Po~etak i kraj Hristos, Istok i zapad Hristos

Episkop Atanasije (Jevti}) Mi pravoslavni najve}im delom `ivimo u geografskom prostoru koji je istovremeno i Istok i Zapad, izme|u Istoka i Zapada. Taj prostor je, geofizi~ki i geopoliti~ki, bazen isto~nog Sredozemqa, kolevka ~ove~anstva, kolevka qudske civilizacije. Oblast isto~nog Sredozemqa obuhvata Sveta mesta, Palestinu zajedno sa Mesopotamijom, Egipat, Siriju i Malu Aziju, priobaqe Crnog Mora, Gr~ku i Balkan, Balkansko poluostrvo, ju`nu Italiju, pru`a se preko Sicilije do severne Afrike i krug se zavr{ava, opet, preko Egipta, u Svetim mestima. Taj isto~ni Sredozemni bazen je kolevka qudske civilizacije. Tu su se razvile drevne kulture: u Egiptu, u Mesopotamiji, u Palestini, u Maloj Aziji, u Gr~koj, Rimu, i u nastavku u Vizantiji. Gr~ko-rimski svet, koji je prerastao u Rimsko carstvo, tj. u ono {to nazivamo Vizantija, naslednik je i tog prostora i ~itavog nasle|a. Centar, su{tina, kvintesencija te kulture, tog nasle|a, jeste biblijska hri{}anska kultura, otkrivewe Bo`ije Avramu, Mojsiju i Prorocima; i, naravno, vrhunac je Hristos i Crkva. Iz tog razloga su u Pravoslavnoj Crkvi drevne Patrijar{ije, kao i novije Patrijar{ije i Crkve na Balkanu, nosioci i nastavqa~i tog biblijskog starozavetnog i novozavetnog sadr`aja Otkrovewa Bo`ijeg. Tako, ovaj prostor je privilegovan. On je i Istok i Zapad, i Istok Zapadu i Zapad Istoku, i istovremeno iznad Istoka i Zapada, ili boqe re~eno sadr`i ih u sebi, ali ih i nadilazi, kao {to nadilazi i tu, recimo, polarizaciju izme|u Istoka i Zapada. Poznati nema~ki pisac Herman Hese je 1919. godine napisao jedan od svojih prvih radova o Dostojevskom. Samo {to se bio zavr{io Prvi svetski rat, i izbila Boq{evi{ka revolucija, i Herman Hese, upla{en od pravoslavnih iz Rusije, tj. od Rusa, pi{e da su junaci Dostojevskog stra{ni, da su Isto~waci, da predstavqaju opasnost za Zapad, i da su oni nepredvidqivi, li~nosti i qudi nedoku~ivi i nagli. Ti Isto~waci, ka`e Herman Hese, predstavqaju pretwu i opasnost za Zapad, za wihovu zapadnu kulturu. Ironija istorije je ta da je Herman Hese, koji je bio protiv tih Isto~waka Dostojevskog, dospeo, kao {to je poznato, da postane isto~wak time {to je postao budist. Wegovo delo Sidarta, koje predstavqa wegovo Veruju, svedo~i o tome. Me|utim, on je proma{io kad je smatrao heroje Dostojevskog, uglavnom Kramazove, Isto~wacima (mislio je da ih je bilo ~etvorica bra}e, dok se, u stvari, radi o tri brata i ocu, koji je ~etvrti). Mislio je ono {to do danas mnogi u Evropi misle, mnogi na zapadu, da je na istoku: mrak, tiranija, ne~ove~nost, qudi neotesani i nekulturni, zaostali itd., itd. Ali, za qude kulture isto~nog Sredozemnog bazena ne va`i da su Isto~waci. Kao {to je Ostrogorski veoma

