Gimnazija ''Musa azim ati'' Teanj

MATURSKI RAD IZ BIOLOGIJE HUMANI HROMOSI. ABERACIJE HROMOSOMA.

Mentor: Huski Suada, prof. Teanj, 2013.

Uenik: Buljubai Denana

SADRAJ
1. UVOD 2. GENETSKI MATERIJALI 2.1. DNK I GENI 2.2. HROMOSOMI 2.2.1. TABELA: GENSKA MJESTA NA HROMOSOMIMA 3. PRIJENOS GENETSKOG MATERIJALA 3.1. ELIJSKI CIKLUS 3.2. INTERFAZA 3.2.1. REPLIKACIJA DNK 3.3. MITOZA I MEJOZA 3.4. REKOMBINACIJSKI MEHANIZMI 4. ABNORMALNI HUMANI HROMOSOMI 4.1. NUMERIKE HROMOSOMSKE ABERACIJE 4.1.1. ANEUPLOIDIJA 4.1.2. POLIPLOIDIJA 4.2. STRUKTURNE HROMOSOMSKE ABERACIJE 5. SINDROMI I BOLESNA STANJA 5.1. MONOSOMIJE 5.2. TRISOMIJE 5.3. TABELA: HROMOSOMSKE ABNORMALNOSTI 5.3.1. POJMOVNIK 6. ZAKLJUAK 7. LITERATURA 2. 3. 3. 5. 7. 12. 12. 12. 13. 14. 17. 18. 18. 19. 20. 20. 21. 21. 24. 27. 32. 34. 35.

1. UVOD
Donedavno, genetika i biohemija bile su dvije, meusobno odvojene znanstvene discipline, meutim, obje su teile objasniti osnovne ivotne procese. Genetiari su u tu svrhu koristili gene, a biohemiari enzime. Nedugo zatim je zapaena povezanost gena i enzima kao to su objanjeni i detaljno opisani rezultati te povezanosti. 1940. godine genetska ispitivanja biohemijskih mutanata kod plijesni potvrdila su da geni odreuju strukturu enzima. Ta su istraivanja dosegla vrhunac u hipotezi jedan gen > jedan enzim. Tako, genetika i biohemija otvaraju put novoj biolokoj disciplini molekularnoj biologiji. Kakvu je ulogu u molekularnoj biologiji odigrala genetika, govori podatak da su osnovne strukture i funkcije gena izvedene iz rezultata genetskih analiza. Prvi podaci o strukturi i funkciji gena dobiveni su analizom genetskih krianja kod biljaka i ivotinja, ali se danas u tu svrhu veinom upotrebljavaju mikroorganizmi, posebno virusi i bakterije. Mikroorganizmi se razmnoavaju vrlo brzo, u strogo odreenim laboratorijskim uvjetima, pa se za nekoliko sati moe uzgojiti populacija od 10 do 100 milijuna elija. U posljednjih tridesetak godina, enterina bakterija, Escherichia coli i njezini DNK i RNK virusi odabrani su kao osnovni ekspreimentalni objekti za veinu genetskih i biohemijskih istraivanja. Tako da se s razlogom kae da je ova bakterija, poslije ovjeka, najvie istraivan organizam. Molekula DNK bakterije Escherichiae coli sadrava genetsku uputu za priblino 4000 molekula proteina prosjene veliine. Veina proteina prisutnih u bakterijskoj eliji predstavlja enzime koji kataliziraju odreene metabolike procese. Pretpostavlja se da u metabolizmu jedne male molekule prosjeno sudjeluju dva enzima. U narednom tekstu, mi emo se strogo bazirati na humane hromosome i aberacije humanih hromosoma. Ovo, naravno, nee biti mogue bez kratkog objanjenja osnovnih genetskih struktura i procesa.

SKUPINA BAKTERIJA ESCHERICHIA COLI, UVEANO 10 000 PUTA 3

2. GENETSKI MATERIJAL
Danas, kada se govori o genetici openito, veina pomisli na deoksiribonukleinsku kiselinu DNK, kao nosioca genetske upute. Meutim, dugo se vremena smatralo da taj zadatak mogu obavljati samo proteini, ali nasuprot tome, tijekom vremena, nakupilo se mnogo indirektnih dokaza koji genetski materijal povezuju sa nukleinskim kiselinama (DNK i RNK). Postoji nekoliko osnovnih stvari koje moramo znati prije nego ponemo sa detaljnijim opisima glavnih genetskih materijala. Prvo, molekule DNK prisutne su kod svih biljnih, ivotinjskih i bakterijskih elija i uglavnom se nalaze u jezgri. Drugo, somatske elije bilo koje vrste sadravaju uvijek istu koliinu DNK bez obzira na funkciju u organizmu. Tree, koliina DNK u haploidnim, polnim elijama, koje sadravaju samo jednu zbirku hromosoma, za polovinu je manja od koliine DNK u somatskim elijama. I na kraju, to je veoma bitno napomenuti, genetski materijali, DNK i hromosomi, mutiraju, a mutageno djelovanje najjae je u onom dijelu sprektra (254 nm) koji materijali najbolje apsorbiraju, to e biti vano kada budemo govorili o hromosomskim aberacijama. 2.1. DNK I GENI Nukleinske kiseline su visokomolekulski polinukleotidi koji se, hidrolizom, razgrauju u heterocikline organske baze, ugljkihodrat i fosfornu kiselinu. One se, prema vrsti ugljikohidrata, dijele na deoksiribonukleinsku kiselinu, koja sadraava deoksiribozu, i ribonukleinsku kiselinu, sa ribozom kao ugljikohidratom. Ovakvoj hemijskoj podjeli odgovaraju i bioloki razliite funkcije. DNK i RNK se sastoje od dva razliita tipa organskih baza purina i pirimidina. Od purinskih baza se pojavljuju adenin (A) i guanin (G), a citozin (C) i timin (T) od pirimidinskih. U RNK molekulama, umjesto timina, je pirimidinska baza uracil (U). Purini i primidini se veu sa ribozom i deoksiribozom u nukleozide, a oni opet sa fosfornom kiselinom, gradei na taj nain polinukleotidne lance nukleinskih kiselina DNK ili RNK to zavisi od fundamentalnog ugljikohidrata i pirimidinskih baza. Hemijske analize otkrile su tri osnovna svojstva nukleinskih kiselina: Bez obzira na porijeklo, nukleinske kiseline sadravaju jednak broj purinskih i pirimidinskih baza. Koliine adenina i timina (uracila), odnosno guanina i citozina, su jednake. Omjer baza kod nukleinskih kiselina izoliranih iz razliitih izvora vrlo je razliit, iako je za odreenu vrstu stalan. Mi emo se u daljem tekstu kratko osvrnuti na DNK, kao na osnovni humani genetski materijal i poeti emo sa Watson Crickovim modelom polinukleotida. ''Molekularna struktura nukleinskih kiselina: struktura DNK'' je puni naziv lanka objavljenog 25. aprila 1953. godine u naunom magazinu Nature. Autori James D. Watson i Francis Crick DNK opisuju kao dva polinukleotidna lanca savijena u obliku dvostruke uzvojnice koji su meusobno povezani vodikovim vezama izmeu purinskih i pirimidinskih baza. Najvanije svojstvo ovog modela je specifino vezivanje ovih baza. Ne samo da se purin uvijek vee s pirimidinom, ve se adenin vee s timinom (dvostruka veza), a guanin sa citozinom (trostruka veza). Na taj je nain objanjen jednak broj purinskih i pirimidinskih baza u DNK, kao i njihov stalan omjer unutar jedne vrste. Ovaj nain 4

sparivanja potreban je iz dva osnovna razloga: meusobno sparivanje dva purina zauzelo bi previe, a sparivanje dva pirimidina, premalo mjesta. U oba sluaja bi oblikovanje pravilnog lanca bilo nemogue. Osim toga, hemijske su strukture ovih baza takve da potiu nastajanje vodikovih veza upravu izmeu adenina i timina, te citozina i guanina. Ovakvo specifino sparivanje odreuje meusobnu komplementarnost dvaju lanaca DNK. Drugim rijeima, ako je poznat redosljed baza u jednom lancu, poznat je i u drugom, komplementarnom lancu. U hemijskoj strukturi DNK lei dio postojanosti potreban za odravanje vrsta u procesu evolucijskih promjena. Meutim, samo 2% DNK sadri uputu za sintezu odreene bjelanevine, preostali DNK se popularno naziva i junk DNA (smee).

JEDNOSTAVAN GRAFIKI PRIKAZ DNK Razlike u slijedu baza ili razlike u broju ponavljanja parova baza odreenog redoslijeda predstavljaju osnovu genetske informacije i na tome se temelji utvrivanje identiteta osobe. DNK sadri genetiku informaciju zapisanu u genima koji predstavljaju funkcionalnu jedinicu DNK unutar slijeda, koja se, opet, nalazi na tano odreenom mjestu na hromosomu - lokus. Gen je osnovna jedinica nasljedne informacije spremljene u DNK, odnosno, svaki dio DNK koji se prepisuje, bez obzira sadri li ili ne uputu za redoslijed aminokiselina u nekom proteinu. Cjelokupni genetiki materijal jedne elije ili organizma, bez obzira kakvu molekulu DNK ona sadravala i kakvu funkciju dijelovi te DNK imali, naziva se genom.

