ELIJSKA MEMBRANA Membranski sistem elije Unutar elije nalazi se itav sistem membrana koje odvajaju organele od ostatka

citoplazme. Mogu biti jednostruke (oko endoplazmatinog retikuluma, Goldijevog aparata, lizozoma i dr.) ili dvostruke (oko jedra, mitohondrija i hloroplasta). Graa elijska membrana izgraena je od lipida i proteina, kojima su pridrueni polisaharidi. Lipidi i proteini su osnovne gradivne materije membrane i njihova koliina je praktino jednaka. Prisustvo polisaharida u membrani otkriveno je kasnije u odnosu na lipide i proteine. Lipidi i proteini su meusobno u takvom odnosu da grade tzv. teni mozaik.

Lipidi membrane Lipidi grade dvosloj u koji su uronjeni molekuli proteina, pri emu se i lipidi i proteini neprekidno pomjeraju, klize. Raspored proteina, lipida i polisaharida je takav da membranu ini asimetrinom. Neki proteini su potpuno uronjeni u dvosloj lipida i izviruju i na spoljanjoj i na unutranjoj strani membrane, dok se drugi nalaze ili na spoljanjoj ili na unutranjoj strani membrane (vidi sliku). Osim toga, nesimetrinosti membrane doprinose i polisaharidi koji se vezuju za lipide i proteine, ali samo na spoljanjoj strani elijske membrane. Proteini koji prolaze kroz membranu i izviruju i sa jedne i sa druge njene strane, sadre kanale kroz koje materije malog molekula mogu da prolaze (ulaze u eliju ili iz nje izlaze). Lipidi utiu na fizike osobine membrane kao to su viskoznost i propustljivost. Lipidi membrane su polarizovani (razlikuju se dva kraja pola) jedan kraj je hidrofilan i naziva se glava, a drugi je hidrofoban i nazvan je rep. Zahvaljujui tome oni formiraju dva sloja u membrani tako to se repovi grupiu u sredini, a glave se okreu prema spolja. Lipozomi Lipidi imaju osobinu da se van elije u vodenoj sredini spontano grupiu, tako da se glave okreu ka spolja, a repovi ka unutra, to dovodi do obrazovanja vezikula (mjehuria) nazvanih lipozomi. Njihov zid ini lipidni dvosloj, dok je u unutranjosti zarobljen dio vodene sredine u kojoj nastaju. U njihovu unutranjost mogu da se unesu neki ljekovi. Lipozomi lako ulaze u elije u kojima se ti ljekovi

oslobaaju. Pomou njih se doprinosi uspjenosti lijeenja nekih oblika kancera.

Proteini elijske membrane Proteini membrane se prema ulozi dele na: *strukturne - uspostavljaju organizaciju elije tako to se vezuju za elijski skelet ili okoloelijsku sredinu (ili oboje), kao i obrazovanje elijskih veza (tijesne veze, neksusi, dezmozomi *enzime *receptore *nosae i kanale - uestvuju u transportu kroz membranu kao npr. jonske pumpe Prema mjestu koje zauzimaju u membrane, proteini se mogu podijeliti na: *periferne - nalaze se sa obje strane membrane (citoplazmatine i spoljanje strane); mogu da se uklone iz membrane bez naruavanja njene cjelovitosti; oni su van dvosloja lipida sa kojim su u vezi slabim elektrostatikim silama *integralne uronjeni su u lipidni dvosloj i sa njim integrisani te se iz njega ne mogu izdvojiti bez upotrebe nekih hemijskih supstanci koje rastvaraju taj dvosloj lipida. Ugljeni hidrati membrane Kod ivotinjskih elija se za proteine spoljanje povrine membrane vezuju polisaharidi (eeri), gradei glikoproteine i glikolipide. Oni

grade omota nazvan glikokaliks (slatki omota). Uloge glikokaliksa su da titi membranu od oteenja, prima signale iz okolne sredine, uspostavlja komunikacije izmeu elija i dr. Pod elektronskim mikroskopom se vidi kao somotast, maljav omota priljubljen uz povrinu elije.

