Einstein'in Buzdolabı PDF

Kitap Ad: Einstein'n Buzdolab - Tuhaf Hikayeler Yazar: Steve Silverman
GR Kitabma ho geldiniz! ounuzun giri blmn hzla geeceini bildiim iin laf fazla uzatmayacam, merak etmeyin! Okumak zere olduklarnz, bana ait Lzumsuz Bilgiler Web Sitesi'nin en iyilerinden oluuyor. Bu web sitesini, insanlarn internet'te ticari bir ey yaplamayacan dndkleri zamanlarda, nternet'in patlamasndan hemen nce amtm. Ben sadece yeni kan HTML kodlarn reneyim diye altrma yapyordum. Yazdklarm kimsenin grp takip edeceini dnmemitim. Bir web sayfasna ne konaca konusunda en ufak bir fikrim bile yoktu. Arkadama e-postayla yolladm birka lgn ykye bir baktm. Biraz kopyala yaptr, biraz da basit web sayfas kodlaryla site domu oldu. 'Lzumsuz Bilgiler' bal ise daha iyisini bulma umuduyla bir kenara atld. Aynen beklediim gibi, bata web siteme pek bakan olmad. lk iki yl boyunca toplam ziyareti saym 13 bini zar zor geiyordu. Bir 4 Temmuz tatilinde anne babam ziyarete gittim ve gn sonra dndmde ziyareti saysnn iki katna ktn grdm. Farkna vardm ki, e-posta mesajlarmdan biri yoluyla Yahoo benimkini haftann sitesi semiti. te her ey byle balad. Arkasndan milyonlarca ziyareti ve dller geldi. Web sitesinin trafii gittike artyor. Size garanti veririm ki, bu kitaptaki her yk kesinlikle gerektir. nsan o kadar sra d bir hayvan ki, harika ve gerekten acayip yklerle dolu bir tarih yazm. Konular zerine yaptm aratrmalar ok zaman alc oldu nk her yk gerekten pek ok gariplik tayordu. ou zaman yknn en ok bilinen versiyonu doru olan deildir. Kaynaklardan topladm bilgileri birbirine zt ya da yetersiz grdmde en iyi etkiyi hangisinin yaptn hissettiysem, onu setim. Okurlar da ufak tefek hatalarm gsterme ve baka bilgi kaynaklarna ynlendirme konusunda, sa olsunlar, yardmc oldular. yklerin konularn seerken izlediim yol hemen her zaman ayndr. Beni artan ufak bir bilgi parasna rastladmda onu rencilerime sunarm. Lisede uzun yllardr fen dersi verdiim iin, rencilerin memnun edilmesi en zor dinleyici kitlesi olduuna hi phem yok. Bu yolla yklerin bazlarnn bo olduu ortaya kar ve ben listeden silerim. rencilerimin beendikleri ise uzun konu listemde yerini alr. Bu konudaki bilgileri topladka bir dosya olutururum. Son aama en zorudur: yknn yazm. Burada adn hi duymadnz insanlara teekkr etmeliyim: Aileme, arkadalarma, rencilerime, bana daima destek ve bilgelik szckleri sunan www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr. 1
okurlarma. Ayrca yakn arkadalarm Barbara Roosevelt ve Jamie Keenan'a yararl neriler yaptklar ve yazlarm dzelttikleri iin teekkrlerimi sunuyorum. Bu yklerden herhangi birinin hayatnzda bir deiiklik yapacan sanmyorum. Ophra Winfrey'in programnda yer vermek isteyecei trden ilham verici ykler deil tabii bunlar. (Ophra Winfrey Amerika'nn en popler talkshowcusu -.n.) Yine de yklerin sonunda yznzde bir glmseme belirirse amacma ulam olacam. Haydi imdi arkanza yaslann, biraz st ya da ayla kurabiyelerinizi aln ve rahatlayn. Tarihin glgede kalan tarafndan size gelen bu yklerin keyfini karn.
www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.
BLM 1 AKA YAPIYOR OLMALISIN!
KAFASIZ TAVUK MIKE

O GEREKTEN KAFASI KESLM HALDE ETRAFTA KOUTURAN BR TAVUKTU
E-posta mesaj yeterince masum grnyordu. Bir okur soruyordu: "Aadaki linkteki yky hi duydunuz mu?" ve baka bir web sayfasna hyperlink vermiti. zerine tkladm ve tamamen uydurma olmas gerektiine inandm bir ykyle karlatm. Tek problem uydu: yk tamamyla gerek gibi grnyordu. Bu yk Tavuk Mike hakknda. Mike, tabii ki bildiiniz sradan tavuklardan deildi. Hem de hi sradan deildi. Yazdk ya, Mike kafasz bir tavuktu. Daha da ayrntl bilgi vermek gerekirse Mike kafas olmayan bir horozdu. unu belirtmeliyim ki, Mike her zaman kafasz bir ku deildi. Aslnda Fruita, Colorado'da kafasyla birlikte yzde yz normal bir hayvan olarak domutu. 10 Eyll 1945 tarihinde Mike'n be buuk aylk ksa yaamm ekilmez hale getirecek bir ey oldu. O gn Mike lm cezas ald. Sahipleri Llyod ve Clara Olsen, kmesteki hayvanlarn birazn katletmenin, birazn satmann, kalanlar da kendileri iin kesmenin zaman geldiine karar verdiler. Bu niyetle kmese geldiler. Dikkat et Mike! Tahmin edebileceiniz gibi tavuklarn kafasn koparma iini Bay Olsen, hayvanlar yolup temizlemeyi de Clara yapyordu. Tak! Bak iner ve Mike'n kafas kopar. Mike'n kafas phe gtrmez bir ekilde lmt. Ancak geri kalan iin ayns sylenemezdi. u anda ne dndnz biliyorum. Tavuklarn kafas kesilmi bir ekilde ortalkta kouturabildikleri bilinen bir gerektir. ngilizce'de buna dair bir atasz bile vardr. Ancak kafas kopmu bir tavuun birka dakikadan fazla yaamayacan da herkes bilir. Mike'n hayat oyununun kurallarn bilmedii besbelliydi. Kafas yerde duruyordu ama o sorunsuz bir ekilde ayakta durup hibir ey olmam gibi dolanabiliyordu. Sonraki gn Mike hala yalpalayarak geziyordu. Lloyd onu besleyip ne kadar hayatta tutabileceini grmeye karar verdi. Ak olan yemek borusundan bir gz damlalyla, tlm yem ve sudan oluan bir karm vererek Mike' besledi. Talnn verilen yemi te-bilmesi iin yemek borusundan minik akl paralar att. Mike gnler getike kilo alyordu. www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr. 4
Zavall ku hi zorlanmadan yksek itleri bile aabiliyordu. tmesi ise boazndan kan guruldama eklindeydi. Mike olmayan kafasndaki olmayan gagasyla tylerini yolmaya bile alyordu. Kafasnn ilevlerim saymazsak, grne gre, Mike teki tavuklarn yapt her eyi yapabiliyordu. Vcudunun nemli bir ksmnn eksik olduunun farknda bile deildi. Kafasz tavuklarn her gn karmza kmadn kabul edeceinize eminim. portac geleneklerine gre bu tuhaf durumdan para kazanlabilirdi. Bylece Hope Wade adnda bir yatrmc gelip Lloyd'u gsteri dnyasnda iyi bir yer edinebileceine ikna etti. Mucize Mike -sahne ismi buydu- Amerika'nn tm bat yakasn batan aa turlad. Kafas, bir konserve kavanozunda Mike'la birlikte seyahat ediyordu (Aslnda Mike'n kafasini bir kedi yemiti ve kavanozdaki baka zavall bir tavua aitti.) Kafasnn kesilmesinden tam alt hafta sonra Life dergisi Mike' haber yapt ve n daha da yayld. Kafasz Mike' grmek iin herkes 25 sent deyebilirdi. Poplaritesinin zirvesindeyken ayda 4.500 dolar kazandryordu. O zaman iin bu para kk bir servetti. Ortada para varsa, daima taklitiler de bulunur. Mike'n geldii kasabadan bakalar da ayn eyin olmas umuduyla tavuklarnn kafasn kesiyordu. Takliti horozlardan birinin ad ansl idi ve bir soba borusuna girip lene dek tam on bir gn yaad. ansl o kadar da ansl deildi anlayacanz. Birka gn yaayan baka kafasz tavuklar da oldu. Peki Mike nasl hayatta kalabiliyordu? Bilim insanlar Mike' incelediler ve Bay Olsen'in tavuun kafasn koparrken pek baarl bir i karmadn grdler. Kafann ou kopmutu ancak bir kulak yerinde duruyordu. Bak ah daman skalamt ve bir pht Mike'n kan kaybndan lmesini nlemiti. Anlalan, tavuun reflekslerinin birou, byk lde salam kalm olan beyin sapndan kaynaklanyordu. Mike ayn zamanda birok hayvan sever dernek tarafndan da incelendi ve ac ekmedii akland. Mike'n en ok karlat sorun, kendi sm yznden nefes alamayyd. Olsenler sm ekmek iin rnga kullanyorlard. Fakat bir gn kader darbesini indirdi. Fruita'daki evine dnmekte olan Mike, geceyi Olsenlerle birlikte Phoenix'teki bir otel odasnda geiriyordu. Gecenin bir vaktinde Mike'n ksrklerini duyan Olsenler, rngay nceki gn gsteri yaptklar alanda unuttuklarn fark ettiler. Mucize Mike artk yoktu. Mike'n bu dnyadan gecikmeli ayrlnn tam tarihi hibir zaman kaytlara gemedi. Yllar sonra, Lloyd'un verdii bilgilere dayanarak, Mucize Mike'n 1947 Mart'nda ld kabul edildi. On sekiz ay boyunca kafasz yaamak bir dnya rekoru saylabilirdi. Ancak Lloyd kazayla hayvann lmne sebep olduunu kabul etmek istemedi ve Mike' sattn iddia etti. Bu kk zararsz yalan yznden, Mike ile ilgili birok ykde, onun 1949 sonlarna kadar lkeyi turlamaya devam ettiinden bahsedilir.
Ama durun, ykmz henz bitmedi! Mike adna bir tatil gn bile var! 17 Mays 1999'da, Mike'n memleketi Fruita'da, kentin en nl ahsiyeti onuruna ilk 'Kafasz Tavuk Mike Gn' dzenlendi. Etkinlikler arasnda kafasz bir tavuk gibi koma yar, yumurta frlatma, tavuun kafasn takma oyunu, gdaklama ve klasik tavuk dans bulunuyordu. Bir eyler yemek isteyenler iinse tahmin ettiiniz gibi tavuk, tavuk salatas ve benzerleri mevcuttu. Ayrca Tavuk Tombalas adl oyunu da unutmayalm. Bu oyunda, tavuklarn zerine pisledikleri kutulardaki numaralar seiliyordu. lginizi ektiyse, Kafasz Tavuk Mike Gn her yl kutlanyor. Kulaa ok tuhaf gelse de, aslnda iyi vakit geirmeniz mmkn. Bunlarn hepsi, Mucize Mike adl ansl bir hayvann hayatn kutlamak amacyla gerekletiriliyor.
GAZMAN
OSURUKTAN TAYYARE SELAM SYLE O YARE
siz misiniz? Yeni bir i mi aryorsunuz? Elimdeki tam size gre bir i olabilir! Osurarak byk paralar kazanmanz mmkn. Kenara ekil Howard Stern! (Howard Stern, Amerika'nn belden aa esprileriyle nl bir radyo programcsdr -.n.) Ancak, iinizde iyi olmanz gerek. nsanlar yle amatr bir osurukuyu izlemek iin para demezler. Bir profesyonel olmanz gerek. Joseph Pujol gibi rnein ya da halk arasnda bilinen ismiyle "Le Petomane-Gazmari. Bata bu yknn gerekliinden pek emin olmadm ncelikle sylemeliyim. Birka yl nce bir Fransz beyefendisiyle yemek yedim. Ona yky anlatmay bitiremeden lafm kesti ve Pujol'un gerekten de ok nl bir Fransz olduunu dorulad. ykmze balayalm. Kk Joey, l Haziran 1857 tarihinde, Fransa'nn Marsilya ehrinde domutu. Gizli yeteneini kefetmesi uzun srmedi. Gen bir ocukken, ailesiyle deniz kysna giderlerdi. Bir gn, yzerken, nefesini tutup suya dalmaya karar verdi. Bu dal tarihe gemeli. Birdenbire, buz gibi souk suyun iine ilediini ve barsaklarna dolduunu hissetti. Kulaa elenceli geliyor! ok korkan kk Joey denizden kp annesinin yanna kotu. Aniden, suyun vcudundan dar kp sahile boaldn hissetti. Oh, ne utan verici! Pujol bydnde askere arld. Burada, erkeklerin tipik irenlik muhabbetlerinden biri srasnda, ocukken yaad deneyimden bahsetti ve elbette, gstermesini istediler. Bir sonraki ar izinlerinde, Pujol denize gidip tekrar denedi. e yaramt! Pujol bu yeteneini gelitirmeye balad. Bir leen su ile gizlice provalar yapt. Anal ve karn kaslarn gererek iine ald ve darya brakt su miktarn kontrol edebilir hale geldi. Suyu drt be metreye kadar pskrtebiliyordu. Ksa srede bir sonraki aamaya gemek iin hazrd: Su yerine hava kullanmak. Osuruk sanat ite byle domutu! Pujol, terhis olduktan sonra, aile frnnda almaya balad. Geceleri ise mahalle barlarnda ark sylyor, trombon alyor ve komedyenlik yapyordu.
Dier flemeli enstrmanndaki ustaln, zel arkada gruplarnda sergiliyordu. Herkes bu numaray da ovuna eklemesi iin srar ediyordu. Gsterisini mkemmelletirdikten sonra Marsilya'da bir yer tuttu, byk bir tantm kampanyas yapt ve sonuta her gece kapal gie oynad. Pujol sahneye ipek ve kolalanm beyaz keten giysiler iinde kyordu. Al konumasn tamamladktan sonra ne eiliyor, dizlerinin stne kyor ve k seyirciye dnk olarak bir dizi taklide balyordu. Surat ifadesi hi deimiyordu. Ama ayn eyi seyirci iin sylemek mmkn deildi. O kadar ok glyorlard ki korsesi skan baz kadnlar baygnlk geiriyordu. Salonda her gsteri iin salk ekibi bulundurulmas zorunluluu getirilmiti. Kk, zarif bir osuruk salarak kk bir kz taklit ediyordu. Kaynvalidesini taklit etmek iinse uzunca osuruyordu. Top atn, makineli tfekleri ve gk grltsn de unutmayalm. Mzik bile alabiliyordu. Gsterisi bir buuk saat sryordu. Olduka yetenekli bir adam! Bu ustaln kskanmyor deilim. Gsterinin finalinde, seyirciyi de kendisine elik etmeye aryordu. Byk bir osuruk orkestras. Mthi kokuyor olmal! Elbette, kukucu davrananlar da vard. Pujol, sahtekar olmadn ispatlamak iin tbbi testlerden gemek zorunda kalmt. Pujol, Fransa'da o gnlerin en ok para kazanan ovmeniydi. Ancak, sonunda emekli oldu ve frncla geri dnd. Ailesine bakt ve 1945 ylnda, 88 yandayken ld. Sorbonne'daki tp fakltesi, vcudunu incelemek iin 25 bin frank nerdi ama ailesi bu teklifi geri evirdi. Ve bylece dnyann en byk osurukusunun yaam sona erdi. Her ey havaya kart.
COLLYER KARDELER
PEK AMA LANGLEY NEREDEYD?
Yol an Frasier ve Niles Crane kardeler. Bir rakibiniz var. Sizin asla olamayacanz kadar tuhaf iki karde gerekten yaad. Bahsettiim iki karde gerekten en iyi artlarda dnyaya geldiler. New York'un en kkl ailelerinden birinin soyundan geliyorlard. Atalar Amerika'ya Mayflower gnlerinde Speed-well gemisiyle gelmilerdi. Babalar Dr. Herman L. Collyer, Manhattan'n zengin ve tannm bir jinekologuydu. Anneleri Susie, klasiklere merakl, eitimli bir kadnd. 1881 ylnda doan ilk oullar Homer, mhendislik eitimi grd. 1885'te doan Langley ise Columbia niversitesi'ni bitirip denizcilik avukat oldu. Ancak 1909 ylnda olanlarn talihi dnd. O dnem iin olduka sra d gzkse de, kan koca ayrlma karar aldlar. Baba evden ayrld ve yirmili yalarndaki iki ocuk da anneleriyle birlikte yaamay setiler. Hayat ok kt deildi. Beinci Cadde, 128. Sokakta bulunan katl bir konakta yayorlard. Fakat her ey deiti. Anneleri ld. Harlem blgesi yozlamaya balad. Yoksulluk yaygnlat. Su oran artt. Collyer kardeler de, btn bunlarn sonucunda, kendilerini d dnyadan iyice soyutladlar. Kabul edelim. Dnya ile iletiimi koparmak insanlar olduka tuhaflatrabilir. Homer ve Langley gibi insanlar nl yapan da byle bir tuhaflktr. Zaman iinde pencereleri tahtayla kapladlar. Davetsiz misafirleri uzak tutmak iin evin her kesine bubi tuzaklar yerletirdiler. Konan hava gaz, suyu ve elektrii kesildi. Bir ara, Langley, bir araba motorunu enerji kayna olarak kullanmay denedi. Drt blok tedeki bir parktan su alyorlard. Yemek yapmak ve koca evi stmak iin bir gaz sobas kullanyorlard. Langley, 1933 ylnda kr kalan Homer'in tedavisi iin, haftada yz adet portakal, kepekli ekmek ve fstk ezmesinden oluan bir diyet hazrlad. Bana sorarsanz, pekala ie yarayabilir. ok tuhaf. 1942 ylnda, Collyer kardeler gazetelere konu oldular. Evlerinin ipoteini deyemedikleri iin banka kaplarna dayand. Bowery Bankas, tahliye prosedrn uygulamaya koydu ve evi boaltmalar iin bir ekip gnderdi. Langley Collyer iilere barmaya balaynca polis arlmas gerekti. n kapy kran polisler, yabanclarn girmesini engellemek iin yaplm pten bir duvarla karlatlar. Langley, 6.700 dolarlk bir ek yazd ve borcu kapatarak ipotei kaldrd.
Herkesin mlkn terk etmesini istedi ve Collyer kardeler hakknda son duyulan ey bu oldu. 21 Mart 1947 Cuma gn, sabah saat onda, Charles Smith adl bir adam polis merkezini arayp "Beinci Cadde'deki 2078 numaral binada l bir adam var" ihbarn yapana dek. Charles Smith'in gerek kimlii bugn bile gizemini koruyor. Olay yerine gnderilen devriye polisi binaya girmeyi baaramad. Ne kap zili ne de telefon vard. Konan tm kaplar kilitlenmiti. Bodrum pencereleri krlmt ama demir parmaklklar ieriye girilmesini engelliyordu. Yedi kiilik bir acil durum ekibinin arlmas gerekti. Peki siz olsanz, bu durumda ne yapardnz? Evde muhtemelen bir ceset var ama ieri giremiyorsunuz. lk akla gelen kapy krmak olacaktr ki, onlar da bunu yaptlar. Ancak antreye ylm eski gazetelerden, iltelerden, yarm bir diki makinesinden, st ste ylm sandalye ve kutulardan, paralanm bir zm cenderesinden ve eit eit pten oluan duvar yollarn kapyordu. Polisin n kapdan kolaylkla ieri giremeyecei ortadayd. Bunun zerine baka bir yol denemeye karar verdiler. Bir merdiven bulup binaya yasladlar. Bu kez ikinci kattaki bir pencereden ieri girmeyi deneyeceklerdi. Ama ans onlardan yana deildi. Kardeler pencerenin nnde daha da byk bir yn oluturmulard. Polis btn pleri teker teker ayklayarak sokaa atmaya balad. plerle balanm saysz eski gazete ve bo karton kutu, bir bebek arabasnn iskeleti, bir trmk, birbirlerine balanm iki emsiye ve daha ynla vr zvr karld. Pencerenin nndeki yn biraz temizlendiinde bir devriye polisi ieri girmeyi baard. El fenerinin de yardmyla daha birok p ittirerek ilerleyen polis, Homer Collyer'i ban dizlerinin arasna alm bir ekilde yerde otururken buldu. Ufak tefek yal adamn donuk gri salar omuzlarna dklyordu. stnde sadece eski, yrtk prtk bir bornoz vard. Tetkike katlan Dr. Arthur C. Ailen, bulunan cesedin Homer Collyer'e ait olduunu ve yaklak on saat nce ldn teyit etti. Aklamas yleydi: "lm sebebini tespit etmekle sorumlu kii olarak, eksiksiz bir incelemenin sonucunda unu syleyebilirim ki, kendisi sadece lmemi, gerekten de lmtr." Tamam, bunlar birebir kulland kelimeler olmayabilir. Binann dndaki kalabalk alt yz kiinin zerine kmt ve herkes Langley'in nerede olduunu merak ediyordu. Acaba ehirde mi geziniyordu? Hala evde saklanyor olabilir miydi? Polise ipucunu veren o muydu? Kimse kesin olarak bilmiyordu.
10
Ertesi pazartesi gn polis evde kayp kardei aramaya balad. tek ey daha ok p oldu: gaz lambalar, bir at arabas tentesi, bisiklet, tane oyuncak bebek, bir bebek arabas, paslanm bir oca, saysz eski gazete, plak kadn resimleri ve daha bir sr Langley neredeydi?
Bulabildikleri paslanm bir yatak, bir gaz ey. Peki ama
Ertesi gn eve dnen polis, paralanm bir patates soyaca, boncuklu bir abajur, eski bir araba asisi, ocuk oyuncaklar ve yeni gazete, dergi ve tahta ynlar buldu. Peki ama Langley neredeydi? nc gn evden daha da ok vr zvr karld, e yaramayacana kanaat getirilen her eya pencereden dar frlatlyordu. Kymetli eyalar ise depoda toplanyordu. Peki ama Langley neredeydi? Drdnc gn de polis evden p karmaya devam etti. Langley'i ararken tasnif edilmi silahlar ve cephane ile karlatlar. Homer'n ld odada, eitli bankalardaki toplam 3007 Amerikan dolarn belgeleyen hesap czdanlar buldular. Peki ama Langley neredeydi? 30 Mart Cumartesi gn, Langley'in Atlantic City'ye giden bir otobse binerken grld haberi geldi. Kayp karde iin srdrlen arama almalar ksa bir sre iin New Jersey sahiline odakland. Ancak hibir iz bulunamad. O halde Langley neredeydi? Yeniden Pazartesi olmutu. Polis evden p karmay srdryordu. binden fazla kitap, bir sr eski telefon defteri, bir atn ene kemii, Steinway marka bir piyano, eski model bir rntgen cihaz ve yeni gazete ynlar bunlarn arasndayd. Evin sadece ilk katndan, on dokuz tonun zerinde eya karlmt! O halde Langley hangi cehennemdeydi? Arama almalar devam etti. Her geen gn evden daha fazla eya karlyordu. Eskimi tbbi gereler, insan modelleri, eit eit mzik enstrman ve elbette daha fazla eski gazete. p. p. p. Ya Langley neredeydi? 3 Nisan 1947'de polis onu bulduunu sand. Gney Bronx'taki Pugsley Irma'ndan bir ceset karlmt. Ceset kayp kardee benziyordu ama o hafta banda kaybolduu bildirilmi Thomas Lynch adl biri olduu tespit edildi. Yeter artk. Langley neredeydi? Gnler geiyor, evden hala p kyordu. 7 Nisan Pazartesi gn itibariyle evden 103 ton ie yaramaz zmbrt kmt. Ortalama bir evin arl bile bu kadar etmez herhalde. Bir sonraki cmlenin ne olacan artk tahmin edebiliyorsunuzdur. Eminim sormamdan da bktnz ama: Langley neredeydi?
11
Neyse ki bunu son kez syledim. nk 8 Nisan 1947 Sal gn Langley Collyer'in cesedinin yeri sonunda tespit edildi. ster inann ister inanmayn, kardei Homer'n ld noktadan on adm uzaktayd. Ksmen rmeye balam olan ceset, byk ve irkin bir fare tarafndan kemiriliyordu. Bir bavul, metal ekmek kutusu ve evet, doru tahmin ettiniz, ynla gazete bedenini saklamt. Dedektifler, Langley'in zerine den kendi bubi tuzaklarndan birinin altnda boularak ld sonucuna ulatlar. Felli ve gzleri grmeyen kardei Homer'a yiyecek bir eyler bulmak amacyla, tnele benzeyen bu labirentin altndan srnerek gemeye altn dndler. Kendisini besleyecek kimse kalmaynca da, Homer kanlmaz olarak alktan lmt. Kardelerin evi gayrimenkul olarak 91 bin dolar, arazi ola-raksa 20 bin dolar deerindeydi. 136 ton p arasndan ie yarar durumda olanlar, ak artrma sonucu iki bin dolardan az bir meblaa satld. Bir zamanlar gzel bir yer olan konaklan ykld ve bugn park yeri olarak kullanlyor. Elimizde cevaplanmam tek bir soru kald. Btn o gazeteler ne ie yaryordu? Cevap Langley'in 1942 ylnda New York Herald Tribne gazetesine verdii bir rportajda sakl: "Gazeteleri Homer iin biriktiriyorum. Yeniden grebildii zaman eski haberleri okuyabilsin diye." Ne yazk ki, haberleri okuyabilme ans hi olmad. Bunun yerine, ikisi birlikte gazetelere haber oldular.
12
MICHAEL MALLOY
TARHN EN TUHAF CNAYET PLANI
Muhtemelen Michael Malloy'un ismini daha nce hi duymamsnzdr. Fazla nemli biri saylmazd. New York'ta, Bronx'ta yaayan altm yanda isiz bir itfaiyeciydi. Amerika'ya rlanda'dan g etmiti ama bunun anlatacam ykyle pek bir ilgisi yok. Bu adam hakknda bilmeniz gereken tek ey alkolik olduudur. Bir kadeh iki iin yapmayaca ey yoktu. in aslna bakarsanz, Malloy'un bana dert aan da bu iki sorunu oldu. Kendisi, Amerikan tarihindeki en tuhaf cinayetlerden birine kurban gitti. imdi saatlerimizi 1933 ylnn Ocak ayna ayarlayalm ve Anthony 'Tony' Marino adl bir adamn yasad iki satt mekann ziyaret edelim. New York'a yolunuz derse eskiden bu iki dkkannn bulunduu yeri mutlaka ziyaret edin. 3804, nc Cadde. Kime sorarsanz sorun burann bir plk olduunu syleyecektir. Pis ve rutubetli olduunu sylemem kafanzda canlandrmanz iin yeterli olacaktr. Yasad iki ticareti zerindeki rekabetin en iddetli olduu dnemdi ve Marino 'nn acele nakit paraya ihtiyac vard. Mterisi olan, Francis 'Frank' Pasqua adl, vaktinin ounu kendisini alkolle mumyalamaya adam bir cenaze kaldrcs ile birlikte maddi sorunlarna mkemmel bir zm buldular. Herhangi biri adna hayat sigortas yaptrp sonra da zavall adamdan kurtulacaklard. Dkkann arka tarafndaki krk bir poker masasnn kenarna tnemi iki adam, byk odaya getiler. Gzleri hemen Michael Malloy adl mteriye takld. Malloy mkemmel bir seimdi nk ok az akrabas ve arkada olan bir ayyat. Kimse yokluunu hissetmezdi. Planlarn uygulamaya koydular. Nicholas Mallory takma ismiyle Malloy adna polie kartld. lki Metropolitan Life'tan alnan 800 dolarlk bir hayat sigortasyd. Prudential Life'tan alnan dier iki polienin her biri 494 dolar deerindeydi. Tm sigortalar iin bir ifte tazminat maddesi geerliydi: Malloy kaza sonucu lrse denen mebla iki kat olacakt. Artk tek yapmalar gereken Malloy'dan kurtulmakt. Bunun iin en kolay ksm olduunu dndler. Normalden biraz daha fazla imesi yeterdi. Zaten gidiciydi. Ama yanldlar. lk admlar, Malloy'un mekanda para demeden de imesine izin vermek oldu. Bu sayede ilk hafta boyunca her gn, gece yarlarna kadar iki ielerinde balk
13
oldu Malloy. Yakn gelecekte gazetelerde 'Cinayet Ekibi' olarak anlacak iki adam, Malloy'un lm haberini beklemeye balamlard. Ancak Malloy her gn bara gelmeye ve daha ok imeye devam etti. Cinayet Ekibi'nin yeleri bir sorunla kar karya olduklarn fark etmilerdi. Hayat sigortas ve alkole ynla para yatrmalarna ramen Malloy'un lme gider gibi bir hali yoktu. Bunun zerine ikisine zehir katmaya karar verdiler. Mekanda barmen olarak alan Joseph 'Red' Murphy isiz bir kimyagerdi. stenmeyen mterilerden kurtulmak iin ikilere ufak miktarlarda sakinletirici katard. Yz dolar karlnda, Malloy'un ortadan kaldrlmasna yardm etmeyi kabul etti. Tek sorun sakinletiricinin bitmi olmasyd. Bunun yerine 1927 Tmodel Ford arabasnn antifrizini kulland. Ancak her gece ikisine katmasna ramen antifriz (o dnemin arabalarnda kullanlan antifriz, zehirli bir eit alkold) hibir ie yaramyordu. Her gn geri gelen Malloy hep daha fazla iki istiyordu. lerleyen gnlerde Malloy'un ikilerine neftya, atlar iin kullanlan bir ar kesici ve hatta fare zehri bile koydular. Bu maddelerin herhangi biri ortalama bir insan ldrmeye yeterdi ama ar bir alkolik olan Malloy'un vcudu tm bu zehirlere bir ekilde direnebiliyordu. Alkolden sersemlemi Pasqua'nn aklna, viskide bekletilmi istiridye veya deniztara yedii iin len bir adam hakknda duyduklar geldi. Bana sorarsanz, bunu her gn yapan ve hi sorun yaamayan bir sr insan var. i ansa brakmamak iin eit miktarda istiridye ve deniztaran zehirli antifrizin iinde beklettiler. Malloy bu nefis yemein tamamn mideye indirdi ve ertesi gn, hepsini artarak mekana geri dndnde ayn yemekten daha fazla istiyordu. Cinayet Ekibi, kesin sonu vereceine gvendikleri yeni bir fikir rettiler. Bir kutu konserve sardalye ap yaklak bir hafta boyunca rmeye braktlar. Gerekten kt bir koku yaymaya baladndaysa, nefis bir sardalyeli sandvi hazrladlar. Elbette, mineral katlmam sandvi eksik bir sandvi saylaca iin, Marino teneke kutunun dibini kazd ve lezzetli talalar da sardalyeye ekledi. Son malzeme olarak da bu uydurma karmn iine ince kylm metal paralan eklediler. Eminim sonucu tahmin edebilirsiniz. Malloy sandvii mideye indirdi, parmaklarn yalad ve oradan ayrld. Peki ld m? Tabii ki hayr. Ertesi gn daha fazlasn istemek iin geri dnd. Birok kii bu noktada pes ederdi ama hayr, Cinayet Ekibi yeleri vazgemediler.