DIO DNK ODREEN ZA JEDNU OSOBINU (GEN) JEDAN GEN JEDAN ENZIM JEDNA OSOBINA

2.2. HROMOSOMI Kada razmiljamo o hromosomu, spontano nam na pamet pada klasina slika metafaznog hromosoma. Taj hromosom vidimo zahvaljujui spiralizaciji osnovne hromosomske niti hromatina, koja se u interfazi ne moe uoiti. U interfazi svaki se hromosom udvostrui i sastoji se iz dvije hromatinske niti koje su, spiralizirane, postale vidljive kao dvije hromatide metafaznog hromosoma. Osnovna hromatinska nit, nije sasvim homogena ve pokazuje razliite konstrikcije, karakteristine za svaki pojedini hromosom hromomere. Centromera je primarna konstrikcija u ijem se podruju nit diobenog vretena prihvata za hromosom pomou posebne strukture kinetohora. Hromatin se sastoji iz molekule DNK obmotane oko histonskih ili pak nehistonskih proteina. Histoni ine vie od polovine mase hromatina. Postoji 5 glavnih klasa ovih proteina: H1, H2A, H2B, H3 i H4, koji se vezuju za fosfatne grupe DNK. Pojednostavljeno govorei, spiralizirani hromatin ini hromosom, a tijekom diobe tvori sestrinske hromatide hromosoma. Svaki metafazni hromosom se sastoji od dvije istovjetne hromatide, a svaka hromatida sadri jednu molekulu DNK. U jedru svake somatske elije ovjeka nalazi se hromosomski komplement od 46 hromosoma, tj. 23 para homologih hromosoma (jedan set hromosoma je porijeklom od oca, drugi od majke). Pored 22 para autosoma, u svakoj eliji se nalazi jedan par polnih hromosoma, koji su u enskom polu isti XX, a u mukom razliiti XY.

METAFAZNI HROMOSOM SA STRUKTURNIM DIJELOVIMA Na slici predstavljeni metafazni hromosom ima dvije hromatide, odnosno, dvije molekule DNK po hromosomu. U nivou suenja koje spaja dvije hromatide odvajaju se molekuli DNK i odlaze na polove.

U osnovnoj morfologiji metafaznog hromosoma, u odnosu na centromeru, razlikujemo krake razliitih duina (p i q), a samim tim i razliite vrste hromosoma u humanom kariotipu. METACENTRINI (centromera se nalazi na sredici: kraci su jednaki) SUBMETACENTRINI (centromera je blia jednom kraju hromosoma) AKROCENTRINI (cenromera je sasvim blizu jednom kraju hromosoma)

Humani kariotip predstavlja hromosomski komplet jedne osobe. Taj isti hromosomski komplet, kariotip, se moe, na osnovu poloaja centromere, svrstati u parove. Tako svrstani hromosomi predstavljaju kariogram.

PRIMJER KARIOGRAMA (MUKARCA)

2.2.1. TABELA: POZNATA GENSKA MJESTA NA HUMANIM HROMOSOMIMA

HROMOSOM 1 Rp 1 Do An 2 Sc El-1 AdV 12-CMS-1p Eno-1 6PGD Rh Alfa-Fuc UMPK AK-2 PGM-1 Cae Amy-1 Amy-2 AT-3 Tf Fy UGPP E-1 GDH GUK-1 + 2 Pep C Ad12-CMS-1q RN 5S FH-1 + 2 Retinitis pigmentoza Krva grupa Dombrock Aniridija tip II Krva grupa - Scianna Eliptocitoza Hromosomsko mjesto modifikacije adenovirusa 12-1p Enolaza-1 6-fosfoglukonat dehidrogenaza Rezus krva grupa Alfa-L-fukozidaza Uridin monofosfat kinaza Adenilat kinaza-2 Fosfoglukomutaza-1 Katarakta, zonilarna pulverulentna Amilaza (iz slinovnica) Amilaza (pankreatina) Antitrombin III Transferin Krvna grupa - Duffy Glukoza uridilfosfat pirofosforilaza Pseudoholinesteraza tip E 1 Glukoza dehidrogenaza Gvanilat kinaza-1 + 2 Peptidaza C Hromosomsko mjesto modifikacije adenovirusa 12-1q 5S RNK gen Fumarat hidrataza-1 + 2

HROMOSOM 2 ACP-1 AHH MDH-S UGPP-2 Gal* -Act IDH-S If-1 Hb alfa ili beta

Kisela fosfataza-1 Ugljikovodina arilhidroksilaza Malat dehidrogenaza Uridil difosfat pirofosforilaza-2 Glaktoza enzimski aktivator Izocitrat dehidrogenaza Interferon-1 Hemoglobinski alfa ili beta lanac

HROMOSOM 3 ts AF8 HVS beta-Gal GALT (3)

Komplementiranje osjetljivo na temperaturu Osjetljivost na herpes virus beta-Galaktozidaza Galaktoza-1-fosfat uridiltransferaza

HROMOSOM 4 PGM 2 Gc Hb alfa ili beta PEPS Alb PRPPAT

Fosfoglukomutaza-2 Gc sistem (grupno spec. komponenta) Hemoglobin, alfa ili beta lanac Peptidaza S Albumin Fosforibozilpirofosfataza

HROMOSOM 5 If-2 ARS-B DTS Leu-RS A Vr Hex B

Interferon-2 Arilsulfataza B Osjetljivost na difterini toksin Leucil-tRNK sintetaza Depresija protuvirusnog stanja Heksozaminidaza B

HROMOSOM 6 MRBC MHC CH Rg MLC-W NDF PDB Pg P Dia-1 DMJ Bevi RWS SA-6 HLA

Majmunski RBC receptor Glavni kompleks gena za tkivnu podudarnost Krvna grupa Chido Krvna grupa Rodgers Reakcija mjeanih limfocita (slaba) Faktor za diferencijaciju neutrofila Pagetova bolest kostiju Pepsinogen Krvna grupa P NADH-diaforaza Juvenilni dijabetes Infekcija Baboonskim virusom Presosjetljivost na pelud Povrinski antigen Histijekompatibilnost

HROMOSOM 7 Km Col-1 MDH-M H4 SV 40-7 Ha F Co JK HADH NCR SA 7x SA 7y Up GUS GSR

Imunoglobulinski laki lanac Kolagen-1 Mitohondrijska malat dehidrogenaza Histon H4 Mjesto intergriranja SV-40 virusa broj 7 Hageman faktor Krva grupa Colton Krva grupa Kidd Hidroksilacetil CoA dehidrogenaza Neutrofilni kemotaktiki odgovor Povrinski antigen SA 7x Povrinski antigen SA 7y Uridin fosforilaza beta-glukuronidaza Glutation reduktaza

HROMOSOM 8 Gm CF7

Imunoglobulinski teki lanac Faktor VII (zgruavanja)

HROMOSOM 9 ACO-S AK-3 ASS GALT XP-E WS-1 ABO AK-1 NPa

Akonitaza (topljiva) Adenilat kinaza-3 Argininosukcinat sintetaza Galaktoza-1-fosfat uridiltransferaza Kseroderma pigmentozum Waardenburg sindrom-1 ABO sistem krvnih grupa Adenilat kinaza-1 Sindrom nokat-patela

HROMOSOM 10 GPT-1 ADK PP HK-1 EBS-1 GSS EMP-130 GOT-S FUSE GPT-1

Glutamat piruvat transaminaza (topljiva) Adenozin kinaza Anorganska pirofosfataza Heksokinaza-1 Epidermoliza bulozna Sinteza Glutamat-gama-semialdehida Vanjski protein membrane-130 Glutaman oksalacetat transaminaza (topljiva) Promotor polikariocitoze Glutaman piruvat transaminaza

HROMOSOM 11 AL-a1 AL-a3 W-AGR LDH-A Es A4 AL-a2 HG beta SA 11

Letalni antigen a1 Letalni antigen a3 Trijas Wilmsov tumor Laktat dehidrogenaza Esteraza A4 Letalni antigen a2 Hemoglobinski lanac beta, gama, delta Povrinski antigen (SA 11)

HROMOSOM 12 LDH-B TPI-2 TPI-1 ENO-2 CS PEP B Sph-1 SA 12 GAPD SHMT

Laktat dehidrogenaza B Triozafosfat izomeraza-2 Triozafosfat izomeraza-1 Enolaza-2 Citrat sintetaza (mitohondrijska) Peptidaza B Sferocitoza Stanini povrinski antigen (SA 12) Gliceraldehid-3-fosfat dehidrogenaza Serin hidroksimetil transferaza

10

HROMOSOM 13 rRNK Rb-1 Lp EsD

Ribosomska RNK Retinoblaston-1 Lipoprotein Esteraza

HROMOSOM 14 rRNK NP Trp RS EMP-194

Ribosomska RNK Nukeozid fosforilaza Lipoprotein Vanjska membrana 194

HROMOSOM 15 rRNK alfa-MAN-A beta-2 M MPI PK-3 Hex A IDH-M

Ribosomska RNK Citoplazmatska alfa-manozidaza beta 2-mikroglobulin Manozafosfat izomeraza Piruvat kinaza-3 Heksozaminidaza A Izocitrat dehidrogenaza (mitohondrijska)

HROMOSOM 16 HG alfa E2 APRT Hp alfa LCAT TK-M

Hemoglobin alfa Pseudoholinesteraza 2 Adenin fsforiboziltransferaza Haptoglobin alfa Lecitin-holesterol aciltransferaza Timidin kinaza (mitohondrijska)

HROMOSOM 17 COL-1 TK-S GAL K AdV 12-CMS-17 SV 40-17

Kolagen-1 Timidin kinaza (topljiva) Galaktokinaza Hromosomsko mjesto modifikacije 17 za Adenovirus 12 SV 40 mjesto integracije 17

HROMOSOM 18 HCG Pep A

Horionski gonadotropin Peptidaza A

HROMOSOM 19 PVS E 11 s BVR Pep D GPI

Osjetljivost na Polio virus Osjetljivost na Echo 11 Infekcija Baboon-virusom Peptidaza D Glukoza fosfat

