A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 39, Erzurum 2009 Prof. Dr.

Hseyin AYAN zel Says

~777~

EYH GLBN HSN AK MESNEVSNDE FELEKLER The Universe in The Mesnevi of eyh Galibs Hsn Ak Dr. Bekir INAR
Z Bu almada, eyh Galipin Hsn Ak mesnevisinde felek kavramnn hangi hayal ve sembollerle ilendiinin incelenmesi amalanmtr. ncelikle felek kavram hakknda bilgi verilmi, edebiyatmzda felek kavramnn ifade ettii anlamlar ilenmitir. eyh Galipin Hsn Ak mesnevisinde bu kavram hangi hayal ve sembollerle iledii rneklerle aklanmtr. zellikle Hz. Peygamberin Mira hadisesinde soyut olay ve dncelerin ok gl tasvirler, hayaller ve somut ifadelerle ilendii grlmtr. Bugn dilimizde daha ok soyut ifadelerde kullanlan felein, eyh Galipin Hsn Ak mesnevisinde ok baarl ve olduka zengin anlamlarda kullanld ve orijinal imajlar gelitirildii tespit edilmitir. Anahtar Szckler: Klasik Trk edebiyat, eyh Galip, Hsn Ak, astroloji, felek, yldz, bur. ABSTRACT The purpose of this study is to examine which dreams and symbols the concept of destiny is discussed with in eyh Galips Hsn Ak mesnevi. First of all, information about the concept of the universe is given and the meanings which the concept of the universe refers to in our literature are discussed with which dreams and symbols. eyh Galip has discussed this concept in his Hsn Ak mesnevi is described through examples. It is seen that, especially in the event of the Prophet Mohammeds ascent to heaven, abstract events and thoughts are diccussend whith very strong descriptions dreams and concrete statement. It is determined that destiny which is nowadays used mostly concrete statements in our language has been used in quite succesfull and a great variety of meaning, and original images have been developed in eyh Galips Hsn Ak mesnevi. Keywords: Classical Turkish literature, eyh Galip, Hsn Ak, astrology, the universe, star, zodiac.

Klasik Trk edebiyatnda gkyz ve felekler, baz lk a filozoflarnn grleri ile birlikte, Kuranda geen felekle ilgili baz ayetler ve Hz. Muhammedin hadisleri ile ekillenmi, daha sonra gelien ksmen Hint kaynakl tasavvuf grlerinin ve srailiyatn etkisiyle olduka geni bir nazariye oluturmutur. Felek konusunun iirlerde ileni ekli

Nide niversitesi Eitim Fakltesi Trke Eitimi Blm rt. yesi.

TAED 39, 2009, 777-792

~778~B.INAR:eyhGlibinHsnAkMesnevisindeFelekler
bize airin ve o dnem insannn dnya ve kinat tasavvurunu da verdiinden ayr bir nem tamaktadr. 1 Felek eitli lgatlerde gkyz, sema (Develliolu, 1995:255); dnya, lem, talih, baht, ans, (TDKTS, 2005:686); her bir seyyareye mahsus bir gk tabakas (. Sami, 1989:1004); gk (Onay, 1992:166) eklinde tanmlanmtr. 2 Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisinde (1981:3/179) felek, yuvarlak kum tepesi, yrnge, dairevi hareketle dnen kre eklinde tanmlanmtr. Felek, astronomi ile ilgili bir terim olup, mstedir (yuvarlak) hareketlerle akan dnya kresi ve bu krenin mntkas, ay ve gnele beraber seyyarelerden (gezegenler) her birinin hareket ettii yrngesi anlamna gelir (Pakaln, 1946:I/596). oulu eflak olan felein zellikle gk anlamyla ilgili olarak felek-i aks, felek-i l, felek-atlas (dokuzuncu kat gk), felek-i cevzehr (hale, ayn evresinde grlen halka), felek-i esfel (birinci gk), felekl azam, felekl-eflak (dokuzuncu kat gk), feleki, felekiyye (felee, gk bilgisine mensup; astronomik), felekiyat (gk ve heyet ilmine ait eyler, astronomi) (Develliolu, 1995:255) gibi tabirler kullanlmtr. Felek szc mecazi olarak ho vakit geirmek anlamna "felekten bir gn almak"; dkn, talihsiz anlamna "felekzede"; mitsizlie dmek iin "felee ksmek"; her trl zorluklara uram tecrbe sahibi iin "felein sillesini yemek" gibi ifadeler kullanlmaktadr (Pakaln, 1946:I/596-597). Ayrca yukardaki ifadelerin yannda felei amak, felein emberinden gemek (her eyi grm geirmi), hkm-i felek (baht, talih, kader), felek dkn (bedbaht), felekten km almak (gzel vakit geirmek), kahpe felek (yr olmayan talih veya kader) vb. ibareler, felein aada izah edeceimiz zelliinden dolay, birok deyim ve ataszmzde kullanlmaktadr. Batlamyos sisteminden karlan bir dne gre dnya kinatn merkezi olup dnyay dokuz felek evreler. Her semada bir yldz tasavvur edilmitir. Dnya gnden balamak zere yedi tanesi yedi gezegenin feleidir. Birinci felekte Ay olmak zere srasyla Utarit, Zhre, ems (Gne), Mirrih (Merih), Mteri, Zhal gezegenleri bulunur. Sekizinci felek sabit yldzlar ve burlar felei, dokuzuncu felek ise cisimden arnm, olan btn felekleri saran en byk, en yksek felektir ki buna felek-i atlas, felek-i azam (en byk felek), felekl eflak (felekler felei) denir (Pala, 1998:136). Bunlardan Ay, sultann veziri; Utarit, sultann ktibi; Zhre, algc ve oyuncu; Gne, gn sultan;