14
Ekibe drdnc bir ortak alnd. Hershey 'Harry' Green, Bronx'ta taksicilik yapan bir baka dzenli mteriydi. Malloy'u yine szana kadar iirdiler. Daha sonra Green'in taksisine bindirdikleri adam Claremont Park'ta ssz bir blgeye gtrdler. Gsz bedenini karp allarn arkasna yatrdlar. rlplak soyduklar vcudunu btnyle slattlar. yi bir banyonun hibir sarhoa zarar verdii grlmemitir. Fakat o gece s sfrn altndayd ve hepsi Malloy'un sabaha kadar donarak leceinden emindi. Ama yenilmez Michael Malloy lmedi. O her naslsa kurtuldu ve ertesi gn bara geldiinde hafif bir souk algnlndan ikayet etti. Artk bir uzmann yardmna bavurmann sras gelmiti. i tamamlamas iin yz dolar karlnda Anthony 'Sert Tony' Bastone adl bir kiralk katil tuttular. Sert Tony, bu ii bitirmeye karar verdi. lmne kaza ss verecek bir plan vard, bu ekilde sigortadan alnacak para iki katna kacakt. Plan, Green'in taksisiyle Malloy'u ezmekti. Her zamanki gibi adam sarho edip taksiye bindirdiler. Tenha bir kavaa gelince arabadan kardlar. Green arac seksen kilometre hzla zerine srd. Ancak, Malloy son anda kendini yana atmay baard. Bu adamda da tam bir rlandal ans varm! Bu kez Malloy'u arka koltua oturtup daha uzak bir yere gtrdler ve sonunda amalarna ulap Malloy'u arabayla lmne ezdiler. Ya da en azndan Cinayet Ekibi onun ldn sanmt. Adamn ezildiini grmlerdi. Bu sefer de becerememi olmalar mmkn deildi. Yoksa mmkn myd? Cinayet ekibi her gn gazetelerde lm ilanlar arasnda Malloy'un takma adn arad. Daha sonra Bronx'taki trafik kazalaryla ilgili haberleri taradlar. Ama bouna. ayet lmemise, Malloy'un hastanede olmas gerekirdi. Kt yaralandn biliyorlard. Red Murphy'yi tm hastane ve morglarda sevgili 'kayp kardeini' aramak zere grevlendirdiler. Ama bouna. Malloy'un ld akt. Ancak lmn belgeleyemedikleri srece sigortadan para almalar mmkn deildi. Bu yzden Joseph Patrick Murray adl bir baka adam temizlemeye karar verdiler. Murray de onlarn arad gibi biriydi. Kimsenin eksikliini duymayacan dndkleri biri. Ekip, Murray'i sarho edip ayn taksiyle ezme taktiini uygulad. Murray'in zerinden getiler. Sonra dnp ii garantiye almak iin bir kez daha ezecekleri srada yaklamakta olan bir motosikletin klarndan rkp oradan uzaklatlar.
15
Esas mesele Murray'i kendi yarattklar Nicholas Mallory olarak yutturabilmekti. Pasqua, Mallory'nin adresine gnderilmi mektuplar Murray'in cebine yerletirmiti. Ayrca bir kaza durumunda cesedin Malloy, pardon Mallory'ye ait olduunu tehis etmek zere Pasqua'nn arlmas gerektiini belirten bir kart da unutmamlard. Tahmin edebileceiniz gibi, bu plan da ters tepti. Murray kurtulmay baard ve Lincoln Hastanesi'nde elli be gn boyunca tedavi grd. Btn bunlar yetmezmi gibi, ilk 'kazadan' hafta kadar sonra Michael Malloy hibir ey olmam gibi bara geri dnd. Sa salim kurtulmay baarmt. Arkadalar salk durumuyla yakndan ilgilendiler. (Tabii, ne demezsin!) Bunca zamandr nerede olduunu sorduklarnda, Malloy kendisine bir arabann arptn anlatt. (Sizce bu cevap onlar artm myd?) Beyin sarsnts geirmi, kafatas atlam, omzu krlmt. Uzunca bir sre Fordham Hastanesi'nde kalm ama idari bir hata sebebiyle hastane kendisini kaydetmemiti. Cinayet Ekibi'ni bir telatr ald. Sert Tony ne yaplmas gerektiini aklad. Malloy'u ldrmeleri gerekiyordu. Zekice numaralar bulmaya almayacak; adam temizleyip sigorta parasn alacaklard. Bastone, Malloy'u kimin daha ok ieceine dair bir iddiaya ard. Her zamanki gibi, zavall adamcazn ikisine byk lde zehirli madde kattlar ve sonuta Malloy bilincini yitirdi. Ekibin altnc ve son yesi Daniel Kreisberg, elli papel karlnda plana dahil edildi. Birinin cann almak iin dk bir mebla. Kreisberg ile Murphy, Malloy'u 1210 Fulton Caddesi'nde kiraladklar bir odaya gtrdler. Red Murphy, bir ucunu duvardaki gaz vanasna takt bir hortumun dier ucunu Malloy'un azna yerletirdi. Ancak hortumun uzunluu yetmeyince Malloy'u yataktan indirip duvara doru srklemeleri gerekti. Kreisberg gaz atnda, daha sonra mahkemede ifade edecei gibi dar kaan gazn kard 'czrtl sesi' duyabiliyordu. Haftalar nce yapmay amaladklar eyi sonunda baarmlard. 22 ubat 1933 tarihinde Malloy'u ldrdler. Cesetten kurtulmak iin kolay ksmyd. yknn balang ksmlarn hatrlyorsanz, Pasqua bir cenaze kaldrcsyd. Bu noktadan sonra her eyle o ilgilendi. Malloy'un alkole bal akcier iltihab sebebiyle ldne dair sahte bir evrak hazrlamas iin eski bir belediye meclisi yesi olan Dr. Frank Manzella'ya bavuruldu. Pasqua cesedi on dolarlk ucuz bir tabuta yerletirip Westchester Blgesi'ndeki Ferncliffe yoksullar mezarlna gmd. Elbette hizmeti karlnda da 400 dolarlk bir fatura kard. Bu tabii ki hikayenin sonu deil. Ekibin ganimeti blme konusunda tartmaya balad anlalyor. Taksi ofr Green aracnda meydana gelen hasarn karlanmas gerektiini sylyordu ve bu konuda yabanc insanlarn da fikrini www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr. 16
almaya balad. Sert Tony ile Kreisberg de cinayetteki rollerini bakalarna anlattlar. enesi dk sululara dair btn hikayelerde olduu gibi, anlatlanlar polisin kulana gitmekte gecikmedi, iki haftalk soruturma sonunda tutuklamalar balad. Soruturma srecinde polisin bir yl nce lm Mabelle Carlson isimli bir kuafrden haberi oldu. Carlson, 17 Mart 1932'de lmt. lm sebebi, iddetli ve kronik alkoliklik ile birleen lmcl zatrree olarak belirlenmiti. Daha sonra, Marino'nun Carlson'a bilincini kaybedene dek iki iirdii ortaya kt. Kadn odasna karm, yere yatrm ve rlplak soy-mutu. Btn vcudunu slatm ve buz gibi gecede pencereleri amt. Dayankl Malloy'dan farkl olarak, kadn donarak lmt. 800 dolarlk hayat sigortasnn tek varisinin Marino olduu anlald. Bu hikaye, biraz nce okumu olduunuz bir dierine dehet verici lde benzemiyor mu? Hikayenin ayrntlar dava srasnda ortaya kt. Yukarda anlatlm olanlara iki ilgin ayrnt daha eklendi. lk olarak, Malloy'un bana ok iddetli bir darbe alm olduu tespit edildi. Eer gaz zehirlenmesinden kurtulmu olsayd, muhtemelen sol gz kr kalacakt. kinci olarak, Cinayet Ekibi'nin Malloy'u makineli tfekle ldrmeyi planlad ortaya kt. Ancak, bir Malloy klasii olarak, adammz etenin kurduu tuzaktan yakasn kurtarmt. Sonuta cezalar akland. Taksi ofr Harry Green itiraf ettii iin daha az ceza ald. Dr, Frank Manzella su ortaklndan hapse girdi. Frank Pasqua, Anthony Marino ve Daniel Kreisberg, 7 Haziran 1934 tarihinde Sing Sing hapishanesinde elektrikli sandalyede idam edildiler. Joseph Murphy de (Murphy, Marino, Malloy, Mallory, Murray -bu hikayede ne kadar ok M var!) 5 Temmuz 1934 tarihinde elektrikli sandalyeye oturdu. Peki Sert Tony Bastone'a ne oldu? Anlalan sigorta parasnn paylalmas konusunda anlaamamlard. Michael Malloy'un lmnden yaklak bir ay sonra ayn barda vurularak ldrld. Elbette tm sanklar mahkemede Malloy'u Bastone'un zoruyla ldrdklerini sylediler. Oraya gelip kendini savunamayacak olan birini sulamak ok kolay tabii. Ya sigorta paras? Ekip, Metropolitan Hayat Sigortas irketi'nden 800 dolar ald. Ancak iki Prudential poliesinin karln talep etmek iin ge kaldlar. Esas varis Murphy, Sert Tony cinayetinin tan olarak gzaltnda olduu iin, ortaklar da planlarna dikkat ekmemek amacyla harekete gemek istememilerdi. yi bir Hollywood komedisinin senaryosu gibi geliyor deil mi? Bu hikayeye kimse inanmaz...
17
TAVUK FIRLATICISI
TYLER UUACAK!
Gnn birinde, Internet'te, Federal Havaclk daresi'nin (FH) tm yeni uak motoru tasarmlarnn gemesini zorunlu kld tuhaf bir test hakknda absrd bir yk okuduunuzu dnn. Buna gre bir top araclyla motorlara tavuklar frlatlacaktr. Byle lgnca bir yknn gerek olmasnn imkansz olduunu bilseniz bile biraz aratrrsnz. Bu yknn Internet zerinde bir sredir dolamakta olduu ortadadr. Sonunda hayal krkl iinde aratrmaktan vazgeer ve bu hikayenin palavra olduuna kanaat getirirsiniz. Ertesi akam, televizyonun karsna gemi zap yaparken, inanlmaz bir ekilde, bambaka bir gerekeyle, bir uan motoruna frlatlan tavuklar gryorsunuz. Byle bir eyin gerekten yapldn kantlayan bir grnt kayd. Eh, hayat byle tuhaf rastlantlarla dolu ite. Bu olay benim bama geldi. Bylesine akl almaz bir meselenin iki gn st ste karnza kma olasl nedir ki? Bu noktaya nasl geldiime dair girizgah okuduktan sonra eminim ki Tavuk Frlatcs iini merak ediyorsunuzdur. Anlatmaya balyorum o halde... Hi yolda arabanzla giderken n camnza anssz bir ku toslad m? Pat! Ama arabalar uaklara gre ok daha yavatrlar. Mach l (yani ses hz) ile giderken bir kua arptnz dnn. Hasar ok daha fazla olacaktr. Eer uanzn tasarmnda baz sorunlar varsa ciddi bir zarar grebilirsiniz. Burada bahsettiimiz hi de nemsiz bir konu deil. Amerikan Hava Kuvvetleri her yl uaklarna 2500 ile 3000 arasnda ku arptn tahmin ediyor. Bunun maddi karl da ylda elli ile seksen milyon dolar arasnda bir rakama tekabl ediyor. Kimi durumlarda bu kazalar can kaybyla bile sonulanabiliyor. (Bu konuyla ilgili baz okuyucularmn gndermi olduu kanl fotoraflar burada sizinle paylamamay tercih ediyorum.) Bu zararn nne gemenin bir yolunu bulmak gerektii ortadayd.
18
Tavuk Frlatcs'nn ilk nasl ortaya ktn kesin olarak tespit etmek mmkn deilse de, aletin ilk olarak 1970'lerin balarnda Vietnam Sava srasnda popler olduu anlalyor. Hava Kuvvetleri'nin F-111 uaklarnn donanm arazi-gzleme radarlaryd ve bu yzden yerden ancak birka yz metre ykseklikte uabiliyorlard. Bunun nasl bir soruna yol atn anlamsnzdr. Alak irtifada seyrediyorsanz, ok sayda kua arpp ciddi hasar grmeniz kanlmazdr. Vietnam Sava srasnda meydana gelen bu zararn sonucunda, dnya apndaki sivil uular iin de geerli olmak zere, uak reticileri tasarmlarnn ku darbelerine kar dayanklln kontrol etmeye baladlar. Bir ku darbesinin sebep olaca hasar tespit etmek iin gerek bir uaa yksek hzla gerek bir ku frlatmaktan daha iyi bir yol olabilir mi? Aslnda test uaklarna herhangi bir ku frlatabilirlerdi. rdek veya hindi kullanabilirlerdi mesela. nsann aklna kuu veya pembe flamingolar da geliyor ama bu birok kiinin tepkisini ekerdi. Kabul edelim, i en uygun kuu semeye geldiinde, ilk akla gelen deersiz tavuklar oldu. nk tavuklar hem ucuz hem de boldu. Bu yzden de ku testi iin idealdiler. Hayvanlara nasl eziyet edildii hakknda barp armaya balamadan nce, testlerde sadece l hayvanlar kullandklarn belirtmeme izin verin. Birilerinin sofrasna gidecek bu kular nce Tavuk Frlatcs iin roket oluyorlard. Evet, bunlar kesinlikle kahraman tavuklard. Sadece birilerinin karnn doyurmakla kalmayp, ayn zamanda hayat kurtaryorlard. (Ne yazk ki kurtardklar kendi hayatlar deildi.) Anlalan bu tavuk toplarnn ou sktrlm hava ile alyordu. Ne yazk ki, kular topun iine ufak geldikleri iin, sabot ad verilen (Franszca'da 'ayakkab' anlamna gelen bir kelime) bir kaba yerletirilirlerdi. Silah atelendiinde, sabot (genelde tahta, kpk veya fiberglastan yaplrd) mekanik olarak serbest braklr ve ku tehlikeli bir rokete dnrd. rdek! stmze geliyor! Tavuk Frlatcs'n kullanmann kesin kurallar vard. ncelikle, kuun ya iki kilo (askeri testlerde) ya da drt kilo (FH testlerinde) arlnda olmas gerekirdi. kinci olarak, buzlar zlm veya taze olmalyd, nternet'teki baz sama hikayelerde anlatld gibi donmu deil. nc olarak, tyleri yolunmu olmamalyd -mmkn olduunca gerekilik salamak iin. Tavuklar sabota yerletirilip byk bir hzla toptan frlatlrlard. Bir tavuu frlatabilecek kadar byk olan her araca havan topu denebilir bence. Farkl toplar farkl sratte frlatrlard ama hepsinin hz saatte 225 ile 300 kilometre arasnda olurdu. Saatte 900 kilometrenin zerinde hzlara ulaldna dair raporlar da var ama bu rakamlar dorulamak mmkn deil. www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr. 19
Tavuklar uan eitli blgelerine frlatlrd. Hedefler de ounlukla n camlar, krlgan kanat paralan ve motorlar olurdu. Motorlar iin yaplan denemelere insan kendi gzyle grmeden inanamyor. Tm yeni motorlar FH belgesi almak iin bu 'tavuk testini' (ve daha birok testi) gemek zorundaydlar. Tavuk pervaneye arpt an un ufak olurdu. Paralanan tyler ve vcut paralar her yne dalrd. Kulaa ne kadar iren geldiini biliyorum ama trbin bann ayn eyi yapp birok insann hayatn sona erdirmesinden iyidir. Bir daha tatil iin tropikal bir cennete gitmek zere uaa bindiinizde, sizlerin can gvenlii iin kendi hayatn feda etmi olan o kahraman tavuklara teekkr etmeyi unutmayn.
20
BALONLA YOLCULUK
UAN HALIMLA UZAKLARA
Yzlerce televizyon kanalnda bir tane bile seyretmeye deer program bulamadnz geceler oldu mu hi? O gecelerden birinde plk Savalar: Uan Makineler adl bir ov programna rastladm. Programda bir grup amar makinesi tamircisi ile bir grup psikolog en iyi uan makineyi yapabilmek iin yaryorlard. Kurallar son derece basitti. Her ekibin plkte bulduklar malzemelerden bir uan makine yapmak iin on saati vard. Bir insan en uzun sre havada tutmay baaran ekip yarmay kazanyordu. Beni bir dncedir ald. On saat iinde bir uak yapmay baardm farz edelim. yle bir eyin iine binerek hayatm riske atmak ister miydim? Hi sanmyorum. Daha sonra Larry Walters adl adam dnmeye baladm. Yllar nce kendi uu cihazn retmi ve gkyznde allmadk bir yolculua kmt. plk ekiplerinden farkl olarak, Larry, tm yaamn bu uuu planlayarak geirdi. Her ey 9-10 yalarndayken ailesi onu Disneyland'e gtrdnde balamt. Larry, bir alann elinde grd kocaman Mickey Mouse balonlarndan bylenmiti. O an, gnn birinde byle balonlarla birlikte gkyznde umak istediine karar verdi. Genlik yllar boyunca, hidrojen gaz doldurduu kk balonlarla deneyler yapt. (Hatrlarsanz, Hindenburg hidrojen ile doldurulduu iin patlamt. O yataki bir gen iin hi de gvenli bir ey saylmaz.) Daha sonra Vietnam'da ordu as olarak grevini yaparken plann tamamlad. 2 Temmuz 1982 tarihinde, yllar sren bekleyiin ardndan, plann uygulamaya karar verdi. Inspiration (ilham) adn verdii aracn, California'nn Long Beach blgesindeki varolarda yaayan kz arkadann annesinin evinin arka bahesinde ina etmeye balad. Elli be helyum silindiri kullanan Larry, yerel bir ordu maazasndan tedarik ettii iki metre apnda krk iki adet balon iirdi. Yerden elli metre ykseklikte gezinen balonlarn nasl bir manzara oluturduunu gzlerinizin nne getirin! ahane bir manzara olsa gerek. Bu uua yllar boyunca hazrland iin Larry her trl acil duruma kar da hazrlklyd. Pusulas, altimetresi (Ykseklii gsteren alet- .n.), radyosu, el feneri, ilk yardm antas, aks, her eyi vard. Larry ok yaratcyd, ii su dolu sekiz plastik kab denge iin gemisinin kenarlarna takmt. Bir baka-deha rn olarak, yere yumuak bir ini yapabilmek amacyla tek tek balonlar vurmak iin yanma silah da almt.
21
Muhtemelen Larry 'nin uan makinesinin en tuhaf yan, sepetinin tasarmyd. Dorusunu isterseniz, insann dikkatini asl eken, bir sepetin olmayyd. Larry bunun yerine Sears'tan 109 dolara ald tahta iskemleyi tercih etmiti. Larry srtna paratn geirdi ve lham'na atlad. Arac iple bir arkadann otomobiline balamt. Ama, Larry'nin yksekliinin bir buuk metreyi amamasn salamakt. Bamsz bir ekilde umadan nce aracn snam olacakt. Ancak Larry'nin ykselii beklediinden daha hzl olunca ip koptu. Larry gkyzne doru ynelmiti! Asl uu plan, en fazla bin metre irtifada Mohave lne doru yaklak be yz kilometre yol kat etmekti. Ancak beklediinden ok daha hzl ykselince planlarn deitiren Larry, yolculuun keyfini karmaya karar verdi. Arada grnz engelleyen uan duvarlar olmadan o ykseklikten nasl bir manzara izleyebileceinizi dnn! nanlmaz olmal. Larry'nin endie ettii nokta ini deil, havann souyaca ve nefes almann zorlaaca kadar yksee kmakt. Yaklak 45 bin metreye ktnda, biraz alalma zamannn geldiine karar verdi. nceden planlad gibi, balonlara ate etti ve yedi tanesini patlatt. O srada, tam altimetresine bakmak iin biraz eilmiken iddetli bir rzgar sandalyesini sallad ve silah kucandan dverdi. Yere den silahn uzaklatka uf aln izlemekten baka elinden gelen bir ey yoktu. (Birinin kafasna dse nasl bir davaya sebep olabileceini dnsenize!) Her ne kadar aracn her trl olasla kar hazrlkl tasarlamsa da Larry silahn kaybedebileceini hi dnmemiti. Silah telle araca balam olsayd hi sorun yaamayacakt halbuki. Yine de, silahn kaybetmek bile Larry'nin moralini bozmad. Arac biraz daha ykseldi. Elli bin metreye kmt. Kafanzdan ufak bir matematik hesab yaparsanz Larry ve tahta sandalyesinin yerden elli kilometre ykseklikte olduunu anlayacaksnz. Larry bir ara Los Angeles Havaalan'nn sahasna bile girdi ve hem Delta hem de TWA pilotlar tarafndan fark edildi. Bir sre sonra lham yava yava alalmaya balad. Her nedense, son alt yz metrede hz da artmaya balad. Larry tm arlklar atarak hzn azaltmaya alyordu. Sonunda bir evin atsna arpt ve oradan yuvarlanp aracnn ipleri elektrik tellerine taklnca da yerden iki buuk metre ykseklikte asl kald, ndirilmesi iin blgede elektriklerin yaklak yirmi dakika sreyle kesilmesi gerekti. arplmad iin anslyd. Larry sandalyesini daha sonra mahallesinden bir ocua verdi ve balonlarnn paralarn imzalayarak datt. Larry uuunu baaryla ve kazasz belasz atlatm olsa da, Federal Havaclk daresi durumdan memnun deildi. 17 Aralk tarihinde, Larry'yi -uu belgesi olmayan bir arala havalanmak dahil- drt uu kuraln ihlal etmekten drt bin dolar para cezasna arptrdlar. Tm birikimini bu uua harcam olan Larry cezay deyebilecek durumda deildi. Pazarlklar sonunda, FH ceza tutarn, sadece gvenli olmayan bir arala umak suunun karl olarak, bin be yz dolara indirdi. (Bundan sonra Wright Kardelere zenip deneysel uak tasarmlar yapmaya kalkacak kimse kmaz herhalde.) www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr. 22
Uuuyla ilgili haberler tm dnyaya yayldka Larry ksa srede hret oldu. eitli televizyon programlarna katld. Fakat uuu ona hibir maddi getiri salamad. Internet ortamnda hikayesi yayld. 1997 ylnda, 'Lzumsuz yere gsterdii aptallk' iin internet zerinden verilen Darwin dlne layk grld. Ne yazk ki, Larry 1993 ylnn Ekim aynda intihar etmiti. Hibir intihar notu bulunmad ama yllar nce gerekletirdii uuun bununla bir ilgisi olduu sanlmyor. Bu ykyle ilgili zc bir ayrnt daha: Larry teorik olarak balonla yaplan uular iin ykseklik rekorunu krmt ama uuu resmi olmad ve onaylanmad iin rekoru da kabul edilmiyor.
23
BLM 2 AMANNN!
24
BYK BOSTON EKER PEKMEZ TRAJEDS

TARHN EN YAPI YAPI FELAKET
Bu hikayeyi ok genken dinlemitim ama dorusu kaynan hatrlamyorum. Hep uydurma olduuna inandm o hikayelerden biriydi. Yirmi yldan uzun bir sre sonra yeniden karma kana dek. Elbette (balktan da anlayabileceiniz gibi) 15 Ocak 1919 tarihinde Boston, Massachusetts'in byk ksmn kaplayan Byk eker Pekmezi Seli'nden bahsediyorum. Bu dnemde eker pekmezi Amerika'nn en ok kullanlan tatlandrc siy di. Her tr kurabiye, pasta, ekmek ve zellikle de iki yapmnda kullanlyordu. Poplerliine bal olarak, Boston sahil eridine yaylm birok eker pekmezi fabrika ve depolar mevcuttu. Ne de olsa Boston, ABD'nin damtma merkezi kabul ediliyordu. imdi anlatacam hikayede bu tesislerden sadece birini ele alacaz: Boston'un kuzey snrnda, bugn dnyaca nl Faneuil Hail, Quincy Market ve New England Akvaryumu'nun bulunduu blgedeki geni bir depo. Bu, ufak bir eker pekmezi tank deildi. Dkme demirden tankn ap yirmi be metre, ykseklii ise on be metreyi buluyordu. Kapasitesinin 2.2 ile 2.5 milyon galon arasnda olduu tahmin ediliyordu. Ve hepimiz bu hikayenin sonunun nereye varacan biliyoruz. O gn aniden duyulan gk grltsne benzer bir atlama sesiyle yanlan tankn iindeki eker pekmezi ehrin sokaklarna doru akmaya balad. eker pekmezi dalgasnn be ila on metre ykseklii bulduu ve tankn evresindeki blgede saatte krk ila elli be kilometre hzla ilerledii tahmin ediliyor. Derinlik ise sadece (sadece! ) bir iki metre kadard. Bu dalgadan kamanz mmkn deildi. (Gzmn nne Godzilla'dan kamak iin sokaklarda kouturan insanlar geliyor.) Yoluna kan her eyi ykp geen bu selden kurtulu yoktu. Her yaklaan bu yap yap tsunaminin iine batyordu. ddiaya girerim stnzdeki giysileri bile sker alrd bu sel. Selde yirmi bir kii ld ve yz elli kii de yaraland. Kimi pekmezin iinde boulmutu, kimi ise krfeze srklenmiti. Sanrm bu anssz insanlarn lmlerinin ekerden olduunu syleyebiliriz. Allah kimseye gstermesin.
25
Dalga milyonlarca dolarlk da maddi zarara yol at. Evler ve dkkanlar yerle bir oldu. Hatta, eker pekmezi tanklarndan bir parann kolonlar devirmesi sebebiyle, zerinden tren geen bir kpr de ksmen ykld. Sel durduktan sonra, temizlik balad. At arabalarn saplandklar yapkan maddenin iinden karamaynca atlan vurmalar gerekti. Yangn musluklarndan gelen tazyikli su bile pekmezi temizlemeye yetmeyince, ehre krfezden taman deniz suyu pskrtld. ehrin arnavut kaldrm talaryla deli sokaklarn, sinemalarn, iyerlerini, otomobillerini ve evlerini eker pekmezinden tamamen arndrmak alt aydan fazla srd. Boston Krfezi de bu sre boyunca hep kahverengi kald. Fotoraflar iin iyi bir frsatt herhalde. ster inann ister inanmayn, sonraki otuz yl boyunca da sokaklardan ve kaldrm talarnn arasndan eker pekmezi ktna dair haberlerle karlald. Kimileri ok scak gnlerde ehirde hala o kokuyu alabileceinizi sylerler. Peki tm bu pislie ne sebep olmutu? Kimse kesin olarak bilmiyor ama iki teori var: lkine gre, muhtemel iki yasa ihtimaline kar stok yapmak amacyla depo ar doldurulmutu. Tank yeterince dayankl olmad iin an bask sonucu atlamt. Alternatif bir gr ise, o gnk hava artlarna dayanyordu. Bir nceki gn scaklk sadece iki dereceydi. Ancak kaza gn, mevsim normallerinin stne karak krk dereceye yaklamt. Birok kii bu ani deiim sonucunda eker pekmezinin genlemesiyle tankn ar basnca maruz kaldn dnyor. Sebep her ne olursa olsun, bu hadise hukuk sistemini yllarca megul etti. Deponun sahibi olan ABD Endstriyel Alkol irketi aleyhine yzn zerinde dava ald. irket, tankn patlamasnn bir sabotaj sonucu gerekletiini iddia ediyor ve kesinlikle sorumluluk kabul etmiyordu. irketin bu iddiasn destekleyecek hibir kant bulunmadndan, mahkeme 1925 ylnda kazann sadece yapsal dayankszlktan kaynaklandna karar verdi. ki fabrikas yaklak bir milyon dolar para cezas demeye mahkum edildi. Bu kaza hi phe yok ki Bostonlularn zihinlerinde uzun yllar boyunca yapp kalmaya devam edecektir.
26
CITICORP KULES
CITIBANK'IN EK KULESNE DKKAT EDN
Son yirmi yl ierisinde New York'ta bulunduysanz, Citicorp Kulesi'ni muhakkak biliyorsunuzdur. Bu binann gznzden kam olmas mmkn deil. gen atl tek gkdelen olduundan, sanki Bay Pisagor'un (dik gen teorisiyle nl olduu iin) ahsna ithafen ina edilmi. Ancak bu devasa yapnn az daha Manhattan Island halknn zerine yklacan pek az kii biliyor gibi. Eer New Jersey'de bir niversite rencisinin dikkatini ekmemi olsayd, on binlerce insan tek bir felaketle yaamlarn kaybedebilirlerdi. ncelikle bu sper binann gemii hakknda biraz bilgi verelim. Sanrm Otis'in emniyet asansrn kefediine kadar gitmemiz mmkn. Fakat o hikayeyi bir baka sefere saklamak daha doru olacak. Biz imdilik 1977 ylna dnelim. Gl New York ehri iflasn eiine gelmiti ve su oran da giderek ykseliyordu. Kimse bu ehirde gelecek grmyordu. Bazlar hala grmyor. 1977 ylnn umut verici olaylarndan biri Citicorp Kulesi'nin alyd. Bu elli dokuz katl mhendislik harikas, parlts hzla snen ehir iin yeni bir umut yd. 175 milyon dolara mal edilmi bina, boyutuna gre son derece hafifti ve mhendislik asndan birok yenilik ieriyordu. Her ne kadar uzaktan bakldnda gkdelenin en gze batan zellii ats olsa da, aslnda en ilgi ekici ksm temeliydi. yle gzkyor ki binann tasarmm yapanlar allmadk bir engelle karlamlar. Binann bir kesinde St. Peter's Lutheran Kilisesi bulunuyor. Kilise, Citibank binasnn kilisenin tam tepesindeki hava sahasna tamasna izin vermi ama kilisenin stnde kurulu olduu arsay brakmam. Bu 'hava sahas haklar' karlnda Citibank o kedeki eski khne bina yerine yeni bir kilise yapmay kabul etmi. Ne yapmal? Ne yapmal? Brakn mkemmel zm mhendisler bulsunlar. Adamlar basite o kedeki tayc kolonlar kesip binann kilisenin yirmi be metre zerinde havada asl kalmasna saladlar. Hatta, bunu gerekletirdikleri srada, tm kelerdeki destekleri kaldrmaya karar verdiler. Ufak bir matematiksel hileyle destek kolonlar drt taraftan birden binann i ksmna doru ekildi. Evet, bina bugn her biri gkdelenin duvarlarnn orta ksmnda yer alan dokuz katl drt adet zayf ayan zerinde duruyor. (Korkutucu, deil mi?)
