I S S N 0257 - 4152

Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayn

TRH NCELEMELER DERGS XV

EGE

NVERSTES BASIMEV BORNOVA - ZMR 2 00 0

Sahibi: Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi DEKAN Prof. Dr. Nuri BLGN Yayn Kurulu: Prof.Dr. smail AKA (Bakan) Prof.Dr. Tuncer BAYKARA Prof.Dr. Necmi LKER Do.Dr Ahmet ZGRAY Editr: Hasan MERT Adres: Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Dekanl Bornova- ZMR

NDEKLER Cumluriyet'in lk Yllarnda Salk-Sosyal leri ve Dzenlemesi (1920-1938) M. Akif ERDORU, Rodos Adas'ndaki Osmanl Evkaf (1522-1711) Ahmet K ANKAL, XVII. ve XVIII. Yzyllarda Kuzey-Bat Anadolu'da Sosyal Hayat (er'iyye Sicillerine Gre) Kenan Ziya TA, Suriye'nin (am) Osmanl Hakimiyetindeki dari Yaps Sleyman ZKAN-Mustafa AKIR, Rize'de Bulunmu Olan Tun Baltalar Mehmet ERS AN, Trkiye Seluklularnda Hediye ve Hediyeleme II.. Cneyt KANAT, Gazan Han Zamannda Memlk Devleti'ne ltica Eden Uyratlar Mehmet Ali KAYA, Suriye Krall'mn Biiyk Menderes Havzasndaki Kolonileri Turan GKE, XV-XVI. Yzyllarda Nif Kazs Piyde Tekil ve Yaya iftlikleri Galip EKEN, Tanzimat Dnemi Osmanl Toplumunda Nfusun Mesleki Yaplanmas: Tokat rnei Alpay BZBRLK, XVIII. Yzylda Bir Osmanl Valisinin lm Ardndan Gelien Olaylar zerine Turan AKKOYUN, Cumhuriyet'in lk Yllarnda Bekrlk Vergisi Teebbsleri Cahit TELC, Aydn Muhassl Abdullah Paa ve 1148 (1735) Senesinde Zabtedilen Muhallefat Erhan AFYONCU, XVII. Yzyl Osmanl Brokrasisinde ki Yeni Defter: Cebe ve Derdest Defterleri zer KPEL, 1882-1922 Ylar Arasnda Gnen Kazas EVRLER Beatrice Forbes MANZ, Timur ve Hakimiyetin Sembol ( Musa amil YKSEL) Firuz KAZEMZADEH, ran Tarihilii ( Yusuf AYN) KTAP TANITIMI Heyet, 998 Numaral Muhsebe-i Vilyet-i Diyr-i Bekr ve Arab ve Z'l Kdiriyye Defteri (937/1530) I... ( Vehbi GNAY) Mevlt ELEB, Milli Mcadele Dneminde Trk-talyan likileri, Stratejik Aratrmalar Merkezi, Ankara 1999, 447 s. (Hasan MERT) Ahmet ZGRAY,

1 9 31 75 87 95 105 121 137 155 171 183 199 221 231

257 273

279

281

1882-1922 YILLARI ARASINDA GNEN KAZASI zer KPEL Giri XIX. yzyl sonlarnda Hdavendigar Vilayeti'nin Karesi Sanca'nda ve Balkesir'in altm kn. kuzeybatsnda, Marmara sahilinden yirmi iki km. ieride ve ayn adla anlan nehrin zerinde yer alan bir kaza merkezi1 olan Gnen; gnmzde Marmara Blgesi'nin gneybatsnda Balkesir'e bal bir iledir. Dousunda Manyas lesi, kuzey-dousunda Bandrma lesi, batsnda Biga ve Yenice ileleri, kuzeyinde Erdek Krfezi ve Marmara Denizi, gneyinde de Balya lesi bulunmaktadr.2 sminin kkenine ilikin eitli iddialar mevcuttur.3 Szlklerden Trke bir kelime olduu anlalan Gnen kelimesi sulak yer, kk gl, durgun su4 eklinde tanmlanm ve Anadolu corafyasnda ahs5, cemaat ve iskan yeri ad olarak ska kullanlm ve kullanlmaktadr.6 Tarih boyunca farkl medeniyetlerin hakim olduu bir sahada kurulmu olan Gnen havalisinde srasyla Hititler, Frigyallar, Lidyallar, Persler, Makedonyallar, Bergama Krall, Romallar, Bizansllar ve son olarak da Trkler hakimiyet kurmulardr.7 Kuruluu Byk skender devrine kadar inen Gnen8, Bizans dneminde krallarn, saray erkannn ve ordu komutanlarnn urak yeri olmutur. ' Gnen'in
1 2

4 5

emseddin Sami, Kms'l lm, V, stanbul 1314, s. 3927. Kemal zer, Turistik Gnen ve mer Seyfettin, Bandrma 1962, s. 3; Zekeriya zdemir, Kaplcalar ehri Gnen, Ankara 1998, s. 4. Bu iddialarn birincisi Germenon'dan geldii, ikincisi ise Roma dilindeki Konana'mn zamanla Konan ekline, onun da zamanla halk arasnda Gnen ekline dntdr. Bkz. Bilge Umar, Trkiye'de Tarihsel Adlar, stanbul 1993, s. 292-293; Bu iddialarn aksine kazann Helenistik dnemdeki ad Artemea'Au. Bkz. W. M. Ramsay, Anadolu'nun Tarihi Corafyas, (trc. M. Pekta), stanbul 1961, s. 167. emseddin Sami, Kms- Trk, stanbul 1317, s. 1217. Aydil Erol, arklarla, iirlerle, Trklerle ve Tarihi rneklerle Adlarmz, Ankara 1992, s.
161.

7 8

Tacetn Akku, XVI. Yzylda Gnen ve Yresi, IEF Yenia Tarihi Anabilim Dal, baslmam yksek lisans tezi, stanbul 1996, s. 8-9. Doan zgkeler, "Artemea" Gnen, izmir 1971, s. 30-31. Bununla ilgili rivayete gre Belks ehrini almak iin yola koyulan Byk skender'in, Aisepos (Gnen ay) Nehri civarmda verdii mola srasnda nehir kenarnda dolaan askerler

zer Kpeli

Osmanllar tarafndan fethi ise Orhan Gazi zamannda 1334-1335 yllanndadr.10 Bu tarihte, Karesi Beylii topraklarnn Osmanl Beylii'ne ilhakyla Osmanllara geen Gnen", bundan sonra be yz yl boyunca Hdavendigar Sanca'na bal bir yerleim yeri olmutur. XVI. yzylda be mahalle12, elli drt ky ve yedi cemaat bulunan" Gnen'de XVII. yzylda al mahalle mevcuttur.14 XVIII. yzyla gelindiinde, Gnen ayanlarn hakim olduu bir yer olmutur. Sepet-olu Osman15, Ali Aa16, Arif Bey17, Mehmed Said18 ve Seyyid-zade Ltfullah Aa19 bu ayanlardan bilinenleridir.

sazlklarn arasndan buhar ktm fark edince ykanmak istemiler ve suyu lklatrmak iin Gnen ay'ndan bir kanal amlar, bu sayede ykandktan sonra hastalklarnda bir iyileme olduunu lark ederek suyun tlsml olduuna inanmlardr. Bunun zerine skender burada bir ehir kurulmasn emretmi ve ardndan bir tapmak ina edilmitir. Ayn Eser, s. 43. 9 Ayn Eser, s. 44; Evliya elebi, bununla ilgili olarak "Bursa krallarnn ehebi Mihli nm kraln saydgh ve teferriicgdh bir elr-i mzeyyen imi" demektedir. Bkz. Evliya elebi, Seyahatname, V, (Haz. Zuhuri Danman), stanbul 1935, s. 299. 10 ayn yer. 11 smail Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1988, s. 101; te yandan Osmanllarn bu havaliyi fetihlerinden sonra Bolu taraflarndan gelen Aka Ali, Rstem, Malko gibi beyler ve bunlarn airetleri tarafndan eski Artemea ehrinin enkaz zerine h. 728 (m. 1327-1328) ylnda kurulduuna dair ifadenin ise neye dayanlarak yazld bilinmemekle beraber bu bilgi phelidir. zer, a.g.e., s. 8-9; Seluklu devrinden beri yaplan iskanlarda iskan yerinin isim almasnda bilhassa mahallelerde ahs isimleri n plana kmaktadr. nk bir mahallenin kurulmasnda ve gelimesinde nemli bir amil olan cami, mescit, mektep, eme vb. imaret siteleri genellikle ahslar tarafndan yaplmaktadr. Bu da imaret sitelerinin banilerinin adyla anlmasna neden olmaktadr. Dolaysyla imaret siteleri etrafna kurulan ve gelien mahalleler de ounlukla imaret sitelerini kuran ahslarn isimleriyle anlmaktadr. Bkz. Tuncer Baykara, Trk Kltr Aratrmalar, zmir 1997, s. 84; Ancak, XVI. yzylda Gnen'de mevcut mahalleler ierisinde bahis konusu ahslarn isimleriyle anlan herhangi bir mahallenin bulunmamas yukardaki ifade hakkndaki phemizi bsbtn arttrmaktadr. (Gnen'de XVI. yzylda mevcut mahalleler iin bkz. Akku, a.g.t., s. 13-14) 12 Akku, a.g.t., s. 14. 13 Ayn Tez, s. 35-36. u Ayn Tez, s. 15. 15 Sepetolu Osman ayanl dneminde Gnen ve civarnda zellikle ekavetleri ile nam salm ve bu nedenle tedibine karar verilmitir. Bunun zerine firar eden Sepetolu Osman bir sre sonra yakalanm ve ldrlmtr. 16 BOA, Cevdet Maliye, nr. 29828. 17 BOA, D.BM.MHF., nr. 13388. 18 BOA, Cevdet Maliye, nr. 31377. 19 BOA, Cevdet Maliye, nr. 9526. 232