Bu konuda geni bilgi iin bk. Ahmet Atill entrk, Osmanl Edebiyatnda Felekler, Seyyare ve Sabiteler (Burlar) Trk Dnyas Aratrmalar, S. 90, Haziran 1994. 2 Bu kaynaklardaki birbirini tekrarlayan tanmlara yer verilmemi, farkl tanmlar alnmtr.

TAED 39, 2009, 789-792

A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 39, Erzurum 2009 Prof. Dr. Hseyin AYAN zel Says

~779~

Merih, sultann ordu komutan; Mteri, sultann kads; Zuhal, sultann hazinedardr. 3 Tasavvufi anlamda felek, Allahn yaratc tecellisi olan Akl- Kll ve Nefs-i Klln birlemesinden meydana gelmi, Akl- Kllden yaratlan Ar, yahut hkemann tabirince Felek-i Atlasn akl ve nefsinden sekizinci felek (Krs), sekizinci felein akl ve nefsinden ise dier felekler yaratlmtr (Kurnaz, 1996:XII/306). Felekle ilgili telakkilerin lirik ve estetik birer malzemeden ziyade felsefi argmanlar hline getirildii zemin tasavvuftur. Suf retinin byk bir iddias vardr: nsan gerek ve byk olan yegane lemdir. Mutasavvflara gre kainat lem-i sura yani kk lem, insansa iinde yetimi bin lem barndran lem-i kbra yani byk lemdir. (Ceylan 2005-06:28). Kozmoloji (evrenbilim) kainatn nasl yaratldn ve yaratmann/hayatn ne ekilde srp gittiini inceler ve onun en cazip ilgi alan gkyzdr (Ceylan 2005-06:26). Kinatn yaratl ve feleklerle ilgili yaygn kanaate gre; Akl- Kll pasif bir kabiliyet olan Nefs-i Kll meydana getirmitir. Bu ikisinden dokuz gk (Atlas, burlar, Zhal, Mteri, Merih, Gne, Zhre, Utarid ve Ay gkleri) meydana gelmitir. Bu gklerin dn drt unsuru ve drt tabiat ortaya karm, gklerle unsurlarn birlemesinden de canszlar, bitkiler ve canllar (maden, nebat ve hayvanlar) vcut bulmutur (entrk, 1994:S.90). Atilla entrk yukarda belirtilen almasnda, Nasrddn Tsnin el-Muhtasar fi lmt-tencm ve Marifett-takvm eserine dayanarak Ahmed-i D 4 tercmesinden alnan emada felekl-eflak, burlar g (sabiteler), seyyareler, bunlarn sralann aadaki ekilde belirtmitir:

Geni bilgi iin bk. Halk pekten, Nil, Hayat Sanat Eserleri, Aka Yay., Ankara 1997, ss. 116-117; Halk pekten, Bk, Hayat, Sanat, Eserleri, Aka Yay., Ankara 1997, ss. 61-74. 4 Neir ve sadeletirme: T. N. Gencan ve M. Dizer, stanbul 1984. s. 23.

TAED 39, 2009, 777-792

~780~B.INAR:eyhGlibinHsnAkMesnevisindeFelekler

Erzurumlu brahim Hakk Hz. Marifet-nme 5 adl eserinde felekleri aadaki ekilde emalatrmtr:

Erzurumlu brahim Hakk Hz., (tarihsiz), Mrifet-nme Sadeletiren:Turgut Ulusoy, C.IV. s. 39.

TAED 39, 2009, 789-792

A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 39, Erzurum 2009 Prof. Dr. Hseyin AYAN zel Says

~781~

Kuranda yedi kat gk tabirinden hareketle klasik Trk airleri, Batlamyusun grne dayanan dokuz kat felek tasavvurunu kullanmtr. Klasik Trk iirinin olumaya balad dnemde ran edebiyatna giren Sbilere ait (insanlarn hayatnda iyi veya kt olaylarn Atlas feleinin dnnden kaynaklandna dair) inan Trk edebiyatnda da bir estetik unsur olarak kullanlagelmitir (Kurnaz, 2005-06:42). Konuyla ilgili mstakil eserler de kaleme alnmtr. 6 Yukarda feleklerle ilgili olarak verilen emalar, eyh Galipin Hsn Ak mesnevisinde feleklerin ileni biimlerini somutlatrmak iin verilmitir. Kaplan (2007:464)te, eyh Galipin divan iirinin btn imknlarn tkettii bir ada deta yeniden dirilii gerekletirdiini, sz hazinesinin btn imknlarn kullanarak sylenmedik sz brakmadn, adeta sze hatime ektiini; kendine has yeni bir syleyile lmsz bir mesneviyi gelecee emanet ettiini belirtmektedir. Holbrook (2005:14)e gre eyh Galip, bir aslandr, iir dilinin kafesinde dnenen, soylu varlyla gelenein kat kurallarnn demir parmaklklarna arpp duran bir aslan; bu parmaklklar yaratan toplumsal koullarn radikal bir deimenin eiinde olduunu bilemeyecek bir aslan. Hsn Ak Osmanl iirinin mkemmellik standard olarak almlanmtr ve Osmanl edeb gemiinin temsilcisi konumundadr (Holbrook, 2005:14). Hsn Ak her eyden nce bir aray eseri, bir yolculuk eseridir. Byk bir ruhi gezinin hikyesidir (Halman, 1995:187). Holbrook (2005:261)de Muhammedin miracnda Cebrailin rol ile Akn araynda Shann rolne kout grmekte ve bunlarn hepsinin imgelem yoluyla, biim ve dilden kkenlerindeki acze bir dn yolcuu yaptklarn belirtmektedir.