27
Peki. Artk biraz daha gnmze yaklama vakti geldi. 1978 ylnn Haziran ayndayz. Citicorp Kulesi bir yldr ayakta. Byk al kutlamalar sona ermi ve proje zerinde alm olan herkes yeni ilere ynelmi. Projenin ef yap mhendisi William LeMessurier'in ofisindeki telefon alyor. Zrrr! Zrrrrr! Arayan biraz nce bahsettiim New Jerseyli niversite rencisi. Profesr ona bir dev vermi. rencilerin bayld o yazl aratrma devlerinden biri. Citicorp Kulesi zerine aratrma yapmas ve elde ettii bulgular kelimelere dkmesi gerekiyor. renci, LeMessurier'e destek kolonlarnn yanl yerlere konulduuna dair profesrnn iddiasn aktaryor. Kolonlarn binann ortasna deil kelerine yerletirilmi olmas gerekirmi. (Ah, sahi mi?) Tabii LeMessurier renciye kolonlar binann her cephesinin tam ortasna yerletirmelerinin gerekelerini aklad ve bunun tamamen gvenli olduunu belirtti. Hatta kolonlarn bu ekilde yerletirilmi olmalarnn, binay drt bir yandan esen iddetli rzgarlara kar da daha dayankl kldn aklad'. Rzgar krk be derecelik bir ayla gelerek binann her iki cephesini de ayn anda vuruyordu. LeMessurier telefonu kapattnda binann tasarmna gveni tamd ve yklabilecei ihtimalini kesinlikle dnmyordu. Bu konuyu, kendi verdii bir yap mhendislii dersinde de kullanmaya karar verdi. New York ehrinin yap kurallar sadece dikey rzgarlarn hesaplanmasna dayand iin, drt bir yandan esen rzgarlar hi hesaplanmyordu. Bunun zerine, LeMessurier oturup hesap yapmaya balad. LeMessurier'in en ok ilgilendii konu binann benzersiz tasarm zellikleriydi. En basitinden bir inaat yapm olan herhangi biri bilir ki, bir dikdrtgeni salamlatrmann en gvenilir yolu ortasndan diyagonal bir destek geirmektir. LeMessurier bunu byk bir lekte yapmt. Binann iskeletini salamlatrmak iin bir dizi diyagonal elik kiri (biraraya geldiklerinde V eklinde bir sra oluturuyorlard) yerletirilmiti. LeMessurier'in hesaplar, drt yandan esen bir rzgar karsnda binann kirilerinin yzde krk orannda artan bir basnca maruz kalacan gsteriyordu. Bu artan basn binann zgn tasarm sayesinde kolaylkla sindirilebilirdi. Ancak ortada bir sorun vard. LeMessurier birka hafta nce Pittsburgh'da yeni bir kulenin planlar zerinde alrken, Citicorp Kulesi tasarmnn azck deitirildiini renmiti. Mteahhit, diyagonal destekler iin LeMessurier'in nerdii kaynaklanm mafsallar deil, daha zayf olan bulonlar (bir tr cvata .n.) kullanmt. Bulon ile birletirmek ok daha ucuz olduu gibi, binann tamamlanmasn da abuklatracakt. Mhendislik asndan bu makul bir seimdi ve LeMessurier'e danmak gereksizdi. www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr. 28
Ne yazk ki, LeMessurier'in hesaplar bunu dorulamyordu. Anlalan bulonlarn kullanlm olmas, basntaki o basit yzde krklk art yzde yz altma karyordu. Aaa! Cvatalar byle byk bir gc kaldrabilir miydi? LeMessurier cevab 26 Temmuz 1978'de buldu. Western Ontario niversitesi'nde kulenin maketiyle rzgar tneli testleri yaplmt. Citicorp yapsnn dayankllnn ne kadar azalaca hesaplandnda, LeMessurier binann be dakika mddetle srekli yz kilometre hzla esen bir rzgara maruz kald takdirde yzde 50 ihtimalle yklacan saptad. Her on alt ylda bir rastlanan bu tip bir rzgara halk arasnda kasrga denir. Byk bir AAA! duyalm. Felakete ramak kalm. LeMessurier iin karar anyd. Sessiz kalp binayla ilgili hibir sorun yaanmamasn umut edebilirdi. Ne de olsa ortaya kp sorunu aklamak kendisine de zarar verecekti. Davalar sebebiyle byk ihtimalle iflasa srklenecek ve profesyonel saygnln yitirecekti. New York'un ansna, LeMessurier doru yolu seti ve kendini feda etmeyi gze ald. LeMessurier'in grt sigorta irketinden avukatlar, sorunun deerlendirilmesi iin baka mhendislere de dantlar. Citibank yetkililerinin de durumdan haberdar edilmesi gerektiine karar verildi ama bir byk irketin st dzey yneticileriyle irtibat kurmak sanld kadar kolay deildi. Bir Citibank ubesine gidip "Bina yklacak ve binlerce New Yorklu lecek!" diye barmak da ehir genelinde panie yol aabilirdi. Bunun yerine, LeMessurier'in byk isimlere ulamak iin-ynetici kadrosundaki tm kademeleri dolamas gerekecekti. En sonunda, binann mimar Hugh Stubbins, Citicorp bakan yardmcs John S. Reed'den bir randevu koparmay baard. Reed'in mhendislik gemii de vard ve gkdelenin tasarm ve inasyla yakndan ilgilenmiti. Durumun aciliyetinin hemen farkna varan Reed, Citibank Ynetim Kurulu Bakan Walter Wriston ile bir grme ayarlad. LeMessurier, Citicorp ynetici kadrosuna, binay salamlatrmak iin bir plan bulunduunu ama zamann kstl olduunu syledi. Austos aynn basndaydlar ve frtna mevsimi hzla yaklayordu. Binann bu frtnalara dayanabileceinin garantisi yoktu. LeMessurier'in nerisi, binann iki yz adet tehlikeli ek yerinin her birine kaynak yaplarak H harfi eklinde elik 'bandajlar' monte edilmesiydi. Bu ekilde bina, bin ylda bir rastlanacak rzgarlara bile dayanabilirdi. www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr. 29
LeMessurier'in nnde bir engel daha vard. Bina ok hafif olduu iin, en ufak bir rzgarla ar sallanmaya meyilliydi. O da kulenin sallanmasn hafifletmek iin, ayarl ktle dengeleyici (damper -.n.) bir alet tasarlad. Trnn ilk rnei olan dengeleyici Newton'n lk Kural'na dayanyordu -atalet prensibi. i ya dolu elik bir elein iinde kayan drt yz ton arlnda beton bir bloktan oluan alete binay kurtarmas iin gvenilemezdi belki ama gl rzgarlara kar daha dayankl olmasna muhakkak yardm olurdu. Dengeleyicinin ileyiinin bir elektrik kesintisi srasnda sekteye uramamas iin destek jeneratrleri yerletirilmiti. Citibank, panie sebep olmamak iin bu haberin gizli tutulmas gerektiinin farkndayd. Ancak bir ekilde Manhattan'n merkezini en ksa srede boaltmalar gerekiyordu. kurumla balantya geildi: Kzl Ha, Ulusal Meteoroloji Servisi ve Belediye Acil Durum Birimi. Kzl Ha'n yapt hesaba gre, yklma durumunda meydana gelebilecek domino etkisi ehir merkezinde 156 blou etkileyebilirdi. Yetkililer, insanlarn Citicorp Kulesi evresinde tm etkinliklerini gizlilik iinde saptadlar. Bu verileri elde etmek iin, Kzl Ha gnlllerine bir pazarlama anketi gerekletirecekleri sylendi. O gnlerde, yksek performansl bilgisayarlardan ok nce, Kzl Ha gnllleri ellerinde izelgelerle sokak sokak, blok blok ehri dolatlar. Bilgileri hangi amala topladklar hakknda hibir fikirleri yoktu. Citibank, 8 Austos Sal gn, rzgara kar diren sistemlerinin salamlatracan ve projede grevli mhendislerin endieye mahal olmadna dair garanti verdiklerini halka duyurdu. naat balad. Her gece iyerleri boaldktan sonra, atee dayankl altandan duvarlar sklyor ve kaynaklar be santimetre kalnlnda plakalar yerletiriyorlard. Sabaha kar drt gibi kaynaklarn ileri bittiinde temizlik ekibi almaya balyordu. Ertesi sabah iyerlerine dnen alanlarn binada herhangi bir alma yapldn fark etmesi ok zordu -hemen her ey normale dnm oluyordu. Fakat ufuk izgisine doru baknca tuhaf bir ey dikkati ekiyordu. Kaynak yaplrken kan ate aka seiliyordu. Bu tuhaf kvlcmlar ilk kez 9 Austos tarihinde Wall Street Journal'da konu edilmiti. Ancak takibi yaplmad. Her ey sr olarak kalmaya devam ediyordu. Ta ki, New York Times LeMessurier'in ofisini arayp neler dndne dair bilgi isteyene kadar. LeMessurier srlarnn ortaya kacan fark etmiti. Ancak ans yaver gitti. Saat altda mesaja cevaben aradnda, New York Times alanlarnn tam da o srada greve gittiini rendi. Srlar yine ortaya kmad.
30
Ulusal Meteoroloji Servisi, gnde drt kez RCA Binas'nda hava tahmini raporlar veriyordu. l Eyll'de Ella Kasrgas'nn Dou Yakas'na doru ilerledii ve New York'a yaklamakta olduu rapor edildi. Binay yerle bir edecek frtna bu olabilir miydi? ehri boaltmalar gerekir miydi? Neyse ki, kesin bir karar vermeleri gerekmeden, kasrga denize yneldi ve alarm durumu sona erdi. almalar, iddetli bir frtna yaanmadan, Ekim aynn ortasna dek srd. Dorusunu sylemek gerekirse, bugne kadar da Manhattan'da iddetli bir frtna grlmedi. phesiz, bina kurtarld (inanmyorsanz gidip kendiniz bakn) ve Plan No: 828 olarak bilinen ehrin tahliye edilmesi seeneine hi bavurulmad. Binlerce insann hayatn kurtarann, bir niversite rencisinden gelen tek bir telefon olduunu dnnce...
31
PEIGNEUR GL FACASI
GL DELKTEN AKIP GDYOR
21 Kasm 1980 tarihine dnelim. Bu gn size hi de nemli deilmi gibi gzkebilir. Ancak, Lousiana'da New Iberia yaknlarnda yayorsanz, bu tarihte meydana gelmi bir dizi tuhaf olay unutmanz mmkn deildir. Bu gn de her zamanki sradan bir gn gibi balamt. (Galiba btn tuhaf hikayeler byle balyor.) Gne, Peigneur Gl zerinde yeni yeni ykseliyordu. 1300 dnmlk bir alana yaylm olmasna ramen derinlii bir metreyi gemeyen bu gln zerindeki Jefferson Adas, Live Oak Gardens botanik parkna ev sahiplii yapyordu. Fakat bu doal gzellikle elikili biimde, adann evresine petrol ve gaz kuyular sralanmt. Burada karmza, test amacyla 20 Numaral Kuyu'yu amakta olan, Texaco tarafndan tutulmu Wilson Kardeler irketi kyor. lk 374 metre boyunca sondaj ilemi sorunsuz gemesine ramen, 375. metrede ileri sarpa sarmaya balad. Be kiilik gece ekibi mesaileri srasnda bir sorunla karlanca sabah saat altda iba yapacak yedi kiilik gndz ekibini beklemeye karar verdi. Saat alt buuk olduunda sondaj arac hafife eilmeye balamt. Ekiptekiler, aracn ayaklar altndaki zeminin kmekte olduunu dndler. Sorunu Texaco'nun New Iberia'daki blge merkezine bildirdiler. Tm ekipler platformu tahliye etmeye ve iki yz metre kadar uzaktaki sahile ynelmeye karar verdiler. Peigneur Gl'nn suyu yavaa dnmeye balayarak, devasa bir girdap oluturdu. Gln dibinde geni bir krater meydana gelmiti. Sanki biri dev bir kvetin dibindeki tkac ekmi gibiydi. Krater giderek geniledi ve sonunda altm metre apna ulat. Su giderek daha hzl bir ekilde delikten aa akyordu. Yirmi kilometre kadar ilerde Delcambre Kanal ile Mexico Krfezine balanan gl, kanaldaki suyun da bir metre alalmasna ve akntnn tersine dnmesine yol at. Kanal suyunun kratere boald noktada yirmi metre ykseklikte eyaletin en byk elalesi olumutu. Girdap, Texaco'nun be milyon dolar deerindeki sondaj platformunu, civardaki bir baka sondaj aletini, bir rmorkr, kanaldaki on bir adet tekneyi, bir tekne ykleme dokunu, Jefferson Adas'nn bir ksmn ve botanik baheleriyle birlikte limonluklarn bir blmn, bir karavan, kamyon ve traktrleri, bir park alann, tonlarca amur, aa ve daha kimbilir neleri kolaylkla iine ekip yuttu. Bu arada Texaco kuyusunun sondaj almasnn yapld noktada bir doal gaz yangn kt. Ayrca inanlmaz bir ekilde delikten aa akan yaklak alt milyon litre suyu da unutmayalm. Ciddi bir doal ve ekonomik felaket sz konusuydu. www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr. 32
Eminim bu duruma neyin sebep olduunu merak ediyorsunuzdur. Dnyann ii bo olmadna gre, btn o su nereye gitti? Aslnda aklamas olduka basit: Texaco, bir tuz kubbesinin hemen kenarnda sondaj yapyordu. Ne yazk ki, tuz kubbeleri tuz madenlerinin yuvasdr. Evet, sondaj almas ok yaknda alan Diamond Crystal Tuz Madeni'nin nc tabakasna kadar ulamt. Texaco elbette tuz madeninin farkndayd. Yaknlarnda olduunu biliyorlard ama tam olarak deldikleri yerde olduunu bilmiyorlard. Texaco, ordudan mhendislerle gereken balanty kurmutu. Onlar da Diamond Crystal ile. Ancak ne yazk ki, gerekli iletiim salanamam ve bu felaket meydana gelmiti. Tabii bir tuz madeninde tatl su olduka byk bir sorun yaratr. Su gelip de tuz ile temas ettiinde, tuz erir. Ve tabii ki, madendeki sodyum klorrn (tuz) ou gider ve tavan tamak iin geriye sadece tuz stunlar kalr. Bu madendeki tnellerin ou drt eritli bir otoyol geniliinde ve yirmi be metre yksekliindeydi. Bu stunlar da eriyince yzeydeki toprak ieri dolmaya balad. Dolaysyla, Texaco'nun ufak delii tuzun erimesiyle birlikte byd de byd. Felaket meydana geldii srada madende elli iinin bulunduunu belirtmem gerek. almakta olan bir elektriki nce ayaklarnn slanmaya baladn sonra da yukardan gelen su seslerini fark etmiti. Hemen alarm verdi. Neyse ki, bir nceki cumartesi gn gvenlik almas yapm olan madenciler duruma hakimdi. Iklar kez alp kapatld ve tahliye zorunluluunu bildirmek iin anons yapld. Dokuz madenci, drt yz metre derinlikteki nc tabakada almaktayd. Hemen madendeki elik kafese atladlar ve gvenli alana ekildiler. Kalan krk bir madenci ise drt yz elli metre derinlikte drdnc tabakada alyordu. Hzla nc tabakaya kotular ama asansrlere giden koridorun bellerine kadar suyla dolduunu grdler. El arabalarn ve mazotlu aralar kullanarak yz metreye ulamay ve yzeye kan bir asansr yakalamay baardlar. Ucuz atlatmlard. Ama yzeyde hepsini bekleyen ok daha zorlu bir felaket vard. Birdenbire isiz kalmlard. ki gn sonunda, maden tamamen suyla doldu ve tm ar tehizat kullanlmaz hale geldi. Telef olan kpei saymazsak hi can kayb olmamt. Le-once Viator Jr. adnda bir adam olay srasnda yeeni Timmy ile drt metrelik alminyum teknesiyle balk avna kmt. Su altlarndan o kadar abuk ekilmiti ki, amura saplanp kaldlar ve yryerek dndler. ans kesinlikle onlardan yanayd. Byle hikayelerde bir kpek ldnde insanlarn daha fazla zldn fark ettiniz mi hi? len bir insan olunca pek etkilenmiyorlar sanki.
33
Maden Gvenlii ve Salk daresi'nden federal uzmanlar, tuz kubbesinin knden kimi sorumlu tutacaklarn bilemediler. nk tm kantlar delikten aa gitmiti. Tabii, byle bir felaketin sonucunda saysz davann almas kanlmaz. Diamond Crystal, Texaco'yu dava etti. Texaco, Diamond CrystaFe kar dava at. Live Oak Gardens hem Diamond Crystal'e hem Texaco'ya dava at. Kadnn biri, tuz madeninden kaarken yaraland iin (ezilen kaburgalar ve incinen bir srt) Texaco ile Wilson Kardeler'e 1.45 milyon dolarlk bir tazminat davas at. Sonunda, Texaco ve Wilson Kardeler, mahkeme dnda anlama saladklar Diamond Crystal'e 32 milyon, Live Oak Gardens'a ise 12.8 milyon dolar demeyi kabul ettiler. Neticede, tuz madeninin zerindeki toprak salamlatrld ve yaam normale dnd. Live Oak Gardens kalan topraklar, zerinde yeniden ina edildi. Kaza sonrasnda beklenen doal felaketler hibir zaman gereklemedi. Teknelerden dokuzu mantar gibi yerden bitiverdiler. Sondaj aletleri ve rmorkr ise bir daha gren olmad. Tuz madeni kalc olarak kapatld ama iilerin ou uygun iler bulmay baardlar. iddetli su akntsnn tarad Delcambre Kanal yarm metreyle bir metre arasnda derinleti. Ve bir metre derinliindeki Peigneur Gl imdi drt yz metre derinliinde! Bu hikayeden karlacak ders ne mi? Bir daha kuyu aacanz zaman, birilerinin altnzda ne olduunu iyice aratrdndan emin olun!
34
YAMUR ADAM
BR EY OK FAZLA STEMEYN
Bana m yle geliyor, emin deilim ama sanki her yaz bir kuraklk yayoruz. Sonbahar, k ve ilkbaharda ne kadar ok yamur yam olursa olsun, haberleri sunan adamlar her yazn banda yaklamakta olan bir su krizini bildiriyorlar. Vergi mkellefleri olarak, politikaclarmzn bu srekli tekrarlayan soruna bir zm bulmalarn talep etmek hakkmz. Ne kadar para gerekiyorsa harcayn ve zn bunu. Herhalde imdi oturmu kafanz kayorsunuzdur. Bakentteki adamlarn su sorununu nasl zebileceklerini merak ediyorsunuzdur. Ben burada size sadece teoride bir zmn var olduunu deil, bu zmn daha nce uygulandn da gstereceim. Charles Mallory Hatfield adl adam ele alalm. Vefatnn zerinden ok zaman gemi olan Charlie, teknik olarak bir plu-vikltristti. Pluvi-kim? Ne? Bu, bilim dilinde "yamur yadran" anlamna geliyor. Geri Hatfield "nem ykseltici" terimini tercih ediyordu. Hatfield, evimiz olarak kabul ettiimiz bu mavi gezegene ayak basm belki de en nl yamur adamdr. 1875 ylnda Kansas, Fort Scott'ta domutu. Ailesi 1880'lerde Gney California'da bir iftlie yerleti. Dokuzuncu snftan sonra, New Home Diki Makineleri irketi'nde sat eleman olarak almak zere okulu brakt. Bu dnemde, yamur yadrmak zerine ilk deneylerine balad. 1902'ye gelindiinde, yirmi kimyasal maddenin gizli karm (bazlar bunlarn hidrojen ve toz inko olduu sonucuna varmtr) ve galvaniz ile kapl buhar tanklar kullanarak oluturduu yamur yadrma teknikleri mkemmel dzeye ulamt. 1904 yl ubat aynda, Los Angeles halkna, o yln Aralk ayndan bir sonraki Nisan ayna kadar geen srede krk be santimetre yamur yadraca szn vermiti. Alt metrelik tahta bir kulenin zerine tneyen Hatfield gkyzne gizli reetesinin meyvelerini brakt. Hemen ardndan yamur yamaya balad. Meteoroloji Dairesi, yamurun ok daha byk bir frtnann ncs olduunu bildirdi bildirmesine ama bu Hatfield'in kendine pay karmasn engellemedi. Baars sayesinde blgede bir tr yerel kahraman statsne ykseldi ve 'Yamur Adam' lakabyla tannd. Aralk aynda, kuraklk eken blgeye daha fazla yamur indirmesi iin yeniden tutuldu. Nisan sonuna kadar en azndan krk be santimetre yamur sz www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr. 35
vermiti bir kere. Mart ortasna gelindiinde, hedefine sadece bir iki santimetre kalmt. abalan karlnda bin dolarlk para dl ve paha biilmez bir hret kazand. Konferanslar serisine balad ve yanl bir ekilde profesr olarak lanse edildi. 1905 yaznda, Alaska'da byk bir kuraklk ba gstermiti ve madenciler durumlarndan yaknyorlard. Tuhaf olan, iecek su bulamadklar veya ekinler bymedii iin deil, altn toplamak iin suya ihtiya duyduklarndan zgndler. Alaska'daki altnn ou tortu eklinde durduu iin, iddetli su akntlarnn altn paracklarn niteliksiz talardan ayrmas gerekiyordu. Blgenin ciddi bir sorunu olduu ortadayd. O halde kimden yardm isteyeceklerdi? Hayalet Avclarndan, elbette. Ah hayr... Yanl hikaye. Tabii ki, madenciler Amerika'nn bir numaral nem ykselticisiyle ilikiye getiler -Charles Hatfeld. Hatfield'n Alaskallarla yapt anlama gayet basitti. Yedi kiilik bir kurul Hatfield'n ne kadar yamur yadrmas gerektiine karar verecek ve eer bu hedefe ularsa kendisine on bin papel denecekti. Baarsz olduu takdirde, sadece ulam ve masraflar karlanacakt. Hatfield, 1906 ylnn Haziran ay banda dkkan at. Kulelerini kurdu ve ev yapm birasndan bol miktarda hazrlad. Bu sihirli iksirini kartrd da kartrd. Kaynatt, kaynatt, alt, abalad. Duman bulutlar gkyzne ykseliyordu. Yine de, Temmuz ortasna gelindiinde ancak birka damla yamur drebilmiti. Dorusunu isterseniz, o yl tarihteki en kurak Temmuz aylarndan biri olarak kaytlara geti. Alaska sakinlerinin sabr tamaya balamt. Sonunda Hatfield resmen kentten kovuldu ama bu arada masraflar karlnda bin yz dolar almay da unutmad. Hatfield'n kariyeri mahvolduuna gre bunun hikayemizin sonu olduunu dnebilirsiniz ama acele etmeyin. Kabul edersiniz ki kimse baarsz olduu ileri zgemiine eklemez. Birok insan hala onun yeteneine inanyordu ve Hatfield'a yeni iler yamaya devam etti. 1915 Aralk aynda, San Diego Giriimciler Kulb yeleri Hatfield ile balant kurdular. Ne istediklerini tahmin edebilirsiniz: Her daim gzel kalan ha-iki-o elbette. San Diego'da 1897'de ina edilmi olan Morena baraj, dk yamur oranlar sebebiyle hibir zaman tam kapasite alamamt. ehir planlamaclar, ancak bol miktarda su tedarik edilmesiyle tam kapasiteye ulalacan biliyorlard elbette.
36
Hatfield ehre u artlar eren bir anlama nerdi: Eer yz santimetreden az yamur yadrrsa, hibir cret talep etmeyecekti. Yz ile yz elli santimetre arasnda yamur derse, santimetre bana bin dolar deme yaplacakt. Yz elli santimetreden sonras da bedava olacakt. ehir, Hatfield'n uuk teklifiyle ilgilenmeyince o da teklifini deitirdi. Baraj, on bin dolar karlnda, tamamen doldurmay nerdi. Bunu bir yl ierisinde baaramazsa, ehrin ona hibir borcu olmayacakt. Kaybedecek bir eyi olmayan ehir meclisi teklifi kabul etti. Ama insann ne istediine ok, ok, ok, ok dikkat etmesi gerekir. 1916 ylnn Ocak ay banda, Hatfield ve kardei Paul, Morena Baraj yaknlarndaki yksek platformlarn zerinde her zamanki gibi buhar tanklarn kurdular. Ksa srede bulutlar gkyzn kaplad ve yklerini boalttlar. Yad... Yad... Yad... Sanrm anlamsnzdr. Ani saanak ile blgede seller meydana geldi. Evler ve iftlikler sular altnda kald. Blge snrlarnn iindeki ve dndaki yollar metrelerce derinlikte suyla kapland. ehre yardm ulatrmak neredeyse imkanszd. 20 Ocak gn yamur durdu ama sadece birka gn iin. Ve yamaya devam etti... Gkten o kadar ok yamur dt ki, hem Otay hem Sweet-water barajlar sadece tam kapasiteye ulamakla kalmadlar, sonunda tatlar. 27 Ocak 1926 akam, Aa Otay seti ykld ve yaklak on milyar galon su vadiye boalp oradan da denize yneldi. Akntya kaplan yaklak yirmi kii (farkl kaynaklara gre rakam deiiyor) hayatn kaybetti. Evler temellerinden skld. Raylar byk lde tahrip olduu iin demiryolu hizmetleri aksad. Blgedeki 112 kprden ikisi hari hepsi ykld. Telefon ve telgraf hatlar tahrip olduu iin iletiim btnyle kesildi. artc olan, Hatfield kardelerin vadide sebep olduklar tahribattan bihaber olmalaryd. Sonunda yamur sakinlemeye baladnda, Morena baraj kapasitesini doldurduu iin, anlama artlarn yerine getirmilerdi. Kardeler, tehizat skerken, bir grup fkeli iftinin pelerinde olduunu rendiler. En ksa srede toparlanp, Benson kardeler takma ismiyle paralarn almak iin San Diego'ya gittiler. Tabii, ehir meclisi demeyi yapmaya yanamad. Anlalan, yamur yadrma ilemini uygulama frsat bulmann heyecan iinde Charles hibir belgeyi imzalamamt. Eyvah! Ortada yazl bir anlama olmamas, ehrin hibir deme yapmak zorunda olmad anlamna geliyordu. Hatfield hepsini dava etmekle tehdit edince, ehir kendisine kabul edemeyecei bir neri getirdi. On bin dolar deyeceklerdi; ayet sel sonucu lm altm kiinin ve buuk milyon dolarlk
37
maddi zararn sorumluluunu stlenirse. Hatfield da aptal olmad iin teklifi geri evirdi ve mahkemeye bavurdu. Neticede, iki farkl mahkeme kararyla, Hatfield'in byk selinin Tanrnn ii olduu karara baland. Yamuru o yadrmadna gre, abalar iin herhangi bir tazminat almas da sz konusu deildi. Hatfield'n davalarndan birinin 1938 ylna kadar, yani zaman amndan dene dek kitaplarda bahsi geti. Hatfield parasn alamam olsa da, San Diego'ya yamur yadrmaktaki baars dnya apnda duyuldu. ok eitli yerlerden hizmetini talep edenler ktysa da, o mesleini ounlukla California blgesinde srdrd. 1929 ylnda, Honduras'taki byk bir orman yangnn on gn iinde sndrmek zere anlat. Byk Kriz'in balamasyla birlikte yamur adamlk grevini mecburen brakan Hatfield, Los Angeles'n Eagle Rock banliysne yerleti. Diki makinesi satclna geri dnd. Yaam boyunca, be yzn zerinde baarl yamur yadrma ilemine imza attn iddia etti. 1956 ylnda, barolnde Burt Lancester'n oynad The Rainmaker (Yamur Yadran) adl Hollywood filminin galasna davet edildi. (Filmin kimden esinlendiini tahmin edebilir misiniz?) 12 Ocak 1958'de, 82 yanda ldnde, yamur yadrma srlarn da mezara gtrd. Gerekten yamur yadrabiliyor muydu yoksa sadece bir baka arlatan myd, hi bilemeyeceiz.
38
BLM 3 YARATICI DEHA
39
KED KUMU
VURGUN NEDR?