1882-1922 Yllar Arasnda Gnen Kazas

1-1882-1922 Yllar Arasnda Gnen'in dar Durumu A-idar Yap XIX. yzyl balarnda Karesi Sanca dahilinde bulunan ve 1864 ylma kadar bu sancaa "Gne-i Karesi" adyla bal kalan Gnen20, yeni bir mlk-idar dzenlemeye gidilen bu ylda nahiye yaplarak Erdek Kazas'na balanmtr21 1878 ylna kadar Erdek Kazas dahilinde kalan Gnen, 1878 ylnda Erdek'den ayrlarak Bandrma Kazas'na dahil edilmitir.22 Ancak 1877-1878 Osmal-Rus Harbi neticesinde Rumeli'den gelen muhacirlerin kasaba ve civarnda iskan olunmasyla ortaya kan nfus younluu Gnen Nahiyesi'nde kaymakamlk tekilini gerektirmitir. 1882 ylnda Genli bir ksm ahali tarafndan Gnen'de kaymakamlk tekili iin bavuru yaplm, fakat kaymakamlk tekil edilecek daha nhim nahiyeler bulunduu ve mevcut durumun buna uygun olmad gerekesiyle bu bavuru reddedilmitir.23 Ksa bir sre sonra Gnen ahalisinin istei kabul edilmi ve 16 Kasm 1882'de Gnen, Hdavendigar Eyaleti'ne bal Karesi Vilayeti dahilindeki nc derece kazalardan birisi olmutur/ 4 B-Idar Tekilatlanma ncelediimiz yllarda Gnen'de mevcut kaza idare organlar unlardr:25 Kaza dare Meclisi, Belediye Dairesi. Nfus daresi, Mal Mdrl, Ziraat Odas, Ticaret Odas, Sanayi Odas, Zabta Dairesi, Redif Taburu, Tapu Kalemi, Orma daresi, Nafa Komisyonu, Dyun- Umumiye daresi, statistik Komisyonu, Muhacirin Komisyonu, Maarif Komisyonu, Reji daresi, Zirat Bankas ubesi, Tahsilt Komisyonu, Tedrik-i Vesait-i Nakliye-i Askeriye Komisyonu, Telgraf ve Posta daresi, Bidyet Mahkemesi, eriyye Mahkemesi. Tanzimat sonrasnda tekil edilen yeni statye gre kazann en yetkili amiri kaymakam olup, kazann mlkiye, maliye ve zaptiye ilerinin yrtlmesinden sorumluydu.26 Buna ilaveten kaymakam bakanlnda bir idare meclisi oluturulmu ve

Bu yzyla ait pek ok vesikada Gnen "Gnen-i Karesi" eklinde gemektedir. Mesela hurft defterlerinden bir rnek iin bkz. Tuncer Baykara, Osmanl Tara Tekilatnda XVIII. Yzylda Grev ve Grevliler (Anadolu), Ankara 1990, s. 257. 21 Abdlmecit Mutaf, Salnamelerde Karesi Sanca (1847-1922), Balkesir 1995, s. 93. 22 ayn yer. 23 BOA, ura-y Devlet Hdavendigar, nr. 1540/17. 24 BOA, ura-y Devlet Hdavendigar, tasnifinde bulunan fakat kullanlamaz durumdaki bir belgenin katalogdaki zetine gre Gnen'de kaymakamlk tekil tarihi 5 Muharrem 1300'dr (16 Kasm 1822). 25 Bu idare organlarnn tespitinde Karesi ve Hdavendigar Vilayeti Salnamelerinden faydal anlmtr. 26 Musa adrc, "Trkiye'de Kaza Ynetimi (1840-1876)", Belleten, nr. 206, (1989), s. 237. 233

20

zer Kpeli

bu meclis mlkiye, maliye, zaptiye, tahsilat, nafa, tapu ve ziraata dair ilerin yrtlmesiyle grevlendirilmitir. "7 Belediye meclisleri ise reis bakanlndaki alt yeden olumakta ve kazann imar denetimi, yol ve kaldrm almalar, su yollarnn bakm, memleketin dzen ve temizlii, ulam hizmetleri ile yangn tulumbalarnn hazrlanmasn salamakla grevliydiler.28 Kazann hukuk ilerini ise naibin bakanlndaki Bidayet Mahkemesi yrtmekte, dier taraftan da kadlarm bakanlndaki eriyye mahkemeleri varlklarm srdrmekteydi. te yandan kazada Nafa, Maarif, Muhacirin, Ziraat, Sanayi ve Ticaret gibi zel ihtisas komisyonlar mevcut olup, bunlar asl yerel ilerin yrtlmesi ile ykmlydler.3" Mal Mdrl ve Tapu Kalemi yine kendileri ile ilgili ilere bakmaktaydlar. Reji daresi ise ttn retiminin denetlenmesi iinden sorumluydu. Zaptiye Dairesi ve Redif Taburlar kazann gvenliini salamaktaydlar. C-dar Grevliler 1-Mlk Amirler Szlk anlam "birinin yerine geen"31 olan kaymakam unvan 1840'iarda sancaklarda en byk mlk amir iin kullanlm, 1864-1867 yllarndaki dzenlemelerden sonra ise mutasarrf vekili manasyla kazalarda kullanlm ve bu anlamyla gnmze kadar gelmitir." Bununla beraber incelediimiz yllarda Gnen'de grev yapm kaymakamlar unlardr:33 Mehmed Bey(1882-1883), Malmud Celaleddin Bey(1883-1886), Mehmed Tevfk Bey(1886-1889), Ahmed Bey(1889-1891), Eref Efendi(1891-1895), Hac Tahir Efendi( 1895-1901), Rza Bey(1901-1904), Sleyman Rauf Efendi(1904-1905), Mehmed Memduh Efendi(1905-1907)34, Mehmed Vehbi Efendi (vekil olarak 19071908), Halil Sami Efendi(1908-1909), Kamil Efendi(1909-1910), Hseyin Hacim Bey(1910-1912), Fuad Bey(1912-1913)35, Cemal Bey(1913-1914), Azmi Bey(vekil

ayn yer. lber Ortayl, Tanzimat'tan Sonra Mahall dareler (1840-1878), Ankara 1974, s. 171. 29 adrc, a.g.m., s. 271. 30 Ortayl, a.g.e., s. 71. 31 emseddin Sami, a.g.e., s. 1046. 32 TuncerBaykara, Anadolu'nun Tarih Corafyasna Giri 1, Ankara 1988, s. 38. 33 Bu isimlerin tespitinde genel olarak vilayet salnamelerinden istifade edilmitir. 34 BOA, Dahiliye rade, Hususi nr. 33/21 aban 1322. 35 Karesi Gazetesi, nr. 1 'de Nisan 1913'te Gnen kaymakam olarak Fuad Bey'in ad gemektedir.
28

21

234

1882-1922 Yllar Arasnda Gnen Kazas

olarak 1914-1915), brahim Ethem(1915-1916)36, Refet Bey(1916), Nazm Bey(19161917)37, Said Bey(1917), Fuad Bey(1917-1918). 1918 ylndan soma Gnen'de kaymakamlk yapan fakat grev tarihlerini tespit edemediimiz kaymakamlarn srasyla isimleri yledir: erkez Tevfk Bey38, Ali Munis Bey, Ziya Bey(vekil olarak)39, Kad Seyyid Osman Remzi(vekil olarak)40. 2-Belediye Reisleri Belediye reisleri her sene yinelenen seimler sonucu ibana gelerek ve kazann altyap, ulam ve temizlik ilerini yrtrler. ncelediimiz yllarda Gnen'de grev yaptm tespit edebildiimiz belediye reisleri ise unlardr:41 Halil Kamil Efendi(18871894), Salih Sadi Efendi(1894-1896), Filibeli Mustafa Efendi( 1896-1900), Hac Ahmed Aa( 1900-1904), Osman Efendi( 1904-1906), Osman Nuri Efendi(1906-1910), Hasan Bey(1913-1914), Osman Bey(1914-?)42. 1918 ylndan sonra grev yapt tespit edilen fakat grev sreleri bilinmeyen belediye reislerinden bazlarnn isimleri ise srasyla unlardr: Berber Ahmed Usta, Hseyin avu, erkez Tevfk Pehlivan, Hasan Bey (vekil olarak)43. 3-Muhtarlar Trk tara idaresinin temel birimlerinden biri olan muhtarlk rgtnn ilk defa kurulmas Sultan II. Mahmud devri slahatlar neticesindedir. Bu tekilan ilk defa taradaki halk ayann zulmnden kurtarmak iin ayanlk tekilatnn yerine kurulduu bilinmektedir.44

Gnen kaymakamnn Devrek Kaymakaml'na atanmas zerine yeni kaymakam atamncaya kadar Sanky eski mdr Azmi Bey vekil olarak atanmtr, Sebahattin imir, Karesi Gazetesi'ne Gre Balkesir Vilayeti (1914-1916), Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, yaynlanmam lisans tezi, zmir 1990, s. 115; Nitekim bir sre sonra buraya brahim Ethem Bey (13 Eyll 1915) tayin edilmitir. Ayn Tez, s. 108. 37 23 ubat 1916 tarihinde Gnen Kaymakam Refet ile Lapseki Kaymakam Nazm Beylerin becayi yapmalarna karar verilmitir. Ayn Tez, s. 115. 38 Kemal zer, Kurtulu Sava'nda Gnen, Balkesir 1964, s. 60-6l'de Gnen kaymakam erkez Tevfik Bey'in mill tekilata engel olduu gerekesiyle Sndrg Kaymakam Ali Munis Bey ile becayi yapmak suretiyle, erkez Tevfik Bey'in Sndrg Kaymakaml'na, Ali Munis Bey'in de Gnen Kaymakaml'na atandklar belirtilmektedir. 39 Ayn Eser, s. 58. 40 Zeki Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, II, Ankara 1994, s. 473. 41 Bu isimlerin tespitinde genel olarak vilayet salnamelerinden istifade edilmitir. 42 16.06.1914 tarihine kadar grevde kalan Hasan Bey'in yerine Osman Bey atanmtr. imir, a.g.t., s. 102. 43 zer, a,g.e., s. 41, 42, 61,73. 44 Musa adrc, "Trkiye'de Muhtarlk Tekilatnn Kurulmas zerine Bir nceleme", Belleten, nr. 134, (1970), s. 409. 235