Kayguzsuz Abdaln Vucdnmesi en bilinenlerdendir. Buna gre yedi yldz dedikleri Cenab- Hakkn yedi ismidir ki on iki bur mesabesindeki on iki organ seyrederler. Bu organlar iki gz, yz, az, iki diz, iki ayak, iki el, srt ve gstr. Sralamada iki gz bir grp iki dudak bir azdan ayn eyi syledii iin tek; iki el ve iki ayak ise ayr ayr hareket edebildikleri iin iki bur saylmaktadr. te bu yedi gezegen (yedi isim) on iki bur mukabili olan on iki uzuvdaki seyrini tamamladnda msemma zahir olur. On iki burcun iki gz, iki kulak, iki burun, delii, iki yanak, iki gs gbek ve aza; yedi gezegeninse grme, iitme, tatma, dokunma, koklama, konuma ve dnme melekelerine benzetildii de vakidir (Ceylan, 2005-06:29). Ayrca 17. yzyl klasik Trk edebiyat rnlerinden olan Melhame-i Cevr (adl eser) Gnei, Ay, yldzlar, gkyz ve yeryz hareketlerini esas alarak gelecee dair hkmler veren bir eserdir. Metoroloji kitab olarak da bilinen eser, ilm-i ncum (yldzlar ilmi) erevesinde deerlendirilebilir (Akku, 2005-06:39).

TAED 39, 2009, 777-792

~782~B.INAR:eyhGlibinHsnAkMesnevisindeFelekler
eyh Galipin Hsn Ak mesnevisinin en byk baars soyutu tasvir etmi olmasdr. Kaya Bilgegil, eyh Galipin Hsn Ak yaynna 7 yazd n szde bu tasviri btn, yekpre, eksiksiz gibi e veya yakn manal kelimelerden hangisi kullanlsa; bu tasvirdeki mkemmeliyeti ifadeye yetmez demekte; bu eser okunurken zihinde eitli grnlerin suretlerinin teekkl ettiini ancak; eserin i levhalarnda, tavsifin, tasvire galebe aldn belirtmektedir. Abdlbki Glpnarl, eyh Galip Hsn Ak (1968:38) adl eserinde, Hsn Ak iir bakmndan tahlil edersek, bu eserin edebiyatmzda esiz gzellikte olduunu ve Galipin divan teknik ve estetiine bal kaldn belirtmektedir. eyh Galipin Hsn Ak (Okay, Orhan-Ayan, Hseyin, 1992) mesnevisinde gz- Destn- ben muhabbet balkl blme kadar olan ksm n sz olarak dnlebilir. eyh Galipin Hsn Ak mesnevisinin n sznde air, Allah karsnda kulun yerini ve deerini ifade etmekte, Hz. Muhammede ayrlan satrlarla dnldnde sanatkrn slm dini erevesinde teekkl eden duyu ve dnce sistemine bal kalarak eserine vcut verdiini dikkatlere sunmaktadr. (Akta, 1983:95). Bu blm airin dnya grn, ikinci ksm ise eserin yazl sebebini gstermektedir. Akta (1983:97)ye gre, Hsn Ak mesnevisi tecridi esas alan itibar lemi yaratma mahsuldr ve bu mesnevideki vaka, geree yaknlk endiesinin yerine intibay dikkatlere sunarak, ananenin hazrlad sembollerle ifade edilmektedir. Hsn Ak mesnevisinde felekler ncelikle Hz. Peygamberin erefli mirac dolaysyla teferruatl bir ekilde ilenmitir. eyh Galip Mirciyyesinde dokuz gkten, bu gklerdeki yldzlarn vasflarndan bahsetmi, burlar gn, on iki burcun adlarn anm, o adlara uygun mazmunlarla onlar tehis etmitir (Glpnarl, 1968:38). Mira gecesi mmhaninin evinin ay gibi parladn belirten air, daha sonra da urunda gkyznn binlerce sabah kurban ettii bir geceyi tasvir etmektedir:8 Bir eb ki sar-y mmhn Olmud o mhn smn 20/43 (mmhaninin evi o gece o ayn g olmutu.) Ol leyle in sipihr-i gerdn Etdi nice bin sabh kurbn
7 8

20/48

Orhan Okay-Hseyin Ayan, eyh Galip Hsn Ak, Dergh Yay., stanbul 1992, s. XLIV-XLV. Bu sayfadan itibaren Hsn Aktaki beyitler ve evirileri iin verilen rnekler, Orhan OkayHseyin Ayan, eyh Galip Hsn Ak, Dergh Yay., stanbul 1992den alnmtr. Beyitlerin yannda gsterilen rakamlarn birincisi bu eserdeki sayfa numarasn, ikincisi beyit numaralarn gstermektedir. Tardiyelerde ise beyit numaralar deil; tardiye numaralar verilmitir.