Tekst je objavqen u ~asopisu Tolmi (Tlmh), br. 26, Atina, januar 2003. godine

ispravno govorio za Vizantiju: Nije Vizantija isto~na provincija, Persijsko tiransko carstvo, ili ne znam koje drugo, ili kasnije Otomansko carstvo. Vizantija nije bila to. Jeste da je ona nasledila ako ho}ete apsorbovala, ili boqe re}i smestila u sebe i upila sve elemente, u najve}oj meri isto~ne, ali je istovremeno imala i rimsku tradiciju, onu koja je potom postala osnova, temeq za zapadnu civilizaciju, za ~itavu kulturu. Vizantija nije imala svest da je ona neka isto~wa~ka dr`ava, kao {to su to hteli odre|eni zapadni vizantolozi, ali nije ni neka zapadna dr`ava. Ona predstavqa izvesnu sintezu, koja o`ivqava u sebi sve te elemente i nadilazi ih, stvara ne{to novo. Se}am se poslovice koju je Sveti Jovan Damaskin uneo u svoje delo, u svoju besedu Presvetoj Bogorodici i u druga dela, koja je verovatno jedna od najstarijih gr~kih poslovica, i koja ka`e: Sve je od suprotnosti izatkano, ali ni{ta u suprotnosti ne postoji (=kaston k tn nantwn plei), tj. sve je isprepleteno, izatkano od stvari me|usobno opre~nih, ali ne postoji, ne `ivi, ne stoji tj. ne biti{e kao neki splet suprotnosti, {to }e re}i da je to jedno bi}e, jer je `ivo. Tako je i Otkrivewe Bo`ije Jevrejima, i nastavku, Crkvi, ne{to {to je `ivo. @iva stvarnost koja utkiva, koristi, sme{ta, ugra|uje sve pozitivne elemente, od Boga, naravno, date i od Jevreja Semita i od Mesopotamijaca, i od Egip}ana, Sirijaca, Maloazijaca, Grka, Rimqana, i Slovena u nastavku, sve ono {to je pozitivno, sve {to je pogodno da u|e u tu sintezu koja se zove Telo Hristovo, da se utelovi u Hrista. Tako, Pravoslavqe danas (autenti~no i istinsko Pravoslavqe) je slo`eno. Kao {to je i Hristos slo`en iz qudske i Bo`anske prirode, ali je Jedan. Ne prosto sjediwen, nego Jedan Hristos, jedna slo`ena ipostas, jer je potpuno slo`io (=sastavio), sjedinio u Sebi qudsku i Bo`ansku prirodu. Pravoslavna Crkva, Isto~na Crkva, recimo, nije geografski pojam, nego je Hristolo{ki pojam, jer utelovquje, sjediwuje, ne samo Boga i ~oveka, nego i kulture. Zato je Egipatska, ili Aleksandrijska Crkva mogla da ne bude samo Aleksandrijska. Da ne mislimo i ne zaboravimo da i koptski oci i asirski oci nisu samo Kopti, Sirijci i Asirci, nego su im i semitski oci, Apostoli pre svih. Jedan Pavle, jedan Jovan, oni su Semiti, molim lepo. Do danas wihovi tekstovi to svedo~e. Tako|e i proroci, ali nisu samo Semiti. I to je tako jer ono {to ih je krstilo, {to ih je osolilo, {to ih je oblagodatilo, jeste blagodat Bo`ija, otkrivewe Bo`ije, istina Bo`ija, koja se smestila u wih, a u nastavku u vascelu Crkvu, u koju su se smestile: gr~ka kultura, semitska, egipatska, rimqanska i potom i slovenska kultura. Dakle, svi blagosloveni elementi, `ivi i egzistencijalni, u{li su u jednu realnu sintezu koja se zove Telo Hrista Bogo~oveka. Na Zapadu se opa`a izvesna jednostranost, ~esto povr{na, ~esto neuravnote`ena. Na primer, javqa se Hristomonizam, gubi se celovita pravoslavna uravnote`ena halkidonska Hristologija. I u Trijadologiji se tako|e izgubila ravnote`a, koju su Sveti Oci uglavnom Kapadokijci formulisali, a Maksim Ispovjednik objavio wenu veli~anstvenost, i u nastavku Damaskin i Fotije; kao {to se ravnote`a izgubila i u drugim