11

HROMOSOM 20 ADA DCE ITP

Adenozin deaminaza Demosterol-holesterol enzim Inozin trifosfataza

HROMOSOM 21 rRNK AVP SOD-S

Ribosomska RNK Antivirusni protein Superoksid dizmutaza

HROMOSOM 22 rRNK ARS-A Dia-1 CML beta-Gal ACO-1-M alfa-GAL-B

Ribosomska RNK Arilsulfataza A NADH diaforaza-1 Hronina mijeloina leukemija beta-Galaktozidaza Akonitaza (mitohondrijska) alfa-Galaktozidaza B

HROMOSOM Y Y TDF H-Y

Faktor koji determinira razvoj testisa Antigen tkivne aktivnosti

12

3. PRIJENOS GENETSKOG MATERIJALA

3.1. ELIJSKI CIKLUS elijski ciklus je ivot elije izmeu dvije diobe, pri emu je je sama dioba ukljuena u ciklus. Prema tome elijski ciklus se sastoji od dvije faze faze diobe i interfaze. Interfaza obuhvata period u toku koga se elija priprema za diobu kada ona udvostrui svoju masu, da bi sve dijelove podjednako rasporedila kerkama-elijama. 3.2. INTERFAZA Interfaza je period izmeu dvije elijske diobe. To je najdua faza u ivotu elije zato to se za vrijeme te faze obavljaju obimne pripreme za diobu. Obuhvata tri faze: PRESINTETIKA FAZA G1 FAZA SINTEZE S POSTSINTETIKA FAZA G2 Presintetika faza - G1 je period koji obuhvata, s jedne strane, rast elije do veliine koja odgovara datoj vrsti i, sa druge strane, procese koji pripremaju jedro da ue u S-fazu. Zbog rasta elije, sinteza proteina u citoplazmi je, tijekom G1 faze, vrlo intenzivna. U ovoj fazi svaki hromosom se sastoji od jedne hromatide, odnosno jedne molekule DNK. Tijekom S-faze u jedru se odvija replikacija DNK. Svaki hromosom, koji je u prethodnoj G1 fazi imao jednu molekulu DNK, na kraju S-faze izgraen je od dvije molekule DNK, odnosno, dvije hromatide. (vie o replikaciji DNK u poglavlju 3.2.1.) Postsintetika faza - G2 je period u kome se elija priprema da ue u diobu, a hromosomi poinju da se kondenzuju. Poto se odvija poslije replikacije, u ovoj fazi je koliina DNK u eliji duplo vea nego u G1 fazi. Poslije G2 faze elija ulazi u diobu.

13

3.2.1. REPLIKACIJA DNK Genetska se uputa mora vjerno replicirati i prenositi sa roditelja na potomstvo. Struktura Watsona i Cricka namee ve u svojoj osnovi replikaciju molekule DNK. Komplemetarnost baza dva polinukleotidna lanca prua mogunost da nakon razdvajanja svaki lanac poslui kao kalup za sintezu novog polinukleotida. Model semikonzervativne sinteze, za razliku od drugih modela, pretpostavlja da su dvije nove molekule hibridi koji sadravaju jedan stari i jedan novosintetizirani lanac. Ovaj model potvrdili su 1958. godine Meselson i Stahl analizirajui bakteriju E. Coli. Dvostruka DNK se replicira tako to se razdvoje dva roditeljska lanca koji tada postaju kalupi za sintezu komplementarnog lanca. Zatim se sintetie RNK lanac koji se vezuje za specifini dio DNK matrice na kome poinje replikacija. Poslije vezivanja RNK lanca uz pomo enzima DNK polimeraze, istovremeno se naspram kalupa ugrauju komplementarni nukleotidi koji obrazuju novosintetisani lanac DNK. Kao rezultat nastaju dvije molekule DNK-kerke, od kojih svaka sadri po jedan stari lanac i jedan novosintetisani. Kod hibridne DNK razlikujemo vodei i zaostajui lanac. Vodei lanac se sintetie kontinuirano, dok se lanac koji zaostaje sintetie u isprekidanim segmentima koji se nazivaju Okazaki fragmenti. DNK polimeraza nadograuje nukleotidima Okazaki fragmente i uklanja RNK lance susjednih fragmenata. Najzad, DNK ligaza sljepljuje fragmente novosintetisane DNK.

REPLIKACIJA DNK U replikaciji DNK uestvuje oko 20 enzima i drugih proteina, a najznaajniji su: DNK polimeraza ugrauje komplementarne nukleotide i vri korekcije. DNK heliksaza kida vodikove veze uz hidrolizu ATP-a. SSB proteini sprijeavaju ponovno vezivanje razdvojenih lanaca DNK. Topoizomeraza sprijeava uvrtanje DNK. Primaza - sintetie kratak RNK lanac koji je komplementaran regionu DNK. DNK ligaza spaja isprekidane dijelove lanca DNK.

14

3.3. MITOZA I MEJOZA MITOZA (DIOBA SOMATSKIH ELIJA) PROFAZA otpoinje kada hromosomi postanu vidljivi. Svaki hromosom se dijeli uzduno na dvije hromatide, a u svakoj od njih je po novostvoreni lanac DNK. Jedarca se gube, centrosomi podlijeu diobi. Novonastali centrosomi se pomeraju ka polovima jedra. Jedrova opna se razlae i tu je kraj profaze. PROMETAFAZA je razdoblje kretanja hromosoma izmeu sredita i polova elije. Na podruju centromere nalazi se specifini protein koji oblikuju kinetohor, mjesto vezivanja niti diobenog vretena. Kinetohor je molekularni motor koji upravljaja kretanjem hromosoma du vlakna vretena. Vezivanjem diobenog vretena na kinetohor hromosoma zavrava prometafaza i poinje metafaza. U METAFAZI dolazi do formiranja diobnog vretena i razmjetanja hromosoma u ekvatorijalnoj ravni. Hromosomi su rasporeeni u obliku zvijezde pri emu krai konci diobnog vretena bivaju privreni za centromeru, tj. jednu hromatidu, a dui konci diobnog vretena teku od pola do pola. ANAFAZA poinje odvajanjem hromatida svakog hromosoma i njihovim odlaenjem ka polovima diobnog vretena. Svaka hromatida ve sada prima svojstvo hromosoma. Hromatide se povlae skupljanjem kraih konaca diobnog vretena, te dolazi i do odbijanja sestrinskih hromatida. TELOFAZA obuhvata obrnut red procesa odigranih u profazi. Oko hromatida se stvara nova opna, a uskoro se javlja i jedarce. Njegova dioba se ne moe pratiti, ali je jasno da se dogodila. U telofazi se javlja i pregrada koja dijeli citoplazmu na dvije kerke elije.

15

MEJOZA (DIOBA POLNIH ELIJA) MEJOZA I PROFAZA I se odlikuje veom relativnom duinom i sloenou procesa koji se u njoj odvijaju; dijeli se na pet podfaza: Leptoten je poetni stadij mejoze, u kojem su hromosomi u obliku tankih niti, a njihova linearna diferencijacija je dosta izraena. Dvostruke su grae (sastavljeni od dvije hromatide) i zastupljeni su u diploidnom broju, najee zapleteni u jedinstveno klupko. Zigoten poinje uzdunom konjugacijom homolognih hromosoma, koji su jo uvijek jako izdueni. Konjugacija homologa se odvija sa izuzetnom preciznou tako da se meusobno uparuju sve homologne strukture. Uporedo sa tim, napreduje i spiralizacija hromosoma, a posljedica toga je njihovo skraivanje. Upareni hromosomi se nazivaju bivalenti, tetrade, s obzirom na njihovu etverostruku strukturu (jedan homologni hromosom - jedan univalent, a upareni daju bivalent) . Pahiten traje relativno dugo. U njemu se bivalenti znatno skrauju. Homologni hromosomi su meusobno tijesno povezani, a dvostruka struktura hromosoma postaje dobro izraena. Pred kraj pahitena, u pojedinim dijelovima, otpoinje razdvajanje konjugiranih hromosoma, to je posebno vidljivo u narednom stadiju. Diploten je stadij u kojem se dalje nastavlja skraivanje i razdvajanje konjugiranih hromosoma; homolozi meusobno ostaju vezani samo ostvarenim hijazmama. Poloaj hijazmi i njihov broj ovisi od duine i morfologije hromosoma. Dijakineza je zavrni stadij profaze I, bivalenti se jo vie skrauju, a homologni hromosomi meusobno jo vie razdvajaju, tako da dijakineza ima najkarakteristiniju sliku. Bivalenti zauzimaju poloaj uz jedrovu membranu, koja se, kao i jedarce, pred kraj ove podfaze dezorganizuje. METAFAZA I se karakterie prisustvom homologih hromosomskih parova spojenih hijazmama, koji se, zakaeni za mikrotubule diobnog vretena, grupiu u podruja ekvatora gdje formiraju figuru oznaenu kao metafazna (ekvatorijalna) ploa. Ovdje se hromosomi nalaze u parovima od kojih svaki vodi porijeklo od jednog od roditelja - jedan od oca, a jedan od majke. Na ekvatoru se nalaze parovi homolognih hromosoma. Centromere hromosoma su koncima diobnog vretena vezane za polove elije i to tako to je jedan hromosom iz para vezan za jedan, a drugi hromosom za drugi pol elije. ANAFAZA I poinje razdvajanjem homolognih hromosoma, kidanjem spojeva na hijazmama, tako da na svaki elijski pol odlazi jedna kompletna, po broju haploidna (n) garnitura hromosoma, ali ona je diploidna (2n) po sadraju DNK, budui da na polove odlaze kompletni hromosomi, a ne hromatide kako je bilo u anafazi mitoze. To znai da u ovoj fazi dolazi do redukcije broja hromosoma. U humanim elijama na polovima se nalazi po 23 hromosoma. TELOFAZA I poinje i zavrava se kompletnom citokinezom koja e kod mukog pola rezultirati stvaranjem dvije sekundarne spermatocite od poetne primarne spermatocite, a kod enskog pola od primarne ovocite, nakon ove diobe, nastaje jedna sekundarna ovocita i jedno polarno tijelo. I sekundarna spermatocita i sekundarna ovocita, iako haploidne po broju hromosoma, su diploidne po koliini DNK, koja e se u narednoj, drugoj mejotikoj diobi redukovati da bi se dobile definitivne haploidne muke i enske polne elije. U ovoj fazi se formira jedrova opna oko hromosoma koji su na polovima i obrazuje se jedarce.