TAED 39, 2009, 789-792

A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 39, Erzurum 2009 Prof. Dr. Hseyin AYAN zel Says

~783~

(O gece iin felek nice bin sabah kurban etmitir.) Bir hrmen-i nr olup nh eflk Hurdi kapatt pertev-i hk 22/58 (Dokuz felek bir nur harman oldu. Topran gnei rtt.) Allah, Cebraili davet habercisi olarak gnderdiinde gkyznden yere indii her an, yeryznden ara ykselen nur sayesinde sanki ge ykseliyor gibiydi: Her geh ki inerdi smndan San ara kard hkdndan 23/66 (Gkyznden indii her an yeryznden ge kar gibiydi.) Cebrail mjdeleyip ona Ar- l Burak adyla ayana kadar geldiinde btn gkleri dola ve Lmekn mahzun brakma demitir. Kaya Bilgegil, yukarda belirttiimiz Hsn Ak nerinin n sznde (s. XXI); mahzun brakma lmekn msrann hayyiz tesinin insan hassasiyetiyle rperi geirdiini belirtmektedir: Adn kodlar Burak- yekt Geldi ayana Ar- l 23/68 (Gkyz Burak adyla ayana kadar geldi.) Eyle gzer Ar u smn Mahzun brakma lmekn 23/69 (Gkleri dola Lmekn mahzun etme.) eyh Galip, Hsn Ak mesnevisinde Mira hadisesini her eyin aslna dnne ve kavumasna balamaktadr: Her ey olur aslna itbn kt yine smna Kurn 23/71 (Her ey aslna dndnden Kuran da gkyzne kt.) Bu beyitten itibaren Hz. Peygamberin yedi kat ge ykselii anlatlmaktadr. Sras ile birinci felek (Ay), ikinci felek (Utarit), nc felek (Zhre), drdnc felek (ems-Gne), beinci felek (Mirrih-Merih), altnc felek (Mteri), Yedinci felek (Zhl) gezegenlerini geer. Gkler ve cennetlere dair yaygn rivayetlere gre birinci gkte yani ay semasnda mminler, dokuzuncu gkte Hz. Peygamber bulunmaktadr. Ayrca dem ay semasndadr. Mira srasnda Hz. Peygamber gklerin kaps olan bu semada dem ile bulumutur (elebiolu, 1998:682). Bu yolculukta ehy Galip, ilgin tasvirlerine devam etmektedir. Birinci gkte ayn ikiye blnd, drdnc gkte drt unsurun iki defa nd, gnl meraknn onu beinci ge ulatrd ve gnein
TAED 39, 2009, 777-792

~784~B.INAR:eyhGlibinHsnAkMesnevisindeFelekler
utancndan yerin dibine girdii, altnc gkte onu alt cihetin istedii ve yedinci gkte saadet lemine ulat renkli tasvirlerle anlatlmaktadr: n basd sipihr-i evvele p Old iki pre bedr-i ran 25/82 (Birinci ge basnca parlak ay ikiye blnd.) Azmeyledi vahy-i vard zre Vard felek-i Utarit zre 25/88 (Gelen vahye gre yrd ve Utarit gne vard.) Mebsuna rehber old bis Ald der-i sipihri slis 26/91 (Gnderen, gnderdiine rehber olunca nc gn kaps ald.) rum felei klnca seyrn Fahr etti d bre r erkn 26/93 (Drdnc g dolanca drt unsur iki defa nm oldu) n trem-i hmis oldu menzil Mirrhe eriti hade-i dil 26/96 (Menzil beinci gk olunca gnl tecesss Merrihe eriti) n e cihet old k-kh arh- eme eridi rh 27/99 (Alt cihet onu isteyince yolu altnc ge geldi.) n erdi sipihr-i heftmne Bahetti sadet lemine 27/103 (Yedinci ge gelince onu sadet lemine balad.) Hz. Peygamberin yedinci kat ge kadar olan bu seyahatini Allahn ltfu kfi grmemi, sekizinci felee ykseltmitir. Yukarda izah edildii zere sekizinci felek, burlar ve sabit yldzlar feleidir. aire gre sekizinci felekte btn burlar onun terif etmesini bekliyorlard: n Hazret-i Pdih- Levlk Tekml ile kld seyr-i eflk 28/106 (Levlk padiah gkleri dolamay tamamlaynca ) Amma dahi bahi-i ilh Mircn bulmad kemh 28/107 (Allahn ltfu onun mircn kf grmedi.) Krsye basnca py- reftr evkeyledi sbitt u seyyar 28/108 (Aya gn en yksek katna basnca yldzlar ve gezegenler parlad.)

