden toplumsallatnlamaz ya da halka ala-. maz.. Sovyetler birliinde (SSCB), (RDA) ve eski sosyalist lkelerde pazar fiyat devlet kontrol altndayd, ekonomik. deyimi ile idari fiyatd, fiyatlar devlete bal bir makam tarafndan belirleniyordu ve arz/talep ilikisine bal deildi. Bu fiyatlar, arz/talep durumunu ok az gereklikle yanstp, yetersiz teknolojik bilgi a, merkeze bal biimlenmi g, emperyalist saldr ve az gelimilik tarihsel sosyalizmin ekonomisinin temel sorunlaryd. Bu ok nemli sorunun sosyalist zm, deer konumuna gre
193

fiyatlarn toplum-sallatrlmas olmutur. Buna karn 20 yy. insanolunun nesnel geliim koullarndaki yetersiz retim ve bilgilenme, sosyalist hkmetlerin bu zm uygulamasn engelledi ve bugn, ilerde de aklayacamz gibi, mlkiyet biiminin henz ikinci konumundadr. i demokrasisinin, ister ortaklk, irket ortakl ya da kooperatif biimlerinde olsun, Yugoslavya, Almanya Demokratik Cumhuriyeti ve Sovyetler Birliinde olduu gibi olsun sosyalizmin tarihinde denenen yazgs ne yazk ki deiemedi. irkete ortaklk ya da ekonomik zgr irade konusu toplumda snflama olmadan nce de vard, nk bu, tm zgrlklerin temelidir. Bu yzden gemiteki ii hareketlerinden en ok oluturulmas beklenen ve sk tartlan konu hep bu olmutur. Modem Pazar ekonomisinde bunu gerekletirmek birok somut nedenden dolay ok zordur. Bir irket, byk bir sistemin ya da organizmann iinde bir alt sistem ya da kk bir organizmadr, rnein denizdeki gemi gibi. Gemiyi denize gre ynlendirirsiniz tersine deil Kaptann denetimini demokratikletirip yerine bir mret tebat kurulu koymanz geminin denize gre ynlendirilmesini deitirmez, gemi batmamak iin iinde bulunduu bu koula gre ynlendirilir. Bu anlamda gemiyi demokratikletir mek sadece mrettebatn alma koullarn dzenleyebilir ama denizdeki hareket kanunlarn deitirmez. Bu nedenle, iilerin bir irketle ortakl gnmz ekonomik koullar bakmndan zordur. rnein Venezuelal bir irket rneinde olduu gibi, Guayanal Venezuela Kooperatifi (CVG) Meksikaya genellikle -alminyum ihra eder. Ama son dnemlerde in, Meksikaya CVGnin fiyatndan yzde otuz daha dk fiyata alminyum ihra et meye balad. Eer Venezuela, Meksika pazarnda kalmak istiyorsa kendi fiyat/ maliyet yaplandrmasn in ihracat-lannkine gre ayarlamaldr. Bu, dardan gelen zorunluluk nedeniyle, irket ynetim ekli ncelik kazanr, genellikle sonra ortaklk ya da irket ortakl ilkeleri gelir. -CVG eer pazardaki yerini korumak istiyorsa fiyatlarda, pazar kalitesi ve mal yetitirmede rekabet iinde olmaldr.
194

Buna benzer bir dier eyse kalitedeki uluslararas standartlardr, bu standartlarn zerinde hibir ortakln etkisi olmaz. Venezeulann en nemli ekonomik sektrleri PdVSA ya da CVG gibi tm dnya ihracat yapm birlikleri, Avrupa standartlar (ISO) Amerika Standardlan (FAO) gibi dnyada geerli standardlara uymak zorundadr. rnein CVGye bal ormanclk irketi, Proforca irketin ynetim kurulu yneticilerini bir toplantda ekonomik bir sistem olan ISO 9001:2000e uymaya ard ve oybirlii iinde bu standartlara uyulmas gerektii zerinde fikir birliine vardlar. Son iki soransa, tm rgtlenmelerin ilevsel olarak ynetim ve rekabet konularndakarar verecek bir odaa ihtiyalar olduudur, Bu u demektir, ynetici kimse her zaman bir hegemonyann ya da irkette gc elinde tutan gruplarn etkisi altnda kalacaktr, hem ynetim, hem orta snf, hem de iiler de olmak zere. Bu da (bu balamda) bir irkette yatay anlamda demokrasi snrldr; bir karar merkezinin ak ve yeterli bir komuta yetkisi gereklilii vardr. Bu sorunla baz politik rgtlerin nc kollarnda da karlalmtn rnein Bolevik Partislnde. Lenin, nl Nisan Tezlerinde Merkez Komitesinin Rus Devrimi zerine yaln dncelerine kar km, daha sonra 1917 Kasmnda silahl bir ayaklanma gerekletirmek zorunda kalmtn Daha sonra Brest LItowsk antlamas adyla bar imzalamay denemitir (ad infinitum). zetle btn rgtlenmelerin, merkezi, deien koullara, ani reaksiyonlara izin veren bir karar mekanizmasna gereksinimleri vardr ve bu da rgt ii demokrasiyi snrlar. Son olarak ii demokrasisi ve sendlkalist ynetim soranlarn da gznne almak gerekiyor iiler ya da alanlar artk ar beden gc gerektiren lerden ok, bilgi iisine dntler rnein bir irketin mdrn ele alalm, onda er ya da ge bulunduu konumun politik etkileri de zamanla kendisini gsterecektin Byk bir olaslkla i haklarm tartp iyi niyet giriimlerinde bulunur bir s re, ama gerek olan u ki, onlar st kademeye gemilerdir ve bir de alt kademede olanlar vardr ve ksa zamanda bu g ve yaam koullarndaki nitel sramalardan (ilerleme) etkilendiklerini hayretle greceklerdir. Sosyalist lkelerin deneyimleri ve kapitalistlerinkl ok aktr ve bu nokta da birleirler zaten.
195