Ylda milyar dolarlar civarnda parann dnd bir sektrn k, 1948 yl Ocak aynn souk bir gnnde yaanan tesadfi bir karlamayla balamt. Evet, ite o gn, Michigan'daki Cassopolis kentinde, Kay Draper isimli bir kadn ciddi bir sorunla kar karya kald: Kedisinin tuvalet kabna koyduu kum donmutu. Bunun zerine Kay tuvalet kabn kl ile doldurmaya karar verdi. Ancak karsna bambaka bir sorun kverdi: O kk patiler kala gz arasnda evin her tarafnda kk siyah izler brakyordu. Kln zm olmad ortadayd. Kay de, bir baka yaygn seenek olan, tala kullanmaya karar verdi. Bu da pek ie yaramad. Bunun zerine bir kmr, buz ve tala irketi ileten komusu, Lowe ailesine gitti. Bir saniye! Bir saniye! Bir tala irketi mi? nsanlar bu lzumsuz maddeyi satyorlar myd gerekten? Hikayemize ksa bir ara verelim isterseniz. Doru okudunuz. Tala. nanmakta glk ekebilirsiniz ama bir zamanlar bu maddenin piyasas bile vard. Onu emici bir endstriyel madde olarak satyorlard. stnze ya m dkld? Biraz tala koyun, hemen emsin. Ancak tahmin edebileceiniz gibi, tala ve yan ciddi bir dman vard: Ate! Bu yzden, Lowes yeni bir emici madde srd piyasaya: Fuller Topra olarak bilinen frnda kurutulmu kil. imdi kaldmz yerden ykmze devam edebiliriz. Kedisinin tuvalet kab iin kum arayan Kay Draper, Lowe malikanesini ziyaret ediyordu,.. Karsna, Amerikan Deniz Kuvvetleri'nde mecburi hizmetini tamamladktan sonra babasnn yannda almaya balayan 27 yandaki Ed Lowe kt. Aile iini bytmeye alan Ed, tavuk iftlii sahiplerini kmeslerde Fuller Topra kullanmaya ikna edememiti. Tm iyi satclar gibi Ed'in antas da rn ile doluydu. Olaylarn nasl gelieceini anlamsnzdr. Ed kili tavuk iftliklerine satamamt ama ok iyi kedi kumu olaca konusunda Kay'i bir ekilde ikna etmeyi baard. (Daha nce hibir kedide denediinden deil.) Kay ksa sre sonra daha fazla kil iin yeniden kapsn ald. Arkadalar da Fuller Topra iin sraya girdiler. Ed byk bir balk yakaladnn farkna varmt. On paket hazrlad ve zerlerine keeli kalemle -evet bildiniz- Kedi Kumu yazd.
40
rn yle bir gecede patlamad. ki kiloluk ilk paketlerin fiyat altm be sentti ama kimse sath almad. Ed, evcil hayvan dkkannn sahibine paketleri bedava datmasn syledi. Adam da yle yapt. Mteriler rnn ne kadar ie yaradn grnce, para ile satn almaya da baladlar. Ed rn tantmak amacyla tm lkede kedi gsterilerine katld, evcil hayvan dkkanlarn dolat. Kedi sahipleri rne bayldlar ve gerisi de tarihe geti. Golden at (Altn Kedi) olarak bilinen zel bir yatrm grubu, 1990 ylnda Ed'in irketini iki yz milyon dolar ve hisse enetleri karlnda satn ald. Ed emekli oldu ve baka giriimcilere yardmc olmak amacyla servetinin bir ksmn Edward Lowe Vakfn kurmaya harcad. Ed Lowe, ne yazk ki, 4 Ekim 1995 tarihinde vefat etti. Kedi Kumu'nun baars, evcil hayvan sahiplerinin kedilerini temiz bir ekilde evde barndrabilmelerini salad. (Kokudan hi bahsetmeyelim isterseniz.) Bunun sonucunda, kedi mamalarndan temizlik malzemelerine ve oyuncaklara kadar btn bir endstri ataa kalkt. Bugn, Ed Lowe'un piyasaya srd geleneksel kedi kumu hala yaklak yzde 55 oranla piyasann aslan payn elinde bulundurmakta. Onu yzde 40 sat payyla paral kum izliyor. Paral kum, sodyum bentonit veya attapulgus (ilk kez Attapulgus, Georgia'da bulunduu iin) gibi killerden yaplr. Bu zel killer kedinin dksna yapr ve tuvalet kabndan temizlenmesi daha kolay olur. Kedi kumu piyasasndan geriye kalanlar birok farkl rn arasnda paylalmtr. Bu rnlerin arasnda hemen her ey mevcuttur: Kat silis paralar, sedir paralar, gazete paralar, turungillerin kabuklar, yer fst kabuklar, msr taneleri ve irmik buday. Hepsi kullanlr. (Belki birileri emici olmayan ve kullanp attmz plastikleri de kullanmann bir yolunu bulur.) Kmes malzemesi olarak dnlen bir rn, Washington'da kendi lobisi olan, yaklak bir milyar kilo arlnda ve yedi yz elli milyon dolarlk bir endstriye dnt. te buna vurgun denir!
41
EINSTEIN'IN BUZDOLABI
GEREKTEN DE MODERN BUZLUKLAR TASARLADI
Einstein. Tek bir ismin insann zihninde bu kadar ok imgeyi canlandrmas alacak ey. Deha. Bilim adam. zafiyet kuram. E=mc2. Dank salar. Ancak pek az insan Einstein'n birka yln buzdolaplarn gelitirmeye adadn bilir. Ve bu, dnya apnda tannan bir bilim adam olmasndan yllar sonra gereklemiti. Nobel dll, dnya apnda hret ve deha sahibi bir insan neden buzdolab retmek gibi sradan bir proje iin vaktini harcamaya tenezzl eder ki diye dnebilirsiniz. Aslnda Einstein yapt ii olduka ciddiye almt. Birok kaynaa gre, 1920'lerin banda bir gn Almanya'da oturan Einstein, gazetede tm fertleri len bir ailenin haberini okudu -anne, baba ve ocuklar. Buzdolabndan szan zehirli bir maddenin hepsini uykularnda ldrd anlalyordu. Birok kiinin hala buzluk kulland bir dnemden bahsettiimizi unutmayn. Yeni mekanik buzdolaplar yaygnlayordu ama, yukarda okuduunuz ksa anekdottan da anlalaca gibi, henz gvenli deillerdi. O zamanlar kullanlan tm soutucular (amonyak, slfrdioksit ve metil klorhidrat) son derece zehirli maddelerdi ve sznt durumunda lme yol aabiliyorlard. Einstein daha salkl bir yol bulunabileceinden emindi. (Einstein'n Sper Deha niformasn giyip, Spermanvari bir edayla uarak insanl kurtarmaya altn gzmn nne getirebiliyorum.) Bu noktada resme Leo Szilard isimli bir adam giriyor. Szilard, ou kii tarafndan nkleer an babas olarak kabul edilir ama o dnemde henz kariyerinin balarndayd. Byk miktarda g retilmesini salamakta kullanlacak nkleer zincirleme reaksiyon onun ngrsyd. (Nkleer Silahlara Hayr hareketinin yzyl balarnda henz kendini gsteremedii anlalyor.) Szilard zincirleme reaksiyonun kitle imha silahlarnn retilmesinde kullanlabileceini fark ettiinde, Einstein'dan Bakan Roosevelt'e o nl mektubu yazmasn istemiti. (Manhattan Projesi'ni tetikleyen o mektup.) Bu iki byk bilim dehas bir araya geldiler ve buzdolaplaryla ilgili problemin sadece zehirli soutucular olmad sonucuna vardlar. Esas sorun buzdolaplarnn doalar gerei mekanik olmalaryd. Azck mekanik deneyimi olan biri bilir ki, hareket eden paralar her trl sistemde anma ve kopmalara
42
sebep olur. Hareket eden paralar ortadan kaldrrsanz, sistem belki de hi teklemeyecektir. ki byk fiziki, termodinamik bilgilerini herhangi bir mekanik hareket iermeyen bir soutma sistemi gelitirmek iin kullanabileceklerini fark ettiler. ok eitli tasarmlar reten Einstein ve Szilard, daha umut verici gzken fikir zerinde younlamaya karar verdi. Modern soutma sistemleri mekanik kompresrler kullandna gre, birbirinden bamsz bilimsel ilkeye dayanan buzdolaplar tasarladlar: Elektromanyetizm, emme ve yaylma. Tasarmlarnn hibirinin hareket eden paralar iermediini unutmayn. Szilard, 1926 ylnn balarnda, ikisinin birlikte sahip olaca birok patentten ilkini resmen ald. Einstein ilk alma yllarnn byk blmn svire Patent Dairesi'nde geirmi olduundan, gerekli ilemleri pahal avukatlara ihtiya duymadan gerekletirdiler. Elbette patent iyidir ama dolar kazanmak daha da iyidir. Ayn yl, Szilard, Alman irketi Barnag-Meguin ile bir anlama balad. Ne yazk ki, bir yl bile gemeden mali skntlar iine den irket, sonu belli olmayan birok aratrma projesini brakmak zorunda kald. Einstein ismini duyan birok imalatnn projeyi srdrmeye can att muhakkak. Birka ay iinde, iki bilim adam sve irketi AB Electrolux ve Alman irketi AEG ile anlama imzaladlar. AB Electrolux, Einstein ve Szilard'a patentleri karlnda 750 dolar dedi Bugnn parasyla 10 bin dolar. Ancak irket tasarmlarn retime gemesini hi dnmedi. Tipik bir irket mantyla, Electrolux'n patentleri almasnn tek sebebi kendi tasarmlaryla rekabete girmesini nlemekti. Ancak, AEG (alm Allgemeine Elektrizitats Gesellschaft, belki bilmek istersiniz dedim), ilerde Einstein-Szilard adyla tannacak elektromanyetik pompay bir buzdolabnda kullanmak zere imal etmeye balad. ALARM! TEHLKE ALARMI! TEKNK BLG GELYOR! En basit ekliyle, indksiyon pompas yle alyordu. Kaynak yaplarak kapatlm, paslanmaz elikten bir kabn iine sv metal doldurulmutu. Silindirin etrafna dolanm tel bobinleri, svy evreleyen elektromanyetik alann deimesine olanak salyordu. Ve lisede fizik okumu herkesin bilecei (en azndan bilmesi gerektii) gibi, deiken bir elektromanyetik alann iine yerletirilen bir metal, alana dik bir ayla hareket edecektir. Bir baka deyile, sv metal, akm ile hi temas etmeden pompalanacaktr. Hareket eden sv metal, soutucuyu sktran bir piston ilevi grecektir. Is, modern buzdolaplarnn arkasnda olduu gibi, bir dizi kondansatr tarafndan yaylacaktr.
43
ALARM DURUMU SONA ERD! BU HZMET SZE ULUSAL TEKNOLOJ UYARI SSTEM ULATIRMITIR. ykmze dnecek olursak: 31 Temmuz 1931 ylnda, Einstein-Szilard buzdolab almaya balad. Sanki byl gibi iliyordu, yalnz biraz grltlyd. Peki sonra? Proje birka sebepten tr sona erdi. Tm dnyada yaanan ekonomik kriz bir etkendi. Ayrca buzdolab tasarmlar srekli olarak gelimekteydi. Ama esas darbe 1930 ylnda kefedilen Freon'dan geldi. Freon zehirli olmayan bir soutucuydu ve bylece sznt tehlikesi ortadan kalkm oluyordu. Yeni bir buzdolab tasarmna da ihtiya kalmamt. lgintir ki, btn bunlar Einstein-Szilard sisteminin sonu olmad. Pompa daha sonra nkleer reaktrlerin soutma sistemlerinde kullanld. Sonuta, iki bilim adam, alt lkede krk bein zerinde patent almlard. Dehalarnn buzdolab sektrne yapt byk katklar ou kii tarafndan unutuldu. Yine de dier baarlar yirminci yzyln doruk noktalar arasnda hep anlacaktr.
44
AYAK EYS
ADI HER NEYSE TE...
Falanca kulland. Filanca kulland. Herkes kulland. Eminim ki siz de kullanmsnzdr. Sadece bir sefer de deil. Evet, ben bile kullandm itiraf etmeliyim. Burada bahsettiimiz ey, Kuzey Amerika'da en yaygn kabul grm l arac. Muhtemelen bir cetvelden bahsettiimi dnyorsunuz ama hayr. Hepimiz cetvel kullandk tabii ama standart bir cetvel tasarmndan sz edemeyiz. Hepsi dz bile deildir. Bahsettiim evrensel ara, ayakkab satclarnn lnz tespit etmek iin ayanz iine soktuu u zamazingo. Neden bahsettiimi biliyorsunuz. zerinde iaretler olan ve ayanz iine soktuunuz o ok souk metal ey. Btnyle metal tasarm sayesinde olduka ar bir alet bu. (Eminim bunu kardelerinin kafalarn yarmak iin kullanan afacanlar vardr.) Bir dnn, bu zmbrt herhalde Amerika'da ucuz plastik taklidi yaplmam tek ey. Peki adnn ne olduu hakknda en ufak bir fikriniz var m? Ayakkab sektrnn dndaki ok az insan bunu bilir. Halbuki aletin stnde gayet dikkat ekici bir ekilde yazmaktadr. Tabii kullandnz srada ayanz ismi kapatyor. Bu aletin ad (davullar ltfen!): Brannock Aleti. Brannock Aleti'nin patenti 1927 ylnda Syracuse niversitesi rencilerinden Charles F. Brannock tarafndan alnm. (Neden bu ismi semi acaba?) O zamanlar, Brannock'un babas Otis, aa Syracuse blgesindeki Park-Brannock ayakkab maazasnn ortaym. Gen Brannock ortada byk bir sorun olduunu fark etmi. Bir mterinin ayana hangi ayakkabnn uyacan anlamak iin satcnn iki seenei varm: l iin kullandklar ilenmemi bir tahta sopaya bavurmak ya da uyan bir tane bulana kadar btn ayakkablar denemek. Daha iyi bir yol bulunabileceini dnen Brannock, sorunu zmek iin geceler boyu uykusuz kalm. ocukluundan kalma maketleri kullanarak bir prototip hazrlam ve gerisi de bir ayakkabclk efsanesi. Merak ediyorsanz syleyeyim, l sistemi dorusal. rnein, erkek iin l l, 72/3 in, yaklak 19.5 santimetre. Her 1/3 inch'te (0.8 santimetre) l artar. www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr. 45
Genilik iin de ayn prensip geerlidir. Her 3/16 inch'te (0.47 santimetre) bir l deiir. Amerikan sisteminde dokuz genilik ls vardr, aslnda genilik ayak uzunluuna gre deiir: AAA, AA, A, B, C, D, E, EE ve EEE. Branncok Aleti bugn ayakkab endstrisi iin bir standart oluturmaktadr. Dnecek olursanz, Brannock Aleti'nin bir zellii daha var; geliigzel yere atsanz da kt gzkmeyecek az sayda eyden biri. Bir ayakkab, bir para kat veya herhangi bir eyi yere atsanz pislik olarak kabul edilir. Ama Brannock Aleti deil. O yerde durmak iin yaratlmtr adeta. Bu eyi ldremezsiniz de. Yok edilmesi mmkn deildir; geri sk bir patlamann yeterli olaca kansndaym. Kullanldka zerindeki numaralarn silindiini fark ettim ama otuz krk yldr ayn aleti kullanan dkkanlar var. Keke arabam da o kadar dayansayd. Ayak lme aletinin byk baarsna ramen, Charles Brannock 1981 ylna kadar ayakkab maazasn iletmeye devam etti. Ta ki bina, Hotel Syracuse'n geniletilmesi amacyla satlana dek. Charles Brannock 1993 ylnda, seksen dokuz yandayken hayata gzlerini yumdu. O dnemde irketi Sal Leonardi satn ald. (Onu tanyannz var m?) Kk bir fabrikas olan Leonardi, yeni bir sektre el atmay bekliyordu. Yaklak bir milyon adet satlm olan Brannock Aleti ok az deiime urad. Ancak irket sipari zerine modeller hazrlamaya balad ve imdilerde dijital bir model retmeyi bile dnyorlar. Bu durumda, bir daha alveri merkezine gittiinizde arkadalarnz etkilemek isterseniz, onlar bir ayakkab maazasna sokun. Yerde duran metal lm aletini iaret edin ve herkese ne kadar kltrl olduunuzu kantlayn. Buna Brannock Aleti denir... Dipnot: EEE grubunun bir yesi olarak ok kaln ayaklarm olduu muhakkak. Yakn gelecekte ayak modellii yapmam pek olas gzkmyor. Arkadam Brett'in ayaklar ise muhteemdir. Yllar nce, gnelenirken, yabanc biri gelip ona ne kadar gzel ayaklar olduunu sylemiti. Adam, Brett'in ayaklarnn yzlerce fotorafn ekti. Evet, bu dnyada gerekten de ok tuhaf insanlar var!
46
AMERKA'NIN LK METROSU
BYK BR SIRDI
Byk ehirlerin hemen hepsinde, trafik sorununa zm arand dnemler olmutur. Bugn, le kokulu otobsler ve her taraflar boyanm trenler makul saylabilecek bir zm salyorlar. Ama ya on dokuzuncu yzylda bu sorunla karlaan ehirlerde ne yaplyordu? On dokuzuncu yzylda kalabalk bir ehirde yaamann nasl olacam bir dnn. Toplu tamaclk aralarna sahip olmayan milyonlarca insan. Unutmayn ki, motorlu aralar da henz icat edilmemiti. Sokaklarda sadece acayip kokulu pislikler brakan bir sr at arabas vard. Burnunuzu kapatmay unutmayn! New York ehrinde de benzer bir tamaclk sorunu mevcuttu ve malum, kullanl bir zm retilemiyordu. Bu noktada devreye Alfred Ely Beach giriyor. Bu adam tanmyorsanz dert etmeyin, zaten ou kii tanmaz. Bilmeniz gereken, Alfred'in 1846 ylnda, arkada Orson D. Munn ile birlikte Scientific American adl yeni bir yaynn haklarn satn alddr. Ksa srede editr olduu bu yayn bugn de bildiimiz byk bir dergiye dntrmtr. Muhtemelen, byle bir dergiyi satn alacak paray nereden bulduunu merak ediyorsunuz. Madem bilmek istiyorsunuz, size anlatacam. Beach alma hayatna, ehrin ilk gnlk gazetesi New York Sun'da balad. Sfrdan balayarak sk almas sonucu ykseldiini sylemek isterdim ama bu yalan olur. Gazete babasnnd. 1848 ylnda gazetenin idaresi Alfred ile aabeyi Moses'e geti. Alfred gen yanda hem byk bir bilim dergisinin hem de nde gelen bir gazetenin bana gemiti. Her gn, gazetedeki ofisinin penceresinden, ehrin sokaklarndaki kemekei izledi. Bir at arabas curcunas. Admnza dikkat edin! Tabii ki, bu sorunun bir zm olmal diye dnd. Ve hatta iki zm birden buldu. lki, yer seviyesinden yksee kpr yollar ina etmek ve fazladan trafii yukardan geirmekti. Ama bu baya masrafl ve kullansz olacakt. kinci seenek ise yeraltna inmekti. 1849 ylnda, Broadway'in altnda batan sona bir tnel kazarak ikinci bir yol oluturma nerisini getirdi. Ancak bu trenler iin deil, atlar iin bir yol olacakt. Her ynde birer erit. Arabalar eken atlar her kede durup on saniye bekleyecek ve yollarna bundan sonra devam
47
edeceklerdi. Fakat bu kadar zoraki bir projenin gereklemesi mmkn deildi. En azndan henz. Beach daha byk ve daha iyi ilerle ilgilenmeye balad. Beach ile Munn, 1846 ylnda da Munn&Co. isimli bir patent ajans amlard. (Al ok megul bir adamd.) Bunu yle ufak bir i sanmayn. Birok nemli kaif kaplarna geliyordu. Thomas Edison adnda bir adam, fonograf adm verdii uyduruk bir zmbrty ilk kez Beach'e gstermiti. Alexander Graham Bell ve Samuel Morse gibi baka nemli kaifler de irketin yardmlarn talep etmilerdi. 1850 ile 1860 arasnda, Beach her iki haftada bir Ne w York'tan Washington'a giderek mterilerinin ilerini takip ediyordu. Ee, tabii, yeterince megul deilmi gibi, Beach de arada srada bir eyler icat ediyordu. 1856 ylnda, New York Crystal Palace Sergisi'nde birincilik dl ve altn madalya kazand. Grme engelliler iin, tua her basldnda kat haznesinin kendiliinden ilerledii bir daktilo icat etmiti. Bu mekanizma gnmzde tm standart daktilolarda bulunmaktadr. Ayn dnemde Beach New York Sun'n idaresini tamamen kardeine brakt ve 1853 ylnda People's Journal adl yeni bir gazete karmaya balad. Gerekten megul bir adamm. Ancak ehrin kar karya olduu trafik sorununu izlemeyi srdryordu. Bu arada New York ehrinin nfusu da srekli artyordu. Daha ok insan, daha kalabalk sokaklar, daha salksz yaam koullan ve ehrin caddelerinde bir o yana bir bu yana kouturan daha ok at. (Dorusu ou zaman trafikte kprdayamadan duruyorlard.) 1864 ylnn Mart aynda, Hugh B. Wilson isimli bir adam trafik sorununa bir zm nerisi getirdi. Michigan demiryolunun yatrmclarndan biri olan Wilson, 1863 Ocak aynda Londra metrosunun alna katlmt. Londra'nn menfaatine olan pekala Ne w York'un da menfaatineydi. Ne yazk ki, nerdii maliyet kabul edilmedi. Neden mi? ok basit: Tammany Hail'da (New York Belediye Binas) suyun bandaki Boss Tweed, ehirdeki tama aralarnn gelirinden komisyon alyordu. Bir metronun yapmna izin vermek onun iin ciddi bir gelir kayb demek olacakt. Tweed, valinin ofisini idare ediyordu ve dolaysyla bu neri daha kurula gelmeden bitmiti. Bte kabul edilse bile bu fikrin baarya ulamas mmkn deildi. Londra buharl lokomotifleri kok kmr yakyor ve egzosu, kazanlarn altna monte edilmi zel tanklarda biriktiriyorlard. Ama ne yazk ki, dzgn almyorlard. Aslnda yolcularn duman cierlerinde biriktirmeleri gerekiyordu. Egzos yznden lenler oluyordu.
48
Bir baka deyile, lokomotifler miyadn doldurmutu. Elektrikli motorlar henz yeterli dzeye ulamad iin de metronun hayata gemesi mmkn deildi. Ama durun bir saniye! Alfred Beach'i unuttuk! Beach hala bu katlanlmaz trafik kemekeine bir zm aryordu. eitli balantlar sayesinde, 1886 ylnda Londra'da baaryla kurulmu, hava basnc ile posta nakleden bir tp sisteminden haberdar olmutu. Bunun daha ufak versiyonlarn banka veznedarlarnn kullandn grmsnzdr. Belgeyi kk bir kabn iine koyarsnz ve hava basnc onu binann iinde gidecei yere frlatr. Hooooppaaa! ngiliz metrosu yaklak bir buuk metre yksekliinde ve kilometre uzunluundayd. Tek amac mektup ve paketleri bir yerden baka bir yere olabildiince abuk tamakt. Ama sizin de muhakkak fark etmi olduunuz gibi, insanlar son derece salaka eyler yapmaya meyillidirler. Bu posta aralarnn iine girip yolculuk etmeye kalkmak da bunlardan biri olmutu. Beach ksa srede fark etti ki, fikir insan paketleri tamak eklinde gelitirilirse, tm ehrin tamaclk sorunlar zlebilirdi. Hava basnc prensibine dayanan bir tamaclk ynteminin tek zm olduuna kanaat getirdi ve bunu denemeye karar verdi. 1867 ylnda, New York'ta 14. Sokak'taki Silah Deposu'nda gerekleen Amerikan Enstits Fuar'nda, Beach fikrini dnya ile paylat. Sunduu model, iki metre apnda bir tp geitti. Tbn duvarlar iki buuk, santimetre kalnlndayd ve st ste yerletirilmi on be kat tahtadan yaplmt. Otuz iki metre uzunluundaki tp geit, binann atsna aslmt ve 14. Sokak'tan 15. Sokaa kadar gidiyordu. Raylarn zerinde tekerleklerle ilerleyen araba ise, metre apnda bir motor tarafndan ileri geri hareket ettiriliyordu. On kii tayabilen araba srekli hareket halindeydi ve fuarn yldz olmutu. Sergilendii sre boyunca 170 bin kii bu modelle yolculuk etti. Beach'in bu kefiyle Altn Madalya'y kazanmas kimseyi artmad. Yine de bu baarl prototipi geree dntrmek kolay olmayacakt. Tnel kazma tehizat o dnemde mevcut deildi ve siyaset arenasnda hala Boss Tweed'in sz geiyordu. Beach nerdii metro sistemini hayata geirebilmek iin belediyeden onay almas gerektiini biliyordu. Ama bu Tweed'e yz binlerce dolar vermek demekti. Tek zm metroyu gizlice ina etmekti. Havabasnl Datm irketi isimli bir firma kuran Beach, bir buuk metre apnda ve yaklak bir kilometre uzunluunda iki tp geit kazma projesi nerdi. Bu geitlerin amac, Warren Caddesi'nden Cedar Caddesi'ne kadar, Broadway'in altndan paket tamakt. Geitler sadece posta iletmek amal olduu iin Tweed itiraz etmedi ve proje kolaylkla onayland. Hatta, bir haval yksek tren nerisi sunulmasn bekleyen
49
Tweed, Beach'in fikrini deitirmi olmasndan memnun bile olmutu. Beach iin bir kararname yaymland. Beach bundan sonra elini abuk tuttu. Yasama meclisine gidip, kararnamede bir deiiklik talep etti. naat aamasn kolaylatrmak ve masraflar drmek amacyla tek ve daha geni bir tp geit yapmak istediini syledi. Bu ufak deiiklik hemen kabul edildi. Eminim gidiat tahmin edebiliyorsunuzdur. Beach hi vakit kaybetmedi ve projesini gizli tutabilmek iin her eyi yapt, ilk olarak Broadway ile Warren Caddesi'nin kesinde bulunan Devlin Giyim Maazas'nn bodrumunu kiralad. Tneli amak iin, her hareketinde krk santimetre toprak kazabilen hidrolik bir kalkan tasarlad. Makineyi alt kii altryordu; iki kii hidrolik ahmerdan altrmak, iki kii topra dar karmak ve iki kii de tnelin duvarlarn tulayla kaplamak iin. Tnel almas sadece gece srdrlyordu. Neden sadece geceleri? ok basit. Byk bir ehrin ortasnda gizli bir tnel amaya almak, gndz saatlerinde neredeyse imkanszd. Halkn dikkatini mmkn olduunca az ekmek iin sadece geceleri allyordu. Gizlice dar karlan toprak uvallar da yk arabalar tarafndan sessizce tanyordu. Tnel yerin yaklak alt metre altnda kazlyordu. Topran olduka yumuak olduunu grmlerdi. Karlarna kan tek engel eski bir kalenin temelleri olmutu ama ahmerdan pek bir sorun kmadan onu da at. Doksan be metrelik tp geit sadece elli sekiz gn ierisinde kazld. Ancak, metronun tamamlanmasna ok ksa bir sre kala, ii klna giren bir gazeteci tnele sznca, New York Hemld Beach'in srrn tm dnyaya duyurdu. Gazetenin tarifi geree olduka yaknd ve byle bir projenin olabilirliini eletiriyorlard. Beach kar saldrya geti. 28 ubat 1870 tarihinde, herkesin grebilmesi iin tnelini at. 25 sent giri creti karlnda tneli ziyaret eden insanlar, yeraltnda sakl olanlar grnce akna dnyordu. Caddedeki maazaya girdikten sonra bir kat merdiven inince, Beach'in bayaptyla karlayordunuz. Beach, hibir masraftan kanmamt. Bu tnelin en zor beenenleri bile etkilemesi gerektiinin farkndayd. Metronun bekleme blm otuz alt metre uzunluunda ve drt metre geniliindeydi. Bu ksm avizelerle gl bir ekilde aydnlatlmt. i krmz www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr. 50
balklarla dolu bir havuz alyor ve yukardan gelen trafik seslerini perdeliyordu. Freskler, gsterili avizeler ve buzlu camlar (sam kumandan perdelerle) duvarlar kaplyordu. Sarkal byk dolap saatini ve kuyruklu piyanoyu da unutmayalm. Bu kesinlikle bildiiniz gibi bir metro deildi. Bugn olsa, her ey yirmi drt saat iinde alnr, yamalanrd. zleyiciler alt basamakla tren platformuna indiklerinde karlarna tnel kt. Tnelin giriinde u oyma harfler yazlyd: HAVA BASINLI METRO. Tnelin giriinin her iki tarafnda da, elinde krmz, yeil ve mavi.gaz lambalar tutan bronz Merkr heykelleri vard. Tanrlarn habercisi, hzl rzgarlarn sembol Merkr, gerekten uygun bir seimdi. Metro arac iin de ayn lde cmert davranlmt. Gaz lambalar tarafndan gl bir ekilde aydnlatlan ara, minderli koltuklarla denmi ve bir seferde yirmi iki yolcu tayabilecek kapasitedeydi. Aracn kaplar kapandnda, dev bir pervane (buna Bat Kasrgas ad verilmiti) harekete geiyor ve arac saatte on kilometre hzla raylarn zerinde itiyordu. Kald ki daha hzl gitmesi bile mmknd. Aman, neredeyse unutuyordum. Beach, kendisine verilmi yetkiyi suistimal etmi olmamak iin, yz metre uzunluunda ve yirmi santimetre apnda bir mektup ileti tpn de tnelin iine yerletirmiti. Tp, caddedeki bir elektrik direine gizlenmi kutudan aa gelen paketleri, saatte yaklak yz kilometre hzla tayordu. Tnel projesinin maliyeti yaklak 350 bin dolard. Bu meblan 70 bin dolar kadar Beach'in kendi cebinden kmt. Hava basnl metro hemen tuttu. New York Herald bile ksa srede fikrini deitirerek metronun ehrin her kesine gitmesi iin kampanya balatt. Tabii, byle bir ey hibir zaman gereklemedi. Neden mi? Boss Tweed yine devreye girmiti. Beach'in metrosunu Central Park'a kadar ulaacak ekilde sekiz kilometre daha uzatma teklifinin btesi, yasama meclislerinden gemi hatta ykseltilmiti. Ancak bizim Boss Tweed, o dnemin valisi John T. Hoffman'a bteyi veto etmesini syledi. Beach, 1873 ylnda Tweed ve tayfas iktidardan dtkten sonra ansn yeniden denedi. Bu kez vali John A. Dix'ti ve bte yasal olarak onayland. Fakat ans Beach'ten yana deildi. Bte getikten birka hafta sonra, 1873 mali krizi ba gsterdi. nsanlarn metro inaatndan daha nemli dertleri vard. Evet, hava basnl metro bu ekilde miyadn doldurmutu.