36

zer Kpeli

Mahalle veya kyn tannm, iyi huylu ve sz geer sakinleri arasndan seilen muhtarlar bulunduklar yerin asayiim salamakla ykmldrler. Bunun yannda eriyye mahkemelerinde ahit olarak da bulunduklar bunlarn defterlerindeki kaytlardan anlalmaktadr.45 Ayrca muhtarlarn yannda ilerine yardmc olmak maksadyla ihtiyar heyetleri de bulunmaktadr. 4-Dier Grevliler Nahiyelerinde belediye tekilat bulunmayan Gnen'de nahiyeler mdr tarafndan ynetilmektedir.46 Nahiye mdrleri bulunduklar mahallin ahalisinden olup vilayet merkezinden tayin edilirdi. Kendisinin 25 yan gemi, okur-yazar ve Osmanl vatanda olmas gibi artlarn yannda mahkumiyeti bulunmamas da gereklidir. Ayrca nahiyelerde mdre ilaveten drt kiilik nahiye meclisi bulunmaktadr.47 Tara idaresinde dier nemli bir unsur olan imamlar zellikle kylerde etkili olmulardr. Bir takm resm ilerin yrtlmesinde imamlarn nemli rol bulunmaktadr. Bunun yannda eriyye mahkemelerinde imamlarn da ahitlii sz konusudur. mamlarn tayini srasnda gze arpan nemli zelliklerden birisi imam ldkten sonra yerine olunun atanmasdr. Eer imamn olu reit deilse, bir bakas imamn olu reit oluncaya kadar vekaleten imamlk grevine tayin edilmektedir.48 mamlar maalarm caminin bal bulunduu vakflardan veya camiye vakfedilen paralardan alrlard. II-Nfus ve skan XIX. yzyln ortalarnda alt yedi mahalleden mteekkil kk bir kasaba olan Gnen, yzyln ikinci yarsndan itibaren Kafkasya ve Rumeli'den glere maruz kalarak ksa bir srede ar bir gelime gstermitir. Kafkasya ve Rumeli'deki savalarn neticesi olarak Gnen ve civarna gelmi bulunan muhacir topluluklarnn iskanyla mevcut yerleim yerleri bym ve bunlara ilave olarak yeni yerleim birimleri teekkl etmitir. A-Nilfus Gnen'in incelediimiz dnemlerdeki nfusu ile ilgili olarak en iyi bilgiler 1892, 1898, 1919 yllarna ait nfus tahrirlerinde yer alr. Ayrca vilayet salnamelerinde de nfus ile ilgili ayrntl bilgiler mevcuttur.

45

46

47

48

Gnen eriyye Sicillerinde bu konu ile ilgili pek ok kayt bulunmaktadr. Gnen eriyye Sicilleri ise Ankara Milli Ktphane'de 1327-1335 numaralar arasnda kaytl toplam dokuz defterden mrekkep olup 1303-1333 (1885-1917) yllar arasn ihtiva etmektedir. Gnen'de yeni tekil edilen Taban Nahiyesi'ne mdr tayin edilmesi hakknda bkz. imir, a.g.t., s. 102. Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, Ankara 1997, s. 253. Siciller bununla ilgili bir ok hkm ihtiva etmektedir.

236

1882-1922 Yllar Arasnda Gnen Kazas

1880 ylnda Bandrma Kazas dahilindeki nahiyelerden biri olan Gnen Nahiyesi'nin nfusu 819 Rum, 5214 Mslman olmak zere toplam 6.033'tr.49 Vilayet salnamesinde belirtilen bu nfus sadece erkek nfusudur. Bir bu kadar hatta daha fazla kadn nfusun olduunu dnrsek5' toplam nfusun 12.000'den fazla olmas gerekmektedir. Gnen'in nfusunda bu tarihlerden itibaren byk artlar grlr ki bunun nedeninin gler olduunu daha nce belirtmitik. Gnen'in bundan sonraki yllarna ait nfus bilgileri yledir.51

Cemaat Ad Mslman Rum Ermeni Yahudi Bulgar Toplam

1887 17990 1409

-

1892 22.559 1.559 21 8 7 24.154

1898 25.856 1.662 21 8 7 26.896

1906 33.535 1.298 44 8

-

1919 38.099 2.068

-

19.399

34.885

40.167

Grld zere nfusta yldan yla devaml bir art sz konusudur. Bu artn en byk nedeni glerdir. Bunun yan sra, vilayet snrlarnda yaplan deiiklikler nedeniyle ky saysnn oalmas da nfus artna neden olmutur. Nfusun byk ounluunu Mslmanlarn oluturduu Gnen'de az sayda gayrimslim unsur bulunmakla beraber bunlarn byk ounluunu Rumlar oluturmaktadr. Bunun yan sra Ermeni, Yahudi ve Bulgarlar da gayrimslim ahali iinde kk bir aznlk tekil etmektedirler. Bunlara ilaveten kaza dahilinde Kiptiler de
49

Hicri 1297 Tarihli Salname-i Vilayet-i Hiidavendigar, s. 338. Aslnda kadn nfusunun erkek nfusuna oranla daha fazla olmas ihtimali olduka yksektir. nk Osmanl Devleti'nin XIX. yzyl sonlar ve XX. yzyl balarnda srekli sava ierisinde olmas yetikin erkek nfusunu, kadn nfusuna oranla daha aza indirmitir. Bu nedenle Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra sistemli bir nfus politikas uygulanarak evlilie ve nfus artna nem verilmitir. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Turan Akkoyun, "XX. Asrn lk Yarsnda Trk Toplumunda Bozulan Medeni Hal Dengesi", Tarih ve Toplum, nr. 177, (Eyll 1998), ss. 48-52. 51 lgili yllara ait u kaynaklardan istifade edilmitir: Hicri 1305 Tarihli Salnane-i Vilayet-i Karesi, s. 105; BOA, DH.SN.M., nr. 4/83; BOA, DH.SN.M., nr. 5/2; Hicri 1324 Tarihli Salname-i Vilayet-i Hdvendigar, s. 576; BOA, DH.SN.M., nr. 40/47; Gnen'in 1882-1922 yllar arasnda nfusu hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz. zer Kpeli, XLX. Yzyl Sonlan XX. Yzyl Balarnda Gnen Kazas (1882-1922), Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, Baslmam Lisans Tezi, zmir 1997, ss. 7-11.
50

237

zer Kpeli

bulunmaktadr. Yakn zamana kadar gayrimslim nfusun varl yrenin lka'dan beri yerleim yeri olmasma yorumlanmaktadr.52 B- Yerleim Birimleri Gnen havalisi son asr iinde Kafkasya ve Balkanlar'dan gelen gmenlerin yan sra muhtelif etnik kkenlere mensup zmrelerin de burada iskana tbi tutulmas nedeniyle heterojen bir manzara arz etmektedir. Ancak artc bir ekilde deiik zmrelere mensup bu insanlar arasnda varolan birlik ve dayanma, Gnen blgesinde dinamik bir kltrleme ve etkileme hadisesinin cereyan etmesinden kaynaklanmaktadr. 3 Kaza dahilinde, asl yerli halkn ikmet ettii ve "manav" diye nitelenen mahaller, konar-ger Trk airetlerinin iskan edilmesi sonucu olumu "yrk" diye nitelenen mahaller ve bunlara ilaveten muhtelif zamanlarda kazaya g etmi bulunan Rumeli Trk, Pomak, Grc, erkez, Tatar ve az sayda Kazak nfusun iskan edildii mahaller bulunmaktadr. Kazada iskan olunan gmenlerin en nemli zellikleri Mslman ve Snn olmalardr. Bu yzden din birlik etkili bir iletiim arac olmu ve Trk, Grc, erkez, Pomak kylerinin bir arada bulunmasn daha da kolaylatrmr.54 ncelediimiz yllarda Gnen'in mahalle, nahiye ve kylerinin isimleri yledir: 1-Mahalleler XIX. yzyl ortalarnda alt-yedi mahallesi mevcut olan Gnen'de mahalle says yzyln ikinci yarsnda meydana gelen gler sonucu artmr. ncelediimiz devre ait mahallelerden Rumlarn oturduklar mahalleler hari dier mahalleler bugn de ayn isimlerle varlklarn srdrmektedirler. Rumlarn oturduklar mahalleler ise bunlarn Mill Mcadele sonrasnda Yunanistan'a g etmesi nedeniyle boalm ve buralara Yunanistan'dan gelen Trkler iskan edilmitir. Gnen'de XIX. yzyln ortalarndan nce var olan Aka-ali, ar, Kurunlu, Malko-[olu] (nan- dier Be-alan), Rstem, Yank mahallelerine ilaveten bundan sonra teekkl eden erkez (Gn-dodu), Osman-pazar, Plevne, Trnova ve Yenimahalle (nam- dier Readiye) Mslmanlarn oturduu mahallelerdir. Kurunlu Rum Mahallesi, Malko Rum Mahallesi, Kpt Mahallesi ise gayrimslimlerin oturduu mahallelerdir.

52

Hilmi Ziya lken-Ayda N. Tanyeli, "Gnen Blge Monografisi", Sosyoloji Dergisi, nr. 10-11, (1955-1956), s. 118. 53 ayn yer. 54 Ayn Eser, s. 116. 238