Resmi anlamda refaha ynelik olarak, milli gelir dalm, sosyal demokraside ya da Keynescllikte olsun gelecee ynelik daha baka bir gei politikas gereklidir, ama nceki , sosyalizmi getiremez. Ayn zamanda nesnel birok snrlamalar da vardr Bildiimiz gibi Birinci Dnya lkeleri, nc Dnya kelerini.smrerek ayakta durmaktadrlar ve insanln zenginlik kaynaklarna uyguladklar smrnn neredeyse tm dnya zenginliin yzde doksanna ulatn gryoruz. Doal kaynaklarn (su, enerji, beslen me) snrl olmas yznden bu tr bir politikayla refah, sadece insanln yzde 209si iin geerlidir. Sonu olarak ulusal ve uluslararas sekin zmreye bunu gstermeye istekli ve gc yeten bir devlet gereklidir. Metropolitan Devletler (1. Dnya lkeleri) ise 3. Dnya lkelerinin d borlarn silip zenginlemek iin kullandklar kambiyo koullarndaki eitsizliklerden vazgemeliler. Sz ettiimiz bu iki ey de ekonominin sekin zmre ve 1. Dnya lkelerinin ounlu-unca kabul edilmeyecei iin hangi politik parti bunlar uygulamaya koyarsa hkmet olma ya da hkmette kalma abalan hep oy kaybettirecektir ona. 19) Albert Einsteinin aklnn takld noktalar 1949 da yazd denemesi Neden Sosyalizm??9de nl fiziki A. Elnstein, sosyalizme nasl varlaca sorununu tartm ve sonuta unu nermitir: O byk yanllklar amann tek bir yolu olduu kansna vardm. Sosyalist ekonominin yerlemesi sosyal amaca ynelik bir eitim sisteminin planl bir ekilde kullanlmas ile mmkndn Planl bir ekonomi, toplumun ihtiyalarna gre ayarlanan, emei tm alma kapasitesine gre datp her insana, kadna, ocua gda ve beslenme gvencesi verecektin Bireylerin eitimi ve onlarn doal yeteneklerinin gelitirilmesi ve dier insanlara kar sorumluluk duygusunun gelimesine yarayacak ve bu da toplumumuzda mevki, g ve, srekli kazanma baarsnn yerini alacaktr. Buna karn unu unutmamak gerekir ki, planl bir ekonomi henz sosyalizm deildin Planl bir ekonomi, i bireyi tamamen kleletiren bir birliktelie dntrebilir. Sosyalizmle gereklemesi ancak olduka
196

g olan sosyo politik soranlarn zmyle mmkndr: brokrasinin her ey zerinde kurduu egemenliini ve bencilliini engelleyerek politik ve ekonomik gc byk lekte merkeziletir mek nasl mmkn olacaktr? Bireysel haklar nasl korunacak ve brokrasinin gc karsnda demokratik denge nasl salanacaktr?59 (New York 1949) 20) 21. yy Sosyalizmin zm nerileri: Edegerlilik ve Sibernetik Gnmzde, yeni sosyalizm deneyinin koullar, gei dneminin olduka zor sosyal politik soranlarn zmleyici temel kurumlan ortaya koyarak ve her eye egemen olan planlayc bir brokrasinin yerlemesini engelleyerek Einsteinn sorularn yantlayabiliriz. Yeni bir uygarln oluturulmas srecinde hep yeni sorunlar ve zmlerle karlalacaktr, yle ki kendi isteimizle daha alak gnll olmay baarmalyz. Buna karn bilgi aamasnda yant dorulayablliriz, para piyasasnda deerin yeniden deerlendirilmesi, edeerli ekonominin yarataca deiim, retim, datm ve tketimin sibernetik ilkisini, mak-ro koordinasyonu sorununu ve sosyalist sosyal-ekonomlkadalet sorunlarn gei srecinin ilk aamasnda doru ynde zme kavuturacaktr. Bu yzden 21 yy. toplumsal ekonomisine ynelik olarak 6 yeni kurum ya da alt sistem kurmamz gerekiyor. Sadece alt tane nk mlkiyet (retim aralar) sorunu, eitlik ve smr kavram Arno Petersn tanmyla zmleniyor: zel mlkiyetin retim ve zenginlemek in bakalarnn srtndan geinme olgusundan vazgemesi gerekildin Artk-retimden yasal olmayan bir ekilde (uygunsuzca) almay brakp, toplumsal mlkiyet uygulamasna dnmesi, yasal biimde ve zerk kullanlmas gerekmektedir Toplumsallatrma hakknn zorunluluu tarihsel sosyalizmi zora sokmutur, nk smr ablukas, retim aralarnn ahlakszca kullanlmas sosyalist ekonomiyi engeller hale gelmitir. 21. yy. Sosyalizminin sosyal adalet, zgrlk iin kuramsal zm nerisi u biimdedir: Deer + Edeerlilik + Sibernetik Katlmc Demokrasi + Eitim + Yeniden Blm
197