TAED 39, 2009, 789-792

A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 39, Erzurum 2009 Prof. Dr. Hseyin AYAN zel Says

~785~

Terfi iin buyurd zr Olm felekl-burc berc 28/109 (Zr btn burlar onun terifi iin yerlere gelmiti.) Buradan itibaren sekizinci felekte burlarla ilgili tasvirler balar. Atlas feleinin (felek-i azam, felekl-eflak) dn doudan batya olup dier btn felekleri dndrr. Kendi istikameti dnda dne zorlanan sekizinci felek, insanlarn talihleri, refah ve mutluluklar zerinde deiken ve aksi durumlar ortaya koyar (Pala, 1998:136). Mira yolculuunun sekizinci felekteki seyri Hsn Akta ok ilgin tasvirlerle dile getirilir. Sekizinci felekte sabit yldzlar vardr. Bunlar on iki bur hlinde birlemilerdir. Bu felekte Hz. Peygamber, Sevr (Boa), Cevza (kizler), Mzn (Terazi), Hut (Balk), Seretan (Yenge), Eset (Arslan), Hamel (Ko), Delv (Kova), Ced (Olak), Snble (Baak), (Akrep), Kavs (Yay) burlarn ziyaret eder. Bu sabiteler (burlar) Hsn Akta aadaki ekilde ilenmitir: Basmakla kadem vcd- pki Eflke kard Sevr-i hki 28/110 (Onun temiz varl ayak basnca yeryznn Boas gklere kt.) Ltfedip o pdih- yekt Koz bekibas oldu Cevz 28/111 (O yegne hkmdarn lutfu ile ikizler burcu ceviz bekisi oldu.) Deryze elin anca Mzn Dirhem yerine dr etti rzn 28/112 (Mizan, dilenci elini uzatnca, dirhem yerine inci dkld.) Ht eyledi zr-i hke heng Girdb- hafya girdi Hareng 29/113 (Balk, topran altna henk verdi, yenge gizlilik girdbna girdi.) Kld Esed bn-i mini yd Tahsline andan oldu imdd 29/114 (Arslan burcu amcasnn olunu hatrlayarak kurtulmasna vesile oldu.) Zr Hamel eyleyip ikyet Eylemidi celdetin hikyet 29/115 (Zira ko burcu ikyet etmi ve onun kahramanln anlatmt.) Delv alayp oldu hli derhem Bir rehe deyip be-h- Zemzem 29/116 (Kova burcu alad ve hli perian oldu. Bir damla diyerek zemzem kuyusuna geldi.)
TAED 39, 2009, 777-792

~786~B.INAR:eyhGlibinHsnAkMesnevisindeFelekler
Pervn ile Ceyd olunca tezyn Sbteynine tuhfe kld tayn 29/118 (Olak burcu Sreyya ile sslenince onu torunlarna hediye etti.) ehperr-i Sr ol eb-i rz Hep Snbleden ederdi pervz 29/119 (O sr gecesinde Cebrailin byk kanad, hep baaktan umaktayd.) n sat- arha lzm Akreb Vakt o da kld arz- matlab 29/120 (Felein saadetine akrep lzm olunca o da isteini yerine getirdi.) Kavsine baknca Zl-i dehrin Pek zfn grd hl-i dehrin 30/122 (htiyar dnyann yay burcuna baknca dnyann hlini pek zayf grd.) Sekizinci felekteki Hz. Peygamberin seyahati esnasnda Ar evkinden sahibini unutarak dehete dmtr. Hz. Peygamber Ar da glgede brakarak Arn sahibine; Ey Arn sahibi diyerek seslenmitir: evkndan o rtbe oldu medh Ar eyledi shibin ferm 30/126 (Ar, evkinden o derece dehete dt ki, sahibini unuttu.) Ar brakp misl-i sye Zl-Ar dedi o Ar-pye 30/127 (Ara ayak basan, ar glge gibi terk edip ey arn sahibi dedi. Artaki bu seyirde her eyin nihayeti ve tesi grnmtr. Sidretlmnteha Kurn- Kerimde iki yerde (Necm 14,16) geer. air bu durumu yle dile getirmektedir: Ol seyrde mver grndi T Sidre-i mnteh grndi 30/128 (O dolama srasnda her eyin nihayeti ve tesi grnd.) air, Hz. Peygamberin miracn ve apak mucizelerini anlatt yukardaki blmde Sidre, Krsi, Ar lemleriyle onlarn tesinde kalan mntkalarn; renkten, ktan, berraklktan, beyazlktan -hatta bir ereve olaraksiyahlktan meydana gelen, maddeye inmemi, cezbeler hlindeki tezahrlerini; hasselere ait remizlerle, dnya dillerine tercme eder (Bilgegil, 1992:XLV). Holbrook (2005:257)de eyh Galipin Hsn Ak mesnevisinin mira blmnde, Muhammedin Allahla sohbeti klarn sohbetine benzetir: Zulmt kb surdk- gayb Sr syledi mha mihr l rayb

TAED 39, 2009, 789-792

A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 39, Erzurum 2009 Prof. Dr. Hseyin AYAN zel Says