51
Beach metro tnelinin at talim sahas, daha sonralar ise arap mahzeni olarak kullanlmasna msaade etti. Ancak hibir zaman kar salayamad. Sonunda pes eden Beach tneli kapatt ve unutulmaya terk etti. Beach, 1896 ylnda, New York City'de herhangi bir metronun ina edildiini gremeden ld. Ama elbette sonunda bir tane ina edildi. 1912 ubat'nda, Degnon naat irketi yeni Broadway metro tnelini ina ederken, Beach'in eski hava basnl tp geidine ktlar. naat iileri metronun oralarda olduunu bildikleri iin kimse fazla armad. Ancak metronun nasl da hi bozulmadan kaldna armlard. Tnel ve ona elik eden istasyon mkemmel durumdayd. Tahta ksmlar rm olsa da ara hala raylarn zerindeydi. Hidrolik kalkan hala orada durmu Beach'in hayalini tamamlamay bekliyordu. Bugn olsa, byle bir keif muhafaza edilirdi. Ancak ne yazk ki, 1912 ylnda yle olmad. Eski metro tneli kazld ve yeni BMT City Hail metro hattna katld. Kimse kesin olarak bilmese de, istasyonun hala bozulmam ekilde ehrin sokaklar altnda bir yerlerde gml durduuna inanlyor. 1940 ylnda, Beach ve eseri ansna bronz bir plaka metro istasyonuna asld. imdi gidip de onu bulmaya almayn bouna nk yllar nce kayboldu. Muhtemelen duvar yazlarnn altnda kalmtr. Beach, tarihin unuttuu byk dnrlerden biridir. Bu durum sanki ann ilerisinde olan kiilerin kaderi gibi. lgin bir dipnot: Dnyann her tarafna yaylm binlerce Subway (Metro) sandvi dkkanndan birine gidin. Duvar katlarnda Beach'in hava basnl metrosunun resimlerini kullandklarn greceksiniz.
52
VAZELN
TADINDAN YENMYOR
Bu hikayeyi kime anlatsam ok beenildiini en batan syleyerek balayaym. Ne de olsa hepimiz Vazelin'in, eee, iyi bir ey olduunu biliriz. ncelikle bu ok amal nanenin bulunuuna dair biraz bilgi vereyim: Her ey 1859 ylnda Brooklyn, New York'ta balad. Robert Chesebrough (Chesebrough-Ponds bakm malzemeleri ile nldr) adl gen bir kimyagerin ofisinde altn gznzn nne getirin. Gen Robby, dneminin ok yaygn bir sorunuyla boumaktayd: Yakt olarak gazya satyordu ama Pennsylvania'daki petrol kuyularndaki byk grevler geimini zorlatryordu. Petroln gelecekte en temel enerji kayna olacan ngrmekteydi. Ne yapmal? Ne yapmal? ilk akla gelecek eyi yapt. At arabasna atlayp, petrol kuyularnn anavatan olan Pennsylvania'daki Titusville'e doru yola kt. Amac petrol sektrnde voleyi vurmakt. Ancak, sondaj aletlerinde kullanlan parafin benzeri bir yapkan madde ilgisini ekti. Kuyularda alanlar bu maddeden nefret ediyordu, nk sondaj aletlerinde tutuklua sebep oluyordu. Fakat sebep olduu btn sorunlara ramen, ie yarad bir nokta da bulmulard. Bir yaraya veya re srdklerinde, iyiletiriyordu. Robby bu maddeden bir miktar alp Brooklyn'deki laboratuvarna gtrd. indeki temel madde olan ve bugn petrol jlesi olarak bilinen saydam maddeyi kefetmesi uzun srmedi. Harikalar yaratan bu jlenin patentini 1870 ylnda ald. Testler iin canl bir denee ihtiyac vard. Bilim adna kars ve ocuklarn doramak sz konusu olamayaca iin, her trl kesik ve yan kendi vcudunda uygulamaya karar verdi. Sz konusu maddeyi srdkten sonra tm yaralar, hibir enfeksiyon olumadan, hzla iyiletiler. Bir sonraki sorun uydu: Bu maddeye ne ad vermeli? Aklna gelmi olabilecek isimleri tahmin edebiliriz: 'Sar kaygan madde,' 'Petrol kuyularndan kan yz milyon yllk madde' ya da 'Kay-Kay marka kayganlatrc'
53
Hepsi de gnmz iin aklda kalc isimler olabilir ama o zamanlar insanlar pek akll deillerdi. Ebeveynleriniz sizden aptaldlar ve onlar da kendi ebeveynleri iin ayn eyi dnrlerdi ve onlar da... Robby mthi bir isim seti: Vazelin! Neden Vazelin peki? Dorusu kimse bilmiyor. Benim inanmay tercih ettiim hikayeye gre, Robby laboratuvarndaki malzemelerini karsnn vazolarnda tutard ve o dnem btn tbbi rnler 'in' ekiyle bittii iin (Listerin, Murin vs.) onun da aklna Vazelin geldi. Kimileri bu ismin Yunanca wasser (su) ile elain (ya) kelimelerinden trediini iddia ediyor. Hangisi hounuza giderse ona inann. (Ya da kendi hikayenizi uydurun, kimse sizden daha akll olamaz.) Bu rn satmak Chesebrough iin kolayd. At arabasna ykledii cretsiz numuneleri btn New York Eyaleti'nde datt. Alt ay iinde on iki ayr sat ekibi kurmutu bile. nsanlar bu rn her ey iin kullandlar: yaralar ve rkler, mobilyalardan leke karmak, tahta yzeyleri cilalamak, deri giysileri onarmak, paslanmay nlemek, kedilerin tylerinin dklmesini nlemek ve cinsel yardm iin. (Sonuncusunu hayal gcnze brakyorum!) Eczaclar Vazelin'i baka ila ve merhemler iin bir k noktas olarak kullandlar. Bay Chesebrough'nun (ona Robby diye hitap etmeyi srdrmemiz artk mmkn deil) ok zengin bir adam olduunu varsaymak doru olur. 1881 ylnda irketi, Standard OiVn eline geti. 1909 Mays'nda, yetmi iki yanda, Standardm zorunlu emeklilik kuralna gre, Chesebrough irketin yneticiliini brakmaya zorland. Vazelin'in en doru kullanm da Bay Chesebrough'ya ait olmal. nsanlarn 'salkl yaamak iin her gn bir kak' Vazelin yemesi gerektiine inanyordu. Kendisi, hayata gzlerini yumduu doksan alt yana dek her sabah dolu dolu bir kak yemeyi ihmal etmedi. Bu naneyi yemekten vazgememi olmas ok yazk; belki de yemese 106 yama kadar yaayabilirdi!
54
HEDY LAMAAR
TPK BR SVR ZEKALI MUCT DEL
Hedy Lamarr, kinci Dnya Sava dneminin beyaz perdedeki olaanst gzel ve seksi perisi olarak bilinir. Gnmzn Wayne'in Dnyas (Bir Amerikan komedi filmi- .n.) jargonuyla, tam bir bebekli. Ancak, Lamarr'n yaamnn en etkileyici ksmnn gzellii veya sinema kariyeri ile hibir ilgisi yoktu. Hedy Lamar, r am bir teknolojik yeniliin patentine sahip tek Hollywood yldzdr. yle bir keif ki modern iletiim sistemlerinin temelini oluturmutur. Lamarr'dan sk sk yaplan bir alnt vardr: "Her kz gz alc olabilir. Tek yapmanz gereken ylece durup aptal gzkmektir." Beyaz perdede kendisi de bu rol oynad ama sz konusu gerek hayat olunca, Hedy en nemli eyin zeka olduunu kantlamt. Bilime nemli katksn ele almadan nce, gemiine hzlca bir gz atalm (Hafzanz zayfsa veya benim durumumda olduu gibi, onu tanm olmak iin ok genseniz diye): Her eyden nce, Lamar onun sahne ismiydi. Aslen 9 Kasm 1913 tarihinde, Avusturya'nn bakenti Viyana'da, Hedwig Eva Maria Kiesler adyla domutu. Genlik yllarnda oyunculuk okuluna devam eden Hedy, ksa srede sinemaya gei yapt. ou film yldz gibi onun da ilk filmlerini kimse hatrlamyor. Ancak, on yedi yandayken evirdii bir film onu uluslararas bir yldz yapt. Olduka da sansasyonel bir yldz. Haz isimli ek filminde Lamarr'n ehvetli bir ak sahnesi vard ve on dakikalk bir yzme sekans boyunca plak oynuyordu. Yaplacak i deil dorusu. Her ne kadar bugnn standartlarna gre yumuak bir sahne olsa da, plakl o dnemde ahlaken kabul edilemez olarak deerlendirilmi ve film Amerika'da uzun yllar boyu mstehcen olduu gerekesiyle yasakl kalmt. 1933 ylnda, on dokuz yana geldiinde, ailesi onu Fritz Mandl adl Avusturyal bir silah imalatsyla evlendirdi. Mandl, Versailles Antlamas'na kar gelmek pahasna herkese silah satabilen karanlk bir tipti. Tabii, silahlarn satmak iin Mandl'n olas mterilerine iyi vakit geirtmesi lazmd. Hitler ve Mussolini gibi adamlarn da bulunduu yzlerce davete katlmak da bunun bir parasyd. Mandl'n olaanst ve ayn lde hretli kars bu silah tasarmcs, alc ve imalatlarnn gzlerini kamatrmadktan sonra davetlere katlmann ne anlam kalrd? Ancak hikayenin gidiatndan da anlayacanz gibi, Hedy bu insanlar sadece elendirmekle kalmad. Ayn zamanda onlar dinledi ve birok ey rendi.
55
Dardan bakan biri, Hedy'nin her eye sahip olduunu dnrd. Avrupa'nn en zengin adamlarndan biriyle evliydi. Neeli Gnler (The Sound Of Music) filminin de ekildii Saltzburg'daki nl kalede yayordu. Buna, bir insann hayal edebilecei btn giysileri, mcevherleri, uaklar ve arabalar da (Mandl'n sahibi olduu 1935 model bir Mercedes bundan birka yl nce iki yz bin dolarn zerinde bir fiyata alc buldu) katn. Bana ideal bir yaam gibi geliyor ama hi de yle deildi. Hedy, Mandl iin bir eten ok bir ganimet gibiydi. Kontrol hastas biriydi ve kendi gzetiminde olmadan yzmesine bile izin vermezdi. Drt yllk evliliin ardndan Hedy daha fazla dayanamad. Kamaya karar verdi. lk denemesinde, Mandl onu takip etti. st katnda striptiz ovlar dzenlenen bir kulbe saklanmak zorunda kalan Hedy, kapcya azn sk tutmas iin para dedi. Fakat Mandl ieri girmek iin daha fazlasn dedi. Hedy odalardan birinde gizlenmek zorunda kald. Orada beklerken, erkek bir mteri ieri girdi ve Hedy'yi geceyi geirmek zere para dedii kadn zannetti. Detaylara girmeden anlatmak gerekirse, Hedy kocasndan kurtulmak iin adamla seks yapmak zorunda kald. Baarya ulaan ka srasnda, sylendiine gre Hedy hizmetisini ilala uyutmu (eski numara -kahveye tane uyku hap) kadnn niformasn giymi ve grevli kapsndan karak zgrlne ilerlemiti. Yolculuu Hedy'yi sahneye kmaya balad Londra'ya kadar gtrd. Hedy, Hollywood ve yldzla doru giden Normandie gemisine kendini att. Daha gemideyken MGM'den (Metro Goldvvyn Mayer. Hollywood'un kkl yapm irketlerinden biri -.n.) Louis B. Mayer ile szleme imzalad. Ama Mayer, Haz'n sebep olduu tartmalara bulamamak iin isim deiikliinde srar ediyordu. MGM reklam sorumlusu Howard Strickling (1970 ylnda New York Times'da kan makaleye gre) konuyu Hedy'yle grt ve ona bir isim listesi sunup seimini yapmasn istedi. Tahmin edeceiniz gibi, setii isim Lamarr'd ve gerisi de bir Hollywood efsanesi. Lamarr, MGM tarafndan hemen dnyann en gzel kadn olarak lanse edildi ve ksa srede Hollywood'un en gsterili isimlerinden biri oldu. Hikayemizin asl meselesine geliyoruz: Lamarr'n inanlmaz icad. Ama nce, dier barol oyuncusunu da size tantmak isterim: George Antheil. Antheil, mekanik avangart mziiyle dnya apnda n kazanmt. Hollywood'a yerletiinde, film mzikleri bestelemeye ve ak hikayeleri ile endokrinoloji zerine makaleler yazd Esquire dergisinde sendikal bir ke yazar olarak almaya balamt. 1937 ylnda bir kitab bile yaymland; Her nsan Kendi Dedektifidir: Beze Endokrinolojisi zerine Bir alma. Onu bu konunun uzman yapan neydi kimse bilmiyor. Belki de bunun sebebi, hormonlar baskn baz gen rencilerimin iddia ettii gibi, 'piyanist' kelimesinin ok hzl sylendii takdirde 'penis' gibi anlalmasdr. Birbirlerine yakn sesler olduklar iin, ilkinde uzman olan birinin ikincisi www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr. 56
hakknda da bilgi sahibi olduu dnlebilir. (Yani, biraz zorluyor olabilirim tabii...) 1940 yln yaz mevsiminde, Lamarr ile Antheil'in yollan kesiti. Hollywood'da komuydular ve sylendiine gre bir partide tanmlard. Anlatlanlara baklrsa, Hedy'nin Antheil ile grmek istedii ey mzii deildi. Lamarr ona bezeler hakknda danmak istiyordu -kesin olarak belirtmek gerekirse, gs bezeleri hakknda. Lamarr'n bilmek istedii gslerini nasl bytebileceiydi. (Hikayenin bu ksm biraz pheli deil mi? Bu iddiay ortaya atan sadece iki yaz var.) Antheil'in cevab bilmedii ksa srede anlald (u zehirli silikonlar henz kefedilmemiti) ve sohbetin konusu yaklaan sava ile torpidolara kayd. Lamarr, Hitler'den ok korkuyordu (onu gerekten tandn unutmayn) ve torpidolarn radyo sinyalleriyle kontrol edilmesi zerine kendi rettii bir tezden bahsetmeye balad. O an iin, her ne kadar hayata geirilmesi zor olsa da, radyo sinyalleriyle kontrol fikri kulaa mthi geliyordu. Tek yapmanz gereken torpidonun kulland frekans bozmakt ve bylece fze hedefine ulaamayacakt. Antheil ile birlikte piyanonun banda otururken Lamarr'n ilham perisi geliverdi. Antheil piyanonun tularna basmakta ve o da ayn nota dizisini tekrarlamaktayd. Fark etti ki, Antheil her seferinde farkl tulara basyor ama yine de kendisiyle iletiim kurmay srdryordu. Bunu bir torpidonun radyo kontrolne uyarlamak mmkn olamaz myd? Ertesi gn, Antheil'n dairesinde projelerini tasarlamakla geirdiler. Lamarr, dmann bozamamas iin frekansn rasgele deitirilmesi gerektii sonucuna varmt. Fzeyi kontrol eden sinyali bozmak iin gsterilecek herhangi bir aba, iletiim anda sadece ufak bir noktay bozacak ve kontrol sisteminin btnne herhangi bir etkisi olmayacakt. 'Frekans sramas' adyla bilinen kavram bu ekilde domu oldu. Tabii, byle byk apl bir projenin uygulanabilmesi bambaka bir dertti. Geni vakumlu tplerden bahsettiimizi unutmayn, bugnn dnyasna hkmeden minyatr mikroilemcilerden deil. Sorunun zm Antheil'den geldi. Yakn zamanda, on alt piyanonun ayn anda almas iin Ballet mechaniquei bestelemiti. Radyo vericisi ile torpido alcsn senkronize etmek iin delikli piyano silindirlerini kullanmay nerdi. letilen sinyal, seksen sekiz olas frekans zerinden gnderilmek iin tasarlanmt. Yani, bir piyanonun tularna eit sayda kanaldan. Keiflerinin ayrntlar zerinde almak Lamarr ve Antheil'in aylarn ald. Sonunda, 1940 ylnn Aralk aynda, fikirlerinin ayrntl bir anlatmn Ulusal Mucitler Konsey i'ne (halkn genelinden fikirler almak zere hkmet tarafndan oluturulmu kurul) gnderdiler. O gne kadar kendilerine ulaan yz binlerce bavurudan ok az konseyi heyecanlandrabilmiti ve Lamarr ile Antheil'in www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr. 57
projesi de bunlardan biri oldu. Hkmet tarafndan, konsey bakan (General Motors'un yaratc kodamanlarndan) Charles Kettering ynetiminde, bu fikrin gelitirilmesine yardm edildi. 'Gizli letiim Sistemi' iin 2.292.387 numaral patent, 11 Austos 1942 tarihinde onayland. (Hedy, patent iin o dnemki kocasnn soyadn kulland: Hedy Kiesler Markey.) Ne yazk ki, konseyin baz yeleri ayn lde heyecanl deillerdi. Buna armamak lazm; bir torpidonun iine yerletirdiiniz senkronize bir piyano mekanizmasnn dzgn bir ekilde alma olasln hesap edin. Deniz Kuvvetleri, mekanizmann ok kullansz olduunu aklad ve projeyi rafa kaldrd. Frekans sramas kavram zamannn ok ilerisindeydi. Lamarr ve Antheil de keiflerinin peinden daha fazla gitmediler. Yine de Lamarr orduya yardm etmenin bir yolunu buldu: Sava bonolar satmak. Yirmi be bin dolar deerinde bono satn alan herkes, Lamarr'dan bir pck kazanyordu. (Bugn olsa Pamela Anderson da aynsn yapar myd?) Dorusu tek bir gecede.yedi milyon deerinde bono satmay baarmt. Ancak, btn byk fikirlerin unutulduunu sylemek hakszlk olur. 1957 ylnda, Sylvania Electronics Systems Division'n mhendisleri, Buffalo'da (New York) transistorlu elektronik aralarla, Lamarr ve Antheil'in yllar nce baarmay amaladklarn sonulandrmak zere almaya baladlar. Nihayet, 1962 ylnda (Lamarr/Antheil patentinin geerliliinin sona ermesinden yl sonra) frekans sramas kavram ABD hkmeti tarafndan Kba'y kuatmaya gnderilen gemilerin iletiim sistemlerinde kullanld. Bugn, bu kavram sadece ordu tarafndan kullanlmakla kalmyor (Milstar savunma iletiimleri uydu sistemi gibi) ayn zamanda gncel kablosuz internet iletiimi ve cep telefonlarnn teknolojik temelini oluturuyor. ABD Patent Dairesi'ni incelediinizde, sadece 1995 ile 1997 yllar arasnda frekans deiimi ile ilgili 1203 patent bulunduu gze arpyor. Lamarr-Antheil patentinin, baka hibir ey zerinde deilse bile, bu teknoloji zerinde ne lde etkili olduu belki de hi bilinmeyecek. Lamarr'n kendisi, birok baka kiiyi zengin etmi kefinden tek bir kuru bile kazanamad. Bunun yerine, giderek gndemden dt. 1933 ile 1965 arasnda alt kez evlendi ve boandi. Fritz Mandl, Gene Markey, Sir John Loder, Ted Stauffer, W. Howard Lee (ki daha sonra oyuncu Gene Tierney ile evlendi) ve Lewis J. Boles onun kocalar oldular. 1966 ylnda, Los Angeles'ta bir maazada hrszlk yapmaktan tutuklannca yeniden uluslararas medyann balklarnda yer ald. Ancak jrinin 10'a 2 oyuyla mahkemede beraat etti. Bu olayn yaratt olumsuz reklam, sansasyonel otobiyografisi Haz ve Ben ile st ste gelince (daha sonra bu kitabn kendi ad kullanlarak bir bakas tarafndan yazlm olduunu iddia edecekti) sinema kariyeri snd. Sonunda, 12 Mart 1997 tarihinde, Elektronik Zirve Vakf, topluma byk katklar iin Hedy Lamarr' dllendirdi. dl onun adna kabul eden olu
58
Anthony Loder, izleyicilere annesinin bir ses kaydn dinletti. Bu, yirmi yldan uzun bir sre sonra Lamarr'n izleyici nndeki ilk konumasyd. Ne yazk ki, Hedy Lamarr 19 Ocak 2000 tarihinde, Florida'daki evinde hayata gzlerini yumdu. Yaklak milyon dolar deerindeki mal varlnn byk ksm iki ocuu arasnda paylatrld. Ufak bir ksmn da zel sekreterine ve bir arkadana brakmt. En artc olan ise, son yllarnda kendisine arkadalk etmi bir yerel polis memuruna seksen bin dolar brakm olmasyd. Lamarr'n istei zerine klleri Avusturya'daki doum yerinin yaknlarnda bulunan Viyana Ormanlar'nn zerine brakld. Hayatn garip tesadflerine bir rnek olarak, yukarda bahsi geen olu Anthony bugn Los Angeles'ta bir telefon maazasnn sahibi. Satt telefon sistemlerinin yars, annesinin nc teknolojilerine dayanmakta.
59
FERMUAR
HEY! DKKAN AIK KALMI!
Yllar nce Internet iin yazdm bir ksa ykde, pantalonunuzun nn kapal tutmaya yarayan eyin, yani fermuarn nasl kefedildiini anlatmtm. Yllar iinde bu ykye yant olarak gelen e-mail miktar beni artt. Daha da ilgin olan, bu mesajlar gnderenlerin byk ksmnn, fermuar zerine dev hazrlayan renciler olmasyd. Bir rencinin dev konusu olarak fermuar semesi beni ister istemez dndrmtr. Yapabildiim tek aklama ise u oldu: Bir retmen, rencisinden istedii herhangi bir konu zerine aratrma devi hazrlamasn ister. rencinin ne seecei hakknda en ufak bir fikri yoktur. (Bunu hepimiz yaadk.) Ve baklar nne den renci fermuarn grr. Evreka! rencinin kafasnda bir ampul yanar. Aznda u szleri geveler: "devimi fermuarlar zerine yapacam!" Tamam, harika! Ancak renci byk bir sorunla karlaacaktr: Fermuarn tarihesi hakknda nereden bilgi bulunur ki? Herhalde bu konu zerine fazla kaynak bulunmadn sylesem kimse armaz. Ve renciler kanlmaz bir ekilde benim ykmle karlarlar. Ortalama bir renci, benim hikayemi kesyaptr yntemiyle bilgisayarda kendi metnine ekler ve stne de kendi adn yazar. Aslnda bu rencilerin setii konunun olaanst bir tarihesi vardr, inanmas zor gelebilir ama ortaya knn ilk otuz yllk dneminde fermuar grm olan herkes, bu rnn ksa srede unutulacandan emindi. Evet, fermuar bir zamanlar kesin bir baarszlk olarak deerlendirilmiti. Peki bu byk icat nasl ortaya kt? Fermuarn patentinin, Whitcomb Judson isimli bir adam tarafndan, 29 Austos 1893'te alnd anlalyor. (Bu tarihi unutmayn, nmzdeki hafta yapacam snavda sorabilirim.) Judson, yaad srece yaklak otuz farkl patent alm Chica-go'lu bir makine mhendisiydi. Fermuar, hareket edebilen bir srg tarafndan mekanik olarak birletirilen bir dizi kancayd. Judson'n bu aleti sadece ayakkablar balamak amacyla yaptm sylemek gerek. Fermuarlarn bugn pek kullanlmad nadir alanlardan biri bu dorusu. Ayrca ismi de 'fermuar' deildi; ona basite 'balayc' deniyordu. (Aklda kalan bir isim deil mi?) Fermuarn (pardon balaycnn) tek bir sorunu oldu, baarl olamad. Sadece tutmamakla kalmad, kimse onu istemiyordu. Judson, yirmi milyon kiinin takip www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr. 60
etmesi beklenen 1893 Chicago Dnya Fuar'nda rnn sergilemeye karar verdi. Bu denli kalabalk bir kitle karsnda, byk kazan salamas kesindi. Peki ka tane satt? Yz bin? Bir milyon? Hayr, sadece yirmi tane. phesiz, emekliye ayrlmasna yetecek miktar bu deildi. Yirmi balaycnn tamam, ABD Posta Hizmetleri tarafndan posta uvallarn kapatmak zere satn alnmt. Daha sonra Judson'dan yeni balayclar sipari etmediklerine gre, onlarn da rnden memnun kalmadklarn varsayabiliriz herhalde. Kefinin onuncu yldnm itibaryla, bu zmbrty baarsz olmu dier keif ve projelerden ayran hibir ey yoktu. Bylece yzyln sonunda Judson btn enerjisini otomobiller zerinde almaya vermiti ve balaycnn tasarmnda da arada srada kimi ufak deiiklikler yapyordu. Fermuar onu hibir zaman zengin etmedi ama otomobil patentlerinden biri sayesinde olu milyonlarca dolar kazand. Judson'n son patentinin, balaycnn paralarn dorudan giysilere takmak fikrini sunduu anlalyor. irketi Evrensel Balayc (Universal Fastener) sonunda bir balayc retip satmaya balad. 1905 ylnda piyasaya srdkleri Gvenli balayc, gvenliden baka her eydi. Bir bayann biraz ne eilmesi balaycnn patlamasna yetiyordu. Ayrca bu balayclarn imalat da ok pahalya geliyordu ve retildikleri elik ykandnda paslanan trdendi, ster inann ister inanmayn, irket, her ykamadan nce balaycnn giysiden sklmesini tavsiye ediyordu! (Bir insan bu ie neden kalksn ki?) Bugn bizim iin ok kolay gzkebilir ama o zamanlar insanlar fermuar nasl kullanacaklarn da zemiyorlard. Balayclar, kullanma klavuzlaryla birlikte satlyordu! (Herhalde iinde 'Mahrem blgelerinizin dar tamadna emin olduktan sonra balaycy kapatn' gibi eyler yazyordu.) Evet, anlalan fermuar asla... Ama durun! Hepsi bu kadar olamaz. Fermuarlar her yerde kullanyoruz. yleyse efsane devam ediyor... 1906 ylnda, Gideon Sundback adl svire doumlu ve Almanya'da eitim grm bir mhendis irkette almaya balad. Sundback, endstri devi Westinghouse'da almak zere bir yl kadar nce Amerika'ya g etmiti. Daha sonra, batp kmakta olan balayc irketinde almak zere iini brakt. Eminim, 'Bir insan neden batmakta olan bir irkette almak iin bylesine salam bir ii brakr ki?' diye dnyorsunuzdur. Cevab, ak! Sundback, Evrensel Balayc'nn l?a tasarmcsnn kz Elvira Aronson'a ak olmutu.
61
Sundback'in Plako ad verilen ilk tasarm, 1908 ylnda piyasaya srld. Her ne kadar Judson'n son tasarmna gre ilerleme kaydedilmise de, yeni balayc da eski modelin birok sorununu tayordu. Zayf bir rnd ama yine de irketi ayakta tutmay baard. Sundback daha iyisinin yaplabileceinden emindi. 1917 ylnda, patentini ald paslanmaz balaycda, Judson'n orijinal modelinin sorunlu mekanik kancalar yer almyordu. lk olarak belirlenen Kancasz Kanca ismi, daha sonra Kancasz #2 balayc olarak deitirildi. (Kancasz #1 hibir zaman retime geemedi.) Modern fermuar bylece domu olduuna gre ykmz de burada bitti. Bitmemi olduunu biliyorsunuz, aada daha bir sr paragraf var! Durun biraz! irketin byk bir sorunu daha vard. Balaycnn sorunlar zlmt zlmesine ama hala kimse onu satn almak istemiyordu. irket yllar boyunca bu allmam aletin tantmn yapmaya alt ama bir trl sonuca ulaamadlar. Eski Gvenli ve Plako balayclarnn sorunlarn hala unutmam olan insanlar, bu rn yeniden denemek istemiyorlard. Kimileri de bu garip aletin yksek fiyatndan ekiniyordu. Gemii unutturmaya alan irket ismini deitirerek, Kancasz Balayc irketi adn ald. Fermuar ilk kez Birinci Dnya Sava srasnda dzgn bir ekilde kullanld. Ne w York'lu bir terzi olan Robert J. Ewig, zerinde Zip (Fermuar) markas bulunan fermuarl bir pilot yelei hazrlamt. Ancak, fermuar isminin yaygn kabul grmesi bu rnle gereklemedi. Ewig'in yelekleri tutmamt ama daha sonra tasarlad fermuarl para kuaklan, niformalarnda cep bulunmayan denizciler arasnda son derece popler oldu. Yaklak yirmi drt bin kemer satld ama savan bitmesiyle birlikte talep de sona erdi. 1919 ylnda, Locktite ttn kesesi ilk baarl fermuarl rn oldu. 1920'lerin ortasna gelindiinde, her yl yaklak iki yz bin adet retiliyordu. Balayc yava yava kullanm alann geniletmekteydi ama esasnda hala bir yenilik olarak kabul ediliyordu. cadnn zerinden otuz yl akn sre getikten sonra bile, yaygn bir kabul grd sylenemezdi. Bu durum 1921 ylnda deiecekti. Frederick H. Martin isimli bir B.F. Goodrich mhendisi, eitli denemeleri srasnda, balaycy Mistik Bot ad verilen bir ift lastik galoun zerine yerletirdi. irketin yneticisi, buna Fermuar (tandk geliyor mu?) adn verdi. Yalnz, tuhaf olan, Fermuar markasnn balaycya deil, botlara verilmi olmasyd. rn byk baar elde etti ve Kancasz irketi balayc talebini glkle karlad. 1920'lerin sonunda botlara ilgi kayboldu ama isim yerlemiti bir kez. 1920'de yaklak 110 bin olan yllk fermuar retimi, 1929'a gelindiinde 17 milyona ulamt. Tm dnya Byk Kriz'in penesinde kvranrken, Kancasz Balayc bymeye devam etti.