21) Deer: Sosyal ekonominin temel bileeni Sosyalist ekonomi in gerekli eyi daha derinlemesine aklamalyz. Deer kavramyla balayalm isterseniz, yani bir rn ya da hizmetin belirlenmesi ve deerinin hesaplanmas. Bir maln/rn ya da hizmetin deerinin retim iin gerekli zamana dayal olarak hesaplanmas, adaletli bir ekonominin n kouludur, adaletli olmak iin her eyden nce adaletin ne olduunu bilmek gerekir. Deer hesaplanmas sanlann tersine uzun bir sre deildin Fiyat hesaplamasndan daha karmak da deildir. Gerekte hesaplama sistemi daha basit bir ilemdir. Neden mi? Bir rnek verelim. Bu kitabn fiyat, en son belirli ihtiyalarn denmesinden sonra ortaya kar, bir aacn kesilmesi, kat fabrikasna tanmas, fabrikadaki elektrik ihtiyac, basm in gerekli mrekkep, makine gideri Bu ihtiyalarnn herbirinln ekonomide fiyatn belirlemesine katks olur. Buna karn fiyat belirlenmesi daha karmaktr, nk daha fazla bileenden oluur. retim zincirinde her durak, satmaya allan maln (ihtiya/eya) giderini hesaplar ve stne kazanmak ister kr pay konar. Tutar ve kazan her satcya pazarda son sat fiyatnn belirlenmesine yardmc olun retim zincirinde, bu ilev her halkada yinelenir. Bir satc iin fiyat dediimiz ey alc iin tutardr. Pazardaki belirli btn fiyatlar, sonu olarak, drt ana madde zerinden hesaplanr, zaman, arz/talep etmeni, piyasann yaps ve ekonomik, politik, kltrel, askeri g. retimin her aamasnda bu etmenlerin btn bir para birlii demektir, pazar fiyat. Deerin hesaplanmas ise tersine, daha basittir: zamanla hesaplanr ve parasal arplmas ve retimin her aamasnn krnn znel yan hesaba katlmaz. Bu sebeple zaman ile htiya ve maliyet ile hizmet zneldir, fiyat ise nesneldir, bu nedenle burjuva ekonomi bllmlnde deerin znel kuramndan sz edilir.
198

22) Edeerlik: Ekonomik-Adaletin Gvencesi Edeerilk ilkesi, deer miktarnn (retim sresi) deiimi ile ayn eydir- tpk Arno Petersn formle ettii gi-- bi, ekonomik adaleti gvence altna alr. Buna karn kurulan dolaysz orant, rnein sosyal zenginlie katkda bulunan alma saati le biriken zenginlik ve hizmetin cret olarak kabul, sadece sosyalizmin ileri aamasnda mmkndr. Gei dnemi balangcnda, kapitalist dnyann gereklerine baz ilkeler oluturarak, salamlatnp ve gelitirerek adapte edilmelidir. Bu,.o kadar kolay deildir, nk unu hatrlamalyz ki kapitalizm nsanln geliim aamasnda yamac dneme girer. Acmasz yamac insanlarla evrili yeni bir toplum yaratamayz. rnein ABD5de yz bin ajan tm dnyadan bilgi almak ve dier hkmetleri alaa etmek iin bteden 44 bin milyon dolar ayrrken (New York Times, 22. 4. 2006), Bolivyann askeri yatrm ise yllk 130 milyon dolardr. Bu yamaclar dnyasnda kazanmak zorundayz. Kazanmak iin yrekli olmalyz ama ayn zamanda gereki ve esnek. Esnek olunmas gereken ilk ilke beyin g sorunuyla ilgilidir. ki farkl dzeyde gelimi ve zenginlemi ekonomide daha gelimi olan ekonomi daha yksek maa deyerek ve yaam dzeyi daha yksek olanaklar, sunduu iin igcn dierinden kendine ekmektedir. Bu da teknik zekann, rnein mhendisler, teknisyenler ve bilim adamlarnn ekonomik olarak daha gelimi lkelere gidip, az gelimi lkelerde ilerleme, ynetime katlma ve aratrma yapmak iin olanaklarn olmad bir ekonomiyi arkasnda brakarak daha modern bir ekonomiyi tercih etmeleri anlamna gelir. ABDnin Venezuelaya ynelik dmanl yznden, Washington sistematik olarak yukarda deindiimiz ekonomik gc destekler ki Bakan Chavezin projesini bozguna uratabilsin. Washington, sosyalist devletlere kar tarihte hep byle davranmtr ve bugn de ayn biimde davranmaya devam etmektedir. rnein Chavezln bakanl zamanndaki bir mhendis PDVSAnn mhendisi 1000 dolar alyorsa ou ABDye, Meksikaya ya da Brezilyaya g etmeyi tercih ediyor.
199

Leninin, devletin hibir memuru kalifiye bir iden fazla kazanmamaldr dncesinin, uluslararas ak, metropollemi bir-ekonomide, yani gnmzde uygulanmas ok zordur. kinci esneklik basit i ve karmak i soranlarn ierir. Marks, karmak i denince rn hakknda daha fazla bilgive foraal eitim gereken iin basit bir ile karlatrlmasna benzetir. Tarihsel sosyalist lkelerde bu sorunu, kar mak ii yapana basit ii yapandan biraz daha fazla deyerek zmlemilerdi. rnein teknisyene 1000 dolar mhendise 1300 dolar civarnda vererek. Byle bir zm 21. yy sosyalizminin ilk aamasnda da geerli olacaktr. Bu konuyu balamaya alrsak, entelektel ya da beyaz yakal alanlar snfnn n yarglarna karn, ztlk ieren dnceleri kantlaryla rtmemiz gerek. Tarih boyunca beyaz yakallara, samanlara, rahiplere, mhendislere, mdrlere, el ii yapmay organize edenlere fiziksel i yapanlardan daha fazla maa denmitir. Son zamanlarda bir Venezu-dal yksek kademedeki memur mhendis unu sormutur, nasl olur-da bir beyin cerahndan 40 saat alan bir pyle ayn paray almasn isteyebiliriz? Bu mmkndr, sadece mmkn olmakla kalmayp mantkldr da, sadece profesyonel formasyon deil, tehlike, sorumluluk, iin zorluu ve topluma yararll da hesaba katlmaldr. rnein Caracasda 50 tane beyin cerrah olduunu ve bunlarn bulularyla her yl bir dzine insann hayatn kurtardn dnelim. Fakat Caracas 9daki pler, tehlikeli maddeler ve asl zor olan toksit atk ya da ehirde salgn hastala sebep veren mikrop dolu (virs) ple hergn urarken her yl kim bilir, ka insann hayatn kurtarrlar. Ya da baka bir mek verecek olursak: Neden bir retim grevlisi, tm gnn ve hayatn tehlike altnda ve bir delikte ok zor bir ite kazanan bir maden iisinden daha fazla kazansn? Ya da ii hastalara bal bir terapistten? lkelerde son aamasna dek esneklik, ok basit bir nedenden dolay uluslararas ticaret alannda gsterilmelidir, nk fiyatlarndaki deiim, adaletsizlik ve ani dalgalanmalar yaatabilir, ancak ne Venezuela devleti hkmeti ne de etkilenen irket bu deiken para koullarn deitirebilir.
200