16

MEJOZA II Nakon telofaze slijedi kratka interfaza u kojoj se, meutim, ne odvija sinteza DNK tako da ova faza ne predstavlja pravu interfazu zbog ega se naziva jo i interkineza. Nakon nje slijedi druga mejotika dioba koja se, takoe sastoji od etiri faze oznaene kao: PROFAZA II, METAFAZA II, ANAFAZA II i TELOFAZA II, te predstavlja pravu mitotiku diobu. Pri ovoj diobi se sekundarne spermatocite i ovocite, koje sadre svaka po 23 hromosoma i koje su diploidne po koliini DNK, dijele na po dvije elije od kojih e svaka imati po 23 hromosoma, ali duplo manju koliinu DNK, budui da je u anafazi dolo do razdvajanja hromosoma na sestrinske hromosome, ime je koliina DNK redukovana na polovinu. Kao rezultat ove diobe kod mukog pola u procesu spermatogeneze od poetne, diploidne spermatogonije, odnosno primarne spermatocite nastaju 4 elije - spermatide koje imaju haploidan broj hromosoma i duplo manju koliinu DNK nego elija od koje su nastale. Slino je i kod enskog pola kod kojeg u procesu ovogeneze od diploidne ovogonije, odnosno primarne ovocite nastaje jedna ovocita, haploidna po broju hromosoma i koliini DNK, uz istovremeno obrazovanje tri polarna tijela, od kojih dva nastaju diobom prvog polarnog tijela, a tree diobom sekundarne ovocite.

17

3.4. REKOMBINACIJSKI MEHANIZMI Genetska rekombinacija osnovni je proces u izmjeni genetskog materijala i sredstvo genetske analize. Genetskom rekombinacijom smatra se svaka pojava koja iz dvaju postojeih genoma daje nove kombinacije gena. Genetska rekombinacija se dijeli na: Opu rekombinaciju, koja se moe dogoditi na bilo kojem mjestu izmeu dvije homologne molekule DNK. Specifinu rekombinaciju, koja se odvija na tano odreenim mjestima izmeu heterolognih molekula DNK. 3.4.1. OPA REKOMBINACIJA Tridesetih godina prolog stoljea Morgan i Darlington su, na osnovi citogenetskih promatranja ponaanja hromosoma u toku mejoze, predloili teoriju o izmjeni genetskog materijala. Naime, na poetku prve mejotske diobe sparuju te, te postepeno kondenzuju, homologni hromosomi dvaju roditelja. Pri tome dolazi do omatanja jednog hromosoma oko drugog, to izaziva fiziku napetost u lancima DNK. Ponekad dolazi i do poputanja napetosti zbog pucanja dvaju hromatida (dva homologna lanca) na istom mjestu. Prekinuti krajevi se unakrsno povezuju, pri emu se, uz dvije hromatide roditeljskog tipa, pojavljuju i dvije reciprone rekombinantne hromadite. Taj je mehanizam poznat pod nazivom lom i spajanje. Reciprona izmjena dijelova homolognih hromosoma, kod kojih se uz dvije roditeljske pojavljuju i dvije rekombinantne hromatide, poznata je kao crossing over.

Gore prikazana ilustracija pokazuje proces crossing overa i rekombinacije tijekom mejoze, nastajanja gameta. Crossing over je dio komplikovanog procesa koji se moe javiti prilikom diobe elije. Tijekom mejoze, primarne polne elije se moraju replicirati i u isto vrijeme reducirati broj hromosoma (n). U poetnim stadijima mejoze, dva hromosoma homolognih parova mogu izmijeniti segmente na nain prikazan na slici dajui tako gamete sa izmjenjenim genetskim materijalom.

18

4. ABNORMALNI HUMANI HROMOSOMI

Hromosomi ovjeka se, prema funkciji koja im je dodijeljena, dijele na autosome (22 para) i gonosome (spolne hromosome), odnosno X i Y hromosome. Svi parovi su homozigoti osim gonosomskog para kod mukarca koji je sastavljen od X i Y hromosoma. Pod normalnim uvjetima, sve somatske elije nose jednak kariogram, ali kada se jedan kariogram ne podudara sa kariotipom, jer on moe biti sastavljen od vie razliitih kariograma jedne osobe, tada dolazi do pojave koja se oznaava kao mozaicizam. Obiljeavanje humanog kariotipa se nabolje moe predstaviti na sljedeim primjerima: normalni kariotip ene: 46, XX normalni kariotip mukarca: 46, XY kariotip osobe sa mozaicizmom: 46, XX/ 45X, to znai da ta osoba ima jezgre i sa 46 i sa 45 hromosoma. kariotip osobe sa patolokim modalnim brojem: 47, XY + 21, to znai da osoba ima modalni broj 47 s jednim vika hromosomom na 21. paru. 4.1. NUMERIKE HROMOSOMSKE ABERACIJE Euploidijom smatramo normalan hromosomski broj za odreenu vrstu. Za ovjeka euploidiju predstavlja hapolidni (n = 23) i diploidni (2n = 46) broj hromosoma. Poliploidija, viestruko poveanje broja 23 (4n, 8n itd.) ne nalazi se u ovjeka kao normalan hromosomski broj. Vie od 2n broja hromosoma susreemo u tumorskom tkivu ovjeka, u pobaenim plodovima, u nevitalnim roenim monstrumima koji ive kratko itd. Mozaicizam uz normalan diploidan broj i poliploidiju opisan je kao jedini mogui oblik preivljavanja ljudskog zametka koji nosi djeliminu poliploidiju. Tipovi poliploidije su: Triploidija (3n = 69 hromosoma) Tetraploidija (4n = 92 hromosoma) Taploidija (5n = 115 hromosoma) itd...

Heteroploidijom nazivamo promjenjeni broj hromosoma u odreenoj vrsti. Za ovjeka heteroploidija je i poliploidija, jer nije karakteristika vrste. Ako je haploidni ili diploidni broj hromosomskog seta u ovjeka umanjen ili povean za koji hromosom, govorimo o aneuploidiji. Znai, i aneuploidija spada meu heteroploidije. Hipoploidija je pojava aneuploidije gdje je diploidni hromosomski broj umanjen za koji hromosom. Hiperploidija nosi polisomiju, odnosno, umjesto para uz odreeni hromosomski broj susreemo 3, 4, 5 i vie hromosoma na jednom paru diploidnog hromosomskog seta. Ako pak umjesto dva na paru imamo samo jedan hromosom, govorimo o monosomiji. To je primjer aneuploidne hipoploidije. Naravno da svaka aneuploidija mijenja i ukupan broj hromosoma, pa uz monosomiju imamo 45, uz trisomiju 47, tetrasomiju 48 hromosoma u humanom kariotipu. Te promjene koji susreemo uz svaki oblik aneuploidije nosi uvijek posljedicu po fenotip nosioca.

19

4.1.1. ANEUPLOIDIJA Aneuploidija je najea hromosomska aberacija u ovjeka. Za razliku od nevitalnih zametaka sa poliploidijom, mnogi plodovi s aneuploidijom razviju se manje ili vie abnormalno, ali se raaju i ive. Aneuploidija nastaje tijekom mejoze ili mitoze, a posljedica je gubitka ili dobitka hromosoma u elijskoj diobi. Ova greka u diobi se naziva nerazdvajanje (nondisjunction), to znai da se sestre hromatide tijekom mejoze ili hromosomi jednog para tijekom mitoze ne rastavljaju, nego zajedno odlaze u jednu stanicu ker, dajui na taj nain mogunost nastanku monosomije, odnosno trisomije. Nerazdvajanje moe nastati tijekom prve, druge ili obje mejotske diobe, a moe biti primarno, ako je zametna elija euploidna, ili sekundarno, ako je zametna stanica ve bila heterploidna, odnosno aneuploidna.