62
Elbette, tm iyi rnler gibi fermuarn da birok taklidi kt. Kancasz, srekli patent davalaryla urayordu. Ne yazk ki, fermuarn mkemmel eklini almas zor olmutu ama kopyalanmas ok kolayd. Piyasada ayakta durmaya alan Kancasz, 1928 ylnda Talon ismini benimsedi. Yorumlara gre, fermuarn gerek anlamda kabul edilmesi, Galler Prensi ve mstakbel ngiltere Kral Edward'n fermuarl giysileri benimsemesiyle olmutur. 1936'da tahttan ekildiinde dnya apnda sansasyon yaratmasyla, fermuarn poplaritesinin patlamas e zamanl gereklemitir. Halbuki, fermuarn baars yllar sren pazarlama ve tantm almalarndan kaynaklanmaktadr. Talon'un bymesi, fermuar yapmnda kullanlan bakr, inko ve nikelin ikinci Dnya Sava srasnda yeterli miktarda tedarik edilememesiyle sekteye urad. Sava sona erdiinde, Talon'un fermuar patentinin de geerlilii sona ermi ve irket dnya apnda ciddi bir rekabetle kar karya kalmtr. Yllar getike Talon'un piyasa pay da giderek azalmtr. Bu da bizi fermuarlarla ilgili en sk sorulan soruya getiriyor: "Fermuarmn zerindeki YKK harfleri ne anlama geliyor?" Cevab bulmak iin, Tadao Yashida isimli bir Japonun fermuar retmeye balad 1934 ylna gitmeliyiz. 1945 ylnda Tokyo'ya yaplan bir hava saldrs srasnda iyeri tamamen yok olan Yashida, kllerinden yeniden domay baarmt. 1948 ylnda fermuarlarna Yoshida Kogyo Kabushiki Kaisha'nn (bu aa yukar Yoshida Limited irketi anlamna geliyor) ksaltlm olan YKK ismini verdi. (Tabii bir K'yi atmlard ufack bir fermuar etiketinin zerine daha uzun bir isim smazd.) Talon'un retimini oktan am olan YKK, bugn dnyann en byk fermuar reticisi konumundadr. Fermuar sadece gardroplarmzn deil, kelime daarcmzn da nemli bir paras haline geldi. rnein, kendilerine sz verilmeden konuan rencilerime "Azn fermuarla" derim. Artk btn bir fermuar tarihinin fermuarn atmza gre, bu meselenin fermuarnn kapatldn varsayyorum.
63
NIKOLA TESLA
ONUN YANINDA THOMAS EDISON BLE APTAL KALIR
te size bir dev: Ansiklopedilerinizi kartrp aadaki sorularn yantlarm kontrol edin (cevaplar parantez iinde verilmitir): 1) Radyo'yu kim icat etti? (Marconi) 2) Rntgen makinesini kim icat etti? (Roentgen) 3) Triyot lambay kim icat etti? (De Forest) Hazr aratrmaya balamken, floresan ampuln, neon klarn, hz gstergelerini, otomobil kontak sistemini ve radar, elektron mikroskobu ve mikrodalga frnn esaslarn da kimin kefettiine bir bakn. Muhtemelen, yirminci yzyln balarnda dnyann en tannm bilim insanlarndan olan Nikola Tesla'dan bahsedildiine pek rastlamazsnz. Dorusu, bugn onun ismini duymu olan ok az insan vardr. Bunu saladklar iin Thomas Edison ve General Electric'teki ekibine ne kadar teekkr etsek azdr. Tesla, biroklarnca, drt yz kilometre mesafeden on bin adet ua yok edebilecek lmcl nlardan bahseden tuhaf biri olarak kabul edilmi ve edilmektedir. Yeryzn ikiye blebileceini bile iddia etmiti. On dokuzuncu yzyln sonlarnda, ses ve grntlerin hava yoluyla iletilebileceini iddia etmi ve Edison'a, DC (Doru Akm) elektrik sistemini alp mnasip bir yerine sokmasn sylemiti. ncilere kar olaand bir nefreti vard ve yannda alanlarn herhangi bir ekilde inci takmasn kesinlikle yasaklamt. En tuhaf da, yemeden nce yiyeceklerinin hacimlerini hesaplamasyd. Bir baka deyile, Tesla'nn bahsini duymu olan herkesin onu birinci snf bir kak olarak deerlendirmi olmas muhtemeldir. Ama baz eyler deiiyor. Hayatnn son ksmnda ortaya km btn olaand ynleri bir tarafa, Tesla bu blmn banda saydm her eyin ve ok daha fazlasnn mucididir. Ama bundan hi bahsedilmez. Etrafnza baktnzda karlaacanz, modern hayat modern yapan birok unsurdan bir ekilde o sorumludur. Hi phe yok ki, Nikola Tesla, Leonardo da Vinci'den beri yaam en byk dehadr. Peki kimdi bu deha?
64
Srp kkenli olan kk Nicky Tesla, 1856 ylnda, Hrvatistan'n Smiljan kentinde (o dnemin Avusturya-Macaristan mparatorluu snrlarnda) domutu. Olaand bir hafzas vard ve alt dilde konumay renmiti. Avusturya Teknik niversitesi'nde drt yl boyunca matematik, fizik ve mekanik eitimi ald. Ancak Tesla'y esas nemli yapan, elektrik hakkndaki stn kavrayyd. Elektriin hala emekleme an yaad bir dnemden bahsettiimizi unutmayn. Tesla 1884 ylnda Amerika'ya ilk geldiinde, Thomas Edison iin almaya balad. Edison, DC elektrik sistemiyle ilgili ciddi sorunlar yayordu. Tesla'ya, sistemdeki hatalar dzeltmesi karlnda byk paralar vermeyi vaad etti. Tesla, Edison'u yz bin dolarlk zarardan kurtard (bugnk karl milyonlarca dolar) ama Edison anlamann kendi stne den ksmn yerine getirmeyi reddetti. Tesla ii braknca, Edison'un ekibi onun dehasnn gn na kmasn engellemek iin byk abalar sarfetti. Tesla'nn bugn pek tannmamasnn balca sebebi budur. Tesla, elektrik iletimi iin daha iyi bir sistem kurdu -bugn hala evlerimizde kullandmz A (Alternatif Akm) sistemi. AC'nin DC sistemine gre byk avantajlar vard. Tesla'nn daha gelimi modellerini tasarlad transformatrleri (bunlar kefeden o deildi) kullanarak alternatif akm voltaj artrlabiliyor ve ince teller vastasyla uzak mesafelere aktarlabiliyordu. DC bunu baaramyordu nk her kilometre karede bir elektrik santrali bulunmas gerekiyor ve elektrik ancak ok kaln kablolarla iletilebiliyordu. Elbette, byle bir akm sisteminin ie yaramas ancak bu sistemle alacak ara gere varsa mmknd. Bu yzden, Tesla, evinizdeki hemen her alette kullanlan motorlar icad etti. Bu yle basit bir baar deildi; on dokuzuncu yzyl sonlarnda bilim insanlar, alternatif akm sistemine uygun motorlarn yaplamayacana, dolaysyla AC'nin kullanmnn tam bir vakit kayb olduuna kanaat getirmilerdi. Ne de olsa, bir akm saniyede altm defa yn deitirirse, motor ileri geri sallanmaktan hibir ie yaramayacakt. Tesla bu sorunu ksa srede zerek aksini ispatlad. A sistemi kulaktan kulaa yaylmaya balamt ve doal olarak George Westinghouse'un kulana da ulat. Tesla, Westinghouse ile imzalad anlamaya gre, satlan her A kilovat iin iki buuk dolar kazanacakt. Tesla, birdenbire, hayalini kurduu tm deneyleri yapmasna yetecek paraya sahip olmutu. Sanayi onlar 'icat etmeden' krk yl kadar nce, laboratuvarnda floresan lambalar kullanmaya balad. Dnya Fuarlar'nda ve benzeri sergilerde, cam tpleri alp eriterek, onlarla nl bilim insanlarnn isimlerini yazd; bugn her tarafta karmza kan neon klarnn ilk rnekleri. Tesla ayrca, Niagara
65
elaleleri'nde, dnyann ilk hidroelektrik santralini kurdu. Btn bunlara ek olarak, arabalar iin ilk hz gstergesinin patentini ald. Ancak, Edison DC sistemine ok fazla para yatrmt ve bu yzden General Electric, Tesla'nn her yeni kefini karalamak iin elinden geleni yapt. Edison, srekli olarak A elektriinin DC enerjisinden ok daha tehlikeli olduunu gstermeye abalad. Buna karlk olarak Tesla da kendi pazarlama kampanyasn yrtt. Chicago'daki (yirmi bir milyon insann katld) 1893 Dnya Fuar'nda, yksek frekansl A enerjisini kendi vcudundan geirerek ampullere iletip, A elektriinin ne kadar gvenli olduunu sergiledi. Bu sayede, kalabala zararsz elektrik imekleri gnderebilir hale geldi. Gzel numara! Tesla'ya denmesi gereken cret bir milyon dolar gemeye balaynca, Westinghouse maddi skntlarla karlat. Tesla, anlamann yrrlkte kalmas halinde Westinghouse'un ayakta kalamayacan anlamt ve alacakllarla kar karya gelmeyi de istemiyordu dorusu. Onun hayali herkesin A elektriini ucuz fiyatlarla kullanabilmesiydi. Bu yzden anlamay yrtp att! Dnyann ilk dolar milyarderi olmak yerine, patentlerinin tamam karlnda 216 bin dolar ald. 1898 ylnda, Madison Square Garden'da, ilk uzaktan kumandal maket gemiyi dnyaya tantt. Niyeti, bu icad uzaktan kumandal, insansz bir torpido olarak pazarlamakt ama Sava Bakanl buna kar kt. Ama siz btn uzaktan kumandal uaklar, arabalar, tekneler ve televizyonlar iin Tesla'ya teekkr edebilirsiniz. Tesla'nn en byk hayali, tm dnyaya bedava bir enerji kayna salamakt. 1900 ylnda, J.P. Morgan'n yatrd yz elli bin dolarlk sermayeyle, New York'un Long Island blgesinde, 'Kablosuz Yayn Sistemi' adn verdii kulenin inaatna balad. Bu yayn kulesinin amac, dnyann telefon ve telgraf alarn birletirmek; hatta grntlerin, borsa bilgilerinin ve meteoroloji haberlerinin dnyann her kesine iletilmesini salamakt. Ne yazk ki, bunun dnyaya bedava enerji salamak anlamna geldiini fark ettiinde, Morgan projeyi finanse etmekten vazgeti. Birok yoruma gre, ABD hkmeti, Alman casus denizaltlar tarafndan yn saptamada bir iaret olarak kullanlmasndan endie ettikleri kuleyi ykt. Gerekte ise, Morgan'n sermayesini geri ekmesinden sonra maddi sknt iine den Tesla, borlarn demek iin kuleyi dk fiyata satmt. Tm dnya onun kan teki olduunu dnyordu. Ne de olsa, ses, grnt ve elektriin iletilmesi o dnemlerde duyulmu ey deildi. Ancak dnyann bilmedii ey, Marconi'nin szde kefinden on yl kadar nce, Tesla'nn radyonun temelini oluturan ilkeleri gstermi olduuydu. Hatta, Tesla'nn ld 1943 ylnda, Yksek Mahkeme tarafndan, Tesla'nn daha www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr. 66
nceki tarifleri sebebiyle Marconi'nin patentlerinin geersiz saylmasna karar verildi. Buna ramen, radyonun mucidi olarak Tesla'nn ad gemez. (Not: Marconi'nin radyosu ses deil bir sinyal iletiyordu ve Tesla bunu yllar nce yapmt zaten.) Yaamnn son dneminde, Tesla'nn iddialar basn tarafndan abartlmaya balad. Tesla, Mars ve Vens'ten radyo sinyalleri aldn bildirmiti. Bugn biliyoruz ki o sinyalleri uzak yldzlardan alyordu ama o zamanlar evren hakknda ok az ey biliniyordu. Basn da onun 'ahlaksz' iddialaryla ortal ayaa kaldrd. Tesla, Manhattan'daki laboratuvarnda, elektrikli bir diyapazonun (Titretirilince ana seslerden birini veren U biiminde kk bir elik ara -.n.) iinde dnyay meydana getirdi. Buharl bir osilatrn (Radyoda elektrik titreimleri meydana getiren aygt -.n.) ayann altndaki zeminle ayn frekansta titremesini salad. Eski Memorez reklamlarnda Ella Fitzgerald'n sesiyle bardaklar krmas gibi. Sonu mu? evredeki btn mahalleleri etkileyen bir deprem! Binalar salland, svalar dkld ve pencereleri krld. Tesla, bu prensibin, teoride, Empire State binasn ykmak veya dnyay ortadan ikiye blmek iin de kullanlabileceini iddia etti. Yeryznn titreim frekanslarn, bilim bunlar onaylayabilecek dzeye gelmeden neredeyse altm yl nce belirlemiti. Yeryzn ikiye ayrmak gibi bir eyi denemediini de sanmayn. Yani, bir nevi. 1899 ylnda, Colorado Springs'teki laboratuvarnda, yeryzne enerji dalgalar gndermi ve bunlar da doal olarak kaynaklarna geri dnmlerdi. Ayn ilke bugnn gvenilir sismik deprem istasyonlarnn temelidir. Dalgalar geri geldiklerinde, daha fazla elektrik gnderdi. Sonu mu? Kaytlara gemi en byk insan yapm imek: Tam 40 metre! Hala knlamam bir rekor! Beraberinde oluan gk grlts otuz be kilometre teden bile duyulmutu. Laboratuvarn etrafndaki ayrn zerini tuhaf bir mavi alev kaplamt; tpk St. Elmo'nun Atei gibi. Ne yazk ki, yerel g ebekesinin tehizatn havaya uurmutu ve bu deneyi bir daha asla tekrarlayamad. Birinci Dnya Sava'nn balangcnda, hkmet umutsuz bir ekilde Alman denizaltlarm tespit edebilmenin yolunu aryordu, iyi bir yntem bulmas iin Thomas Edison grevlendirildi. Tesla, gemilerin tespit edilmesi iin enerji dalgalarnn kullanlmasn nerdi -yani bugnk radarlarn. Edison, Tesla'nn nerisini gln olarak niteledi ve dnya bu kefin yaplmas iin bir yirmi be yl daha beklemek zorunda kald.
67
Yaam boyu yaratcl iin dl ne mi oldu? Tesla'dan baka herkese verilen Edison Madalyas! Edison'dan iittii btn hakaretlerin stne gerek bir tokat. Daha nice anekdotlar aktarlabilir. Sektrn kendisini bilim literatrnden dlama abas (belli ki ok baarl olmular) yznden yirmi yl boyunca bir nevi srgn hayat yaad. Sermayesi olmad iin deneyemedii teorileri saysz defterin zerinde kald. Modern dnyay icat etmi olan adam, 7 Ocak 1943 tarihinde, 86 yandayken, neredeyse meteliksiz bir halde hayata gzlerini yumdu. Cenazesine iki binin zerinde insan katld. Tesla, yaad sre boyunca, yzden fazla patent almt. Srekli be parasz olmasayd Edison'un rekorunu da gee,bilir-di belki. Yaamnn son otuz yllk ksmnda, maddi imkanlar patent ilemlerinin ok azn karlamaya yetti. Tesla, Edison ve dneminin birok mucidinden farkl olarak, fikirlerine bilim tarihinde daha nce hi rastlanmam zgn bir dnrd. Ne yazk ki, dnya onun kadar yaratc insanlara hak ettikleri maddi takdiri veremiyor. Sadece bu fikirleri alp basit, kullanl rnlere eviren kiileri dllendiriyor. Bugnn bilim adamlar hala onun notlarn inceliyor. En baarl uzmanlarmz onun dnyaya yaylm teorilerini imdi anlyor. rnein, tasarlad dner alanl trbin motorun, modern aralarla birletirildiinde, bugne dek retilmi en yetkin motorlardan biri olduu anlalyor. Kriyojenik (Kriyojeni, derin soutmann e anlamlsdr -.n.) svlar ve elektrikle yapt deneyler, modern sper iletkenlerin temelini salamtr. Bir elektronun dk ykl paralarna iaret eden deneylerden bahsetmitir; yani, bilim adamlarnn 1977 ylnda nihayet kefettikleri, kuarklar! (Fizikte, temel paracklardan oluan bileen .n.) nanlr gibi deil! Belki tarihin, gerek bir dehayla karlatnda bunu anlayabilecei gnler de gelecektir.
68
BLM 4 HIMM...
69
GEORGE WASHINGTON
O ASLINDA ABD'NN DOKUZUNCU BAKANIYDI!
Hemen yant verin: ABD'nin ilk bakan kimdi? Eminim birounuzun aklna George Washington 'un ismi geliyordur. Ne de olsa, akla baka isim gelmiyor. Ama derslerde okuduunuz tarih kitaplarn bir gznzn nne getirin. ABD, bamszln 1776 ylnda ilan etti. Washington ise 30 Nisan 1789 tarihine kadar baa gemedi. Peki ilk yllarnda bu gen lkeyi kim ynetiyordu? Tabii ki, ilk sekiz Amerikan bakan. ABD'nin ilk bakannn ismi John Hanson'd. "John kim?" dediinizi duyar gibiyim. John Hanson, yani Amerika Birleik Devletleri'nin ilk bakan. Adamcazn ismini ansiklopedilerde aramayn bouna. Belki ok ksaca deinilen bir iki satr bulabilirsiniz ama o da ok anslysanz. Bu adamn yaam hakknda ok az ey yazld. Hanson, ismi tarihin sayfalan arasnda kaybolmu o byk adamlardan biriydi. Yeni lkenin gerek kurulu tarihi, Konfederasyon Hkmleri'nin kabul edildii l Mart 1781 tarihiydi. Bu belge Kongre'ye ilk kez 11 Haziran 1776 tarihinde nerilmise de, 15 Kasm 1 777 'ye dek zerinde mutabakata varlamad. Maryland eyaleti imzalamaya yanamyordu, nk ncelikle Virginia ve New York'un, bat topraklarndan ekilmesini istiyorlard. (Maryland, geni topraklara sahip bu eyaletlerin yeni hkmette fazla g sahibi olmalarndan ekiniyordu.) 1781 ylnda hkmler imzalannca, lkeyi ynetmek iin bir bakana ihtiya duyuldu. George Washington'un da yesi olduu Kongre'de oy birliiyle John Hanson seildi. Zaten dier olas adaylar ona kar yarmay istememilerdi, nk Hanson devrimin en nemli ve Kongre'nin son derece gl isimlerinden biriydi. George Washington, Hanson'a yazd bir mektupta, "Birleik Devletler'in en nemli mevkiine atanm olma baarnzdan dolay sizi tebrik ederim" demiti. ilk bakan olarak Hanson'n ii olduka zordu. Daha nce kimse bakanlk yapmam olduundan, yetkileri tam olarak belirlenmemiti. Dolaysyla yapacaklar, daha sonraki bakanlar iin yol gsterici olacakt. Ynetime gemesi ile Bamszlk Sava'nn sona ermesi neredeyse e zamanl olmutu. Dolaysyla, askerler para talep ediyordu. Beklenecei zere, bylesine uzun bir savan ardndan deme yapmak iin yeterli kaynak yoktu. Btn www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr. 70
Kongre yeleri uzaklanca, Hanson hkmeti tek bana idare etmek zorunda kalmt. Bir ekilde askerleri sakinletirmeyi baard ve lkede birlii salad. Eer baarsz olsayd, hkmet derhal derdi ve herkes bir kral ya da kralienin nnde eilmek zorunda kalabilirdi. Hanson bakan olarak, btn yabanc birliklerin Amerikan topraklarn bayraklaryla birlikte terk etmelerini emretti. Bu olduka cesur bir hareketti nk Kolomb'un zamanndan beri birok Avrupa lkesi, Amerika'ya kazk akmt. Hanson, Byk Mhr uygulamasn da yerletirdi. O gnden beri btn bakanlarn resmi belgelerde bu mhr kullanmalar zorunludur. Bakan Hanson ayrca ilk Hazine ve Dileri Bakanlklarn kurdu, ilk sava bakann atad. Son olarak, "Bir sonraki Kasm aynn 28. gn, Tanrya kran duygularnn sunulaca dinsel trenler gerekletirileceini" ilan etti. Bu kran Gn meselesi size bir eyleri artryor mu? Konfederasyon Hkmleri, bir bakann, yllk dnemlerin sadece bir yl boyunca grevde kalmasna msaade ediyordu. Bu yzden, Hanson'n ksa srede ok i baardn syleyebiliriz. Washington'un baa gemesine kadar yedi bakan daha seildi: Elias Boudinot (1782-83), Thomas Mifflin (1783-84), Richard Henry Lee (1784-85), John Hancock (1785-86), Nathan Gorman (1786-87), Arthur St. Clair (1787-88) ve Cyrus Griffn (1788-89). Peki sorun neydi? Neden ABD'nin ilk sekiz bakanndan hi sz edilmiyor? ok basit: Konfederasyon Hkmleri pek ie yaramyordu. Eyaletlerin elinde ok fazla g vard ve hibir kararn zerinde mutabakata varlamyordu. Yeni bir doktrine ihtiya duyuluyordu; Anayasa olarak bildiimiz eye. Ve bu da bizi en son anlamazla getiriyor. Yllar boyunca, bu hikayenin iinde kullandm resmin yanl olduuna dair birok itiraz aldm. Resimdeki adam beyazd ve birok kii John Hanson'n aslnda siyah olduunu sylyordu. Hatta kimi zamanlar, ABD'nin ilk bakannn Afrika kkenli olduunu gizlemeye alan bir tezgahn paras olmakla sulandm. Bu tartmann varaca sonu aslnda olduka ak. John Hanson adnda iki ayr adam vard.
71
Bakan olarak grev yapm adam, 13 Nisan 1721 tarihinde Maryland'de, Mulberry Grove'da domu ve 15 Kasm 1783'te lmt. 'Bassa Blgesinden bir senatr' olmas dnda, ikinci John Hanson'a dair ok az ey biliniyor. Kendisi, bir ekilde, ABD'nin Afrika kkenli Amerikallar Liberya'ya yerletirilme abalarnda rol oynam. Kongre Ktphanesi'nin Internet sitesinde yer alan ve '1856 ile 1860 yllar arasnda' ekilmi olduu sanlan fotoraf, kesinlikle bir siyah adama ait. Basit bir matematik ilemi yaparak bu resmin ilk bakana ait olamayacan anlayabilirsiniz. Amerika'nn ilk bakan olarak hizmet vermi zat, fotoraf teknolojisinin 1939 ylnda ortaya kmasndan elli alt yl nce lmt. Bu yzden ona ait herhangi bir fotorafn bulunmas mmkn deil. Kiisel olarak, ilk ABD Bakan'nn siyah bir adam olmas beni ok mutlu ederdi. Bu harika ama ne yazk ki uydurma bir hikaye.
72
MPARATOR I. NORTON ABD'NN LK VE TEK MPARATORU
Evet, bal doru okudunuz. Bir ara Amerika Birleik Devletleri'nin bir imparatoru vard. Hkmdarl sresince, ilk ve tek imparator I. Norton olarak anld. Politik liderleri halkn setii bir lkede byle bir eyin gereklemi olmas insann kafasn kartrsa da, bu hikaye btnyle gerek. Daha fazlasn renmek iin okumaya devam edin. Birok kral, kralie, prens ve prensesten farkl olarak, mparator Norton bir kraliyet ailesinin ferdi olarak domu deildi. O da bizler gibi sradan biriydi. Doum kaytlar bulunamam olsa da, Joshua Abraham Norton, 1818 ylnda Londra'da yaayan bir Musevi ailenin ocuu olarak dnyaya gelmiti. Norton iki yana geldiinde, pl prty toplayp ailecek Gney Afrika'da-ki mit Burnu'na tandlar. Norton'n yolu 1849 ylnda bir ekilde San Francisco'ya dt. California'da Altna Hcum yllaryd ve Norton da madencilere ara gere satarak kendi payn almaya kararlyd. 1853 ylna gelindiinde servetinin, ticaret ve arazi anlamalar sonucunda, eyrek milyon dolara ulat tahmin ediliyor. Bugnn standartlaryla bile zengin bir adamd. Btn bu srete, in'de byk bir ktlk ba gstermi ve lkedeki pirin ihracat durdurulmutu. San Fransisco'da pirincin kilo fiyat sekiz sentten yetmi iki sente ykselmiti. Bu srada Norton hayatn deitirecek kelimeleri duydu: Yz bin kilo pirin tayan bir gemi Peru'dan Amerika'ya gelmekteydi. Ne yapmas gerektiini biliyordu; btn pirinci alacak ve piyasay kontrol edecekti. Pirincin fiyat tavana vuracak ve Norton da byk kar kaldracakt. Fakat, 22 Aralk 1852'de ansn deneyen Norton, kaybetti. lerleyen haftalarda, Peru pirinciyle dolu gemiler arka arkaya lkeye gelmeye devam etti ve pirincin fiyat aniden dt. Borca batan Norton 1858 ylnda iflasn aklad. Evet, Joshua A. Norton meteliksizdi. flasn takip eden aylarda, Norton ortalktan kayboldu. Ancak her ey 17 Eyll 1859 tarihinde deiecekti. ABD, ilk imparatorunu tahta karmak zereydi. Joshua A. Norton, San Francisco'daki Evening Bulletin gazetesine, elinde u bildiriyle geldi:
ABD vatandalarnn byk ksmnn srarl talepleri sonucunda, gemite mit Burnu Algoa Krfezi'nde yaam, son dokuz yl on aydr da California eyaletinin San Francisco kentinde yaayan, ben, Joshua Norton, kendimi ABD imparatoru ilan ediyor ve ahsma verilmi yetki uyarnca, tm eyalet yetkililerinin, lkemizin mcadele ettii ktlklerin dzeltilmesi ve gerek ierde gerek
www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr. 73
darda istikrar ve btnlmze gven duyulmasn salamak amacyla mevcut kanunlarda yaplacak deiiklikleri belirlemek iin, nmzdeki ubat aynn birinci gnnde bu ehrin Mzik Salonu'nda bir araya gelmelerini emrediyorum. I, Norton ABD imparatoru
Norton'n iddialar, gazetenin editr Deacon Fitch'i ok elendirdii iin gazetede yaymland ve insanlarn ilgisini hemen ekti. Kimse onun ABD'nin imparatoru olduuna inanmyordu ama oyuna itirak etmekte saknca grmediler. niformas, eski bir asker montu ile postallardan oluuyordu. Buna tyl bir apka, kl ve eitli imparatorluk apoletlerini ekleyince, aln size gerek bir imparator,
mp (yaknlar, tabii ki kendimden bahsediyorum, ona byle hitap ederdi) San Francisco sokaklarnda gururla yrd. Bu gezintileri srasnda, dnyay dertlerinden kurtarmaya karar verdi. Srekli emirler veriyordu. rnein, lke Sava'n eiine geldii iin, Kuzey eyaletlerinin federatif birliini lavetti. Halk vergilerin yksekliinden ikayet ederse, vergilerin drlmesini emrediyordu. (Bugn yaam olmasn istemez miydiniz?)
Gazeteler onun bildirilerini yaynlamak iin birbirleriyle yanyordu. Bunun iin de geerli bir sebepleri vard: Bu bildiriler sayesinde daha ok gazete satyorlard. Tirajlarn artrmak istediklerinde, yeni Norton bildirileri uydurmalar yetiyordu. dnyas da mp'n varlndan faydalanmay bildi. Daha ok giysi satmak isteyen, maazasnn camna (gerek olsa da olmasa da) imparator Norton' giydirdiini yazyordu. Restoranna daha ok mteri ekmek isteyenler, imparatorun da orada yemek yediini sylyordu. Durumu anlamsnzdr. Btn bunlar, Amerika'nn dou kysnda kullanlan uydurma 'George Washington Burada Uyudu' ibarelerini hatrlatyor. mparator hakknda sylenenler ksa srede kulaktan kulaa yayld. ehri ziyaret edenler mp'n biblolarn, kartpostallarn ve dier hediyelik eyalarn alyorlard. Evet, kendisi ehrin ilk turist tuzana dnmt. Birok hkmdardan farkl olarak, imparator Norton halkyla yakn temas kurmak iin elinden geleni yapyordu. Tm tren ve toplantlara katld. Eyalet meclisinde kendisine ayrlm geni, kuma kapl bir koltuk vard. Hibir zaman zel ofrl at arabalar olmad. Bunun yerine yrr veya bisikletine binerdi. Polis memurlarnn grevlerini yaptklarndan emin olmak iin sokaklar teftie kard, yi eyler yapan insanlar grdnde, onlara unvanlar verirdi. Sradan halka bahettii unvanlara ocuklarn ilgisi bykt. Onun peinden dolap pleri toplar, iyilikler yapar ve bir gnlne de olsa kral veya kralie unvann
74
almay umarlard. Bazlar, 'bir gnlk kral' deyiinin buradan kaynaklandn dnr. imparator Norton, birok hkmdarnki gibi bir servete sahip deildi. Ancak, masraflar da pek azd. Hibir restoran kendisinden para almyordu. Her tiyatro gsterisinin al gecesinde, mparator ve iki kpei Lazarus ile Bummer iin koltuk ayrtlm oluyordu. Bir zamanlar yesi olduu Mason Locas, kk dairesinin kirasn dyordu. niformasnn maliyetini ehir stlenmi gibiydi. Para iin, Norton kendi imparatorluk hisse senetlerini piyasaya srd. Bunlarn fiyatlar elli sent ile iki dolar arasnda deiiyordu. Bu evraklar, Cuddy & Hughes matbaaclk irketi basyordu. Her senet hamiline, itibar ve vadesi geldiinde yzde 7 orannda kar getiriyordu, yani 1880 ylnda. Senetlerin gerek bir deeri olmadna gre, yaplabilecek en iyi ey onlar 1900 ylnda demesi yaplacak yeni bir senete evirmekti. Bugn olduka zor bulunan bu senetler, son derece kymetlidirler. En iyi imparatorlar bile sonsuza dek yaayamazlar. mparator Norton, 8 Ocak 1880 tarihinde ld. New York Times'ta, "California ve DuPont caddelerinin kesinde yere ylp ld" yazd. Bir bilim konferansna gitmekteydi. mparator Norton'in cenazesine otuz bin kiinin katld yazld. Kalabal kontrol etmek zere polise ihtiya duyuldu. ehrin mason mezarlna gmld. 1934 ylnda, Colma'daki Woodlawn mezarlna nakledilmesi gerekti. lmnden elli drt yl sonra, hala San Francisco halk tarafndan hatrlanyordu. ehirdeki tm bayraklar yarya indirildi ve iyerleri onun erefine kaplarn kapattlar. Dzenlenen trene yaklak altm bin kii katld ve askeri tren de gerekletirildi. Yeni granit mezar tann zerinde "/. Norton, ABD mparatoru, Meksika'nn Hamisi, Joshua A. Norton, 1819-1880" yazyordu. Norton'n akl sal ok kii tarafndan tartld. Gerekten imparator olduuna inanyor muydu? Yoksa herkesi kandrp, buna inanmalarn m salamt? Akl banda olsun veya olmasn, modern politikaclarn iyi ett etmesi gereken bir rnek tekil ettii kesin. imparator Norton'n lmyle ABD'de kralln sona erdiini sanmayn. Arkadam Kelly de kendisinin Prenses Kelly olduunu ilan etti. Ltfen ondan bu unvanla bahsedin ve tm paranz ile mcevherlerinizi ona gndermekten ekinmeyin.