Biliim tekniinin bize sunduu olanaklardan yararlanmann yannda sormamz gereken can alc bir sora vardr: Yeni sosyalist ekonomide fiyatn ilevini retim, datm ve tketimin egdmn salayan bireylerin ekonomik kararlarn nasl daha rgtleyici, kapsayc ve kolaylatrc bir hale getirebiliriz? 23) Sosyalist ekonomide sibernetik! biliim sorununa zm Tarihsel sosyalist ekonomideki birincil soran retim, datm ve tketim arasndaki dengeyi zmedeki yetersizliktir bu da makro ekonomik anlamda ciddi sorunlara yol amtr. Bu soran, sermaye, tketim mal ve i gcnn karln demede de sektr deiik derecede zorluklara uratmtr; En karmak sektr ise, zmleri en az tatmin edici olan tketim mallan pazarnda olumutur, nk arz ve ta- lep arasnda ok uzun ve deiken bir iliki vardr. Bugnn biliim teknolojisi (enformatik) ve planlama en gelimi teknolojinin salad avantajlarnn birliktelii, toptan sat ve perakende sat ve rn reten fabrika arasndaki dolaysz bir ilikinin kurulmasna olanak verir. En basit bir rnekle, bir pantalonu Almanyadan satn almak bize bu ilevi daha ak gsterir. Aradm pantolonun bedeni satcda bulunmadnda getirtmek iin fabrikadan istedi. Ben de isteyemeyeciimi-zi syledim. Sylediime ard- neden olamasnd-. Bir rn sattmzda, rn zerindeki etiket bir okuyucudan geiyor ve bu bilgi kasaya ileniyor ve ayn zamanda inter net zerinden fabrikada grlebiliyor. Fabrika hemen yenisini retiyor ve ertesi gn satlyor ve kendi toptancs iin (wherehouse) yeniden retiyor. retim ve tketim arz ve talep arasnda etkili bir iletiim kuruluyor bu da rakipsiz bir sistemin kurulmasn salyor. Bu sistem sayesinde, pratik bir ekilde saniye saniye irketin stoklarn doru bir ekilde bilebiliyoruz ve arz talebi takip edebiliyoruz. Eer .sosyalist ekonomide bu sistem (teknoloji) uygulanrsa, dier konular da gzden geirilebilir biimde hesaplanrsa, rnein RFIB (radyo frekansl tanmlama) satc ve alc arasnda dolaysz bir balant kurulabilir,
201

ondan nce satc ve datc ve fabrika arasnda gerek zamanda (ayn anda) ekonomik saysal deerlerin eitlemeleri yaylr. Satc ve retici arasndaki dolaysz ilikiyi ekonomik planlamada doru bir ekilde salamak zor olmasa gerek; hem de^sahp olunan kaynaklar, deerler, internetle gnderilen bilgi ayn zamanda belediyede dzenleme yapan otoritelere ve leme katlan devlet merciine dek gider/ Bazen bu denetleme olumsuz bir (geribeslenme) etkisi de yaratabilir, sistemde dengeyi salamak iin bu gerekli grlmse kullanlabilir. Bu mekanizma vatandalarn taleplerini karlama amal olarak uygun bir retim iin kullanlabilir. rnein eit pantalon (sunulduunu/ arz) dnelim. A, B, C belirli bir zaman sreci iersisinde (gn, hafta) elektronik olarak Ann 20 kez B?9nin yalnzca kez Cnin se bir kez satld kaydedilir, o zaman retici kimse eitli kaynaklan Cden A?9ya, ve 6Bnin bir ksm ve A yeniden dzenlenecektir. Bu karara bir fabrikada varlrken sadece planlamann en st otoritesi i kaynaklarn yeniden dzenlenmesi hakknda bilgi verir, ama ondan izin alnmaz. Bu, merkezi ynetim yntemi ile, retim srecindeki brokrasi engellen mi olur. Teknoloji sayesinde arz/talep ve varolan stoklarn pratik bir ekilde her saniyesini kaydederek makro genel planlamann merkezi idaresinin egdm sayesinde tarihsel sosyalist devletlerin gzlemlenen eitsizlikleri de engellenebilecektir. Dier bir uygulanacak mekanizma nerisi ise sko okulunun bulduu market cleaning pricesdr. 24) 21 yy. Sosyalizmini Venezuelada gerekletirecek koullar var m? Evet u anda var. Sadece birkandan bahsedeyim. 20069 da nfusun te ikisi bakana oy verirdi, onun 21 yy. Sosyalizminin planlarm uygulayacan aka bilerek. Bu zorunlu bir gereksinimdir ve atlan gven oyu vatandalar asndan bakann politik bayradr. Palemento ise ta- mamen bakann destekleyicisidir. Sistemde eitim, salk ve ekonomik dengelerPIBnin senede yzde onluk bymesi yoksullukla savamak, halkn bilinlenmesi gzden karlmayacak nemli noktalardr. Ulusal toplumsal zenginliin ynetime ounluun
202