~787~

T mihr ede mha arz- ddr Zulmt- hafya girdi envr yne-i nr olub eb- tr Yr eyledi yre arz- ddr (Gayb hareminin perdelerine karanlklar kt; Gne, phesiz bir halde Aya srlar syledi. Gnein, Aya yz gstermesi iin nurlar, gizlilik karanlklarna girdi. Kapkaranlk gece, bir nur aynas oldu; sevgili, sevgiliye yzn gsterdi.) 9 eyh Galip, Hsn ve Akn doumundan nceki kinat hadiseleri ve tuhaflklar tasvir ederken, gklerin birbirine girdiini, meleklerin bazlarnn alayp, bazlarnn gldklerini anlatmaktadr. air daha sonra gn tavanndan bir grlt koptuunu, yeryznde bir sarsnt olduunu, ses ve ykseklerden gelen sedalardan gkyznn gm gm ttn ve yeryznn bu maceradan kendini kaybettiini u beyitlerle aklamaktadr: Bir velvele sakf- smnda Bir zelzele sath- hk-dnda 56 /290 (Gn tavannda bir grlt, yeryznde bir sarsnt) Gm gm ter smn saddan Gmgete zemn bu mcerdan 57 /297 (Gkyz seslerden gm gm ter. Zemin bu maceradan kendini kaybeder.) aire gre Hsn ve Ak dnyaya geldikten sonra, bunlar daha macera bilmeyen ocuklar iken felek isimlerini yok etmek iin dner dururdu: Bunlar dahi tfl- b-serencm Gerdn dolar ki ede gm-nm 59/310 nana gre ilk yedi felekteki gezegen yldzlarn insanlar zerinde olumlu ve olumsuz tesirleri vardr. Mesela Merih ile Zhal uursuz, Gne ile Mteri uurlu yldzlardr. Eski astronomiye gre bu yldzlarn yeryzne hkim

Ayrca Holbrook, (2005:257)de, Galipin n sze benzeyen mira blmnn ayn zamanda hikyesi iin paradigma oluturduunu sylemektedir: Muhammedin mirac, Cebrail Allahn davetini ilettiinde balar. Vahiy melei olarak Cebrail hep konumayla zdeletirilir. Hsnn mektubunu Aka gtren ve Aka Hsn arama fikrini esinleyen Shan, Galipin hikyesinde buna benzer bir rol oynar. Cebrail nasl Muhammede binei, Allahn hediyesi Burak getirmise, Shan da Aka binei, Hsnn hediyesi Semendi getirir. Cebrail nasl Muhammedin Allahla sohbetinin srrn gsteren Sidre aacndan teye gidemediyse, Ak Hsnle yeniden birlemek zere yola ktnda geride kalmak zorunda kalmtr.

TAED 39, 2009, 777-792

~788~B.INAR:eyhGlibinHsnAkMesnevisindeFelekler
olduklar aylar, gnler ve saatler vardr (Pala, 1998:137). 10 Mesnevide, Ak beikte dinlenirken, dad tarafndan Aka okunan iir, sanki ac ve kederin ve bir felaketin balang haberini vermektedir. Bu felaketin sebebi de felein niyetinin kt oluu, sertlii ve acmaszl yzndendir: Ey gonca uyu bu az zamandr arhn sana maksad yamandr Zr kat tnd b amandr Lutfetmese de vel gmandr Havfm bu ki pek harb olursun 62/II (Ey gonca, zaman ksadr, uyu. Felein senin hakknda kt niyeti vardr. nk o ok serttir ve amanszdr. Dorusu ya lutfetmesi de phelidir. Korkarm pek harap olacaksn.) airlerin felekten ikyetinin en by, felein dneklii yzndendir. Bu ikyet aslnda doudan batya dnen Atlas feleinin dier felekleri kendi istikametinde dnmeye zorlamas sebebiyledir. Bu tersine dnme hareketine zorlanan sekiz felek, insanlarn kaderleri, mutluluklar zerinde tesir ederler. air bir tardiyesinde bu hususu yle dile getirmektedir: Medh ire uyu ki ey semen-ber Kalmaz bu revite arh- enber Bir hl ile gerdi etmez ahter Seyret sana az vakitler neyler Seyl-i gama siyb olursun 63/V (Ey yasemin gsl, beik iinde uyu ki dnen felek hep byle kalmaz. Yldz ayn ekilde dnmez. Bak sana yaknda neler eder. Gam selinin deirmeni olursun.) iirde beikteki Aka nasihatlerine devam eden dad, felei lm iin zehir sunan bir cellata benzetmektedir: Bdrlk ile etme mutd Uykudan olur olursa imdd Bir zehr sunup arh- celld Gaalip gibi krn ola feryd Bezm-i eleme rebb olursun 64/VI (Uyankla alma insana yardm gelecekse uykudan gelir. Bu cellat felek bir zehr sununca senin de iin Galip gibi feryat etmek olacak. Elem meclisine rebap olacaksn.)

10

Gezegenlerin zellikleri konusunda arca bk. Halk pekten, Bk, Hayat, Sanat, Eserleri, Aka Yay., Ankara 1997, ss. 61-74.