75
NVERSTE N BRKA KURU

BRKA SENTE NVERSTE ETM
niversite eitiminin ok pahal bir yatrm olduu sr deil. Aileler ve renciler, yllar boyunca o kahrolas renci kredilerini geri demekle uramay gze alyorlar, Ama durun! Daha iyi bir yol var. Kafanz kullann. nce sorun (para yokluu) ve olas bir zm (zgnm, Bili Gates tarafndan evlat edinilmek geerli bir zm yolu deil) zerine odaklann. Mike Hayes adnda biri, paraszlk sorunu zerine odakland ve bunu zmek iin inanlmaz bir yntem buldu. 1987 ylna geri dnelim. Mike, Illinois niversitesi kimya blmnde birinci snf rencisiydi. Dier renciler gibi o da eitim giderlerini nasl karlayacan dnp duruyordu -drt yl iin 28 bin dolar gibi bir rakama ulaacan tahmin ediyordu bu masraflarn. Ve beyninde bir imek akt.
Chicago Tribne' de ke yazar olan Bob Greene'e mektup yazarak yardm istedi. Talebi ok basitti: Bob, milyonlarca okurundan, Mike'in niversite eitimine katkda bulunmalar iin birer sent isteyecekti.
Biliyorum, kulaa ok sama geliyor. Ama sonuta, bir sent nedir ki? Etrafnza yle bir bakarsanz muhakkak unutulmu bir sente rastlarsnz. Belki koltuun minderleri arasnda. Belki yatan altnda. Belki ceketinizin cebinde. ou insan, kaldrma dm bir senti eilip almaya tenezzl etmez bile. Bob Greene, Mike'n lgn planna itirak etmeye karar verdi ve duyuruyu 6 Eyll 1987 tarihli gazetede yaymlad. Tabii bir sent istemek kolay ama insanlarn o bir senti gndermelerini salamak bambaka bir ey. Ne de olsa toplumumuz koca bir tembeller ordusu. Eminim ki birok kii makaleyi okuduktan sonra glp gemitir. Baka bir ayrnt daha sz konusu. Bir senti postayla gndermek de bedava deil. O zamanlar, birinci snf bir zarfla posta creti 22 sentti. Bir baka deyile, bir sentlik banz size neredeyse bir eyreklie mal olacakt.
76
Bu plann ie yaramas elbette mmkn deildi. Mike'n ihtiyac olan miktar ar bykt. Bir dnn: 28 bin dolar, 2.8 milyon sente tekabl ediyordu. Bu haddinden fazla bozukluk demekti. Makalenin ardndan, mektuplar yamaya balad. Hepsi de Mike'n Illinois'deki evine 'Mike in Bolca Sent' balyla geliyordu. Bir ksm ikayet mektuplaryd, insanlar, Mike'n byle bir paray talep etme hakk bulunmadn dnyorlard. Orta snf mensubu, ortalama bir beyaz erkekti; ona gelene kadar bu paraya ihtiyac olan nice insan vard. Ama sonuta, kimse kimseyi Mike'a para balamak konusunda zorlamyordu. Bir ayn sonunda, Bob Greene yeni bir makale yazd. O ana kadar, 'Mike iin Bolca Sent' fonuna yaklak yetmi bin ba yaplmt. Balarn miktar bir sent ile yz dolarlk ekler arasnda deiiyordu. Zarf bana ortalama otuz drt sent ediyordu. Bir baka deyile, Mike yaklak 23 bin dolar biriktirmiti. Amacna ulamasna sadece 5.000 dolar kalmt. Zarflarn yzde 95'inden, parayla birlikte bir de mektup kmt. Birinde yle yazyordu: "Yetmi alt yandaym, ite sana bir sent. Ama bunu uyuturucu almak iin kullanacak olursan, umarm stne bir yldrm der de lrsn." Debra Sue Maffett'n (1983 Amerika Gzeli) gnderdii mektubun zerinde ise "Sevgilerimle" yazyordu ve iinde yirmi be pce evrilebilecek bir ek vard. Mike sonunda 28 bin dolarn ve gda bilimi diplomasn ald. Fazladan ne kadar para gnderilmi olduunu kimse bilmiyor ama Mike bunlarla bir eitim bursu fonu kurmay kabul etti. Bu planla ilgili vergi dairesinin ne dndn merak etmekten kendimi alkoyamyorum. Eminim, gelecekte byle bir durum yaanrsa btn paray devletin almasn salayacak yasal dzenlemeleri yapmlardr.
77
FU-GO
KNC DNYA SAVAI'NIN EN TUHAF SLAHI
Buna inanmakta glk ekebilirsiniz ama ilk ktalararas bombalama operasyonu Amerika Birleik Devletleri'ne kar dzenlenmi ve baaryla da uygulanmtr. imdi hafza kaytlarmzda bir yolculua kalm. kinci Dnya Sava hakknda tm bildiklerinizi aklnza getirin. Bu saldrlan bir yere koyabiliyor musunuz? Acaba Japon kamikazeleri mi saldrmt? Hayr, onlar Amerikan gemilerine saldrdlar, topraklarna deil. Japonlarn, Kaitan isimli, benzer bir kamikaze denizalt program da vard. Kakan ile ABD ky eridine saldrmlard. Ama bu ktalararas bir saldn olarak deerlendirilemez. Almanlar olabilir mi? Hayr, onlar da Amerika'ya hi dokunmamlard. Bahsettiimiz, Japon Fu-Go program. (Belki blm bal gznzden kamtr diye sylyorum.) Fu-Go plan, bugne dek gereklemi en gizemli ve benzersiz askeri bombalama saldrlarndan biridir. kinci Dnya Sava srasnda, Amerika ktasnn ulaamayacaklar kadar uzakta olduunu ve bu yzden savan tahribatndan etkilenmediini ksa srede fark eden Japonlar, Pasifik Okyanusu'nu ap ABD'yi bombalayacak kattan balonlar yaptlar. tiraf etmeliyim ki, bu hikayeyi ilk duyduumda biraz kafam karmt. Japonya ve balonlar bana hemen origamiyi artryordu. Bilirsiniz, u ilkokulda yaptmz kattan kk oyuncaklar. Birilerinin nasl olup da ufack bir kat balonun Pasifik'i geerek Amerika'ya zarar vermesini beklediini tasavvur edememitim. Amma da yanlmm! Kafamda canlandrdm bu minik balonlarn aplan yaklak on metreydi ve ileri de hidrojen gazyla doluydu. Her balon iin, Amerikan sumana benzeyen, Kozo allndan yaplma ok ince bir tr kat kullanlyor ve alt yzn zerinde kat paras, Konnyakunori adl -bir tr Japon patatesinden imal edilen- yaptrc ile birletiriliyordu. Balonlar suya dayankl hale getirmek iin, sk durun, mayalanm yeil persimmon (abanozgiller familyasndan, yaprak dkmeyen ve dayankl bir tropik aa -.n.) suyu kullanlyordu. Bu balonlarn yaplmas yle kolay bir i deildi. Denemeler yaklak iki yl boyunca devam etti ve harekete geilene kadar dokuz milyon yen de para harcand. (Sava ncesi dnemde bu rakam iki milyon Amerikan dolarna edeerdi.) Her balonun maliyeti on bin yenin biraz altndayd. Balonlarn www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr. 78
imalatnda binlerce Japon vatanda grev almt ama hibirine ne iin altklar aklanmad. gcnn nemli ksmn, enerjilerini sava abalarna ynlendirebilmeleri iin okuldan erken braklan ocuklar oluturuyordu. Balonlar, on ila on iki kilometre ykseklie kacak ve yukarda altm be ila yetmi saat kadar kalabilecek ekilde tasarlanmt. Bu ykseklikte (dnyann geri kalannn o dnemlerde bilmedii) jet akm sayesinde, saatte 160-300 kilometre hzla ABD'ye ilerleyeceklerdi. Dorusu plan olduka ustaca hazrlanmt. Her balon, be veya alt adet yangn bombas ile bir konvansiyonel silah tayordu. Denge iin, her balonda, saylan otuzu bulan kiloluk kum torbalar vard. Balon dokuz kilometre yksekliin altna her dtnde, bir kadranl barometre tetii tarafndan kum torbalar birer birer braklyordu. Kum torbalar bittiinde balonun da ABD zerine varm olaca ve gemideki bataryann ateleyecei fnyelerle bombalarn braklaca hesaplanmt. Son olarak, bir imha sistemi ile balonun varlna dair her trl kant yok edilecekti. En azndan, teoride ilerin bu ekilde yrmesi gerekiyordu. Gerekler ise tamamen farklyd. lk balonlar, 1944 Haziran'nda havalandlar ve bir tanesi bile Pasifik'i geemedi. Tm balonlara yerletirilmi radyo vericileri sayesinde yetkililer gzergah takip edebiliyorlard. Japonlar mecburen taslaklarn bana bir kez daha oturdular. Yeni bir tasarm, 1944 Ekim'inde tamamlanmt. On be bin balon hazrlanmas planlandysa da, sonuta sadece on bin adet balon imal edildi ve bunlarn ancak dokuz bin yz tanesi yola kabildi. Yeni balonlar 3 Kasm 1944 tarihinde yola ktlar, ki gn sonra, yani 4 Kasm'da, California sahilinin yz kilometre kadar anda den ilk balonun haberi geldi. (Hayr, matematiim zayf deil; Uluslararas Zaman izelgesi'ne gre, iki gnlk bir saat fark sz konusu.) Bu balon sadece radyo tehizat tad ve yolundan km bir meteoroloji balonu zannedildii iin dikkat ekmedi. Sonraki ay boyunca, eitli balon paralan farkl mekanlarda tespit edildike, aratrmaclar silah zmeye baladlar. ABD hkmeti, bu balonlarn pek bir tehlike tekil etmediklerini saptamt. nk ciddi tahribata yol aabilecek lde patlayc tayamyorlard. Hkmeti asl endielendiren, bu balonlarn veba ya da arbon gibi biyolojik virslerle yklenip ktann nemli ksmna etki etmeleriydi. Ayrca, halkn bu silahtan haberdar olunca verecei tepki de kayg uyandryordu. Panik, bombalarn sebep olabilecei her trl tehlikeden daha byk olabilirdi.
79
1944 yl Aralk aynn son gnlerinde, Thermopolis'te (Wyoming) tespit edilen bir balon basnda yer ald. Bu hikayeyi gizli tutmalar gerektiini anlayan ABD hkmeti, gazete yneticilerinden ve radyo yaynclarndan, Japon balonlar hakknda haber yapmamalarn istedi. Balonlarn az da olsa basan salad haberi yayld takdirde, Japonlar daha fazlasn gnderebilirdi. Medya, artc bir ekilde ibirlii yapt ve Japonlar, sava sona erene kadar, balonlardan bir tekinin bile bu lkeye ulatm renemediler. (Amerikan vatandatan da yle bu balonlar, UFO grdn syleyenlerin saysnda yaanan arttan da sorumluydu.) Balonlardan toplanan kum rnekleri, inceleme iin Amerikan Jeoloji Aratrmalar'na gnderildi. Balonlarn denizden havaland varsaylyordu. Ancak, birka ay sonra tamamlanan raporda, ncelikle talam kantlara dayanarak, Japonya'da balonlarn havaland iki blge tespit edildi. Youn bombardmanla, Japonya'nn balonlar imal etme ve havalandrma imkanlar byk lde yok edildi. Japon komuta zinciri de balonlarn ABD'ye ulaamadn dnd iin, bu tesislerin onarmyla uralmad ve proje, 1945 yl Nisan aynda durduruldu. Peki, bu bombalar ne kadar hasara sebep olmulard? Dorusu, pek az. Japonlar, Amerika'nn Bat kysnn geni ormanlarla kapl olduunu zannediyorlard. Orman yangnlar balattklar takdirde, halkn panie kaplmasn salayabileceklerini sanmlard. Ancak, Japonlar byk bir hata yapmlard; balonlarn hemen hepsi k mevsiminde gnderilmiti ve yamur yaarken hibir ey yle kolayca yanmazd. Ne yazk ki, 5 Mays 1945 tarihinde (yani, projeden vazgeilmesinin ardndan) Fu-Go bombalan alt kiinin lmne yol at. Bir rahip ile kars, bir grup ocuu Oregon'daki Bly yaknnda bulunan Gearhart Da'na piknie gtrmeye karar vermilerdi. Peder Archie Mitchell arabay park ettii srada, ocuklardan biri metal bir nesneye takld. ocuklar bu nesneyi hareket ettirmeye alnca bir patlama meydana geldi. Elsie Mitchell ile yalar 11 ile 13 arasnda deien be ocuk orada ldler, ikinci Dnya Sava boyunca, ABD'nin kendi topranda bilinen tek saldr sonucu lm vakalar bunlar oldu. 1950 ylnda blgeye bir ant dikildi. Bronz plaketin zerinde "5 Mays 1945 tarihinde, Japon bombas sebebiyle lenlerin
ansna adanmtr. kinci Dnya Sava boyunca, Amerika ktasnda bir dman saldrs sonucu can kayb meydana gelen tek nokta burasdr" yazyordu.
Bu hikayenin finalinde yaanan beklenmedik bir gelime, bir baka balonun, Dou Washington blgesindeki Hanford Mhendislik'in elektriini ksa bir sre iin kesmi olmasdr. Buras, ilerde Japonya'ya atlacak atom bombalan iin uranyum reten bir atom enerjisi santraliydi. Jeneratrler devreye girdi ama retimde gnlk bir aksama oldu ve bu da Manhattan Projesi'nde ufak bir gecikmeye yol at. Soutma sistemi tamamen devre d kalsayd nasl bir nkleer felaket yaanrd, dnn. ernobil'i hatrlyor musunuz? www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr. 80
Kuzey Amerika'ya yaklak bin Fu-Go balonunun ulat tahmin ediliyor. Bunlardan sadece 285'i tespit edildi. Kuzeyde Alaska, gneyde ise Meksika'ya kadar bu balonlara rastland. Balonlarn ou Pasifik sahiline yakn noktalarda grldyse de, iki tanesi Michigan'a kadar ulatlar. Fu-Go projesinin baarl olmad ortada. Balon saldrsn hazrlamak iin Japonlarn harcad aba, verilen zarardan ok daha bykt. Yine de, eer balonlar California'ya scak ve kuru yaz mevsimi srasnda gnderilselerdi, byk bir tahribata yol amalar muhtemeldi. Daha da kts, bu balonlara biyolojik veya kimyasal silahlar da yerletirilmi olabilirdi. Buna cesaret edememilerdi, nk Amerika'nn da ayn ekilde yant vermesinden korkuyorlard. Belki de, tek bir sava ua ina etmek iin milyarlarca dolar harcamaktan vazgemeli ve daha ucuz seenekler aramalyz. Bir dnn: Nkleer silahlarmz yerine milyarlarca gaz dolu balon yapabiliriz! Fazla bir ey yapmalar da gerekmez; saylar bile yeterli tehdidi oluturur.
81
YARASA BOMBALARI
BR BAKA OK GZL SLAH
Amerika Birleik Devletleri'nin, Japon ehirleri Hiroshima ve Nagasaki'ye atom bombas atmasnn ardndan kinci Dnya Sava'nn ksa bir srede sona erdiini biliyorsunuzdur. Geenlerde, Amerika'nn o dnemde zerinde alt alternatif bir silahtan haberdar oldum. Bu silah, nkleer silahlarn sebep olduu can kaybna da yol amadan Japonlarn boyun emesini salayabilecekti. Yarasalardan bahsediyorum. Canl, nefes alan, memeli yarasalardan. Sizi gremesem de kafanzn kartndan eminim. Sava kazanmak iin yarasalar kullanma fikri, Lytle S. Adams adl Pennsylvanial bir di doktorunun parlak buluuydu. Anlayacanz, Doktor Adams bo zamanlarn bir tr mucit olarak deerlendirirdi. En baarl icadnn sava kazanmakla hibir ilgisi yoktu. 1930'larda tasarlad hava posta sistemi, uaklarn postay teslim almak iin yere inmesini gereksiz klmt. Orta Richard du Pont ile birlikte kurduklar Tri-State Havaclk irketi, Federal Express'in 1930'lardaki karlyd. Yllar iinde, Tri-State Havaclk birok isim deiiklii geirdi. Sonunda da ismini muhtemelen duymu olduunuz dev bir kurulua dnt: US Airways. Bir alaklk olarak tarihe gemi olan 7 Aralk 1941 tarihinde, New Mexico'daki Carlsbad Maaralar'n ziyaretten dnen Adams, Japonlarn Pearl Harbor' bombaladn arabasnda rendi. Doktorun beynindeki sinirler derhal atelendi. Tutukluk yapt demek daha doru olur aslnda. Aklna, Carlsbad Maaralar'ndaki milyonlarca yarasa gelen doktor, sava bu ekilde kazanabilecekleri sonucuna vard. Btn bunlar kulaa ne kadar sama gelse de, Doktor Adams'n kafasnda her ey yerine oturmutu. nerdii ey, esas olarak, bir milyonun zerinde yarasann zerlerinde yangn bombalaryla afak vakti bir uaktan Japonya zerine braklmasyd. Uutan nce sakinletirilen yarasalar, yar k uykusu haline sokulacakt. Uak hedefin stne geldiinde yarasalar braklacak ve derken kendilerine gelen yarasalar her tarafa umaya balayacaklard. Gece yaratklar olduklar iin, kolayca yanabilen Japon binalarnda bulduklar her delie gireceklerdi. Yaklak on be dakika sonra, zaman ayarl bombalar ehrin drt bir yannda binlerce yangn balatacakt. Hibir ehir byle bir felakete kar hazrlkl olamayaca iin, 'yarasa bombardmanna' maruz kalan her ehir alevlere teslim olacakt. Peki, aklnza byle lgnca bir plan gelse ne yapardnz? Herhalde pek bir ey deil. Ancak, Adams'n tandklar vard. Ayn zamanda havayoluyla posta www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr. 82
sisteminin sahibiydi ve o sralarda ABD'nin First Lady'si Eleanor Roosevelt'e birok seyahatinde elik etmiti. Bu da Doktor Adams', Bakan'a yaklatryordu. FDR (Franklin Delano Roosevelt) koordinasyon danmanna yazd bir notta "Bu adam deli deil" demiti. "Kulaa ne kadar olanaksz gelse de nerisini dnmeye deer." FDR'nin desteiyle -buna destek demek doru olursa- yarasa bombas projesi, Ulusal Savunma Aratrmalar Komitesi ve Hava Kuvvetleri'ne gnderildi. Bomba tamaya uygun birok tr yarasa vard ama saylan bu projeyi yrtmek iin yeterli deildi. Tercih edilen yarasa tr, New Mexico ve Texas'taki maaralarda ska rastlanan, kuyruksuz Meksika yarasasyd. Balang testleri, bu yarasalarn en fazla on gram arlk tayabildiklerini gstermiti. Testlerin daha ileri aamalarnda, on be ile on sekiz gram arasndaki arlklar da kaldrmay baardklar anlald. Bu dk yk kapasitesi, minyatrletirme ncesi bir dnem iin byk bir sorundu. ABD ordusunun elindeki en ufak yangn bombas yaklak bir kilogram arlndayd! Bu bombay bir yarasa srs bile tayamazd! Ayrca, yarasalarn uakla kartlacaklar yksek irtifada yaayp yaamayacaklar da bilinmiyordu. ok sayda test yaplmas gerektii ortadayd. Bir sonraki yl, tm yarasalar incelemek zere bir ekip oluturuldu. Olduka ilerleme kaydettiler ama ordudaki birok yetkilinin anlam veremedii bu proje birka kez rafa kaldrlma tehlikesi atlatt. 'Adams Plan'nn srebilmesi iin doktorun sk sk Washington'a ziyaret yapmas gerekiyordu. Doktor, bu seyahatlerden birinde, milyonlarca dolar deerindeki bir baka ok-gizli projenin kendi projesini glgede braktn rendi. Grmelerden sonra evine dndnde, bugne dek duyduum en unutulmaz aklamalardan birini yapt: "Evet! Biz burada sava kazandrmas garanti olan yarasa bombalar zerinde alyoruz, onlarsa kk atomlaryla oynuyorlar. Alamak istiyorum." Hkmet, atom bombas projesine ok fazla para harcad iin, Doktor Adams'a fazla destek olamyordu. Doktor masraflarn byk ksmn kendi cebinden karlyordu. (Maliye vergiler iin peine takldnda, bu durum ban ok artacakt. Devletin kendisine hi geri demedii borcu kapatmak iin evini satmak zorunda kalacakt.) Doktor, proje iin nerdii yarasa tayan kovann bir rneini hazrlad. Bir konvansiyonel hava bombasna benziyordu ama iinde, yarasalar tutmak iin tasarlanm, yumurta kabna benzeyen yirmi alt tane blmeden oluan bir istif vard. Toplamda, her yarasa bombas, 1040 tane yarasay ve bir parat uygun koullarda tayabiliyordu. Metal plakadan kaplamalar, nl kadife sesli arkc Bing Crosby ve pek nl biri olduunu syleyemeyeceim erkek kardei Larry'nin sahibi olduu Crosby irketi tarafndan yaplmt. Adams Plan'nda grevlendirilmi ba kimyager Louis Feiser, minyatr bir bomba hazrlamaktan sorumluydu. 'Napalm' adn verdii yeni bir yanc maddeyi kullanmay tercih etmiti. (Bugn duyulmam bir isim olmad
83
muhakkak!) Bunu, yanabilir bir selloit kabn iine yerletirmiti. Bylece, toplam arl 17.5 grama indirmiti. 3 Mays 1943'te, California'daki Muroc Gl'nde (artk bir Uzay Mekii ini alan olarak kullanlyor) yaplan ilk testler baarya ulamad, nk paralarn neredeyse hibiri hazr deildi. kinci posta testler, 15 Mays 1943'te, New Mexico'da yeni ina edilmi Carlsbad Hava Kuvvetleri Merkezi'nde gerekletirildi. zerlerine sahte bombalar balanm olan yarasalar uaklardan atldlar, paratleri ald ve kendilerine bir smak arayan yarasalar bulabildikleri her delie girdiler. Aratrmaclar, yarasalarn zerinde gerek patlayclar olduu takdirde binalarn yanacandan emindi. Feiser, testlerin fotoraflarnn ekiliyor olmasndan faydalanmaya karar verdi. Alt tane sakinletirilmi yarasay ald ve zerlerine gerek bombalar yerletirdi. Yar k uykusundaki yarasalarn, bombalar patlayp onlar bin paraya ayrana kadar hareketsiz duracaklarna inanmt. (Byle bir zamanda hayvan haklarn umursamadklar ak.) Ama yanld. te hikayenin bundan sonras gerekten ahane. l sca ile kendilerine gelen yarasalar her ynde uumaya baladlar. Birka dakika iinde, kontrol kulesi alevler iinde kald. Barakalar cehennem yerine dnd. Yangn binadan binaya srayarak btn tesisi sard. Projenin gizlilii nedeniyle, testler srerken hibir itfaiyecinin merkeze sokulmas sz konusu deildi, itfaiye aralar geldiinde, grevliler onlar ieri brakmad. Ellerinden gelen tek ey, tm tesisin kl oluunu ve kara duman bulutlarnn gkyzn kaplayn uzaktan izlemekti. Bu, hi phesiz, Adams Plan ekibi iin byk bir utant. Ancak, yine de yarasa bombalarnn ie yaradn gstermiti. Alt yarasa tm bir hava kuvvetleri merkezini kle evirmeye yetiyorsa, bir milyon yarasann tamamen kat malzemeden ina edilmi bir Japon ehrine neler yapabileceini dnn. Fakat ordu hala ikna olmu saylmazd. Adams Plan'na verilen destek geri ekildi ve proje suya dm kabul edildi. Gerekten yle miydi? Anlalan ans yarasa ekibinden yanayd, en azndan bir sre daha. Kaderin oyunu olarak, Louis DeHaven adnda bir deniz subay, Carlsbad testleri srasnda ortaya kan felaketi izlemiti. Ordu gzlemcilerinden farkl olarak, DeHaven'n stlerine raporu son derece olumluydu. Bu tavsiye, Adams'n etkili halkla ilikiler kampanyasyla birleince, bu projenin umut vaat ettiine donanmay ikna etti. Ekim 1943'te projenin bana geen Deniz Kuvvetleri, Adams Plan ismini de deitirdi. Yeni isim, Proje X-Ray'di. Doktorun sadece ismi deil kendisi de ortada yoktu. Donanma onu sepetledi.
84
Yeni yarasa bombas testleri, 15 Aralk 1943'te, Utah'daki Dugway Deneme Alan'nda balad. Yerel inaat metot ve malzemeleri kullanlarak taklit Alman ve Japon kyleri ina edildi. Bir dizi kontroll deney ile (iki itfaiye arac hazr bekliyordu!) yarasa bombalar snand. Donanmaya sunulan Ulusal Savunma Aratrmalar Komitesi raporunda yle diyordu: "X-Ray'in etkili bir plan olduu sonucuna varlmtr." Bir uak dolusu yarasann, yangn balatmak konusunda, ABD cephanesinde bulunan tm silahlardan daha etkili olabilecei grlmt. Bu baarnn ardndan, Mays 1944'te geni kapsaml retime geilmesi emri verildi. Bir milyon adet yarasa bombas retilmesi planlanyordu. Tam Adams'n lgnca ryas geree dnmek zereyken, 1945 Mart'nda, donanma projeyi durdurdu. Yirmi yedi ay ve aratrmalara harcanan yaklak iki milyon dolardan sonra, yarasalar havalanamadlar. Yarasalarn neden savaa gitmediini hala kimse kesin olarak bilmiyor. Fikir Doktor Adams'n aklna dtnden beri geen yllar boyunca, elektronik bilimi minyatrletirildi ve plastik patlayclar kefedildi. Belki de yarasa bombalarm yeniden ele almann zaman gelmitir. Yarasalarn bizim yerimize savamasn salayabilecekken, atom bombalarna ne gerek var?
85
BLM 5 NANILMAZ KURTULU HKAYELER
86
TITANIC
VOLET JESSOP'UN LANET
Titanic. Titanic. Titanic.

Bu gemiye dair her ey byk. Byk gemi. Byk felaket. Byk enkaz. Byk film. Sizi yaananlarn detaylaryla skmayacam. Eminim birok kez duymusunuzdur. Ayrca, ben burada batmayan Violet Jessop'tan bahsetmek istiyorum. Ne dndnz biliyorum. Batmayan Molly Brown, deil miydi o? Elbette ama siz baka bir hikayeden bahsediyorsunuz. Molly tek bir deniz kazasndan kurtuldu. Violet Jessop ise, her naslsa, ! nce, Violet'in yaam yksne bakalm ve bu felaketlerden nasl zarar grdn renelim. Violet, 2 Ekim 1887'de, ailesi Dublin'den Arjantin'e g ettikten ksa sre sonra domutu. On sekiz yana geldiinde babas ld ve annesi de tas tara toplayp Avrupa'ya geri dnmeye karar verdi. Violet, yirmi bir yana geldiinde, hangi meslei semek istediine karar vermiti. Hostes olmak istiyordu. Hayr, bir uak hostesi deil; byk bir geminin kamarotu. Kamarot, zengin insanlarn kaprisleriyle uraan kamara hizmetileri iin uydurulmu k bir isimdi. lk yolculuu, 28 Ekim 1908'de denize alan Royal Mail'in Ormoco'sunda balad. 28 Eyll 1910'da, White Star Hatt'na geti ve Majestic adl gemiye bindi. White Star, sermayedar J.P. Morgan'n byk mali yardm sonucunda, tm zamanlarn en byk gemilerini ina etme projesine balamt. tane karde gemi yaplacakt: Olympic, Titanic ve Gigantic. En byk gemiler iin, en iyi ekibe ihtiya vard. irketin hatlarnda alan her gemiden en iyiler zenle seildi. Violet Jessop seilmi olanlardan biriydi. Gen, alkan ve ekiciydi. Denize alan ilk gemi Olympic oldu. O zamana kadar ngi-liz bayran tam en byk ve en iyi gemiydi. Violet Jessop da birinci snf blmnde kamarot olarak grev yapyordu.
Olympic'in ilk seferleri olaysz geti. Ancak, beinci yolculuk ayn lde ansl deildi. 20 Eyll 1911'de, Kaptan E.J. Smith'in (evet, battnda Ttanic'i komuta
www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr. 87
eden ayn kaptan) ynetimi altndaki Olympic, kk ngiliz kruvazr HMS Hawke ile arpt. Hawke, Olympic'in omurgasna doru, su dzeyinin altnda on iki metre uzunluunda derin bir yark at. Her iki gemi glkle limana ulat. Olympic'in acil tamirat sebebiyle, Titanic'in tamamlanmas yaklak bir ay gecikti. Eee? Ne olmu ki, diyebilirsiniz. Ama ykmz daha bitmedi. Okumaya devam edin... White Star'n kymetli bir alan olan Violet, yeni denize alan Titanic'e transfer edildi. Bu gemide bana neler geleceini hepimiz biliyoruz sanrm. Evet, Titanic 15 Nisan 1912 tarihinde Kuzey Atlantik'in dibini boyladnda, Violet de bahtsz gemideydi. Titanic heybetli buzdana arpp okyanusun dibine doru iniine baladnda, odasnda kitap okuyor ve uyukluyordu. Grevlilerden biri olduu iin, tm yolcular tahliye edilene kadar cankurtaran sandallarndan birine binmeyi dnmyordu. Birka kilometre tede baka bir geminin (byk ihtimalle, motoru ve telsizi kapal duran Californian) klar gzkyordu ve herkes bu geminin gelip kendilerini kurtarmasn bekliyordu. Grevliler, dil sorunu sebebiyle, gmen kadnlar sandallara bindirmekte zorlanyorlard. Bir grevli, dier kadnlara rnek oluturmas iin cankurtaran sandallarndan birine binmesini istediinde, Violet arka tarafta bekliyordu. Violet sandala bindi, kucana bir bebek verildi ve dierleri de onu izledi. Sandal suya indirildi. Violet, geride braktklar insanlarn byk ihtimalle ldklerini ancak ertesi gn Atlantik'in ortasnda beklerlerken anlad. Violet'in cankurtaran sandal, kurtarma almalarna yardm etmek iin Akdeniz gzergahndan dnen Carpathia tarafndan kurtarlan son sandald. Carpathia, kurtulanlar ve cesetlerle birlikte New York'a dnd. Violet kimseyle konumama karar ald ve ilk gemiyle ngiltere'ye dnmeyi bekledi.