1882-1922 Yllar Arasnda Gnen Kazas

2-Nahiyeler 1892 ylna ait salnamede Gnen'in nahiyesi olmadna dair bir kayt mevcuttur.55 Ayn tarihteki nfus tahririnde de nahiye olarak herhangi bir yerin admn gememesi bu kayd dorulamaktadr. 1898 ylma ait tahrirde ise Gnen'in Sanky ve Karasu-am kylerinin nahiye merkezi olduklarm grmekteyiz. Bu tarihte Sanky Nahiyesi'ne bal on drt ky, Karasu-an Nahiyesi'ne bal on ky bulunmaktadr. 1919 ylna ait nfus tahririnin tahrir-i ik ksmndan anlaldna gre Sanky Nahiyesi mevcudiyetini XX. yzyl balarnda da devam ettirirken, Karasu-am Nahiyesi 1910'lu senelerde Taban Nahiyesine ilhak edilmitir.56 Bu tarihlerde Sarky Nahiyesi'ne bal on al ky, Taban Nahiyesi'ne bal on ky vardr. Bir sre sonra Edremit Kazas'ndan Gnen'e dahil edilen kylerle birlikte Taban Nahiyesi dahilindeki ky adedi yirmi dokuza ykselmitir. 3-Kyler XIX. yzyldan nce Gnen'i de iine alan blge konar-ger teekkllerin kesif bir ekilde bulunduu bir yerdi. Bunlarn bir ksm nceki yzyllarda yerleik hayata gemi, bir ksm da XIX. yzylda Hdavendigar Vilayeti valilii yapm olan Ahmed Vefk Paa'nn gayretleriyle yerleik hayata geirilmitir. Bu kyler "yrk" kyleri olarak nitelendirilmektedir. Erken Trk skam neticesinde teekkl etmi kyler ise "manav" olarak nitelenmektedir. Geri kalan kylerin ou ise gler neticesinde teekkl etmi Grc, erkez, Pomak ve Rumeli Trklerine ait kylerdir. Bunlara ilaveten Rumlarn da kendilerine ait bir ky vardr. Bununla beraber incelediimiz yllarda Gnen'in kyleri unlardr: Aka-pmar (=Aka-pman kadm veya Aka-oba), Aka-pmar Hamidiye (=Corcu iftlii), Alaaddin, Alaca-oluk, Asmal-dere, At-glc Emirler (=Glck veya Yapal-oba), Atc-olu Obas, Ayvack, Ayval-dere, Baba-yaka, Bakirli iftlii, Balc, Balc Dedesi, Bayrami, Bey-oluk, Burun-ren, akr(olu) Obas, akmak-oba, al()-oba, am-obas, km Obas, mar-pnar(), iftlik-alan, oban Hamidiye, ukur nur Canbaz-oba, Dzman, Duman-alam Hamidiye, Eki-dere, Elbeslik Rum Ky, Erikli akmak, Gaybular, Gelge, Gkesu (bu tarihlerde rpan ve Osman-pazar adl iki mahallesi vardr), Gndoan, Hac Mente Dede, Hac Veli Oba, Hasan Bey iftlii, Hodul, Ilcak Boaz, Ilca-oba (=ayoba), ncirli, Kalfa, Kara-aa Alan erkez ve Trkmenleri, Karalar iftlii, Karasu-am, Karasu-kabaklar, Kavak, Kavak-alan, Kavak ma' Kaplan-oba, Kavak-oba, Keeler, Kei-deresi erkez, Kei-deresi Yrk, Kore, Koru-deimeni iftlii (=mraniye), Krpe-aa, Kteyli (veya Kteli), Kuduzlar Obas, Kum, Kp-kd, Mehmet Ali Bey, Muratlar, Orta-oba, Paa iftlii.
55 56 57

Hicri 1310 Tarihli Salname-i Vilayet-i Hdavendigar, s. 358. BOA, DH.SN.M., nr. 5/2. 1882-1922 yllar arasnda Gnen'in kylerine dair ayrntl bilgi iin bkz. Kpeli, a.g.t., ss. 1328. 239

zer Kpeli

Pehlivan Hoca, Salihiye, Saralar, Sarky (bu dnemde Fndkl, Orta, umnu, Kpt ve Rum adyla be mahallesi bulunmaktadr), Sepeti, Sizi Hasan Bey, Su-kd, aroluk (=Kum Gedii), Taban, Telmustan Bey, Turhan iftlii, Turplu, Tuzak (bu dnemde erkez, Eski Mahalle, Trnova ve Yeniehir adyla drt mahallesi vardr), Ulukr, -pman akmak ve Yortan. Bu kylere ilaveten 1912 ylnda Edremit Kazas'ndan ayrlarak Gnen'in Taban Nahiyesi'ne-balanan kyler sz konusudur ki bunlar Betan, akr, Davud, Dur(Tur) Hasan, Ilca-ba, Yukar n-ova, Aa n-ova, Kara-ky, Kaynarca, Krei(?)-oba, Kara-duru, Nevruz, Sar-ayr, Sarih, Seyvan, Sofular, Soucak, Yenice ve Yol-indi kyleridir.58 Yine 1914 ylnda Biga Sanca'ndan bir takm kyler Gnen'in Sarkv Nahiyesi'ne balanmtr ki bunlar Misaka, Havuta, Gebe-mar, Tahir-ova, ifteeme ve D-budak kyleridir.59 Dier taraftan 1915 ylna ait bir belgede Biga Sanca ile ilikisi kesilerek Gnen hududuna dahil olan kyler vardr. 60 Ancak burada kylerin isimleri belirtilmemise de bu kyler byk ihtimalle az nce isimlerini verdiimiz kylerdir. C-Muhacirlerit Iskatt Yakn tarihimizin en nemli konularndan birisi nce Krm ve Kafkasya sonra da Balkanlar'dan Anadolu'ya Trk gleridir. Bu gler XIX. asr balarnda balam ve eitli nedenlerle gnmze kadar devam etmitir. Hdavendigar Eyaleti, muhacir iskanlarnn en youn olduu blgelerden olup bilhassa Karesi Vilayeti ve dahilindeki kazalar bu durumdan ok etkilenmitir. Zaten Gnen, eskiden beri gmenlerin yerletii ve yerletirildii bir blgedir. yle ki, Gnen'e ait eriyye sicillerindeki muhtelif kaytlardan anlaldna gre, kazaya ok nceleri Kbrs ve Karadeniz civarndan muhacirler yerlemi veya yerletirilmitir. Gnen civarnda iskan olunan ilk byk muhacir kitlesini XIX. yzyln ikinci yarsnda 1853 ylndaki Krm Harbi'nden soma Krm ve Kafkasya'dan gelenler oluturmaktadr. 1877-1878 Osnanl-Rus Harbi, Gnen'e daha byk bir muhacir kitlesinin gelmesine yol amtr. 1885 ylnda Hdavendigar Vilayeli'ne gelen 81.253 kiilik gmen grubu vilayet dahilinde mteferrik olarak yerletirilmitir. Ayrca vilayete 1.990 kiilik Pomak muhaciri gelmi ve bunlarn da 15'i Gnen'e iskan edilmitir.61 Yine 1890 ylnda 8.769 kiilik bir muhacir grubu Gnen'de iskan edilmitir.62 Gnen'e bu tarihlerden sonra da

B O A DH.SN.M., nr. 40/47. Karesi Sanca, istanbul 1332, s. 29. 60 BOA, DH.I.UM., nr. 45-2/3. 61 Nedim ipek, Rumeli'den Anadolu'ya TUrk Gleri (1877-1890), Ankara 1990, s. 185. 62 Hicri 1307 Tarihli Salname-i Vilayet-i Hdavendigar, s. 232.
59

58

240

1882-1922 Yllar Arasnda Gnen Kazas

gler devam etmekle beraber gelenlerin says hakknda ayrntl bir rakam tespit edilememitir. Kazaya gelen muhacirlerin byk ounluu Bulgaristan, Yunanistan, Krm ve Kafkasya kkenlidir. Bu durumu geldikleri yerlerin isimlerini iskan olunduklar mahallere vermi bulunmalarndan daha iyi tespit edebilmekteyiz. Muhacir gleri sonucu teekkl eden balca mahalleler erkez Mahallesi, Osman-pazar Mahallesi, Plevne Mahallesi, Trnova Mahallesi, Readiye Mahallesi'dir63. Muhacir gleri sonucu teekkl eden ve muhacir iskan olunan kyler ise Balc Dedesi64, Duman-alam Hamidiye65, Erikli akmak66, Gkesu67, Gndoan iftlii68, Hasan Bey iftlii69, Hodul70, ncirli71 ve Koru-deirmeni iftlii (mraniye)72 kyleridir.

Balangta Osman-pazar Mahallesi'ne merbuten idare olunan Yeni Mahalle'nin padiahn adna atfen 1910 ylnda'ayr bir mahalle eklinde tekiliyle kurulan bu mahalle ile ilgili olarak bkz. BOA, DH.SN.THR., nr. 6/85; BOA, .D. Hdavendigar, nr. 1607/48; BOA, DH.MU., nr. 86-2/7. 64 Krm Bahesaray'dan gelen elli drt hane burada iskan olunmutur. BOA, A.MKT.UM., nr. 490/80. 65 Rumeli muhacirlerinden yz elli hane bu mevkiye gelerek yerlemi, ancak bunlarn bir ksm Bulgaristan'a geri dnm, otuz alt hanesi Biga'ya gitmi ve on bir hanesi de km Obas'na yerlemitir. Geriye kalan yirmi yedi hane tarafndan 1897 ylnda bu ky tekil edilmitir. Ayn Belge. 66 Rumeli'den gelen muhacirler 1908 ylnda buraya iskan olunmutur. BOA, DH.SN.M., nr. 16/119. 67 Bu ky iki mahalleden mteekkil olup rpan Mahallesi'nde Filibe Sanca'ndaki rpan Kasabas'ndan gelenler, Osman-pazar Mahallesi'nde ise Bulgaristan'n Osman-pazar Kazas'ndan gelenler iskan edilmitir. Muhacirlerin bu mevkide iskan tepkilere neden olmutur. zellikle bu civarda arazisi bulunan Said Paa veresesi, burada iskan olunmu muhacirlerin topraklarna ve mahsullerine zarar verdiklerini iddia ederek zaman zaman kyllerle tal sopal kavgaya girimilerdir (BOA, DH.MU., nr. 64-1/41). 68 1880-1881 ylnda, Rumeli'den g eden muhacirler iskan edilmilerdir. BOA, .D. Hdavendigar tasnifinde cilt I-sayfa 234'de kaytl fakat kullanlamaz durumdaki belgenin katalogtaki zetine dayanlarak tespit edilmitir 69 1894 ylnda Rumeli muhacirleri iskan olunmutur. BOA, .D. Hdavendigar, nr. 1560/8. 70 1904 ylnda Rumeli'den gelen Pomaklar iskan edilmitir. BOA, DH.SN.M., nr. 40/47. 71 1904 ylnda Rumeli muhacirleri iskan edilmitir, ayn yer. 72 Rumeli muhacirlerinden 1906 ylnda Gnen Kazas'na gelen yetmi alt erkek, altm iki kadm, toplam yz otuz sekiz nfus ve otuz bir hane tarafndan tekil edilmitir. BOA, DH.D., nr. 183-1/15. 241

63

zer Kpeli

III-ktisadi Hayat A-Ziraat XIX. yzyl Osmanl ziraatm incelendiinde, bu yzyldaki zira bnye ve iletme usullerinin pek az istisnalarla bugnknden farkl olmad grlr. yle ki o zaman ile bugn kyaslandnda ne arazinin tasarruf eklinde, ne parsellerin geniliinde, ne de topraktan faydalanma usullerinde derinliine bir deimenin mevcut olmad grlmektedir. 3 Ziraat denilince akla ilk olarak tarm ve hayvanclk gelmektedir
1-Tarm