katlmasn salayan ko-mnal konseylerin oluturulmas olaanst bir basandr. 5 yl inde halk arasnda siyasal tartma ortamnn saland bir kltr oluturulabilecei de akla gelmezdi Ekonomik politik adan Latin Amerika Entegrasyonu engellenemez ve son 200 ylda Moroenun doktrinini yoketme ihtimali de bir gerektir. lk kez silahl kvetler ve ulusal ekonomideki birok kilit sektr u an gvenilir devletin ya da kooperatiflerin elindedir ve bunlar: Devletin kendisi, Merkez Bankas, PdVSA, GVG, CANTV, Mercai ve yzblnden fazla kooperatif vardr. 25) 2007de Venezuela Sosyalizminin ekonomik olarak izledii yol Venezuelada sosyalist ekonomiye doru atlan ilk politik- ekonomik adm, sanld gibi zel mlkiyetin toplum-sallatrlmas deildir nk bu sibernetik (gdmbilim) sorunu zmez, aksine deer hesaplamasnda piyasa fiyat-landnlmas sisteminin deitirilmesidir ve de edeerlillk olgusunun yer almasdr. lk admlar ne mkemmel ne de vnlecek kadar kusursuzdu: Bu sadece sosyalizmin ve deerlerinin yerlemesi iin kapitalizmin fiyat muhasebesinin yannda sradan bir muhasebe dnemiydi. Bu demektir ki bir irketin enerjisi i ve d ilemlerinin hepsi zamannda kayt altna alnr. Btn retim faktrleri zamana baldr; fiyat belirleyen deerler, irketin normal mdahalesini aksatmadan hesaplanarak abucak ortaya karlabilir. Bu mdahaleyi gerekletirmenin baka bir yntemi de (Monetary Equlvalent of Labour Time: gcnne eit para karl) Bu yntem, sko okulunun nerisidir. MELT, bir saydr yani 1 saatlik bir almann karlnda den deerdir ve para biiminde aklanr; rnein bir saat 1000 Bolivaresdlr (Venezuela para birimi). MELT bunu retim Netini (PIW) blerek elde eder, bu bir yllk ulusal nfusun toplamnn oluturduu deer karsnda alan nfusunun oluturduu net deerdir. rnein 20065daki Venezellann PIN9i (Gayri safi milli hasla neti) 183 milyar dolar diyelim, ekonomik olarak aktif (PEA) nfusunun 13,3 milyonudur ve issizlik oran yzde ondur bu da 1.3 milyon isslz yapar. alanlarn i gc o zaman 12 milyon insandr; PIN, her i
203

iin 15,250 dolardr; haftalk 40 saatlik ve ylda 48 haftadan, bir insann ylda alt saat says 1920dir.MELT(eu-valent of Labour Time), Venezellada 20069da bir saatlik almadan ortalama deeri dolar hesaplamasnda $15,250 / 1920= $ 8,23 sahip olduu bir toplumun MELT hesaplanabilir bir deerdir, o zaman, bir piyasann alma saatine basit bir matematiksel hesaplama ile ulalabilir. rnein 400 dolar tutan bir rn 48.2 saatlik bir i gc deerine sahiptir. Paul Cockshott ve Allin Cottrelle gre, bu yntemle yaplan bir hesaplama hatas % 10 civarndadr. Daha iyi yapamaz nk pazar fiyat ve deer, arasnda daha yksek (kabul edilen) istatistik bir iliki vardr. Bir zel irkette aktan aa oluan ekime ve zdamalan engellemek in devletin irketinde ilk nce sosyalizmin gerekli muhasebesi oluturulur, tercihen, teknik olarak yksek bir irket, rnein Alcasa ya da Venalum, ncelikle her birinin saysal deerleri hesaplandktan sonra, devletin dier irketlerine de bu yntem yaylmaya balar rnein bir elektrik datm irketine. Alminyumun brimsel deeri bilindikten sonra (ara bir tonun) ve elektrii11 (megavolt) ve bir de her bir nitenin fiyat bilinince, geleneksel piyasa fiyat (Intercamblo) kuru, zamanla deer kuru yerini edeerlilik lkesinin geni bir alanda kullanlmasna brakr. Ayn zamanda deer sistemini iki kez adapte etmi olan devlet letmeleri ve koopertatifler (toplumsal mlkiyet) bir kur kullanmay balatabilir. Sonu olarak, ift ynl sosyalist ekonomi ve Venezuela piyasa ekonomisi gereklemeye balar. Bu yntemle Venezuelada para piyasasnn gbeinde sosyallt retim ve datm balan lkenin en nemli retim aralar devletin elindedir, bir ksm da 127.000 kooperatifin, yeni postkapltalist ekonomi btn lkeye egemen olana kadar byr ve zel mlkiyete dokunmaya gerek duy maz ve sz edilen biimde, gvenle toplumsailatnlr. Sosyalist ekonominin yerleme levi iin irketin btn hareketlerinin (fiyat/para) deer (zaman), l (ton/litre) girdi ktsn programlayacak yazlm uzmanlar ekibine gereksinim duyulur. Bir irket bir rnn deer ifadesinin lmn hesaplayarak, kurulu ekonomik ilikileri
204