NERAZDVAJANJE HOMOLOGNIH HROMOSOMA TIJEKOM ANAFAZE I I II DOVODI DO ANEUPLOIDIJE Usporeujui ovogenezu i spermatogenezu, treba istai da je zavretak ovogeneze nastanak etiri nejednako vrijedna gameta, od kojih tri propadnu kao polarna tjelaca, a epilog spermatogeneze su etiri funkcionalno jednaka spremija. Ako se nerazdvajanje dogodi u I mejotskoj diobi, nastati e samo disomini i nulisomini spermiji, a ako do nerazdvajanja doe tijekom II mejotske diobe, onda postoji mogunost razvoja i normalnih spermija. Meutim, nerazdvajanje u bilo kojem dijelu ovogeneze daje disomina i nulisomina jajaca, pa bez ikakve selekcije, mogunost da abnormalni gamet iz ovogeneze bude oploen vea je negoli da abnormalni spermij ue u oplodnju. Normalan zigot koji nosi 46 hromosoma dobivenih spojem roditeljskih gameta moe poeti svoju diobu dajui elijama-kerkama odmah aneuplidni broj hromosoma (47 ili 45). Meutim, nerazdvajanje moe nastati i onda kada zametak ima dvije ili etiri elije, pa e arenilo elija-kerki s aneuploidijom biti jo vee. Rana postzigotna mitotska aneuploidija zapravo je zadnja mogua faza nastanka fiksne hromosomske aberacije. S obzirom na to da se novonastale aneuploidne elije nastavljaju dijeliti dajui svojim elijama-kerkama svoj izmijenjeni hromosomski status, sve elije, odnosno tkiva, nastala od primarno promijenjene, imati e isti hromosomski nalaz. Ovu pojavu da jedan organizam nosi elije sa razliitim kariotipom nazivamo, kako smo ranije u tekstu pominjali, mozaicizmom (miksoploidijom). To je posljedica rane postzigotne diobe sa nerazdvajanjem.

20

4.1.2. POLIPLOIDIJA Poliploidija nema velikog udjela u postojeim malformacijama meu ljudima, ali je ipak najei uzrok spontanih pobaaja. Najvei postotak pobaenih nosi triploidiju ili tetraplidiju u svom kariotipu za koje promjene znamo da su inkompatibilne s pravilnim rastom, razvojem i ivotom. Mogunost fuzije nereduciranih enskih gameta (2n) s mukim gametom (n) vjerovatan je put nastanka triploidnog zigota (3n = 69) . Dvostruko nereducirane gamete (2n + 2n) bile bi put nastanka tetraploidnog zigota. Oplodnja nereduciranog enskog gameta sa vie spermija (tzv. polispermija) ne moe biti iskljuena iz etiologije poliploidije. Meutim, najvjerovatniji put nastanka triploidije je supresija prvog ili drugog polarnog tijela u ovumu, a nakon toga fuzija tri haploidna seta, dva enska i jednog mukog. Tetraploidija bi bila objanjiva supresijom diploidnog zigota, koji je, podijelivi hromosome na dvije grupe ( 2 x 46 ), ostao sa nepodijeljenom citoplazmom.

GRAFIKI PRIKAZ POLIPLOIDIJE

4.2. STRUKTURNE HROMOSOMSKE ABERACIJE Hromosomske strukturne abnormalnosti su obino posljedica lomova i ponovnog spajanja slomljenih krajeva hromosoma koji se mogu spojiti na isti nain (restitucija) ili spojiti u strukturnu promjenu, te time dati nove hromosomske oblike. Slomljeni dijelovi se mogu i ne spojiti, pa se na taj nain dobiju centrini i acentrini fragmenti lomom zahvaenog hromosoma: acentrini e fragmenti biti izgubljeni u sljedeim diobama, dok e se centrini, zahvaljujui centromeri koju posjeduju, nastaviti dijeliti. Lomovi mogu biti ili hromosomski, nastali u G1 fazi kada su hromosomi jo jednostruki, ili hromatidni, koji nastaju nakon reduplikacije u G2 fazi. Hromosomske strukturne promjene dijele se na: Intrahromosomske, gdje je dolo do prebaaja nasljednog materijala unutar jednog hromosoma. Interhromosomske, gdje je izmijenjen materijal izmeu dva ili vie hromosoma, ovisno o broju lomova i broju zahvaenih hromosoma.

21

4.2.1. DELECIJA Delecija nastaje gubitkom hromosomskog segmenta kao posljedica loma. U ovjeka je poznata delecija kraeg kraka 5. hromosoma zvana Cri-du-chat sindrom (vie o ovome kasnije, u poglavlju 5.1.) Delecije su prve identificirane strukturne promjene hromosoma. U ovjeka delecije uzrokuju razliite bolesti: Duchenne miina distrofija nastaje delecijom segmenta hromosoma X na kojem se nalazi gen za distrofin; retinoblastom tumor oka u djece nastaje delecijom hromosoma 13; Wilmsov tumor tumor bubrega u djece nastaje delecijom hromosoma 11. Delecije mogu biti: HOMOZIGOTNE DELECIJE kada su zahvaena oba homologna hromosoma. HETEROZIGOTNE DELECIJE kada je zahvaen samo jedan par homolognih hromosoma.

4.2.2. DUPLIKACIJA Pojavu, kada je neki segment prisutan vie od 2n u diploidnom organizmu nazivamo duplikacija. Nastaje translokacijom hromosomskog segmenta na novo mjesto u hromosomu ili kao posljedica pomaka u sparivanju homolognih hromosoma te crossing overa. Duplikacije utjeu na fenotip organizma zbog promjene u genskoj ravnotei, no manje su tetne od delecija jer nema gubitka genetikog materijala. Velika je vanost duplikacija u evoluciji novih gena; kada postoji vie kopija nekog gena otvorena je mogunost mutacije i nastanka novih alela koji kontroliraju nova svojstva, 4.2.3. INVERZIJA Inverzija je promjena u redoslijedu gena koja nastaje nakon loma, rotacije segmenta za 180, te ponovnog spajanja. Kod inverzije nema gubitka niti duplikacije gena, ali zbog inverznog redoslijeda gena u mejozi heterozigota nastaju problemi pri sparivanju homolognih hromosoma. Da bi se homologni hromosomi mogli pariti moraju napraviti inverzijsku omu. Ako u omi doe do crosssing - overa nastat' e problemi pri odvajanju hromosoma, tako da e 50% gameta biti nefunkcionalno. Inverzije mogu biti: PARACENTRINE INVERZIJE koje ne ukljuuju centromeru. PERICENTRINE INVERZIJE koje ukljuuju centromeru.

4.2.4. TRANSLOKACIJA Translokacije su strukturne aberacije hromozsoma pri kojima se genetiki materijal sa jednog hromosoma prenosi na drugi (translokacija - promjena mjesta). Translokacije se mogu podijeliti na: JEDNOSMJERNE TRANSLOKACIJE - promjena mjesta nekog dijela hromosoma u okviru istog hromosoma ili njegovo premjetanje na drugi hromosom. RECIPRONE TRANSLOKACIJE dva, tri ili vie hromosoma meusobno razmjenjuje genetiki materijal.

22

5. SINDROMI I STANJA VEZANA UZ HROMOSOMSKE ABERACIJE

Pod hromosomskim aberacijama podrazumijevamo hromosomske mutacije s odstupanjem od normalnog broja ili oblika hromosoma u odreenoj vrsti. Prema statistikama, 2 4% sve novoroenadi nosi hromosomsku promjenu, 5 1% odraslih posjeduje patoloki kariotip, a 20 60% spontano pobaenih plodova nosi hromosomsku abnormalnost, to upozorava da je hromosomopatija bitan inilac u etiologiji mnogih bolesnih stanja u ovjeka. 5.1. MONOSOMIJE Monosomija je, kako smo ranije spomenuli, oblik aneuploidije kada umjesto dva homologna hromosoma postoji samo jedan. Poznatiji sindromi koji se mogu javiti usljed ove hromosomske aberacije su: TURNER SINDROM Turner sindrom je genetska anomalija koja pogaa ene. Umjesto dva hromosoma XX, koji su karakteristini za njih, odnosno XY hromosoma, koji su prisutni kod mukaraca, ene s Turner sindromom imaju samo jedan hromosom X. Drugog hromosoma nema ili je oteen. Takvih se djevojica raa jedna na svakih 2500.

KARIOGRAM OSOBE SA TURNER SINDROMOM enska spolna obiljeja postoje, ali su nerazvijena. Djevojicama koje se rode s oitim znacima sindroma, odmah se napravi test krvi. Neke testiraju tek onda kad primijete da se ne razvijaju kao ostale djevojice. Prisutnost i jaina simptoma ovise od stupnja oteenosti hromosoma X, odnosno od njegovog nepostojanja. Ukoliko nita drugo ve prije ne pobudi panju onda je to izostanak menstruacije (amenoreja). Spolna zrelost ne nastupi u oekivano vrijeme. Jajnici se ne razviju u potpunosti i brzo gube sposobnost djelovanja, te je zato neplodnost jedan od najkarakteristinijih simptoma. Druge tjelesne karakteristike ena s Turner sindromom jesu sljedee: oteene ruke i noge, gubitak sluha, dobivanje na teini, slabo razvijene grudi, irok vrat, irok prsni ko, kratak trup, manji prsti, eerna bolest, visoki tlak i sl. Mogu se razviti i bolesti srca i jetre. Prosjena visina to je dosegnu ene s Turner sindromom je oko 140 centimetara.

23

Poznate su i potekoe sa zglobovima - preciznije s laktovima, koje se manifestiraju na nain da ne mogu ispruiti ruke uz tijelo ve im se pri tome okrenu prema van. Govoriti o zdravstvenim aspektima je jedno, ali posljedice s kojima se ovjek mora nositi u svakidanjem ivotu, napose u seksualnosti, preesto su one teme koje jednostavno ne dou na dnevni red. Turner sindrom ne utjee, dodue, direktno na seksualnost, ali moe imati veliki indirektni utjecaj. Turner sindrom utjee na zdravlje povezano sa seksualnou. Posljedice tih potekoa mogu se odraziti i u partnerskim odnosima. Neke ene uope ne pokazuju nikakvo zanimanje za seksualnost. Vano je to prevladati, a jedan od naina je fizika aktivnost, koja poboljava i psihiko stanje te seksualnost. CRI DU CHAT Cri du chat sindrom ili kako se jo naziva ''Sindrom majeg plaa'' spada u grupu monosomskih hromosomskih aberacija kojeg rezultira nedostatak dijela na hromosomu 5 i pogaa 1 na 20 000 50 000 roenih svih etnikih skupina. Sindrom je rijedak, a naziv je dobio po visokom tonalitetu plaa novoroeneta koje zvui kao pla make. Ostali simptomi su: niska teina pri porodu, spor rast, niske i abnormalne ui, metalna retardacija, samo jedna linija na dlanu, slab i spor razvoj motornih vjetina, malena glava i vilica, irok razmak izmeu oiju, bolesti srca itd. Sindrom nije nasljedan.