XX. yy. balarnda Gnen ahalisinin geim kaynaklarnn banda tarm gelmektedir. Bunun nedeni kaza arazisinin verimli ve ekilebilir topraklardan olumasdr. zellikle Sanky ve Tahir-ova tanm iin uygun sahalar olup, Gnen ay, Koca-ay, Kei-dere ile bunlann kollan tarafndan su ihtiyac karlanmaktadr. 1887-1888 ylnda kazann ekilebilen ve ekilemeyen toplam arazisi 116.500 dnm olup bu arazi iinde 9 iftlik, 950 ba, 23 bahe ve 13.357 tarla bulunmaktadr. 4 1907-1908 yllannda ise toplam arazi 2.050 km2dir.75 Kazada yetien tanm rnlerine gelince, iklimin Mannara Blgesi'nin genel zelliklerini tamas ve bu suretle ilkbahar yamurlarnn ok yamas nedeniyle hububat ekimi n plana kmtr. Bunun yan sra deiik rnlerin de tarm yaplmaktadr. Kazada tarm yaplan balca rnler ve retim miktarlan yledir: Hububat: Buday, arpa, yulaf, avdar retimi yaplmaktadr. Hububat retimine ait bilgiler yledir:76

rn ad
Buday Arpa Yulaf avdar
73

1888 (ton) 6.218 2.184 900 2.436

1905 (ton) 10.000 8.000 6.000 1.480

Vedat Eldem, Osmanl mparatorluu'nun ktisad artlar Hakknda Bir Tetkik, Ankara 1990, s. 49. 74 Hicri 1305 Tarihli Salnarne-i Vilayet-i Karesi, s. 106. 75 Hicri 1325 Tarihli Salnarne-i Vilayet-i Hdavendigar, s. 68. 76 lgili yllara ait u kaynaklardan istifade edilmitir: Hicri 1305 Tarihli Salname-i Vilayet-i Karesi, ayn yer; Hicri 1324 Tarihli Salname-i Vilayet-i Hdavendigar, s. 577. 242

1882-1922 Yllar Arasnda Gnen Kazas

Bakliyat: Msr, dar, kum-dan, bakla, fasulye, nohut, mercimek, brlce, burak retimi yaplamakta olup bu rnlerin eitli tarihlerdeki retim miktarlar yledir:77

rn ad
Msr Dar ve Kum-dar Bakla Fasulye Nohut 78 Mercimek Brlce Burak

1888 (ton)
3.224 148 2.852 16 32 320 30 712

1905 (ton)
4.360
-

1.440 120 6.000

-

480

Bunlarn dnda kazada bol miktarda soan ve sarmsak yetitirilmektedir. Yine 1888 ylnda 0.7 ton patates ve 312 ton melez retimi yaplmtr.79 Sna rnler: pek bcekilii, keten tohumu, ttn belli bal sna rnlerdir. pekilik, Gnen'de ok eskiden beri sregelen bir sanat halindedir. Bu nedenle dutluk dikimi ve yetitirilmesine byk nem verilmektedir. retilen ipein byk ksm Bursa'ya gnderilmektedir. 1930'iardan soma kazada meyve baheciliinin nem kazanmas zerine dutluklar kesilerek yerlerine meyve aalar dikilmitir. Kazada eitli tarihlerdeki ipek retimi yledir: 1892 ylnda Gnen'de 2.500 kileden fazla ipek kozas elde edilmektedir ki bu tonu akn bir miktardr.8" 1902 ylma ait rakamlar ise Gnen, Bandrma ve Erdek'teki toplam retim olup, 56.758 kg. ya koza, 19.344 kg. yar kuru koza ve 4.615 kg. kuru koza elde edilmitir.81
lgili yllara ait u kaynaklardan istifade edilmitir: Hicri 1305 Tarihli Salname-i Karesi, ayn yer; Hicri 1324 Tarihli Salname-i Vilayet-i Hdavendigar, ayn yer. 78 1 90 5 ylma ait istihsl miktar nohut ve mercimein toplam miktardr. 7v Hicri 1305 Tarihli Salname-i Vilayet-i Karesi, ayn yer. 80 Hicri 1310 Tarihli Salname-i Vilayet-i Hdavendigar, s. 360.
77

Vilayet-i

243

zer Kpeli

1904 ylnda Gnen'deki ipek retimine ait bilgiler yledir:8 Dutluk dnm: 1.604, bir dnmden alman yaprak: 1.000 kg, alan kutu: 2.663, bir kutudan alman miktar: 46 kg, elde edilen ya koza: 124.270 kg. Duyun- Umumiye daresi'ni tesis eden Aralk 1881 tarihindeki Muharrem Kararnamesi ile devlet borlarnn denmesine karlk olarak gsterilen gelirler arasnda ttn gelirleri de bulunmaktadr. Bunun zerine ttn gelirlerini tahsil iin 1883 ylnda Ttn Rejisi kurulmutur.81 Bu nedenle bundan sonra lke genelinde ttn reminin yayld grlmektedir. Gnen'de XX. yzyl balarna kadar ttn yetitirilmesi pek snrl iken, topra terbiye yeteneinden istifade edilerek 1900'l yllardan itibaren klliyetli miktarda ttn yetitirilmeye balanmtr. Nitekim 1904 ylnda Gnen'de 100.000 okka yani yaklak 130 ton ttn retilmektedir.84 Ttn mahsulatnn byk ksm kazann ihtiyacn karlamaya ynelik iken, kalan ksm kaza dna ihra edilmektedir.85 Ttn retiminin kaza dahilinde yaygnlamasnn nedenlerden biri Rumeli muhacirlerinin kazada iskandr. Ancak, muhacirlerin zaman zaman kaak olarak retime kalkmalar onlar, ttn retimini denetiminde tutan Reji daresi ile kar karya getirmitir. Mesela, 1894 ylnda muhacirlerin Hasan Bey iftlii'nde ruhsatsz olarak ttn yetitirdiklerinin anlalmas zerine kazann Reji daresi kaak ttnlerin imha edilmesi ynnde karar alm, fakat halk imha iin gelen memurlara tal sopal kar koymutur.86 Kazada retilen bir dier sna rn ketendir. 1888 ylnda 18.900 kile yani yaklak 750 ton keten tohumu retilirken8 daha sonraki kaynaklarda keten tohumuna dair bilgiye rastlanmamtr. Meyveler: Kavun ve karpuz (bostan), zm, ceviz ve incir kazada en ok retilen meyvelerdir. Kavun ve karpuza Gnen'de bostan denilmektedir. Bostan retimi zellikle Yortan ve Tuzak kylerinde yaplmaktadr. Bu kylerde bostan retimi XVI. yzyldan beri yaplmaktadr ve kylere byk gelir salamaktadr 8 Bu kylerde ho kokulu, tatl sulu, ahali tarafndan "dlek" demlen bir cins kavun yetitirilir ki, bu

81 82

Hicri 1320 Tarihli Salname-i Vilayet-i Hicri 1322 Tarihli Salname-i Vilayet-i 83 Eldem, a.g.e., s, 133. 84 Hicri 1322 Tarihli Salname-i Vilayet-i 85 Hicri 1324 Tarihli Salname-i Vilayet-i 86 BOA, .D. Hdavendigar, nr. 1560/8. s ' Hicri 1305 Tarihli Salname-i Vilayet-i 88 Akku, a.g.t., s. 46 244

Hdavendigar, s. 345 Hdavendigar, s. 316. Hdavendigar, s. 315. Hdavendigar, s. 576. Karesi, ayn yer.

1882-1922 Yllar Arasnda Gnen Kazas

kavun Balkesir'de yetitirilen ve Hasan Bey namyla mehur kavuna lezzet ynyle rakip olabilecek seviyededir.89 Kazada yetien bir baka nemli rn zmdr. yle ki 1906 ylnda yetitirilen zmn miktar 1.000.000 okkadan fazladr. zm retiminin byk ksm pekmez ve bulama imaline ayrlarak mahalli ihtiyalar karlamaktadr. Yine 1906 ylnda yetitirilen zmn 2.000 kyyesi (2,5 ton) ya, 37.000 kyyesi (47,5 ton) arap, 4.000 kyyesi (5,1 ton) ise rak retiminde kullanlmtr.90 1904 ylnda yetitirilen ceviz miktar 19 tondan fazla, ayn yl elde edilen incir istihsali ise 640 ton civan ve yine ayn yl elde edilen ya meyvenin miktar ise 22 ton civarndadr.91 Gnen iklim ve arazi olarak ok eitli rn yetimesine msait ise de eski usul tarm aletleri kullanlmas sebebiyle bu durumdan yeterince istifade edilememitir. Arazinin damk olmas sebebiyle gelimi tarm makinelerinin temin ve tatbiki bu tarihlerde mmkn olmadndan, tarm eski usullere gre yaplmaktadr.92 Tarmdan elde edilen rnn byk ksm kaza ihtiyalarm karlamaya yneliktir. Geri kalan rnler ise Bandrma skelesi yoluyla ihra edilmekteydi. Ancak rnlerin nakil ve ihralar Bandrma skelesine kadar muntazam bir yol olmadndan byk glkle yaplmaktadr.93 Her ne kadar tarm rnleri halkn ihtiyacn karlar gzkse de olaanst durumlarda yetersiz kald da olmutur. Mesela 1915 ylnda rnn yetersiz olmas dolaysyla Uak ve Karahisr- Shib'de zahire tedariki yoluna gidilmi ve 35.000 kile tohumluk buday ile 10.000 kile arpa getirtilmitir.94 2-Hayvanclk Gnen'de tarmdan soma en nemli geim kaynaklarndan biri hayvanclktr. Bykba ve kkba hayvancln her ikisi de yaygn bir ekilde yaplmaktadr. Kkba hayvanlarda koyun, bykba hayvanlarda da inek ve kz en ok beslenen hayvan trleri olup, ayrca merkep ve atlardan da yk hayvan olarak faydalanlmaktadr.