TAED 39, 2009, 789-792

A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 39, Erzurum 2009 Prof. Dr. Hseyin AYAN zel Says

~789~

Ak, Hsnden umutsuzlua dnce, feryadndan Ar titrerdi. Ancak sevgiliyi memnun etme uruna zalim dnyann yklmas daha iyidir: Hotur yklrsa arh- gaddr Hond ola tek cenb- dil-dr 192/1115 (Tek sevgili memnun olsun da isterse zalim dnya yklsn daha iyi.) Yukardaki beyitlerde ve tardiyelerde felein genellikle kt yanlar belirtilmi ve ondan ikyet edilmitir. Hsn Akta felek -edebiyatmzda bir ksm airlerimizde olduu gibi- baz beyitlerde mspet anlamlarda kullanlmtr. Eflak, erh, gerdun, sipihr, sema, asuman ve gk gibi kelimelerle sz konusu edilen felek, genellikle ykseklik, ycelik, sonsuzluk, parlaklk gibi zellikleriyle anlmtr (Pala, 1998:136). Aadaki beyitte ah ve feryadn bykln anlatan air, ahn dokuzuncu felekte bulunan ve feleklerin en sonuncusu olan Ara kadar ulatn belirtmektedir: Elf okusa kaddin eyleyp yd T Ara kard h u feryd 75/179 (Onun boyunu dnp elif okusa, ah ve feryad gklere kard.) eyh Galip Mevlanay verken, onun velilerin ah olduunu, din bilginlerinin hepsinden stn olduunu, aslnda insanlar helk eden felein Mevlnnn akndan kendinin helk olduunu belirtmektedir. Tasavvufi edebiyatta gnele vuslat diledii tasavvur edilen Ay, nesi varsa yok eden, diyar diyar gezen fakr u fena ehli bir dervi gibi kabul edilmitir. Gnlde doacak olan marifetullah bir gne, ay akl, yldzlar da ilim gibidir (elebiolu, 1998: 682-683). Aadaki beyitte air, felei dnen bir dervie benzetmi, sine-k (sinesi yaral) kelimesiyle de tevriye yaparak, Ysuf Sne-ka olan manev balln dile getirmitir. Bu beyit felein dnmesi ile Mevlevilikte sema armlar yaratmaktadr: Abdl- felek helk-i ak Mihr mehi Sne-k-i ak 33/148 (Felek denen dervi onun akndan helk olmutur. Gne ve ay onun akndan sne-k olmulardr.) Felein srtnn deirmi olmas sebebiyle kambur felek, dnmesi sebebiyle dnek felek, kahpe felek gibi tabiler kullanlr. Aadaki beyitte felek, iinde hi kimsenin rahat etmedii bir gemiye benzetilmi, gemi de dnyay artrmaktadr. Geminin altnn deirmi oluu ve ters dnm bir kubbe gibi dnlmesi ilgin bir imajdr: n bulmaya anda rahat Flk-i felee gerek felket 192/1117 (Felein gemisinde kimse rahat etmedikten sonra batsn daha iyi.)
TAED 39, 2009, 777-792

~790~B.INAR:eyhGlibinHsnAkMesnevisindeFelekler
Sonu olarak eyh Galipin Hsn Aknda felekler, renkli ve zengin imajlarla ilenmi olup bize airin felek tasavvurunu da yanstmaktadr. eyh Galipin felekler ve sekizinci felekte bulunan burlarla ilgili tasavvurlar ve imajlar son derece gldr. Soyut hadiseler ok canl bir ekilde somutlatrlmtr. eyh Galipin Hsn Ak mesnevisinde vaka, ilah bak asndan nakledilmi, ama zaman zaman anlatma eitlilik kazandrmak, ahs kadrosunu tekil eden fertlere ait halleri daha iyi ifade etmek kastyla kahraman anlatcya has bak asndan da istifade edilmitir.(Akta, 1983:108). Bu hikayedeki felekle ilgili olaylar, zellikle mira hadisesinde ilenir ve bilinen olaylarn ou anlatlr. Bu olaylar: Muhammede binei Burak getiren bamelek Cebrail vastasyla yaplan tanrsal davet, gkkreler boyunca yukar k ve Cebrailin Muhammede Sidre aacndan sonra elik edemeyii (Holbrook, 2005:257) eklinde zetlenebilir. Felein klasik Trk iirinde ok zengin bir ekilde kullanlan zelliklerini eyh Galipin Hsn Ak mesnevisinde renkli imajlarla grmek mmkndr. zellikle mira hadisesinde btn gkler ve seyyareler ok somut bir ekilde tasvir edilmi, gkler ve sekizinci gkte bulunan on iki burcun isimleri tek tek anlm, o isimlere uygun mazmunlar kullanlm ve bunlar Hz. Peygamberin miracna ahit tutularak kiiletirilmitir. Felein mecazi anlamda kullanm daha ok tardiyelerde arh, arh- enber, arh- cellat, arh- gaddar vb. ekillerde gze arpmaktadr. Felein dn sebebiyle Mevlanay ve Mevlevilii artracak biimde abdl- felek (felek denen dervi); ters dnm bir kubbeyi artracak biimde flk-i felek (felein gemisi) gibi ibareler, eyh Galipin Hsn Ak mesnevisinde orijinal saylabilecek kullanmlardan sadece birkadr. Hsn Akta pek grlmese de insan hayat ve kaderi zerinde egemen olan tek g gibi alglanan felek telakkisin, slamiyetteki tevhit anlay ile eliip elimedii zerinde durulmas gereken bir konudur (Kurnaz, 2005-06:43). O Hsn Ak mesnevisini kendine has hayal dnyas ve yeni bir syleyi tarz ile gizlenmi olan her ey imdi aa vurulabilir/ve aa vurulmu her ey imdi gizlenebilir dncesinin anlamna uygun olarak kurgulamtr. Bu kurgu, imgelem yoluyla acze bir dn yolculuu eklinde zetlenebilir. KAYNAKA: AKKU, Yasemin, Melhameye Gre Felekle lgili nanlar Bizim Klliye Dergisi, Elaz, Aralk-Ocak-ubat 2005-06. AKPINAR, erife, Lmnin Vmk u Azr Mesnevisinde Astrolojik Unsurlar, http://www.turkiyat.selcuk.edu.tr/pdfdergi/s12/akpinar.pdf. AKTA, erif (1983), Roman Olarak Hsn Ak, Trk Dnyas Aratrmalar, Aralk, S. 27.