istismar etmeden, piyasa ekonomisi kapsamnda verimlilii, retimi ve piyasay kaybetmeden ticaret yapabilir. Lenine gre, bir irket iinde ift ynl bir g yer alr: Sosyalist mantn yannda kapitalizm. Bu dengeyi kurmay baardktan sonra farkl ki ekonomik mant genellemenin sras gelmitir, rnn deer ve fiyatn bir yere koyunca yani nesnel, znel, sosyalist ve burjuva deerlerini.. Bu iki trl retim ilikisi, Venezuela ekonomisinde aka yer alr effaftr ve denetlemek, aratrmak ve ekonomlk-politlk piyasa boyutuna katlmak vatandaken kendi seimlerine baldr. Deer ve fiyat saptandktan sonra, sosyalist irket piyasas rn iki tane ltle sata sunan rnein bir litre stn kutusu, u iki eyi gz nne serer: Fiyat 2000 Bolivares; deeri 10 dakika. Deiik rnler alan satc, deer ve fiyat arasndaki ilikinin deitiini (eitlendiini) anlayacaktr. rnein, 10 dakika sren bir iin rn 2000 Bolivares olarak ifade edilir ve baka bir rnde 10,000 Boliva-resdir. ki tanmn da kanlmaz olarak tad bilisel (kognitif) uyumsuzluk, yansmasn bulur ve ayn zamanda sosyalist ekonomi ve kapitalizmin temel dayanaklarn netletirdi sosyal bir tartma yaratr. Bu demektir ki bir rnn deerini aklayan nesnel ve transparan lt, sosyalizmde zaman iken ve ayn zamanda diktac ve smrgen kapitalizmde fiyattr: sosyalist ekonominin ve kapitalizmin ift ynl mant irketten vatandalarn gnlk hayatna dek uzanr. Pazarn retim dnyasndan datm dnyasna dek vatanda sosyalist ekonominin sorunsallarna katacak bundan daha pedagojik ve ynlendirici bir sistem olamaz. lk sosyalist irketlerin deneyimi zerinden ilerleyince, buna ii ve vatandalarn demokratik katlm ltlerini de eklersek, eitlik (compensation) ekonomisi ilkesiyle ynetilen irketlerin saysn aamal olarak artrabiliriz. Kba ve Bolivya ile ilikiler sayesinde, bu uluslararas ticarefsis-temini de ulusal blgesel ekonomiyi yneten ge oluuncaya kadar yayabiliriz. Bu ekonomi politika, deneyimlerini oaltarak 21. yy sosyalizminin temelini Byk Vatan olgusuna dayandrabiliriz.
205

26) Fakat Sosyalizm sadece bir lkede gerekletirilemez. yleyse 21. yy sosyalist retim tarzm dnyaya nasl tantabiliriz? Evet tmyle haklsnz. Ekonomik olarak kendi kendine yetme hayali bugnlerde gemiten daha topikmi gibi geliyor. Hibir ekonomi dnya pazarnn talep ettii belirli ham maddeyi ithal etmeden varolamaz. rnein deiik lkeden rnek verelim: in, Japonya ve Kba; bu lkelerin hibiri sistematik olarak ve dev boyutlarda enerji (petrol) ve ham madde ithal etmeden varolamazlar Ayn durum gda alannda birok lke iin de geerlidir. Venezuela yaklak olarak gda ihtiyacnn %70?ini ve Kba % 849n dardan alr. (Ekonomi ve Planlama Bakanl, Magalys Calvo,- ubat 2007). Bu ithal rnlere deme yapmann tek yolu ise rn ve hizmet ihra etmektir, yle ki bir bana ayakta durmak isteyen hibir ekonomi kendini dnya ekonomisinden yaltamaz. Gnmz ekonomisi biriken sermayenin byk bir ksmn rnein Almanya, %30unu dnya pazar sayesinde gerekletirir. Bunun yansra sosyalist ve kapitalist retim biiminin ift ynl geniletilmesiyle uluslararas ticaret sayesinde dnya dzeyine kartabiliriz. retim etmeni zamana ve. edeerlik ilkesine dayal olan byk etkideki dzenlemesinden beri iki olgudan oluacaktr: a) Kapitalistler (ekonominin aktif efendileri) ve iiler arasnda b) Kafa emei ve kol emei arasnda c) 3. ve 1. Dnya lkeleri arasnda. Birinci Dnya lkeleri yeni bir deerlendirmeye izin vermeyeceklerdir. Buna karn, her zaman Kba, Vietnam ve in Sosyalist lkeler olarak kabul grp Bolivya, Nikaragua ve Ekvator ise ALBA birliine giriyorlar ve Venezuela 21. yy Sosyalizmini gelitirmeye alyor, postkapitalist ekonominin ilkelerinin deerini Venezueladan balayarak uluslararas retim alanlarna dek geniletebiliriz; bu da dnya leinde ift ynllk kurmamz salan
206

27) Son bir aklama: Biliim ve Gdmbilim (infor-matiki sibernetikjin fiyat zerindeki etkisini tam olarak anlayamadm. Bilimsel ilev u demektir: Eer Sucrede 20069da yaplan (BRPPynin Blgesel Bloun Popler Gcnn organize ettii Byk Vatanm Liberallemesi iin Halkn ve lerici Devletlerin ilk toplantsna katlmak isteseydiniz, Sucre (Bolivya) ?ye uuun hangi gn, saat ve fiyatta olduunu renmek iin bir seyahat acentasna giderdiniz. Ayn zamanda otel fiyatlar, gda gibi, deiik bilgilere de ihtiyacnz olurdu. Bu bilgiler olmadan istediinizi gerekletiremezsiniz. Ayn ey ekonomide de geerlidir iyi bir i istiyorsanz daha fazla maa deyen bir irket ararsnz. Eer okumak istiyorsanz ve yoksulsanz, ya cretsiz ya da burs veren bir niversitenin hangisi olduunu bilmeniz gerekir. Ekonomide se fiyat yapmak istediiniz i iin bir temel oluturur. Gdmblllm bilginin bu sorunuyla balantldr. Bahsettiimiz senaryolar eitlendirilebilir. rnein: Yrrken her adm farkldr, nk yol deikendir, hava derecesi, havadaki basn da srekli deimektedir; her yolun kava farkl ve tehlikelidir; bazen hastasnzdr ve vcudun baklk sistemi dktr; bazen ok alp salnz tehlikeye atarsnz; eer bir araba kullanyorsanz durmadan frene ya da gaza basmak zorundasnz, yoldaki dier ara, insan ve engellerden uzaklamak ya da yaknlamak zorun-dasnzdr. Tm biyolojik sistem, teknik ve sosyal belirli snrlar dahilinde ya da saysal deerlere gre ler, tehlikeye girdiinizde varolan bu snr zorlanr. Bir arabann motora fazla snrsa bozulun Eer bir insan ok yksek bir yerden atlarsa lr. Ya da yetersiz gnlk beslenme ve yetersiz sv tketimi de insann lmne yol aar. Bir sistemi bilebilmek in, rnein bir insan, bir maki-na, bir irket ya da bir politik parti, bir devlet ya da bir dev rim olsun, onun kendine uygun snrlar iinde varolduunu gcn ve denetleme snrlarn da baz uyarclar kas/ref-lex/erevesi araclyla saladn bilmelisiniz. rnein bir insanda su eksiklii olursa, sinir sistemi hcrelerin suya ihtiyac olduu sinyalini verir. Bunu sinyaller ve kimyasal bir dille yapar, rnein dilimiz kurur ya da konuarak susadmz belirtiriz. Beyin suya ihtiyac olduunu ilan eder; susuzluk95 vcudun daha
207