89
90

Hicri 1324 Tarihli Salname-i Vilayet-i Hdavendigar, s. 577. ayn yer. Hicri 1322 Tarihli Salname-i Vilayet-i Hdavendigar, s. 314. Hicri 1324 Tarihli Salname-i Vilayet-i Hdavendigar, s. 576. Hicri 1316 Tarihli Salname-i Vilayet-i Hdavendigar, s. 416. BOA, DH..UM., nr. 98-1/1-35. 245

91 92 93 94

zer Kpeli

eitli tarihlerdeki kkba ve bykba hayvanlarn adedi yledir:95

Hayvan tr koyun kei tiftik keisi at, beygir, ksrak inek ve kz manda merkep (eek) 1 ester (katr) deve

1903 30.005 13.655 38 1.490 5,974 1.563 1.189 179 113

1904 24.323 12.531 9 1.431 5.405 1.119 1.150 151 116

Hayvanlardan istifade sadece yk tama, tarm ile snrl deildir. Hayvanlarn rnlerinden de faydalanlmaktadr. Buna gre 1904 ylnda hayvanlardan elde edilen rnler ve miktarlar yledir:96 Tereya (2.000 okka=2.564 kg), peynir (20.000 okka=25.640 kg), yn ve yapa (5.000 okka=6.410 kg), tiftik (20.000 okka=25.640 kg), kei kl (5.000 okka=6.410 kg). Bunlara ilaveten Gnen'de arclk da yaplmaktadr. Ancak ele aldmz zaman diliminde Gnen'de arcln nerelerde ve ne ekilde yapldna dair bilgimiz yoktur. Muhtemelen da kylerinde ve ormana yakn olan kylerde yaplmaktadr. Nitekim 1904 ylnda Gnen'de 3.000 okka bal ve 270.000 okka balmumu elde edilmektedir.9 ' 3-Deirmenler Eskiden beri byk miktarda buday retilen memleketimizde deirmenler en kk kasabalara, hatta kylere kadar yaylm bulunmaktayd. Kazada 1888 ylnda 42 adet deirmen mevcuttur.98 Bu deirmenlere ilave olarak ertesi yl bir su, bir de yel deirmeni ina edilmitir.99 1898 ylna ait salnameye gre ise

95

96
97

Bykba ve kkba hayvan saylarnn tespiti iin u kaynaklardan yararlanlmtr: Hicri 1321 Tarihli Salname-i Vilayet-i Hdavendigar, s. 228-229; Hicri 1322 Tarihli Salname-i Vilayet-i Hdavendigar, s. 313. Hicri 1322 Tarihli Salnarne-i Vilayet-i Hdavendigar, s. 315. ayn yer. Hicri 1305 Tarihli Salname-i Vilayet-i Karesi, ayn yer. Hicri 1306 Tarihli Salname-i Vilayet-i Hdavendigar, s. 108

98 99

246

1882-1922 Yllar Arasnda Gnen Kazas

bu deirmenlerin drt tanesi byk apl deirmen olup, bunlann tanesi Gnen ay zerinde bulunmaktadr.100 XX. yzyl balarndan itibaren un fabrikalarnn kurulmaya balanmasyla deirmenler bir lde nemlerini yitirmi olsalar da uzun sre fonksiyonlarn devam ettirmilerdir. Bu durum deirmenlerin daha ok sulama amal olarak kullanlmasna yol amtr. Ancak sulama amal deirmen bentlerinin bilinsizce inas yznden zaman zaman evrenin zarar grd olmutur. Mesela 1880 ylna ait bir vesikada Gnen ay ve Kei-deresi zerindeki deirmen bentlerinin ortadan kaldrlmasyla 10.000 dnm arazinin sulardan kurtarlaca ve bylece senelik 3-5.000 lira gelir salanaca belirtilmektedir.101 Yine 1910 ylna ait bir vesikadan anlaldna gre Gnen ay zerinde bulunan dolap deirmen bentlerinin kum ve akl ile dolmas suretiyle kk glckler olumas sonucu suyun yatak sathnn deimesiyle civar kylerin arazilerinin sular altnda kalmasna sebep olduundan byk zarar meydana geldii belirtilmektedir.102 Ayrca bundan birka yl sonrasna ait bir kaytta ise deirmen bentlerinden meydana gelen zararlarn devam ettii belirtilmekte ve Gnen Kaymakaml'ndan bir an nce deirmenlerin verdii zararn nlenmesi istenmektedir.103 B- Orman ve Orman rnleri Kaza dahilinde am-obas, Alada ve Ba-alan adyla ktaya yaylm Sularya Ormanlar bulunmaktadr. 1892 ylnda am-obas Orman yaklak 20.000 dnmden ibaret olup, kazann gneyinde birok am aacn iine almaktadr. Alada Orman Gnen'in batsnda yer alr ve yaklak 30.000 dnmdr. Aalarn ekserisi meedir. Ba-alan Orman ise Gnen'in gneybatsnda bulunup yaklak 40.000 dnm alam kapsamaktadr ve aalarn ou mee aacdr.104 1907 ylnda kazadaki 33.800 hektar ormanda 101.400 adedi am, 60.840 adedi mee, 30.420 adedi grgen, 10.140 adedi de sair aalar olmak zere toplam 202.800 adet aa bulunmaktadr.10? Ormanlarn kaza dahilinde nemli yer tuttuu buralardan XIX. yzyl sonlarna kadar Tersane-i Amire iin klliyetli miktarda aa kesilmesinden anlalmaktadr.1"6 Bununla birlikte XIX. yzyl sonlarnda yrede kereste ticaretinin gelitii grlmektedir. Buna paralel olarak ormana yakn blgelerde kereste fabrikalar kurulmutur. Bu fabrikalarda elde edilen keresteler Bandrma skelesi'nden, stanbul'a ihra edilmektedir. Dier yandan bu ormanlardan kontrat ile mteahhitlere aa
Hicri 1316 Tarihli Salname-i Vilayet-i Hdavendigar, s. 416-417. BOA, .D. Hdavendigar, nr. 1540/7. 102 BOA, DH.MU., nr. 24-3/16. 103 Karesi Sanca, stanbul 1332, s. 27. 104 Hicri 1310 Tarihli Salname-i Vilayet-i Hdavendigar, s. 361. 105 Hicri 1325 Tarihli Salname-i Vilayet-i Hdavendigar, s. 76. 106 BOA., A.MKT.UM., nr. 229/6.
101 100

247

zer Kpeli

satlarak kazaya gelir temin edilmektedir ki, 1892 ylnda am-obas Ormam'ndan mtealhiere 100 m.3 aa satlmtr.107 Bunlara ilaveten kaza ahalisi bu ormanlardan zira aletler ve klliyetli miktarda varil tahtas imal etmekte, yine evleri iin gerekli keresteyi buralardan temin etmektedir.108 Ayrca kaza dahilinde iskan olunmu baz muhacirlere ormanlardan odun keserek geimlerini temin etmeleri yolunda izin verilmitir.109 C-Sanayi Gnen kazasnda fabrika ve imalathaneler kk lekli iletmeler olup buralarda elde edilen rnlerin byk ounluu kaza ihtiyacn karlamaya yneliktir. 1-Fabrikalar Fabrikalarn banda un fabrikalar gelmektedir. Un fabrikalarnn saysnda zellikle XX. yzyl balarndan itibaren art grlmektedir. Kazada bilinen ilk un fabrikas 1894 ylnda ina edilen fabrikadr. Bu fabrika Gnen ay kenarnda 127.549,5 kurua ina edilmi ve Gnen Belediyesi adna iletilmektedir.110 kinci fabrikann inasna 1909 ylnda ruhsat verilmitir. Bu fabrika Gnen'in Osman-pazan mahallesinde olup anakl Hac Ahmed Efendi'nin tasarrufindadr.111 Bunlara ilaveten smail Hakk Efendi'nin 1911 ylnda Kteyli ky civarndaki arazisi zerine ina ettirdii un fabrikas ruhsatsz olduu iin yklmr.112 Kazada un fabrikalar dndaki dier nemli bir sanayi kolu da keresteciliktir. zellikle Gnen'de ormanlarn geni yer tutmas nedeniyle ormana yakn mevkilerde pek ok kereste fabrikas kurulmutur. Ancak biz bunlardan sadece ahsa ait olanlar tespit edebildik. Bu fabrikalardan birisi smail Hakk Efendi'ye, dieri Nemli-zade Zihni Bey'e ve bir dieri de Ltf Bey'e aittir. 2-Debbahaneler Gnen'de XX. yzyl balarndaki en nemli i alanlarndan biri de deri tabaklama iidir. yle ki 1917 ylnda Gnen ay'mn sol tarafnda kaplcann tam karsnda on sekiz adet debbahane ve bu debbahanelere ait bir de palamut deinileni mevcuttur.113 Ancak bu debbahaneler 1917 ylnda ayn br tarafnda bulunan kaplcaya yakn olduu, evreyi ve zellikle ay suyunu kirlettii iin kapatlarak kaza

Hicri 1310 Tarihli Salname-i Vilayet-i Hdavendigar, ayn yer. ayn yer. 10 ) ' BOA, DH.MU., nr. 63/77. 110 BOA., rade Evkaf, Hususi nr. 3/5 Safer 1312. 111 BOA., DH.MU., nr. 19-1/49. 112 BOA., DH.D., nr. 107/21. 113 BOA, DH..UM., nr. Ek-42/14. Bu belgede debbahanelerin seksen yl nce kurulduu da belirtilmekledir.
108

107

1882-1922 Yllar Arasnda Gnen Kazas

kaymakamlnca olunamamtr.'14

baka bir yere nakledilmek

istenmi,

fakat bunda

baarl

3-Dkkanlar, Han ve Hamamlar 1887 ylnda kazada 250 dkkan ve 15 frn mevcuttur.115 Ertesi yl bu dkkanlara 20 dkkan daha eklenmitir.116 1892 ylnda ise kaza merkezinde 70 dkkan ve 5 maaza bulunmaktadr.11' Mevcut bu dkkanlarn ilevleri hakknda herhangi bir bilgimiz olmamakla beraber muhtemelen byk ounluu berber, kasap, demirci, nalbant, terzi, kundurac vs. gibi halkn gnlk ihtiyacm karlamaya ynelik dkkanlardr. Kazada 1887 ylnda 5 han bulunmaktadr.118 Bunlara ilaveten ertesi yl bir han daha yaplmtr.119 Bu hanlardan isimlerini tespit edebildiklerimiz Sepet-olu Han, Eski Han, Vezir Han ve Dal mam Han'dr. Gnen yresi yeral scak su kaynaklar bakmndan olduka zengin bir blgedir. 1887 ylnda Gnen'de 5 hamam ve kaplca vardr.120 D-Pazar ve Panayr Kazada pazar, teden beri haftada bir kere sal gnleri kurulmaktadr.121 Gnen Pazan'na kaza ve kylerinden gelenler dnda evre kazalardan da gelenler olmaktadr. zellikle Bandrma, Manyas, Balya ve Biga'dan gelenler nemli saydadr. Bu pazara teden beri Balya'dan hayvan, Bandrma ve Erdek'ten zeytin, Karacabey'den soan ve patates, Biga'dan dokuma, Manyas'tan sucuk, sebze ve kuru yemi getirilmektedir.1" Gnen'e tabi Sanky'de Hac sa Panayr123 adyla her yl an panayrm takiben rz- hzrn krk birinci gn bir panayr kurulmaktadr.124. Bu panayrn yeri muhtemelen erkez Kei-dere Ky (Dereky) ile Sarky arasnda bir yerdedir.125
114