stvarima: u duhovnom `ivotu, u organizaciji Crkve u Svetim Tajnama, u ~itavom bogatstvu pravoslavne ne samo teologije ve} i realnosti Crkve. Postoji ta jednostranost, a ne samo racionalizam koji je wima svojstven. Zaboravili su dubinu srca qudskog; srca ne samo kao ose}ajnosti nego kao ~itave one celine koju predstavqa duh ~ovekov, srce ~isto sazdaj u meni, Bo`e, i duh prav obnovi u utrobi mojoj. Na Zapadu su zaboravili da u celom psihofizi~kom bi}u qudskom u~estvuje sav svet, vascela tvorevina. Pravoslavna Sveta Liturgija je zaista jedno veli~anstveno delo, mistagogija vascele tvorevine Bogu, sa ~ovekom kao na~alnikom, jer je sve utkano u telo qudsko, i sa Hristom, kao glavom i centrom i srcem Crkve, Prvoro|enim me|u mnogom bra}om i Jedinorodnim Sinom Bo`ijim, kroz Koga se ~itava tvorevina uvodi u zajednicu (=op{tewe) Svete Trojice, blagoda}u Duha Svetoga i blagoslovom i blagovoqewem Boga Oca. Tako je Pravoslavqe Istok iznad Istoka, ali istovremeno je i Istok. Pravoslavqe nije odricawe Zapada, nego ono obuhvata Zapad i nadilazi ga, i ~ini zaista jednu realnu sintezu. Zato je Pravoslavqe vaseqensko, sabornokatoli~ansko. Ono pogoduje celom svetu: i Americi, i Africi, i severozapadnoj Evropi, iako se ona u posledwe vreme otu|uje od jugoisto~ne Evrope, koja je kolevka Evrope, i Evropa pre Evrope. A Zpadwaci se podsmevaju nama na Balkanu, podrazumevaju}i, naravno, i Gr~ku za Balkan: E, to je Balkan, zaboravqaju}i da i civilizacijski, a ponajvi{e hri{}anski taj prostor predwa~i nad severozapadnim, nad delom severozapadne Evrope koji se jednostrano danas zove Evropom. To je sabornost Pravoslavqa: i Istok i Zapad, i iznad Istoka i Zapada. Rekao bih da Istok i Zapad mogu u svakom ~oveku da postanu i unutra{we jednostrane dimenzije, jednostrani izbori, tako da ~ovek te`i bilo nekom isto~wa~kom misticizmu (koji dosti`e npr. u Indiji do bezli~nog i nihilisti~kog misticizma, gde qudska li~nost i{~ezava), bilo jednostranosti na Zapadu gde ~ovek mo`e da bude racionalist, tehnolog, prakti~ar, da smatra da je istinito samo ono {to je efikasno. Taj zapadwa~ki utilitaristi~ki, potro{a~ki stav postoji u ~oveku kao opasnost, i zato Pravoslavna Crkva preporu~uje trezveni asketizam. Asketizam ispuwen rado{}u prema svetu i vasceloj tvorevini Bo`ijoj, kako je govorio jedan Isto~wak koji je postao Zapadwak, Sveti Irinej Lugdunski (=Lionski) koji je postao Zapadwak ne prestaju}i da bude Isto~wak i on je Sveti Otac vascele Crkve. Da ne pomiwemo jednu jo{ ve}u sintezu mislim na onu Svetog Maksima Ispovednika, ili jednog Palame. Palama je veli~ao qudsko telo, a ne samo du{u, i Bo`ansku Svetlost, ali i bogatstvo koje je Bog dao i koje do`ivqavamo u Pravoslavnoj Crkvi (u Bo`anskoj Evharistiji kao puno}i Wenoj). Karakteristi~no je to da je Palama podjednako evharistiolog, bogoslov Bo`anske Evharistije, isto toliko koliko je bogoslov Bo`anske Svetlosti. To noviji pravoslavni Bogoslovi sve vi{e nagla{avaju, jer je on Hristolog. Puno}u Hristovu, celog Hrista, Crkva do`ivqava u Liturgiji; Hrista koji je Jedan od Svete Trojice, i koji je istovremeno Jedan od nas.

Jedinorodni Sin Bo`iji, qubqeni postao je Prvoro|eni me|u mnogom bra}om i kroz Wega je i u wemu sve sazdano i u Wemu obitava sva puno}a Bo`anstva telesno i vi ste ispuweni u Wemu. Upravo to predstavqa istinsku, recimo, sintezu sjediwewe, {to mo`emo re}i i za Istok i Zapad. Sintezu u kojoj Istok nema predrasuda prema Zapadu, ali ni Zapad prema Istoku. Mislim da je gre{ka ta polarizacija Istok-Zapad, jer je to vi{e tema celovitog do`ivqaja onog fakta i istine koja se zove Hristos Crkva. Tako, mi smo i Istok i Zapad, i Istok Zapadu, i Zapad Istoku, i iznad Istoka i Zapada, uz Hrista, u Hristu. Ovaj izraz apostola Pavla, u Hristu, sadr`i sve. To je veza Istoka i Zapada unutar pravoslavnog iskustva, svedo~anstvo kroz Crkvu, u Crkvi, u na{em svetu. Sa gr~kog preveo Dejan Risti}