NOVOROENE SA CRI DU CHAT SINDROMOM I NJEGOV KARIOGRAM

24

WOLF HIRSCHHORN SINDROM Wolf-Hirschhorn sindrom je rezultat delecije (brisanja, nedostatka) genetikog materijala na kraju hromosoma 4 i pogaa 1 na 50 000 roenih, meutim, broj nije sasvim pouzdan jer se vjeruje da je mnogo vie ovakvih sluajeva koji nisu zabiljeeni. Takoer, vano je napomenuti da sindrom pogaa dva puta vie osoba enskog, nego mukog pola. Oboljeli imaju distinktivne facijalne malformacije, ukljuujui irok i ravan nos te visoko elo. Ovakva kombinacija se esto opisuje kao ''Kaciga grkog ratnika''. One jabuice su im izboene, a razmak izmeu oiju izraeno irok. Ostale facijalne karakteristike su: malena brada, oborene usne, loe formirane ui i mikrocefalija. Osobe pogoene ovim tipom hromosomske aberacije pate od sporog rasta i razvoja to se moe primjetiti nakon odreenog vremena po poroaju, s obzirom da pokazuju potekoe pri ishrani, tanije dobivanju na teini. Takoer, pokazuju manjak motornih sposobnosti to je rezultat miine nerazvijenosti (hipotonija), no unato svim fizikim manjkavostima, za razliku od osoba pogoenih drugim hromosomskim aberacijama, pokazuju stabilnije mentalno stanje i sposobnost socijalizacije. Pored navedenih facijalnih, kao ostale tjelesne malformacije moemo navesti: suhu kou, iskrivljen kimeni stub (kifoza ili skolioza), dentalne probleme (nedostatak odreenih zuba), rascjep nepca i usne i sl. U 85 90% sluajeva sindrom nije nasljedan.

DJEAK SA WOLF-HIRSCHHORN SINDROMOM Stanje pod nazivom Pitt-Rogers-Danks sindrom posjeduje karakteristike koje se veim dijelom preklapaju sa Wolf-Hirschhorn sindromom. Dananja istraivanja su pokazala da ova dva patoloka stanja predstavljaju samo dio jednog sindroma sa varijabilnim simptomima.

25

JACOBSEN SINDROM Jacobsenov sindrom je patoloko stanje uzrokovano delecijom genetikog materijala sa hromosoma 11 i deava se na jedno od 100 000 djece. Simptomi ovo sindroma variraju, ali u principu rije je o mentalnim potekoama, nerazvijenim motornim vjetinama, problemu u govoru, facijalnim malformacijama i bolestima vitalnih organa. Facijalne malformacije obuhvataju: malene i nisko postavljene ui, iroko postavljene oi i oputene vjee, irok nos, tanka gornja usna i malena vilica, mikrocefalija, trigonocefalija i sl. Ostale karakteristike Jacobsen sindroma su: srane mane, nizak rast, este sinusne infekcije, potekoe pri ishrani kod novoroenadi i skeletne abnormalnosti,a takoer, mogu se javiti i oboljenja bubrega, digestivnog te reproduktivnog sistema. Vie od 90% oboljelih istovremena pokazuje simptome Paris-Trousseau sindroma koji se manifestira nemogunou zgruavanja krvi

OSOBE SA JACOBSEN SINDROMOM Djeci pogoenoj ovim sindromom esto se dijagnosticira i ADHD (attention deficithyperactivity disorder), sindrom deficita panje i poveane hiperkativnosti. U veini sluajeva sindrom nije nasljedan. Tek 5 10% djece ovu abnormalnost nasljedi od oboljelog roditelja.

26

5.2. TRISOMIJE Trisomija je oblik aneuploidije pri emu se u diploidnoj tjelesnoj eliji umjesto dva para, nalaze tri pojedinana hromosoma. Najee trisomije u humanoj populaciji su: Meu autosomima: Trisomija 21 Down sindrom Trisomija 13 Patau sindrom Trisomija 18 Edward sindrom

Meu gonosomima: XXX Trostruki X sindrom XXY Klinefelter sindrom XYY Dvostruki Y sindrom XXX Tetra X sindrom

DOWN SINDROM Down sindrom je hromosomski poremeaj uzrokovan jednim vika hromosomom na 21. paru. To je najea aneuplodija i javlja se sa uestalou od 1 na 770 roenih, neto ee pogaa djeake nego djevojice (3 : 2). Karakterizira ga mentalna zaostalost, a pritom stupanj zaostalosti moe varirati. Postoji znatno postnatalno zaostajanje u tjelesnom razvoju i rastu. Glava je smanjenog opsega, a zatiljak je pljosnat. Oi su postavljene koso, "mongoloidno", iroko razmaknute, na medijalnom onom kutu postoji nabor koe (epikantus), a uz obod arenice, bijele, Brushfildove pjege. Nos je malen, iroka korijena. Usta su malena, pa normalno velik jezik esto viri iz usne upljine. U dobi od 5 do 6 godina jezik postaje naglaeno izbrazdan (lingua scrotalis). Ui su loe formirane, malene i nisko postavljene. Zubi su nepravilnog oblika i broja, te kasno izbijaju. ake su iroke i kratke s kratkim prstima. Muskulatura je upadljivo hipotonina, a zglobovi hiperfleksibilni. ''FURAM LI OVAJ EXTRA HROMOSOM KAO PRAVI ILI TA?!'' NATPIS NA MAJICI 27

Otprilike 40% djece s ovim sindromom ima uroenu sranu manu. este su bolesti probavnog trakta, te smanjena otpornost prema infekcijama. ivot je, u prosjeku, smanjen na polovinu u odnosu prema zdravoj populaciji, a u velikoj mjeri ovisi o postojanju malformacija vitalnih organa i ivotnih uvjeta. Djeca nikad ne dosegnu mentalne sposobnosti zdrave djece (koeficijent inteligencije u 15. godini iznosi samo 40 - 50), a osobito im nedostaje sposobnost apstraktnog miljenja. Veina djece nije sposobna za kolovanje i ostaje socijalno ovisna itavog ivota. SINDROM PATAU Patau sindrom je bolest iji je uzrok numerika aberacija na hromosomu 13 i poslije Daunova sindroma jedna od eih trisomija autosoma koja pogaa 1 od 5 000 roenih. Ultrazvunim pregledom mogu se ustanoviti teke malformacije modanih struktura (holoprozencefalija), dizmorfija lica, malformacije oiju (mikroftalmija, anoftalmija), rascjepi usne, nepca i eljusti, polidaktilija na prstima nogu i ruku, srane anomalije te simetrini zastoj u rastu ploda. Pored toga, teke su razvojne anomalije urinarnog i probavnog trakta zbog ega veina novoroenih umire u prvim mjesecima ivota.

NOVOROENE SA PATAU SINDROMOM I NJEGOV KARIOGRAM Zbog prisustva mnogih po ivot opasnih patolokih stanja, veina novoroenadi ne ivi vie od nekoliko dana (sedmica) nakon poroaja. Samo 5 10% oboljelih uz specijalnu medicinsku pomo preivi prvu godinu ivota. Ovu trisomiju je prvi put 1960. opisao Klaus Patau sa saradnicima, u iju ast je bolest dobila ime. U veini sluajeva se ne nasljeuje ve se trisomija javlja kao posljedica nerazdvajanja hromosoma u mejozi pri obrazovanju polnih elija roditelja. Zbog nerazdvajanja u mejozi polna elija moe da sadri jedan hromosom 13 vie nego to je normalno.

28

EDWARDS SINDROM Edwards sindrom je bolest iji je uzrok numerika aberacija hromosoma 18, a procjenjuje se da je uestalost sindroma oko 1 sluaj na 6 000 novoroenih. ee pogaa djevojice, nego djeake (4:1). Oboljeli u prenatalnom periodu pokazuju spor rast i razvoj, te samim tim, imaju izrazito malu poroajnu teinu. Osim toga, mogu se javiti srane abnormalnosti, kao i abnormalnosti ostalih vitalnih organa. Kao facijalne malformacije moemo navesti: mikrocefaliju, hidrocefaliju, malen i uzaknos, loe formirane ui, malena donja vilica, visoko nepce i sl. Pored navedenih malformacija, javljaju se i karakteristine fleksijske kontrakture prstiju (2. prst preko 3., a 5. preko 4.), to je vrlo izraeno u prvim sedmicama ivota.

NOVOROENE OBOLJELO OD EDWARDS SINDROMA Prognoza je takoer loa, i veina djece umire tijekom prve godine ivota. Djeca koja ive due imaju naglaenu mentalnu zaostalost.

KARIOGRAM OSOBE SA EDWARDS SINDROMOM

29

TROSTRUKI X SINDROM Trostruki X sindrom se karakterizira prisustvom dodatnog X hromosoma u svim elijama, a pogaa 1 na 1 000 roenih djevojica. ene sa trostrukim X sindromom se fenotipski ne razlikuju od ena s normalnim kariotipom, kliniki su zdrave i uglavnom fertilne. Manji broj takvih ena ima primarnu ili sekundarnu amenoreju, a neke imaju emotivne tekoe u drutvenom prilagoavanju i blau mentalnu zaostalost. Njihova djeca imaju najee normalan kariotip.