ayn yer. Hicri 1305 Tarihli Salname-i Vilayet-i Karesi, s. 105-106. Hicri 1306 Tarihli Salname-i Vilayet-i Hdavendigar, ayn yer. 11 ' Hicri 1310 Tarihli Salname-i Vilayet-i Hdavendigar, s. 359. 118 Hicri 1305 Tarihli Salname-i Vilayet-i Karesi, ayn yer. 119 Hicri 1306 Tarihli Salname-i Vilayet-i Hdavendigar, ayn yer. 120 Hicri 1305 Tarihli Salname-i Vilayet-i Karesi, ayn yer. 121 Hicri 1288 Tarihli Salname-i Vilayet-i Hdavendigar, s. 110. lken-Tanyeli, a.g.m., s. 126. 123 Bu panayra dair tespit edebildiimiz en eski kayt Gnen ayan Sepetolu Osman'n 17631764 yllarna ait muhallefatmda gemektedir. BOA, D.BM.MHF., nr. 12701. 124 Rz- Hzr'n krk birinci gn Haziran aynn ilk gnlerine denk gelmektedir. Ancak, aralarnda l bir organizasyon bulunan an, Gnen ve Balkesir panayrlar onar gn arayla kurulduundan dolay tccarlarn gidi-gelilerde zorluklarla karlatklarn beyan etmeleri zerine panayrlarn kurulu tarihlerinde deiiklik yaplmsa da, bir sre sonra tekrar eski tarihlere alnmtr. Bkz. BOA, Cevdet ktisat, nr. 1222 ve nr. 1444. Bu panayrm kuruluu
113 116

249

zer Kpeli

Btn yrenin rnlerini deitirdii bir yer olan Hac sa Panayr daha ok hayvan alm satmna ynelik olup buraya gelenler sadece kaza dahilinden insanlar deildir. evre kazalardan gelen tccarlar dnda, Rumeli'deki Siroz Vilayeti'nden, Anadolu'dan Bursa, Tokat, zmir, Manisa, Denizli, am ve Halep vilayetlerinden tccarlar gelmektedir.126 Bu panayrn 1763-1764 yllarnda rsum- dekakin ve avaid bedeli 516 gurutur.127 1910 ylnda ise panayrn iltizam bedeli 55.500 kuru olup, bunun 6-7.000 kuruu resm-i temettudur.128

IV-Sosyal Hayat A-Eitim Osmanl Devleti'nde ilk eitim ve retimin yapld yer sbyan mektebi ya da halk arasndaki adyla mahalle mektepleriydi. Bu okullarda ocua okuma yazmann yan sra, slam dinini ve Kuran- Kerim'i retmek amat.129 Ferdi bir eitimin hakim olduu bu okullarda genellikle u dersler okutuluyordu: Elifba, Kuran- Kerim, lm-i hl, Tecvid, Trke Ahlak Risaleleri, Trke ve Hat.130 Bu devirde ilk retim iki ksma ayrlarak birincisi mektib-i sultaniye olup bu okullar usul- atika denilen eski geleneksel usule gre eitim yaplan okullard; dieri ise mektib-i ibtidaiyye denilen Tanzimat'tan soma 1863'lerde alm yeni usul eitim yaplan okullardr.131

Hazirann ilk gnlerine rastlamakla beraber gn deiik zamanlarda farkldr Mesela Hicri 1288 Tarihli Salname-i Vilayet-i Hdavendigar, s. 109'da panayrn Hazirann iki veya nc gn kurulduu kaytldr; Yine 1910 ylma ait bir vesikada, Manyas panayrm takiben kurulan bu panayrn kurulu tarihi olarak 29 Mays gn verilmekte ve drt gn srd belirtilmektedir. BOA, DH.MU., nr. 107/51; 1930'lu yllarda ise bu panayrn her yl Haziran aynn on ikinci gnnde ald ve drt gn srd belirtilmektedir. Ancak, Hac sa Panayr 1936 ylndan itibaren genel kurul karan ile Sanky'den Gnen'e aktarlm ve halen Gnen'de her yl Haziran aynn ikinci haftasnda kurulmaktadr. Cenap Refik Orhon, Balkesir Corafyas, Balkesir 1936, s. 36. 125 Nitekim Sanky ile Kei-dere Ky arasnda Kei-dere Ky'ne kilometre mesafede panayr yeri olarak anlan bir meydan bulunmaktadr. imdi ovann iinde kalm bu alanda eskiden panayr kurulduunu yallar sylemektedir. 126 BOA, Cevdet ktisat, nr. 1222 ve nr. 1444. 127 BOA, D.BM.MHF., nr. 12701. 128 BOA, DH.MU., nr. 107/51. 129 Bayram Kodaman, Abdlhamid Devri Eitim Sistemi, stanbul 1980, s. 101. I3U ayn yer. 131 Ayn Eser, s. 117. 250

1882-1922 Yllar Arasnda Gnen Kazas

Gnen'de eitli tarihlerdeki stbyan mekteblerinin ve bu mekteplerde okuyan renci says yledir:132

Yllar

Mslma n mektebi 57 84 84 83 13 53

G.miislim mektebi
-

G.mslim renci
-

Mslman kz renci
-

Mslman erkek rcnci

-

Toplam renci
-

1887-1888 1892-1893 1893-1894 1897-1898 1898-1899 1906-1907

2
-

70
-

909 909
-

1.025 1.025
-

2.004 1.934
-

940 3.021

Mevcut bu okullara ilaveten 1915 yllarnda Sarky'de bir erkek, merkezde iki erkek ve bir kz, Tuzak, Yortan, erkez Kei-dere, Bayrami, Asmal-dere, Pomak Hasan Bey iftlii, Kavak, Gndoan, Taban, Keeler, Mehmed Ali Bey, -pnar kylerinde birer erkek ve Sarky'de yeniden bir adet kz mektebi ina edilmitir.133 Rumlarn da kendilerine ait mektebleri mevcut olup, bunlara ilave olarak 1902 ylnda Kurunlu Rum Mahallesindeki Rum kilisesinin yaknlarna bir mektep daha ina edilmitir.134 Bu tarihlerde Gnen Kazas'nda bir adet rtiye mektebi bulunmaktadr. Rdiye mektepleri, 1838 ylnda Sultan II. Mahmud tarafndan sbyan mekteplerinin yetersizlii dolaysyla alm olup buralarda eitim sene srmekte ve genellikle Din, Arapa, Drt lem, Yaz, Farsa, mla ve na, lm-i hal, Ahlak ve Tarih dersleri okutulmaktadr.135 Bu mektepte 1886-1908 yllar arasnda renim gren renci adedi yledir:136

renci saylarnn tespitinde ilgili yllara ait salnamelerden faydalanlmtr. imir, o.g.t., s. 83. 134 BOA, Adliye ve Mezahip radeleri, Hususi nr. 13/28 aban 1320. 135 Kodaman, a.g.e., s. 181. 136 renci adetlerinin tespitinde ilgili yllara ait salnamelerden faydalanlmtr.
133

132

251

zer Kpeli

Yllar 1886-1887 1888-1889 1892-1893 1893-1894 1897-1898 1898-1899 1900-1901

renci Adedi 45 52 50 57 86 55 46

Yllar 1901-1902 1902-1903 1904-1905 1905-1906 1906-1907 1907-1908

renci Adedi 61 61 70 92 86 85 i

Gnen'de bu okullara ilaveten 1914 yllarnda bir adet Numune Ibtidaisi inaatna balanmsa da bu okulun faaliyete geip gemedii hakknda bir bilgimiz yoktur. 13 Ancak 1914 ylna ait bir kaytta inaat devam eden bu okula bir mdr tahsis edildii ve inaatnn hayli ilerledii belirtilmektedir.138 1892-1893 yllarna ait salnamede Gnen'de bir medrese olduuna dair kayt mevcuttur.13"' Bir baka kaytta ise medreselerin adedi ikidir.140 Lakin Gnen'de daha XIX. yzyl ortalarnda bir medrese mevcut olup ad ''Medrese-i ar Camii"dir.141 B-Salk Gnen'de bu tarihlerde salk sorunlarnn nasl giderildiine dair pek bilgimiz yoktur. Ancak, halk arasnda ihtiyar ve bilgili kadnlarn yapm olduu kocakar ilalarnn kullanmnn yaygn olmas muhtemeldir. Bunun yan sra Gnen'de bulunan kaplca ve Eki-dere kyndeki lcann suyu ifal kabul edilmekle beraber buralara tbb baz ilaveler yaplarak hastalklarn tedavisi yoluna gidilmitir. Bu dnemde Gnen'de bir hastane olup olmadna dair bilgimiz yoktur. Lakin 1915 ylnda, Gnen'de hastane inaat iin tahsisat ayrld bilinmekle beraber bu hastanenin hizmete geip gemedii bilinmemektedir. Daha sonralar Mill Mcadele srasnda Gnen'de Aknc Mfrezeleri iin bir hastane kurulmu ve bu hastaneye iki yz yatak koyulmu ve hastanenin ila ihtiyacnn karland Gnen eczanesinin ila bakmndan olduka zengin olduu belirtilmitir.143

137

imir, a.g.t., ayn yer Karesi Sanca, stanbul 1332, s, 18. 139 Hicri 1310 Tarihli Salname-i Vilayet-i Hdavendigar, s. 350. 148 emseddin Sami, KmsiTl lm, ayn yer. 141 BOA, ML.VRD.TMT., nr. 8083. 142 imir, a.g.t., s. 72. 143 Zht Gven, Anzavur syan, stikll Sava Hatralarndan Ac Bir Safla, Ankara 1965, s. 104-105.
138