Asimetrinost membrane Sve tri komponente elijske membrane rasporeene su asimetrino: *razliite vrste lipida nijesu u podjednakoj koliini zastupljene u oba sloja membrane (npr. fosfatidilserina ima vie u unutranjem nego u spoljanjem sloju); *proteini pridrueni slojevima se razlikuju *ugleni hidrati se nalaze u vidu glikokaliksa nalaze samo na spoljanjoj strani membrane Razmjena materija sa okolinom elijska membrana je selektivno propustljiva to eliji omoguava da kontrolie razmjenu materija ime titi stalnost sastava unutranje sredine. Postoje dva osnovna naina kojima elija obavlja razmjenu materija sa okolnom sredinom: 1. transport malih molekula kroz membranu (kroz kanale u proteinima ili pomou proteina nosaa, koji se ne moe uoiti pod mikroskopom;

2. unoenje i izbacivanje krupnih molekula u emu sama membrana aktivno uestvuje, to se moe uoiti pod mikroskopom; procesi se nazivaju endocitoza i egzocitoza. Endocitoza i egzocitoza Makromolekuli kao to su proteini, polisaharidi, polinukleotidi ili ak itave elije (npr. bakterije) ne mogu prolaziti kroz membranu ni jednim od navedenih tipova transporta. Unoenje i izluivanje velikuh molekula obavlja se aktivnim ueem membrane pri emu ona obrazuje vezikule, a procesi se nazivaju endocitoza i egzocitoza.

Pasivan transport materija kroz membranu Transport materija kroz membranu moe biti pasivan i aktivan . Pri pasivnom transportu materije se kreu kroz membranu zahvaljujui razlici u koncentraciji sa jedne i druge strane membrane, odnosno iz sredine sa veom u sredinu sa manjom koncentracijom (niz hemijski gradijent), pri emu se energija ne troi. Oblici pasivnog transporta su difuzija, olakana difuzija i osmoza. Difuzija je transport materija kroz membranu iz sredine sa veom u sredinu sa manjom koncentracijom sve dok se koncentracije ne izjednae. Materije rastvorljive u lipidima i malog molekula prolaze brzo kroz membranu slobodnom (prostom) difuzijom (tako se prenose gasovi O2 i CO2 u pluima i tkivima). Materije koje nijesu rastvorljive u lipidima prolaze procesom olakane difuzije.

Olakana difuzija je transport materija koje se ne rastvaraju u lipidima niz hemijski gradijent, ali pomou molekula nosaa (zato se naziva olakana difuzija). Molekul nosa je protein koji prolazi kroz lipidni dvosloj i sadri mjesto za koje se materija vezuje. Olakanom difuzijom se transportuje glukoza. Ovaj nain transporta reguliu hormone, pa tako olakanu difuziju glukoza regulie insulin. Osmoza je difuzija vode kroz membranu. Molekuli vode se kreu iz sredine sa manjom koncentracijom (tu je vie vode) u sredinu sa veom koncentracijom rastvorenih materija (tu je vode manje). Pritisak koji je potreban da bi se sprijeila osmoza je osmotski pritisak. Ako se elije nalaze u rastvoru, voda e teiti da proe kroz elijsku membranu u cilju da se izjednae koliine vode sa obje strane membrane. Tako, ako eliju stavimo u hipotonian rastvor (rastvor koji je manje koncentracije u odnos na samu eliju) doi e do ulaenja vode u eliju, do njenog bubrenja i prskanja. U hipertoninom rastvoru (koncentrovaniji od rastvora u samoj eliji), voda e izlaziti iz elije i ona e se smeurati. Zbog toga je veoma vano da se odrava stalan osmotski pritisak, odnosno koliina vode u organizmu, to se naziva osmoregulacija. Kod sisara se osmoregulacija vri preko bubrega viak vode iz krvi prelazi u mokrau i izbacuje se iz organizma. Aktivan transport Aktivan transport se vri nasuprot hemijskom gradijentu materije se transportuju iz sredine sa manjom u sredinu sa veom koncentracijom, pomou proteina nosaa i uz utroak energije.

Energija za odvijanje aktivnog transporta dobija se hidrolizom ATPa u ADP. Proteini nosai rade kao pumpe i kao enzimi ATP-aze (adenozin trifosfataze) jer katalizuju razlaganje ATP -a. Najbolje prouena je Na - K pumpa koja nasuprot hemijskom gradijentu, aktivno ispumpava Na+ iz elije, a upumpava K+ u eliju. (Na+ je vanelijski jon ima ga vie van, nego u eliji; K+ je obrnuto unutarelijski jon).- vidi gornju emu. Natrijum-kalijum pumpa ima glavnu ulogu u stvaranju membranskog potencijala ivotinjskih elija.