iyi ilemesi iin gerekli olan sv htiyacnn altnda olduunun bir belirtisidir. Alk vcudun levlerini yerine getirmesi iin gerekli kaloriye ihtiyac olduu zaman hissedilir. Vcudun atelenmesi vcutta bir enfeksiyon olduu belirtisini verir. Sistemin bu olaan gstergelerinin ynlendirilmesini olas klan ileve geribeslenlm denir. Gdmbillmde geribeslenlm, olumlu ve olumsuz diye ikiye ayrlr. Olumlu geri beslenlm, sapma/ ynlendirme artt zaman grlr nk bu er ya da ge sistemin k mesine sebep olur. Eer bir hayvann beslenme alan iyi ve rahatsa hayvanlar kolaylkla oalrlar ta ki o blge ban-nlamayacak duruma gelene kadar. Nfusun artmas sonucu evre bozulur. Bu balamdaki olumlu yi anlamda kullanlmamtr sadece yndeitlrme (sapma), zorunda kalma anlamndadr. Olumsuz geri beslenme ise, sistemin karar mekanizmasnn, rnein insann beyni devletin hkmeti, sistemin iyi ilemesi iin belirli snrlara geri dnmek in karar alrlar. Parametre sapmalarnn doruya ynelmesi in ya da sistemin doru lemesi ya da eski akna dnebilmesl iin dzeltmeler yaparlar. Bu sebeple gdmblllmsei sre iki aamadan oluur. Sistemin normal ya da salkl ileyebilmesi in sistem sapmalarn saptar ve bu sapmalar dzeltir. Bu ynelimleri dzenleyici sistemi ynlendiren, doal, sosyal ve tek nolojik ilevi denetleyen bilime gdmblllm denir. Modern ekonomide gdmbiilmin ilevsellii kanlmazdn Pazar ekonomisinde ise bu lev, fiyat araclyla gerekletirilir. Arzdan ok talep varsa fiyatlar ok ykselir, ve kapitalistler bu pazar fiyatlar ykselterek ynlendirirler ki daha fazla kazanabilsinler. Talep artnca fiyatlar drrlervs. Bu pazar ekonomisinin gdmblllmsei modelidir. Venezuela dviz piyasasnda da bunu nceleyebilirsiniz. Venezuela hkmeti her daim dviz piyasasn denetim altnda tutar, rnein dolara bir fiyat belirler ve kara borsa oluturur. Fiyatlar arz talep ilikisine baldr. Bu karaborsa fiyatlar arz talep unsurunun Venezuelada ilevsel mi uygun mu olduunu hkme salar. Dolarn fiyatnn (deeri) artmas ya da azaltlmas milli ekonomiye gre ayarlann Bu bilgi verici ve gdmbllimsel lev, idari.fi-yatlandrmay (admlnistrative price) ciddi bir arz/ talep dengesizlii yznden orta vadede gerekletiremez.
208

Ayn ekilde enflasyon oran, vatandalarn emrinde olan rn ve hizmet birliinin ve toplam satn alma kapasitesini kazanca gre ayarlama ilikisinde hkmeti bilgilen diren bir eit alc grevindedir Ne zaman ki yllk enflasyon % 69nn zerine karsa, ekonomik dengelerin tehlikede olduu dnlr nk para deer kaybetmeye balan Fiyatlar ok derse (deflaion), bunun da tehlikeli olduu dnlr nk durgunluk dnemine girilebilir. zetleyecek olursak gdmbilim, sistemin salkl bir devrim yaamas iin kanlmaz bir bilimdir; ve bu bilgi doru bir ekilde doru zamanda kullanlmaldr. 28) Son olarak bilim olmadan sosyalizmi kurabilir miyiz? Hayr, bu mmkn deildir, nk bilim her zaman gereklidir, zellikle de ok nemli kararlar alnrken ya da ok karmak ve zor planlar zmek gerekliyse. rnein Merldadan Caracasa gideceksiniz, atla da gidebilirsiniz ve atn saatte 10 kilometre komas gerekir. Bunun iin bilime htiya yoktur. Ama saatte 100 km gidecek bir araca ihtiyacnz varsa bunu yapmak iin bilime ihtiyacnz olun Son olarak saatte 1000 km hzla gidecekseniz bir uaa ihtiyacnz olacaktr onun iin de bilime htiya vardn 29) O zaman 21. yy sosyalizmini sadece bilim insanlar m ina edebilir? Hayr, hepsine gereksinimimiz var. insanolu dnyann farkl sistematik yorumlarna gre hareket eder, rnein hislerine, estetie (sanat, mzik, dekorasyon, zanaat) by, hayal, iir, bilim, gelenek, etik, din, genel ahlakvs, ve dnyay btn farkl yorumlamalar ve ona gre kendlmzl ayarlamamz, biyolojik ve kltrel mirasmzn ayrlmaz bir parasdr. Dalma baz sistemler vardr, rnein saduyu ya da gnlk dnceler bilimle karlatrldnda biribirine ok benzen Bir insan bilimsel olsun ya da olmasn her defasnda kardan karya geer, arabaya biner, ve bunlar otomatik olarak yapar, boyutta hesaplamadan
209