252

1882-1922 Yllar Arasnda Gnen Kazas

C-Din Hayat ve Vakflar Kaza ahalisinin byk ounluu Mslman olup kazada az sayda da gayrimslim bulunmaktadr. Kaza dahilinde Mslmanlarn kullanmnda 1888 ylnda 65 cami ve mescit vardr.144 Gayrimslimler iin ise biri Gnen Kurunlu Rum Mahallesi'nde, dieri Elbeslik kynde olmak zere iki kilise mevcuttur. Bu tarihlerde Gnen ve kylerindeki camilerin pek ou eitli ahslara ait vakflar sayesinde ina edilmekte ve yine bu vakflardan salanan paralarla cami grevlilerinin geimleri salanmaktadr. Bu tarihlerde tespit edebildiimiz eitli ahslara ait vakflar unlardr: Fatma Hanm bint-i Alian (Gnen Akaali Mahallesi), erkez brahim Aa bin smail (Balc), Ahmed Usta olu Mehmed bin Ahmed, Molla Mustafa Efendi bin Salih (Gndoan), Salih bin Burak (Ayval-dere), aban bin Al (Gkesu), Kalayc-olu Ahmed bin Hasan, Ahmed Aa bin Abdullah, Ahmed bin Mehmed, Grc muhacirlerinden Ahmed Aa bin Ali, erkez Ahmed Aa bin Mustafa, Ahmed Aa bin Yahya (Gkesu), Rumeli muhacirlerinden Ali Aa bin Nuan (Plevne Mahallesi), erkez Hac Ali (Kum), el-hac Halil Efendi bin Hseyin, Halil Aa bin Fettah (Ayvack), Hseyin Aa bin mer avu (Kavak-oba), Hseyin Aa bin Mustafa (Alaaddin), el-hac Mahmud Bey bin smail (Gnen), Obal smail Mehmed Aa bin Ali (Gnen). D-Asayi 1-1. Dnya Sava Sonlarna Kadar Gnen'de Asayi Gnen'in kaza olduu ilk dnemlerle ilgili asayi hakknda pek bilgimiz yoktur. Lakin ufak tefek mahall hadiselerin meydana geldii muhakkaktr. 1910'lu senelere geldiimizde asayiin devletin her yannda olduu gibi Gnen'de de bozulduu grlmektedir. zellikle mahall idarecilerin keyfi hareketleri ile bunlardan cesaret alan etelerin faaliyetleri halk canndan bezdirmi ve bu yzden mahall idareciler sk sk hkmete ikayet edilmitir.145 Bunlara ilaveten kaza dahilinde cinayet, adam karp fidye isteme, bakalarnn hane ve arazilerine tecavz etine gibi adliye vakalarnn da artt grlmektedir. Yine bu dnemde ekavetleri ile nam salan ekiya etelerinden bazlar Kei-dereli erkez Kel slam, Altparmak Nuri, dris ve rfekas, Jlyet ve etesi, Arnavut etesi ve Neet etesi'dir.U 2-Mill Mcadele Srasnda Gnen'deki Faaliyetler Gnen, Mondros Atekes Antlamas'nn ardndan Boazlar Hattna dahil edilmitir, ttifak devletlerinin Anadolu'yu igale balamasyla beraber her yerde olduu
Hicri 1305 Tarihli Salname-i Vilayet-i Karesi, ayn yer. Sabk Gnen Kaymakam Halil Sami Bey'den ahalinin ikayeti hakknda bkz. BOA. Dl I.MUL. nr. 43-2/3; Keyfi hareketlerinden tr Gnen Kaymakam Kamil Bfendi'den ahalinin ikayeti iin bkz. BOA, DH.MU. nr. 16-2/33. 146 XX. yzyl balarnda Gnen'de asayi meselesi ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. zer Kpeli. "L Merutiyet Sonrasnda Gnen ve Havalisinde Asayi", Gemiten Gnmze Gnen Sempozyumu, 5-6 Eyll 1998, Gnen (basmdadr).
145 144

zer Kpeli

gibi Gnen'de de mill mdafaa tekilat oluturulmu ve memleketin igaline tepki olarak baz almalarda bulunulmutur. Ancak Anadolu'daki mill hareketi en ksa srede bastrmak ve stanbul hkmeti ile Ankara hkmeti arasnda tampon blge ulatrmak iin stanbul hkmetin ve ttifak devletlerinin desteiyle bir takm isyanlar karlmtr. Bu isyanlarn en banda Anzavur isyan gelmektedir. lki 1919 yl sonlarnda, ikincisi 1920 yl balarnda olmak zere iki defa isyan eden Anzavur Ahmed zellikle bu havalideki Trk-erkez-Arnavut ayrmn ok iyi kullanarak her iki isyannda da memlekete byk zararlar vermitir. Lakin iki isyan da baarya ulaamadan sona ermitir. te yandan bu havalideki faaliyetlerde bulunan eitli Trk ve erkez eteleri halka her trl zulm yapmlardr.147 Anzavur'un ikinci isyannn ardndan kaza ahalisi daha toparlanamadan bu sefer 1920 yl Haziran ay sonlarnda Yunan igaline maruz kalmr. gal srasnda Yunanllar ve kazann Rum ahalisi, Trk halkna byk zulmlerde bulunmu, pek ok Trk Atina'ya srgn etmilerdir. Trk Ordusu'nun Sakarya Meydan Muharebesi'nde Yunanllar byk bozguna uranasndan soma Gnen ve havalisindeki Trk eteler, Yunanllara kar saldrya geerek nce ay kysndaki garnizonu, ardndan Elbeslik Rum Ky'ndeki karakolu ele geirmilerdir (6 Eyll 1922). Bundan soma Edincik istikametine doru kovulan Yunanllar, buradaki garnizonlarn da terk ederek Bandnna'dan denize dklrccsine gemilerine binip kamlar, kaarken de arkalarndan gelen Trk etelerine yalvararak geride kalan yandalarna iyi muamele edilmesini istemilerdir.148 Bundan sonra nce Anzavur isyanlarnn, sonra da Yunan igalinin geride brakt madd ve manev kayplarn telafisine balanmtr. Sonu XIX. yzyl balarnda kaza statsne sahip olan Gnen, 1864 ylnda nahiye yaplarak Erdek'e balanm, 1878'de de Erdek'ten ayrlp Bandrma'ya balanmtr. 1882 ylnda ise Gnen'e kaza stats tekrar verilerek Hdavendigar Eyaleti'nin Karesi Sanca'na balanm ve bir kaymakam atanmr. Vilayet salnamelerinden anlald zere ilk belediye reisi 1887 ylnda greve baladndan dolay belediye rgtnn de tekil tarihinin bu yl olmas muhtemeldir.
147

Anzavur syan ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. zer, a.g.e.\ Zht Gven, a.g.e. ; Trk istikll Harbi, Ayaklanmalar, VI, Ankara 1974; Ulu demir, Biga Ayaklanmas ve Anzavur Olaylar, Ankara 1989; zcan Mert, "Anzavur'un lk Ayaklanmasna Ait Belgeler", Belleten, nr. 217, (1992), ss. 847-963; Ayn yazar, "Anzavur'un Birinci syan", Uluslararas kinci Atatrk Sempozyumu, 9-11 Eyll 1991, Ankara, E, Ankara 1996, ss. 791-807; Ayn yazar, "Anzavur'un kinci Ayaklanmasnda Cemiyet-i Ahmediye", Kurtulu Savanda Gnen ve evresi (Sempozyum), Ankara 1998, ss. 99-112. 148 Gnen'deki Mill Mcadele yllarndaki faaliyetlerle ilgili ayrntl bilgi iin bkz. zer Kpeli, "Gnen'deki Mill Mcdele Yllarndaki Faaliyetler", Toplumsal Tarih, nr. 62, (Ocak 1999), ss. 10-22.

254

1882-1922 Yllar Arasnda Gnen Kazas

XIX. yzyl ortalarnda al-yedi mahalleden mteekkil kk bir kasaba olan Gnen, nce Kafkasya soma Rumeli'den glere maruz kalm ve bunun sonucunda nfusu nemli lde artmtr. Nitekim, mahalle ve ky saysndaki arta paralel olarak kazann nfusu 1880'den 1920'ye krk yllk bir zamanda kat artarak 10.000 civarndan 40.000'e ulamtr. Kazada nfusun byk ounluunu tekil eden Mslmanlar, deiik etnik zmrelere mensup olmalarna ramen din birlik aralarnda etkili bir iletiim aracdr. Bunun yam sra kaza dahilinde yaklak % 5 ile % 8 arasnda deien Rum nfusu bulunmaktadr. Ayrca Rumlara ilaveten Ermeniler, Bulgar ve Kptlerde bulunmaktadr. Kazann ekonomisi incelediimiz yllarda byk lde tarm ve hayvancla dayanmaktadr. Tarm rnleri arasnda hububat ve bakliyat nemli yer tutmaktadr. Bunun yam sra Yortan ve Tuzak kyleri civarnda yetitirilen bostanlar da lezzetleri nedeniyle talep grmektedirler. pek-bcekilii de kazada yaygn olan uralardandr. Sanayi zellikle XX. yzyl balarnda gelime gstermi deirmenlerin yerini un fabrikalar almaya balamtr. Bunun yam sra orman sanayi ve dericilikte nemli gelime kaydedilmitir. Kaza mamullerinin en nemli ihra yeri Bandrma skelesi olup, mteaddit defalar Gnen-Bandrma arasnda muntazam bir ose yaplmas konusunda giriimler olmutur. Buna ilaveten her yl Haziran aynn ilk haftasnda kurulan Gnen Sarky Hac sa Panayr Anadolu ve Rumeli'nin eitli yerlerinden gelen tccarlarn urak yeri olup kaza mamullerinin sald bir dier yerdir. Pazar ise haftada bir gn sal gnleri kurulmakta ve sadece kaza ahalisi deil evre kazalarn da tccarlarn ve ahalisini arlamaktadr. Kk el sanatlar arasnda saralk ve hayvan koumlar yapm nemlidir. Hemen hemen her kydeki sbyan mektepleri yan sra merkez kazada bir de rdiye mektebi bulunmaktadr. Yine Rum cemaatn kendi okullar bulunmaktadr. Ayrca XIX. yzyl sonlarna dein kazada bir medrese mevcut olup ad "Medrese-i ar Camii"dir. Halkn geneli Mslman olduundan cami says oktur. Ancak bunlar depremler nedeniyle gnmze ulaamam, isimleri yerlerine yaplan modern camilerle devam etmitir. Dier taraftan Rum cemaate ait iki kilise varolup bunlardan biri bugn hala ayaktadr. XX. yzyl balarnda zellikle mahalli idarecilerin tutumundan dolay asayisizliin hakim olduu Gnen'de bir takm etelerin de faaliyette bulunduu grlmektedir. Mondros Atekes Antlamasnn ardndan ise Gnen nce Anzavur isyanlar, ardndan Yunan igaliyle sarslm ve Eyll 1922'de Yunan igali sona ermitir.

255