KLINEFELTER SINDROM Klinefelter sindrom je gonosomska hromosomska aberacija koja pogaa i utjee na muki fiziki i mentalni razvoj, a ija uestalost iznosi 1 na 1000 muke novoroenadi. Simptomi variraju od individue do individue. Najee je rije o atrofiji testisa to rezultira smanjenim luenjem testosterona, a nerijetko i sterilitetom. Budui da u pravilu nije kliniki prepoznatljiv prije puberteta, sindrom se najee otkriva u mukaraca koji se lijee od neplodnosti, a u veini sluajeva vode normalan ivot.

DVOSTRUKI Y SINDROM Dvostruki Y sindrom se karakterizira prisustvom dodatnog Y hromosoma u svim elijama, a pogaa 1 na 1 000 roenih djeaka. Mukarci sa dvostrukim Y sindromom ne razlikuju se od onih sa normalnim kariotipom. Uz pojaan rast tijekom puberteta zapaaju se psihike smetnje u drutvenom prilagoavanju i sklonost agresivnom ponaanju te mogua sterilnost. Jo je nerazjanjeno jesu li takve osobe genetski sklone prijestupnitvu. Odgovor na to osjetljivo pitanje moe imati znaajne drutvene, moralne i etike posljedice.

TETRA X SINDROM Tetra X sindrom je polisomija koju karakterizira jaka mentalna zaostalost, s koeficijentom inteligencije ispod 50% od uobiajene za odgovarajuu dob. Trajanje ivota nije poremeeno. Od facijalnih malformacija postoji mikrocefalija, ovalno lice, hipertelorizam, epikantus, strabizam i kratki prsti s klinodaktilijom 5. prsta. Pubertet se ne razlikuje se od onoga u normalnih osoba.

30

5.3.

TABELA: SINDROMI UZ HROMOSOMSKE ABNORMALNOSTI

SINDROM SIMPTOMI Srcoliko lice, malena teina i duina pri porodu, izostanak puberteta, irok vrat, spolni infantilizam, edemi aka i stopala, malformacije organa, hipertolerizam, epikantus; Psihike smetnja i sekundarna amenoreja; Mikrocefalija, ovalno lice, strabizam, kratki prsti, epikantus, hipertelorizam; Kose oi, male ake; Duge noge, hipogenitalizam, hipogonadizam, smetnje u ponaanju, ginekomastija; Mikrocefalija, okruglo lice, strabizam, malan nos, pojaana gipkost zglobova, visoko nepce, miina hipotonija, pterigij, epikantus, hipertelorizam, smanjen broj dermatoglifa; Duguljasto lice, dugaki ekstremiteti, asocijalnost, agresivnost i sklonost delikvenciji; Ovarij + testisi; Dugi ekstremiteti, primarna amenoreja, disgenetiki testisi uz vanjsko ensko spolovilo; enski fenotip, slabo razvijene sekundarne spolne osobine, rudimentarne gonade; KARIOTIP 45,X 45,X/46,XX 45,X/47,XXX 47,XXX 48/XXXX 49,XXXXX 47,XXY 48,XXXY 47,XXY/46XY (ostali mozaicismi) 49,XXXXY

Turner sindrom

''Superena'' sindrom Tetra X - sindrom Penta X - sindrom Klinefelter sindrom

Sindorm 49

Sindrom 47

47,XYY

Pravi hermafroditizam Pseudohermafroditizam Gonadna - disgeneza

46,XX/46,XY 46,XY 46, XY/45,X

HROMOSOM 1 SINDROM Prstenasti Parcijalna trisomija 1q

SIMPTOMI Epikantus, hipertelorizam, loe formirane ui, niska poroajna teina, spor tjelesni razvoj; Trokutasto lice, loe i nisko formirane ui, slaba vitalnost, kardiopatija;

KARIOTIP 46, r(1) 46, r(2) 47, 1q+

HROMOSOM 3 SINDROM Parcijalna trisomija 3p

SIMPTOMI Mikrocefalija, etvrtasto lice, hipertelorizam, epikantus, kratak nos, velika usta, rascjep usne i nepca, velike ui, srana mana, slaba vitalnost;

KARIOTIP 47, 3p+

31

HROMOSOM 4 SINDROM Wolf sindrom, monosomija 4p

Trisomija 4p

Parcijalna monosomija 4q

SIMPTOMI Mikrocefalija, ''Kaciga grkog ratnika'', hipertelorizam, visoko elo, irok korijen i vrh nosa, strabizam, sputene vjee, nistagmus, kolobom arenice, rascjep usne, loe formirane ui, duge ake i stopala, promjene na skeletu, epilepsija; Ravno elo, nos boksaa, jaka vilica, mikrocefalija, srane mane, malformacije na oku, CNS-u, bubrezima i digestivnom sistemu, slaba vitalnost; Mikrocefalija, hipertelorizam, epikantus, irok i kratak nos, rascjep nepca, malformacije ekstremiteta, kontrakture malih i velikih zglobova, hipogenitalizam;

KARIOTIP 46, 4p-

46, 4p+

46, 4q-

HROMOSOM 5 SINDROM Cri du Chat

SIMPTOMI Mikrocefalija, pla poput maeta, okruglasto lice, epikantus, hipertelorizam;

KARIOTIP 46, 5q

HROMOSOM 6 SINDROM Parcijalna trisomija 6p 46 r(6) sindrom HROMOSOM 7 SINDROM Parcijalna trisomija 7q

SIMPTOMI Hipertelorizan, nistagmus, strabizam, kratak gomoljast nos, mala usta, malformirane ui, velike ake, hipotrofija, mala teina na poroaju; Mikrocefalija, epikantus, hipertelorizam;

KARIOTIP 47, 6p+ 46, r(6)

SIMPTOMI Malo lice, epikantus, hipertelorizam, strabizam, kolobom arenice, velike i niske ui, konveksni nokti, iroki palci i visoko postavljeni, slaba vitalnost, hipogenitalizam, hipotonija miia;

KARIOTIP 47, 7q+

HROMOSOM 8 SINDROM Trisomija 8

Trisomija 8p Trisomija 8q

SIMPTOMI Duguljasto lice, izboeno elo, hipertelorizam, sputene vjee, strabizam, kratak nos, donja usna debela, rascjep usne i nepca, velike i nisko postavljene ui, kratki prsti, hipogenitalizam, promjene na kimi, srcu, bubrezima i CNS-u; Strabizam, antimongoloidno postavljenje oi, riblja usta, kratki prsti, hipogenitalizam, srana mana, hiperfleksibilnost zglobova; Duguljasto lice, velike, nisko postavljene ui, abnormalnosti bubrega, srca;

KARIOTIP 47, +8

47, 8p+ 47, 8q+

32

HROMOSOM 9 SINDROM Trisomija 9

Monosomija 9p Trisomija 9p

SIMPTOMI Visoko elo, mikrocefalija, irok korijen nosa, ui nisko i loe formirane, hipogenitalizam, skeletne abnormalnosti, malformacije CNS-a, slaba vitalnost; Kose oi, hipertelorizam, epikantus, konveksni etvrtasti noksti, srane mane, hernije; Kose oi, veliki nos, kratki prsti, brahicefalija, enoftalmija;

KARIOTIP 47, +9

46, 9p47, 9p+

HROMOSOM 10 SINDROM Trisomija 10p

Trisomija 10q

SIMPTOMI Dolihocefalija, visoko elo, malo lice, irok korijen nosa, nistagmus, rascjep usne i nepca, velike ui, mala i okruglasta brada, deformirana stopala, anemija, hipotonija, malformacije bubrega, slaba vitalnost; Mikrocefalija, asimetrija lobanje, visoko izboeno elo, iroko plosnato lice, kratak nos, velika usta, sindaktilija, kriptorhizam, epilepsija, slaba vitalnost;

KARIOTIP 47, 10p+

47, 10q+

HROMOSOM 11 SINDROM Parcijalna trisomija 11q

Parcijalna monosomija 11q

SIMPTOMI Mikrocefalija, epikantus, hipertelorizam, brahicefalija, lice poput mjeseca, otvoreno nepce, malformacije ramenog pojasa, srana mana, malformacije CNS-a, urogenitalnog sistema, slaba vitalnost; Trigonocefalija, mikrocefalija, makrocefalija, epikantus, hiper ili hipotelorizam, melen nos, velika usta, niske ui, kratki prsti, malformacije srca, bubrega i CNS-a;

KARIOTIP 47, 11q+

46, 11q-

HROMOSOM 12 SINDROM Parcijalna trisomija 12p Parcijalna monosomija 12p

SIMPTOMI Turicefalija, izboeno elo, hipertelorizam, epikantus, malen i irok nos, velika usta, velike ake, slaba vitalnost; Mikrocefalija, etvrtasto elo, dug nos, duge i nisko poloene ui, srana mana, hipogenitalizam, hipotrofija;

KARIOTIP 47, 12p+ 46, 12p-

HROMOSOM 13 SINDROM Pautov sindrom

SIMPTOMI KARIOTIP Mikrocefalija ili hidrocefalija, defekt koe glave, 47, +13 iroki avovi lobanje, irok plosnat nos, rascjep usne i nepca, niske deformisane ui, izboena peta, malformacije oka, srca, bubrega, urogenitalnog sistema i CNS-a, prekobrojni organi, heterotopija tkiva velikog i malog mozga;