bilinsizce yapar (boluk, zaman, hareket). Gemek istediimiz sokan hesaplanmas, ne kadar hzl geebileceimiz, arabayla uzakl, gelen arabann hz. Bu tip basit hesaplamalarla kardan karya geip geemeyeceimize karar .veririz. Bu hesaplama gerek uzakla, hz ve arabann var zaman bir tahmindin Genelde bunlar bilmek hareket etmek iin yeterlidir. Buna ramen bazen hesapta yanlrz ve bir insann zaman ve mekan yaln yorumlama ya da hareketi tam hesaplayamamas yznden debilin Eer biri gvencede olmak istiyorsa bilimsel bir hesaplama yapmal tam olarak araba uzakln ve.hzn ve de ne kadar uzaktayken ne lde gidilebileceini lebilmelidir. Bu saduyu ve bilim arasndaki farktn BIreyi doru ve net olarak bilmek stiyorsanz histerinizi kullanmak ya da speklatif tahmin yerine onu yntemler ve bilimle lmeniz gerekin Bu sorunun zm, bilimsel dncenin te-. melini renip bu etkileyici arac, gerek anlamda kiisel hayatmzda ya da toplumsal nemdeki olaylar zmek in kullanmak gerekir. Kimse korkmasn nk hepimiz bir lde aydnz, nk hepimizin zekas ve bir eyleri sonulandracak biri kimimiz var. Bir niversitenin 30 yllk bilimsel yntembi-Hm profesr olarak toplumun bu eit bilimsel yarglama yi renmesi iyi bir profesrle be ay aln Albert Einstein olmak iin olaan d bir dnme kapasitesi ile domak gerekin Bu byk dnrn fizik alannda yapt gibi, neden-sonu ilikisini belirli bir -bilimsel dikkatle incelemek iin, byk ounluun sahip olduu zeka kapasitesi yeterlidir. Eksik olan iki koul vardr: Hkmetlerin bilimsel eitimi salama istei ve aklc- eletirel dnce standardn herkese retebilecek kapasitede iyi retmenler.

210

30) Kitabn banda? dnyaya ynelik bilimsel bak asn aklarken, madde, enerji ve hareketden sz etmitiniz. Bunu baka bir biimde de aklayabilir misiniz? Evet, bir Alman fiziki arkadam Eski Sieker, bana bir yorumunu verdi, bu bilgi biraz daha farkl ve daha kullanl olabilir. Basite yle anlatyor. 1. Dnyada madde vardr; rnein, talar, araba, k ya da biyolojik sistem (bitki, hayvan, insanolu gibi) dsel . (ideal) rnler ve maddenin psikolojisi vardr; rnein ryalar, keder, saylar, iir, kavramlar, dnceler..vs Bu dsel rnleri insann psikolojisi retir, bilimin en rasyonelinden en az rasyoneline kadar; rnein -doa st korku, hayaletler, eytan, byclk, melekler ve tanrlar gibi. 2. Maddenin nemli bir nitelii se nsan rnlerinin psikolojik yanndan uzakta varolmalardr. Bu barizdir nk evren neredeyse 15 bin milyon yldr var, insanolu ise nere deyse 45 bin yldr var. Madde se bu sebepten, psikolojik ve insan hayalinden ok uzakta ye ok daha nceleri vard. 3. Psikolojik rnlerin dier bir temel nitelii se maddenin varlna bamlldrlar. Maddenin destei ve ya-atmasyia vardrlar; rnein beyin ve insann sinir sisteminde bilin ve duygular yoktur. Bu yzden ldkten sonra baka nsanlarla konuamayz. Bu, maddenin desteini ar tk eksik oluundandr. 4. Madde yksek bir ekilde dzenlendiinde, beyin sistemi gibi dsel ya da psikolojik rnler retebilir. Tersi ise, rnein d rn maddeyi ya da enerjiyi dntre-mez. rnein beynin younlatrlmas ile maddesel objeleri oynatamayz (telequinesis). 5. Modern fizikte madde fizii ve radyasyon fizii farkldrlar. Madde fizii (atom) saniyede 0 metreden en az 300.000 kilometre k hzn hesaplar. Radyasyon fizii ise nasl k hzna eriildiini (n
211

hareketi). Ik frenlediinde maddeye dnr. Madde se saniyede 300.000 kilometreye eritiinde.radyasyona dnr. 6. Madde dnyas durmadan devinim halindedir bu nedenle durmadan, deiir. Tm deiimlerin bir nedeni vardr ve tm nedenler bir etki olutururlar. Dnyada hibir etki yoktur ki nedeni olmasn ve hibir neden yoktur ki etkisi olmasn. Neden daima etkiden, yani sonutan nce gelir, zamanda ncelik onundur. Buna neden-sonu lkesi denk 7. Srekli olarak deal dnya madde dnyasndan destek alr, hepsi evrenin maddelerinin koullarn deitirir ve insann hayat da kendi deal dnyasnca deiir. Genelde idealin deiimi, insann ideolojik rnlerinin, rnein inan, nyarg, istek vs. maddesel dnyann deiimine kyasla daha yavatr. 8. Bu temel kavramlar bir araya getirip bilimsel bir bak asyla dnyaya etlk bir kural yani bir ahlaki zorunluluk sunmaldr. Bir devrimci, pratik ve etlk gereksiniminden dolay, gerei hep neden-sonu ilikisi inde zm-lemelidir. nk yalnzca bu yolla uygun olan ltlere ulalabilir ve baaryla katlmc demokrasiye-geilebilir.

212