TAED 39, 2009, 789-792

A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 39, Erzurum 2009 Prof. Dr. Hseyin AYAN zel Says

~791~

BLGEGL, Kaya (1992), Hsn Aka Dair eyh Galip Hsn Ak, hzl. Orhan Okay-Hseyin Ayan, Dergh Yaynlar, stanbul. CEYLAN, mr, Suf retide Felek Telkkisi, Bizim Klliye Dergisi, Elaz, Aralk-Ocak-ubat 2005-06. ELEBOLU, mil (1998), Kltr ve Edebiyatmzda Ay, Eski Trk Edebiyat Aratrmalar, MEB Yay., stanbul. DEVELLOLU, Ferit (1992), Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitabevi, stanbul. ERZURUMLU brahim Hakk Hz., (tarihsiz), Mrifet-nme Sadeletiren: Turgut Ulusoy, C.IV.

GLPINARLI, Abdulbaki (1968), eyh Galip Hsn Ak, Altn Kitaplar Yay., stanbul. -------------------- (1988), eyh Galip Divanndan Semeler, Milli Eitim Basmevi, stanbul.
HALMAN, Talat Sait (1995), eyh Galib Kitab, hzl. Beir Ayvazolu, stanbul Bykehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yay., stanbul. pekten, Halk 1997, Nil Hayat Sanat Eserleri, Aka Yay., Ankara. HOLBROOK, Victoria R, Akn Okunmaz Kylar, letiim Yay., stanbul 2005. PEKTEN, Halk (1997), Bki, Hayat, Sanat, Eserleri, Aka Yay., Ankara. -------------------- (1997), Nili, Hayat, Sanat, Eserleri, Aka Yay., Ankara. ZBIRAK, Reat (1967), Coafya Terimleri Szl, Almanca, Franszca, ngilizce Karlklar Eski ve Yeni ekilleriyle (ndeksli), Dou Matbaclk, Ankara. KAPLAN, Mahmut (2007), ehy Galibin iir Anlay Turkish Studies International Periodical For The Language, Literature and History of Turkish or Turkic, Tunca Kortantamer zel Says II, Volume 2/4, Fall 2007, turkishstudies.net. KARAKO, Bahaeddin, Feleke veya iir, Trk ve Deyimlerimizde Felek, Bizim Klliye Dergisi, Elaz, Aralk-Ocak-ubat 2005-06. KURNAZ, Cemal, (1996), Felek, slam Ansiklopedisi, TDV Yay., C.12.

TAED 39, 2009, 777-792

~792~B.INAR:eyhGlibinHsnAkMesnevisindeFelekler
KURNAZ, Cemal, (1981), Felek, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, C. 3, Dergah Yay., stanbul. KURNAZ, Cemal, Trk Edebiyatnda Felek Anlaynn Tashihine Dair, Bizim Klliye Dergisi, Elaz, Aralk-Ocak-ubat 2005-06. LEVEND, Agh Srr (1984), Divan Edebiyat Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar, Enderun Kitabevi, stanbul. OKAY, Orhan-AYAN, Hseyin (1992), eyh Galip Hsn Ak, Dergh Yaynlar, stanbul. PALA, skender (1998), Ansiklopedik Dvn iiri Szl, tken Yay., stanbul. PAKALIN, Mehmed Zeki (1946), Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, MEB Yay., stanbul. emseddin Smi (1989), Kms- Trk, Enderun Kitabevi, stanbul. ENTRK, Ahmet Atill, Osmanl Edebiyatnda Felekler, Seyyare ve Sabiteler (Burlar) Trk Dnyas Aratrmalar, S. 90, Haziran 1994. ONAY, Ahmet Talt (1992), Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar ve zah, hzl. Ceml Kurnaz, Trk Diyanet Vakf Yay., Ankara. Trk Ataszleri ve Deyimleri (1992), hzl. Milli Ktphane Genel Mdrl, stanbul. Trke Szlk (2005), Trk Dil Kurumu Yay., Ankara. ULUDA, Sleyman (1999), Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yay., stanbul. YALAP, Hakan (2005), Klasik Trk iirinde Felek, Nide niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Semineri, Nide.

TAED 39, 2009, 789-792