33

Parcijalna trisomija 13 Distalna trisomija

Parcijalna monosomija 13

Mikrocefalija, rascjep nepca, niske i neformirane ui, malformirano stopalo, hernija, malformacija leukocita, polidaktilija; Mikrocefalija, izboeno elo, kolobom, rascjep usne i nepca, loe i nisko formirane ui, polidaktilija, malformacije bubrega i CNS-a, hernija; Mikrocefalija, asimetrija lica, grki profil, irok korijen nosa, hipertelorizam, epikantus, ptoza, kolobom, katarakta, retinoblasom, velike ui, agenaza metakarpalnih kostiju, sindaktilija, nedostatak jednog prsta, rascijepljen palac, srane mane, malformacije CNS-a;

47, 13+ 47, 13+

46, 13q-

HROMOSOM 14 SINDROM Proksimalna trisomija 14

Trisomija 14

SIMPTOMI Mikrocefalija, velik nos, hipotelorizam, rascjep usne ili nepca, usta konkavna prema dolje, nenormalan poloaj prstiju, abnormalnosti kime, srane mane, debljina; Mikrocefalija, visoko elo, asimetrija onog raspona, hipertelorizam, jednostrani epikantus, kontrahirani prsti;

KARIOTIP 47, 14q+

47, +14

HROMOSOM 15 SINDROM Proksimalna trisomija 15 Distalna trisomija 15

Prstenasti hromosom 15 HROMOSOM 18 SINDROM Edward sindrom

SIMPTOMI Mikrocefalija, okruglo lice, strabizam, jaki obrazi, rascjep nepca, niske ui, kratki i debeli prsti; Asimetrino lice, antimongolidni poloaj oiju, strabizam, velik nos, velika gornja usna, visoko i rascjepljeno nepce, niske ui, kratki prsti, srana mana, epilepsija, smetnje sluha; Mikrocefalija, hipertelorizam;

KARIOTIP 47, 15q+ 47, 15+

46, r(15)

Monosomija 18p

Parcijalna monosomija 18q

SIMPTOMI Dolikocefalija, mikrocefalija, nos malen, uvuen ,uska korijena, mala usta, usko i visoko nepce, tipian poloaj ake (drugi preko treeg, peti preko etvrtog prsta) hipoplastini nikti, izboena peta, sindaktilija, srana mana, malformacije bubrega, CNS-a, kriptorhizam, hipoplazija velikih usana sa hipertrofijom klitorisa, kratak sternum, slaba vitalnost; Mikrocefalija, okruglo lice, spljoten nos, epikantus, ptoza, strabizam, zubne abnormalnosti, velike ui, kratke i iroke ake, hernija, hipogenitalizam, miina hipotonija, malformacije CNS-a, oka, srca, skeleta; Okrugla glava, mikrocefalija, kratak nos, nistagmus, strabizam, ptoza, epikantus, una malformacija, dugi i vitki prsti, malformacije oka i kime;

KARIOTIP 47, +18

46, 18p-

46, 18q-

34

HROMOSOM 19 SINDROM Monosomija 19q

SIMPTOMI Mikrocefalija, plosnato lice, mali nos, riblja usta, velike ui, male ake i stopala, srana mana, slaba vitalnost, malformacije bubrega;

KARIOTIP 46, r(18)

HROMOSOM 20 SINDROM Trisomija 20p HROMOSOM 21 SINDROM Down sindrom

SIMPTOMI Dugo lice, epikantus, strabizam, srana mana;

KARIOTIP 47, 20p+

Sindrom 21

Proksimalna monosomija 21

SIMPTOMI Okruglo i plosnato lice, kose oi, hipertelorizam, epikantus, male, loe modelirane, nisko postavljene ui, mala aka i stopalo, malformacija oka, srca, bubrega, hipotonija miia; Mikrocefalija, visoko izboeno elo, irok nosa, duge trepavice, malformacije oka, srca, bubrega, genitalija i skeleta, trombocitopenija, hipertonija miia, slaba vitalnost; Visoko elo, enoftalmus, hipertelorizam, niske ui, poloaj prstiju kao u trisomiji 18, malformacije skeleta, mozga, srca, plua i bubrega;

KARIOTIP 47, +21

46, r(21)

46, 21q-

HROMOSOM 22 SINDROM Trisomija 22

SIMPTOMI Mikrocefalija, asimetrino lice, epikantus, ptoza, strabizam, kratak nos, otvorenonepce, velike i niske ui, dugi i tanki prsti, malformacije oka, srca, CNS-a, hipogenitalizam, hipotonija miia;

KARIOTIP 47, +22

35

Pojmovnik: Amenoreja - izostanak menstruacija kod ene. Brahicefalija - deformacija lobanje. Glava je proirena bono i ima visok svod. eoni i potiljani dio su zaravnjeni. Dolihocefalija - deformacija lobanje. Glava je uska i izduena u pravcu od ela do zatiljka i malo je via u tom dijelu. Enoftalmija - uvuene one jabuice. Epikantus - koni nabor koji se uspravno prua od nosa ka unutranjem kraju obrve i koji pokriva unutranji ugao otvora kapaka. Ginekomastija - bujanje tkiva dojki kod mukarca. Hernija - abnormalno proklizivanje trbunog tkiva. Heterotopija - lokalizacija izvjesnog tkiva, organa na mjestu na kome se oni inae ne nalaze. Hidrocefalija - proirenje komora mozga kojem je prethodilo ili je aktualno povienje tlaka u sredinjem ivanom sustavu. Hipertelorizam - malformacija u kojoj su orbite (kotane strukture u kojoj su smjetene one jabuice) smjetene daleko jedna od druge. Hipertonija - smanjenje normalnog tonusa miia. Hipogenitalizam - nedovoljno razvijene genitalne odlike organizma. Hipogonadizam - stanje nedovoljne razvijenosti gonada. Hipoplazija - nepotpuna razvijenost nekoga organa ili cijeloga tijela. Hipotelorizam - malformacija u kojoj su orbite (kotane strukture u kojoj su smjetene one jabuice) smjetene blizu jedna drugoj. Hipotonija - smanjenje normalnog tonusa miia. Hipotrofija - manjak, odumiranje tkiva. Infantilizam - Infantilizam je patoloko stanje, koje se odlikuje zaostatkom rasta i seksualnog razvoja, odnosno nedostakom nekih fizikih, psihikih i seksualnih karakteristika. Kolobom - izraz koji se koristi da se ocijeni da neki dio oka nije kompletan, da nedostaje jedan dio, najee kao rezultat nepotpunog formiranja tijekom embrionalnog razvoja. Kriptorhizam - Nepotpuno sputanje testisa. Mikrocefalija - malformacija koja se karakterie malom glavom u odnosu na obim i veliinu glave djeteta istog uzrasta i spola. Nistagmus - nekontrolisano trzanje. Polidaktilija - malformacija. Vie od 5 prstiju na ruci ili nozi. Pterigij - dobroudna izraslina spojnice. Obino raste s nazalne strane bjeloonice. Ptoza - poremeaj u kojem je gornji oni kapak sputen. Sindaktilija - malformacija ake i stopala koja se karaterie spojenim prstima. Strabizam - pojava kada oi ne stoje paralelno, nego u odreenom pravcu pogleda postoji devijacija. Trigonocefalija - elo je zailjeno, ue, po sredini frontalne kosti se palpira greben, razmak izmeu oiju je manji (truglasta glava). Trombocitopenija - smanjen broj trombocita u perifernoj krvi.

36

6. ZAKLJUAK
Iz ovog navedenog jasno nam je da uzrok u svakoj patolokoj promjeni organizma, svakoj bolesti moramo traiti duboko u sri individue, u njegovim genima. Mnogo ljudi se pita da li ba oni mogu da dobiju rak dojke ili koe. Odgovor na ovo pitanje doskora niko nije mogao da im da, jer se bolest uglavnom otkriva u poodmakloj fazi. Ali danas postoji genetsko testiranje koje moe da pokae da li osoba ima predispoziciju za odreenu bolest. ''Genetskim (DNK) analizama mogu da se otkriju nasljedne predispozicije za odreene bolesti i zahvaljujui njima u pravo vrijeme i na pravi nain moe da pone lijeenje'' objanjava Jelena Luki, molekularni biolog Helixlaba i dodaje: ''To su jedine analize kojima moe da se predvidi nastanak bolesti, dok sve ostale analize detektuju bolest tek kada ona nastane. Genetske analize neophodne su za najraniju preventivu, najprecizniju dijagnostiku i pravi su nain lijeenja.'' Preko genetskog testiranja moe da se sazna da li neko ima predispozicije za nastanak karcinoma dojke, jajnika, pankreasa. Zatim mogu da se otkriju mutacije koje dovode do sklonosti ka trombozi i spontanim pobaajima. Test otkriva i da li postoji povean rizik za dijabetes i kardiovaskularna oboljenja, nasljedni oblici gojaznosti itd...

7. LITERATURA
Humana genetika, Ljiljana Zergollern upak http://forenzika.unist.hr/Portals/6/docs/Katedre/Kemija/ivana_banic%CC %81%20diplomski.pdf http://www.medri.uniri.hr/katedre/Biologija/Strucna%20djelatnost/citogenetika.htm http://www.biolozi.net/upload/genetika/CITOGENETIKA.pdf http://www.haber.ba/lifestyle/zdravlje/26493-geni-odredjuju-koliko-boli-mozemopodnijeti.html http://www.nervenet.org/main/dictionary.html http://www.scribd.com/doc/53689126/GENETIKA

37

Datum predaje rada: _______________ Komisija: ____________________ Predsjednik: ____________________ Ispitiva: ____________________ lan: ____________________

Miljenje o radu:

Datum odbrane rada: _______________ Ocjena o radu: _______________ ( )

38