Titanic'in batnn ardndan, Olympic de alt ay srecek dzenlemeler iin limana geri ekildi. Baz yapsal deiiklikler yapld ve cankurtaran sandallarnn says artrld. Geminin yeniden elden geirilmesi tamamlandnda, Violet yeniden grev ald Olympic''te denize ald. Birinci Dnya Sava patlak verene dek gemide kald. Savata faydal olmak istediinden, hemire olarak Gnll Yardm Mfrezesi'ne katld.
Bu srada, byk karde gemilerden ncs olan Gigantic iin (Allah'tan sadece tane yapld) almalar balamt. Gigantic ismi ok fazla Titanic'i artrdndan, isim Brittanic olarak deitirildi. Daha sonra, 13 Kasm 1915'te, Brittanic'e resmen el koyan ngiliz Deniz Kuvvetleri Komutanl gemiyi bir yzer hastane olarak tamamlad. Gemi ilk yolculuuna 23 Aralk 1915 tarihinde balad.
88
21 Kasm 1916'da Napoli'den yola kan Brittanic, altnc yolculuuna Ege Denizi'nde balad. Ve bilin bakalm ne oldu? Violet Jessop da hemire olarak gemide grevliydi. Yeni bir trajedinin yaklamakta olduunu dnyorsanz, kesinlikle haklsnz. Violet, yemek salonunda hasta bir kadna kahvaltsn hazrlarken, kulaklar sar eden, bouk bir ses duydu ve geminin sarsldn hissetti. Gemi bir Alman maynna arpmt ve batmaya balad. Herkes cankurtaran sandallarna! Kamarasna dnen Violet, en deerli eyalarn nlnn ceplerine doldurdu. Sonra da drt numaral cankurtaran sandalna bindi. Geminin kaptan, son bir abayla daha s sulara ulamak iin motorlar yeniden altrd. Kaptann farknda olmad ey, cankurtaran sandallarnn o srada indirilmekte olduuydu. Motorlar alnca oluan girdap sandallar Brittanic'in devasa pervanelerine doru ekti. En usta kreki bile bylesine gl bir akntyla baa kamazd. inde bulunduu sandaln suya inmesinden birka dakika sonra, Violet herkesin denize atlamakta olduunu fark etti. Arkasn dnnce, devasa pervanelerin nlerine kan her eyi paraladklarn grd. Violet'in de atlamaktan baka ans yoktu. Ancak, ne yazk ki, yzme bilmiyordu. Ayrca, paltosunu cankurtaran yeleinin altna giymek gibi bir hata yapmt. Bu yzden, suyla dolduunda paltosunu karmay baaramad. Suya dald. (Violet'ten bahsediyorum.) Ancak batmayan vcudu yavaa yzeye kt. Kt! Violet'in kafas sert bir eye, muhtemelen sandaln kna arpmt. Sonra ikinci kez arpt ve nc kez. Violet kurtulabilecek miydi? Hi pheniz olmasn. Burada batmayan Violet Jessop'tan bahsettiimizi unutmayn! Violet'in burnu, dalgal suyun ancak stne kabiliyordu. Gzlerini atnda, yannda yzen bir baka cankurtaran yeleini fark etti. Suyun zerinde kalabilmek iin buna tutundu. Bundan sonra grd ilk ey, yarlm ve beyni dar tam bir kafatasyd. Vcut paralar ve geminin kalntlar etrafnda yzyordu. Tyler rpertici bir grnt.
89
Biraz tede, Brittanic'in suyun dibine batn grebiliyordu. Daha bir yanda bile olmayan gemi, elli be dakikada batmt. 1976 ylnda Jacques Cousteau tarafndan bulunana kadar gemiyi bir daha gren olmad. Ksa bir sre sonra, Brittanic'in deniz motorlarndan biri Violet'i kurtarmaya geldi. Hasar m? Violet'in bacanda derin bir yark vard. Yllar sonra bir di rntgeni ektirdiinde, kafatasnn ciddi bir ekilde krld anlalacakt ama o an bunu gsteren hibir iaret yoktu. Bakalar onun kadar ansl deildi. Sadece yirmi sekiz kii lm olmasna ramen, birok kii ciddi yaralar alm hatta kimileri kollarn, bacaklarn kaybetmiti. Neyse ki, Brittanic'te o srada hi yaral hasta yoktu. Aksi takdirde lm oran Titanic'e edeer olabilirdi. Herhalde Violet elinde di frasyla kurtarlan tek Brittanic yolcusuydu. Gemi batmaya baladnda kamarasna gidip di frasn almas gerektiini, drt yl nceki Titanic kazasndan renmiti. Savatan sonra, kamarot olarak almaya devam etti. 1950 ylnda, denizlerde geirdii krk iki yln ardndan emekli oldu. 1971 Mays'nda vefat etti. lmnden sonra, 1934 ylma ait el yazmalar yeenleri tarafndan bulundu. 1997 ylnda Titanic Kazazedesi ad altnda yaynlandlar. Bu el yazmalar olmasayd, yksnn btnyle gn na kmas mmkn olmayacakt. ite hepsi bu. Violet Jessop sadece zamannn en byk gemilerinde grev yapma ayrcalna kavumamt; ayn zamanda bahtsz karde gemiden de kurtulmu tek kadn olma erefine ulamt. Violet Jessop ok ansl bir bayand. Ama bu gemilerin dier yolcular iin de bir lanetti. Benimle ayn gemide olduunu bilsem herhalde rahat uyuyamazdm.
90
POON LIM
KURTULMAYI NASIL BAARDI?
nsanlar bir dnya rekoru krabilmek iin her trl tuhaf eyi yapabiliyorlar. Dnyann en byk pizzas. En uzun trnak. Dileriyle bir treni ekebilen adam. En grltl rock konseri. Vesaire, vesaire... Yine de kimsenin krmak istemeyeceinden emin olduum bir dnya rekoru daha var. Rekoru elinde tutan kii Poon Lim adl bir adam. Atlantik okyanusunun gneyinde, bir cankurtaran botunun iinde tam 133 gn boyunca hayatta kalmay baard. ncelikle Poon hakknda biraz bilgi. in'in gney kys aklarndaki Hainan Adas'nda dodu. Yirmi be yana geldiinde, ngiliz Ticaret Filosu'nun yardmc kamarotu olarak S. S. Benlomond'da almaya balad. Gney Afrika'daki Cape Town'dan yola kp Gney Amerika'daki Alman Ginesi'ne (Surinam) giden geminin elli be kiilik ekibinin parasyd. u ana kadar anlattklarmda olaand bir ey yok, btn bunlarn kinci Dnya Sava'nn en civcivli gnlerinde geiyor olmas haricinde. Atlantik okyanusu Alman Nazi denizaltlar kaynyordu. Kanlmaz olarak, 23 Kasm 1942 tarihinde, bir denizalt Benlomond'u Brezilya'nn kuzey kys aklarnda tespit etti ve zerine bir torpido gnderdi. Boom! Tam isabet! Yllar sonra 'Amiral Batt' oynayanlar 'Denizaltm batrdn' diye alayacaklard. Gemi hzla batt iin, Poon Lim ve dierleri suya atladlar. Poon Lim'in zerinde cankurtaran yelei vard ve batmakta olan gemiden yzerek uzaklat. Islanan giysileri onu yavalatt iin, zerindekiler! karmas gerekti. Bu akllca bir hareketti nk kazanlar patlayan gemi suyun dibine gmld, bir daha grlmemek zere. imdi, zavall Poon'un yerinde olduunuzu dnn bir. Atlantik Okyanusu'nun ortasnda, cankurtaran sandalnz da olmadan banz suyun zerinde tutmaya alyorsunuz. Her yer karanlk, siz rlplaksnz ve drt tarafnz usuz bucaksz deniz. Ne yapardnz? Herhalde elinizden sadece bir mucize iin dua etmek gelirdi. Poon Lim'in mucizesi gerek oldu. Yani, bir bakma. Poon, bir ime bota rastlamak umuduyla suyu taryordu. Her dalgayla kendini suyun zerinde ykselterek ilerlerde bir ey olup olmadna bakyordu. www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr. 91
nce, iinde be adam olan bir cankurtaran botu grd. Bir Alman denizalts tarafndan alndlar ama birka dakika sonra yeniden botlarna dndler. Denizalt ekibinden biri, suyun iinde mcadele eden Lim'i grd. Yardm etmek yerine, silahm o yne evirip ate ediyormu gibi yapt ve onu kaderine terk etti. Lim, dala geen denizaltnn doruca cankurtaran botunun zerine gittiini anlad. Halk arasndaki deyile, adamlar biip getiler. Lim'in bu konudaki pheleri kurtarldnda dorulanm oldu (ve bu ok ama ok uzun vakit alacakt) nk adamlarn hibiri kurtarlmamt. Ama durun! Poon Lim hala Atlantik'te plak bir ekilde yzyordu! ki saat daha srklendikten sonra, yz metre kadar ilerde bir cankurtaran botuna rastlad. Tabii ki ona doru yzd ve iine atlad. ki metre kare geniliindeki bu bot, etrafnda kereste bir ereve olan alt tane su geirmez silindirden oluuyordu. Ortadaki bir boluun iki yannda da birer metreden toplam iki metre uzunluunda tahta kntlar vard. Botta krk be litrelik bir su deposu, bir miktar iaret fiei ve bir el feneri vard. Ayrca bir kilo ikolata, be teneke suyu alnm st, bir uval arpa ekeri, bir ie hlamur suyu ve bir kutu ok sert biskvi buldu. Kabul edelim ki botun lks bir gemi olduunu sylemek mmkn deil ve kurtulmak iin bu yiyeceklerin depolanmasnn gerekli olduuna kanaat getirmi kii gerekten akln karm olmal. Lim, kahvalt ve akam yemeinde birka yudum su ve ikier biskvi ile kendini snrlad takdirde en azndan bir ay boyunca hayatta kalabileceini hesaplad. Balangta, Poon Lim'in umudu vard. Birka kez neredeyse kurtarlyordu. etin snavn yedinci gnnde, gemekte olan bir geminin dikkatini ekebilmek iin lgnca abalad. Mrettebat kendisini fark etsin diye iaret fieklerinden birini yakt. Onu fark ettiler de ama inli olduunu grnce lme terk ettiler. Evet, geminin tek yapt bu oldu; geip gitti. (Neden Barry Manilow'un 'Biz farkl ynlere giden iki ayr gemiyiz' arksn sylediini duyar gibi oluyorum?) Daha sonra alt veya yedi devriye uann zerinden getiini fark etti. iaret fiei kalmad iin, dikkatlerini ekebilmesi zordu. Yine de bir ekilde bunu baard. Etrafnda dnen bir uak, yeri iaretlemek iin bir teneke ya kutusu brakt ve uzaklat. O gece iddetli bir frtna knca Lim de uzaklara srklendi haliyle. Uaklar onu aramak iin geri dnmediler. Poon Lim, daha uzun sre denizde kalacan anlamt. Pes edip lmeyi de seebilirdi ama bunun yerine becerilerini ve snrl imkanlarn kullanarak hayatta kalmaya karar verdi. Botta bulunan iki geni uval bezini, kendisini kzgn gne nlarndan koruyacak bir at olarak kulland. plak olduunu unutmayn. adr bezini, yamur suyunu toplayacak ekilde biimlendirdi ve toplad suyu krk be litrelik deponun iinde biriktirdi. El fenerini paralayp, iindeki zemberei bir balk oltas olarak kulland. Botu bir arada tutan ivilerden bazlarn dileriyle www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr. 92
skp (Aa!) baka oltalar yapmakta kulland. Daha sonra, sk kenevir ipini kullanarak kaba bir balk a hazrlad. Botta oluan midyeleri de yem olarak kulland. Her ey yolunda gittii takdirde, hayatta kalmak iin gerekli tehizata sahipti. Artk tek yapmas gereken bir eyler yakalamakt. Yakalad ilk bal, iinde kalan biskvileri tuttuu teneke kutuyla ikiye bld. Baln yarsn yedi, dier yansm ise bir sonraki nn avlarken yem olarak kullanmak amacyla ayrd. Balk tutup, bunlar kendi kurduu ipin zerinde kurutmay srdrd. Kurutulmu balk hazrlyordu. Balk avlama denemelerinin birinde, iler hesaplad gibi yrmedi. Aa taklan balk bir kpekbalyd. Elbette Jaws gibi bir ey deildi ama bir metre kadard ve ayn lde korkutucuydu. Kpekbaln botun iine ekti. Hayvann saldracan dnerek, kollarn uval beziyle kaplamt. Kpekbal bota girdikten sonra gerekten de saldrd. Poon Lim ksmen dolu su bidonuyla kafasn ezerek ldrd kpekbalnn iini at ve i organlarndaki kan emdi. Bir sre sonra, gkyznde martlarn utuunu fark etti. Bu yzden, karaya yaklatn dnd ama sizin de bildiiniz gibi daha haftalarca srklenmeye devam edecekti. Balk stoku azalmaya baladnda, Klim kulardan birini yakalamaya karar verdi. Denizden toplad yosunla bir ku yuvas yapt. l balklardan bazlarn yuvann yanna koyarak kular ekebileceini dnd. anssz bir ku, balk yemek iin indiinde, Poon Lim onu yakalad. Ku onu biraz tartaklad ama mcadeleyi kazanan Lim oldu. Sonunda kara grnd. Artk gvende miydi? Elbette hayr. Amazon ormanlarnn anda ilerliyordu. Bu blge, herhangi bir insann yryerek gemesi iin fazla zorluydu. Ayrca dev ylanlara ve baka yrtc hayvanlara yem olma riski vard. Elindeki en iyi silah, teneke kaptan yapt kr bak olduundan, Lim botla ilerlemeye devam etmenin en dorusu olacana karar verdi. Botuyla yola devam etti. 5 Nisan 1943'te (yalnz geen 130 gnn sonunda) ufukta bir balk teknesi grnd, iaretini fark eden tekne ona doru geldi. Balk teknesindeki Portekizli denizci Lim'i gemilerine aldlar. Lim, bir ekilde gl Amazon Nehri'nin azna kadar gelmiti. Ona ikram edilen su ve fasulyeyi byk minnettarlkla kabul ettiinden pheniz olmasn. Ancak, Lim'i hemen limana gtrmediler. Zavall Poon Lim, balk avnn sona ermesini beklemek zorunda kald. Bylece, karaya ulamas gn daha gecikti. Onu, Brezilya'daki, Belem adl bir ngiliz smrgesine gtrdler. Yolculuun izlerini silmek iin drt hafta boyunca hastanede tedavi grd. Aslnda vcudu iyi durumdayd. Sadece on be kilo kaybetmiti. Pek itah yoktu www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr. 93
ve uzun sre sadece st iebildi. Bacaklar gszlemiti ama yardm olmadan yryebiliyordu. Tabii, gzelce de bronzlamt! ngiliz konsolosu, Miami ve New York zerinden ngiltere'ye dnmesini ayarlad. Miami'de olduu srada, ince tercman araclyla kurtulu hikayesini anlatt. ABD Deniz Kuvvetleri, hayatta kalma baarsndan o kadar etkilenmiti ki, yaadklarn yeniden canlandran ksa metrajl bir belgesel film bile hazrladlar. Bu filmi eitim amal kullanyorlard ama Poon Lim donanmaya katlmak istediinde, dz taban olduu iin geri evrildi! Herhalde Deniz Kuvvetleri'nin brokratlar, denizde yaamak iin ngrdkleri asgari gereklilikleri karlayamayacan dnmlerdi. 16 Temmuz 1943 tarihinde, New York'ta bulunduu srada, ngiliz mparatorluk Madalyas ile dllendirildiini rendi. Sava kahramanlar iin verilen en nemli sivil nian olan bu madalyay bizzat Kral VI. George'dan almak zere yeniden ngiltere'ye davet ediliyordu. alt irket, elbette byle bir reklam frsatn karamazd. Ben Yolcu Gemisi irketi, ona nl irket hediyesini takdim etti: Doru tahmin ettiniz, altn bir saat! Poon Lim, sava sona erdiinde Amerika Birleik Devletleri'ne g etmeye karar verdi. Ne yazk ki, 105 kiilik inli gmen kontenjan dolmutu ve vatandalk bavurusu kabul edilmedi. Ama o nl bir sava kahramanyd, dz taban olsa da. Bakan Harry Truman'n 27 Temmuz 1949'da imzalad 178 numaral zel Yasa ile "Poon Lim'in ABD'ye kabulne ve kendisine kalc oturma hakk verilmesine" olanak saland. Poon Lim'e, bir cankurtaran botuyla denizde en uzun sre hayatta kalma rekorunun kendisine ait olduu sylendiinde, sakince "Umarm kimse bu rekoru yeniden krmak zorunda kalmaz" yantn verdi. Bence de.
94
PELEE DAI
BR SEM NASIL TM SEMENLER LDRD?
Politikaclar seim kazanmak iin her eyi yaparlar; hatta tm semenlerini ldrmeyi bile gze alrlar! 1902 ylnda, Martinique'teki gzel kent St. Pierre'de byle bir vaka yaand. Benim gibi zamannda corafya derslerine yeterli ilgiyi gstermemiseniz ve bu adann yerini bilmiyorsanz, sizi atlas kartrma zahmetinden kurtaraym. Martinique, Karayip Denizi'nde, Venezella'nn yaklak alt yz kilometre kuzey dousunda bir adadr. Bu arada, Kolomb Amerika'y hi kefetmemi olabilir ama tarihiler onun bu kk aday 1502 ylnda kefetmi olduuna eminler. (ki soru: l- nsanlarn zaten yaamakta olduu bir aday nasl kefetmi olabilirsiniz? ve 2- Kolomb Tanrnn unuttuu minicik bir adaya rastlarken nasl olur da koca bir ktay bulamaz?) ykmze dnelim: Adann her iki blgesinden de Fransa iin bir temsilci semek zere, 10 Mays 1902 tarihinde sandk bana gidildi. Seim sonularnn adadaki g dengelerini deitirmesi ihtimali olduka yksekti. Bir kede, adadaki beyaz stnln temsil eden ve yzyllardr iktidarda bulunan lerici Parti; kar kede, Martinique'in siyah ve melez ounluunu temsil eden, yeni kurulmu Radikal Parti. yl nceki 1899 seimlerinde, Amedee Knight adl siyah bir adam senatr seilmiti. lerici Parti, baka hibir siyahn siyasi bir mevkie kamamasn salamaya kararlyd. Zengin ile yoksul, siyah ile beyaz arasndaki ekime kzyordu. Ancak, adann zerinde kurulduu dev Pelee Da ortal daha da stacakt. Nisan balarnda, Pelee Da gmbrdemeye balad. Yanarda azndan kl bulutlar ve zehirli gazlar pskrtmeye balad. St. Pierre'in dar sokaklar ince kl tabakalarnn altna gmlmeye balad. Halk endieliydi ama kimse Vali Mouttet kadar endieli olamazd. Yedi ay nce Fransz hkmeti tarafndan atanmt ve temsilcilerin her ikisi de Radikal Parti'den seilirse, bu onun iin byk utan kayna olacakt. Baa ba gemesi muhtemel seimi ynlendirmek iin elinden geleni yapyordu. htiyac olan son ey insanlarn panik halinde aday terk etmesiydi. Sadece beyaz aznln g etmeye yetecek kadar paras olduunun farkndayd. Onlar da giderse, lerici Parti seimi kaybederdi. Aday terk etmelerini engellemek iin bir eyler yapmas www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr. 95
artt. Adann en byk gazetesi Les Colonies'i volkann tehlike unsuru olmadna ve giderek byyen panik ortamndan Radikal Parti'nin sorumlu olduuna dair haberler yaymlamaya ikna etti. Gazete, yllar boyunca her konuda iktidar desteklemiti ve bu da bir istisna deildi. Mouttet, gazetenin editr Andreas Hurard', Pelee'nin tehlike ierdiine dair her trl dnceyi gz ard etmesi iin ikna etti. Hurard'n, valinin ricasn kabul etmekten baka ans yoktu, nk Mouttet gazetenin reklam gelirlerinin byk lde dmesini salayabilecek konumdayd. 3 Mays'ta volkanda meydana gelen yark sonucunda, kl ve amur bir da kyn yok etti ve St. Pierre'in iinden geen nehir boyunca yol almaya balad. Amerikan elisi, Washington'u tehlikeden haberdar etmek iin bir telgraf ekti. Fakat telgraf durduran Mouttet, patlamalarn yattn ve tehlikenin sona erdiini belirten kendi mesajn yollad. Ne yazk ki gerek byle deildi. Kl yamaya devam etti ve tm ehirdeki atlar ykld. Volkana yakn blgelerde yaayan yzlerce insan patlamalar sonucunda ld. Kurtulanlar St. Pierre'e kanca, kentin nfusu 30 bine frlad. ehir sakinleri aday terk etmek istediler ama Mouttet bunun gereklemesine izin veremezdi. Vali, St. Pierre halknn aday terk etmesini engelleyen emirler vermiti. Tesadfen, 7 Mays tarihinde de yakndaki St. Vincent adasndaki Soufriere volkan patlad ve yaklak iki bin kiinin lmne yol at. Soufriere'in patlamas St. Pierre halkn biraz rahatlatt; bu patlamann kendi volkanlarndaki basncn azalmasn salayacan dndler. Ayn gece, vali ve kars St. Pierre'i ziyaret edip Bamszlk Oteli'nde konakladlar. Halkn gvenini tazelemek amacyla kente gelmilerdi. Durumun ne kadar kt olduunu gzleriyle grnce, ehri boaltmann vaktinin geldiine karar verdi. Aklamay yapmak iin, ertesi gn katedralde gerekleecek Ekmek ve arap Ayini'nin bitiini beklemeyi uygun grd. Ne yazk ki Mouttet tahliye emirlerini asla veremeyecekti. Ertesi sabah 07: 59'da, Pelee Da'nda patlamalar duyulmaya baland. Bu, sonun balangcyd. Volkan, byk ve siyah bir duman pskrtt. Kabaran dumann iinde imekler akt. Daha da kts, volkanik gaz ve paralardan oluan yakc bir dadan aa inmeye balad. Teknik ismi nuee ardene olan bu ateten bulut, yoku aa St. Pierre'e doru ilerledi. Scakl yedi yz dereceyi aan , saatte yz kilometrenin stnde bir hzla ilerliyordu.
96
Dnyann kentten duyduu son sz, St. Pierre telgraf operatrnn Fort-DeFrance operatrne saat 08:02'de ektii "Gidin" mesajyd. Sadece bir dakika sonra, Pouyer-Quertier gemisindeki bir telsiz operatr u mesaj ekti: "Pelee patlamas sonucu St. Pierre yok oldu. Yardm gnderin." St. Pierre saniyeler iinde alevler iinde kald. Uzaktan, yanmakta olan insanlarn alev topundan kap kendilerini denize atarak kurtulmaya altklar grlebiliyordu. Kavrulmu etleri, suya girdikleri an czrdyordu. Limana ve ticaret gemilerine akan alev duvar, suya yaylarak, oraya kadar kamay baarabilmi olanlar da ldryordu. Kurtarma ekipleri ge kaldlar. Uzaktaki gemiler patlamann Soufriere'de gerekletiini sandklar iin Martinique'i es getiler. ngiltere, Japonya, Almanya ve ABD deniz kuvvetleri, tm yardmlar St. Vincent'e gnderdiler. St. Pierre'deki durumun daha beter olduunun farknda deillerdi. Elbette, kurtarma ekiplerinin de pek bir faydas olmazd. Felaket, yirminci yzyln en byk ve son iki bin yln ise en byk nc patlamasyd. Vali Mouttet ve ei de dahil olmak zere, otuz bin kiinin tamamnn canl canl yand tahmin ediliyordu. llerin ou plak halde bulundu. Giysileri stlerinde buharlamt adeta. Is o kadar yksekti ki her trl cam ve elik bile erimiti. ehir tamamen yok olmutu. Kurtarma ekipleri arama almalarna baladklarnda, kurtulmay baarm kiiye ulatlar. Bir ev kadn olan Yvette Montferrier, ehrin bir buuk kilometre dnda, bir hendee snarak kurtulmutu. Kt bir ekilde halanmt ve birka saat ya da gnden daha fazla yaayp yaayamadn bilmiyoruz. Yirmi sekiz yanda bir ayakkab tamircisi olan Leon Compere-Leandre, ehrin rhtma yakn varolarndayd. Patlamadan nce, snmaclar evini igal etmi ve kmay reddetmilerdi. Onlarla tartmak yerine evinin bodrumuna snan Compere-Leandre, her ey bittikten sonra yukar ktnda, evinin yok olduunu ve tm snmaclarn da ldn grd. Kollar, bacaklar ve gs yanklar sebebiyle kanad ve ac verdii halde, Fort-De-France'a giden ana yol olan be kilometre tedeki 'Le Trace'a ulamay baarmt. Kurtarma ekipleri tarafndan hastaneye gtrld ve tedavi edildi. 1936 ylna dek yaad. Bu yknn son srprizi ise, bir yeralt hapishane hcresinde bulunan, on dokuz yandaki Auguste Ciparis. Kt bir ekilde yanmt, hcresi molozla dolmutu ve gn boyunca kurtarma ekiplerinin gelmesini beklemiti. Peki neden oradayd? Ciparis'in, beyaz bir Fransz' ldrmek suundan lm cezasna arptrlm bir siyah olduu anlalyor. 8 Mays Sah gn aslacakt, yani, patlama gn! Elbette, cellatlar onu gtrmeye asla gelmediler. Kaderin bir cilvesi olarak, www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr. 97
lenler Ciparis'i lme mahkum edenlerin de aralarnda bulunduu otuz bin kii olmutu. ehrin iinde kurtulmay baaran tek kii, bir idam mahkumuydu. Bundan daha traji-komik bir durumla karlaamazsnz. Ciparis'in cezas hafifletildi. Daha sonra renildiine gre, seimi garantilemek isteyen vali de son bir aba olarak adam iin af kartacakt. Ciparis yaamnn geri kalannda Barnum & Bailey Sirki'nde gsteri yaparak geindi. Gsterisi ne miydi? Gnlerce hcresinin bir kopyasnda kalmak. Ciparis, 1929 ylnda ld.
98
BLM 6 AY NANMIYORUM!
99
NIAGARA ELALES - BLM 1

ELALENN KURUDUU GN
Eer Niagara elalesi'ne hi gitmediyseniz, olaanst bir manzaray karmsnz demektir. elalenin kuvvetini, hiddetini ve esiz gzelliini anlatmaya kelimeler yetmez. Suyun bir ksm Niagara Nehri zerindeki byk hidroelektrik santrallerine ynlendirilmeden nce, dakikada 350 milyon litrenin zerinde suyun yaklak 58 metrelik ykseklikten aa akt tahmin ediliyordu. Evdeki du gibi bir ey deil kukusuz. Eer balay, tatil veya herhangi bir sebepten dolay Niagara elalesi'ne bir seyahat planlyorsanz, elalede su olmasn umut edersiniz. Ne de olsa kuru bir elale yksek bir kayalktan baka bir ey deildir ve bunun da hibir zel taraf yoktur. Amerikan elalesi'nin, askeri mhendisler tarafndan, 1969 ylnda, nehre bir set kurularak kapatldn duymusunuzdur. Ancak elale btnyle durdurulmamt; su, Horseshoe elalesi'ne ve elektrik santrallerine ynlendirilmiti. Benim burada bahsedeceim ise, 29 Mart 1848 tarihinde elalenin kuruduu gn meydana gelen bir dizi tuhaf olay. O gnlerde kuraklk falan da yoktu. Peki ne olmutu? 28 Mart gecesi, elalenin grltsne alm blge sakinlerinin allmam bir sessizlik sonucunda uyandklar anlalyor. Kudretli Niagara susmutu. Sanrm bu tren yolu evresinde yaamak gibi bir ey; bir sre sonra grlty fark etmez hale geliyorsunuz ama ses kesildiinde yadrgyorsunuz. (En azndan annemin iddias bu; ocukken ne zaman bykannemlerin evinde kalsam, tren yznden btn gece uyuyamazdm.) Yzlerce insan evlerinden kp ne olduunu anlamaya altlar. elaleden geriye birka kk su aknts kaldn grdler. Herkes evlerine ekildii srada suyun normal seviyesinde olduuna emindiler. Kimse ne olup bittiini bilmiyordu. Nasl olsa kimsenin bir uaa atlayp rman yukar ksmlarnn ne durumda olduuna bakma ans yoktu. Birilerini aramak iin telefon da yoktu. Ve elbette, televizyon ya da radyo gibi lkslere de sahip deillerdi. Bir baka deyile, ne olup bittii hakknda kimsenin en ufak bir fikri yoktu.
100
Kimileri bunun dnyann sonu, kutsal kitaplarn bahsettii maher gn olduu sonucunu kard. Blgedeki kiliselere doluup, her eyin yoluna girmesi iin dua ettiler. Kimileriyse biraz para kazanmaya karar verdi. Nehir yata ilk kez ortaya kt iin, hatra avclar ie koyuldu. Bir sr vr zvr buldular; daha ok 1812 Sava'ndan kalma eski silahlar, kllar, baltalar ve pasl eyalar. Giriken bir adam nehir yatandaki ktkleri kard; bylesi aalar kesmekten daha kolayd. Elektrikli testerenin olmad bir dnemden bahsediyoruz. O gne kadar tekne seferlerini hep engellemi olan kayalar krlp paraland. Peki btn bunlara ne sebep olmutu? Kesin cevab hala bilmiyoruz. En sk bahsi geen aklamaya gre, o gn rzgar yle glyd ki nehirdeki su seviyesinin dmesine sebep oldu. Ayn anda, Niagara Nehri'nin Erie Gl'nden ayrld nokta bir buz ktlesi yznden tkand. Sonu, herkesi uyandran kurumu elaleydi. Buz tkankl otuz saat kadar srd ve l Nisan'da elale normale dnd. Sanrm doa bu ekilde Niagara elalesi halkna l Nisan akas yapmt.
101
NIAGARA ELALES - BLM 2

ALIILMADIK BR YARIMA
nceki Niagara elalesi yksn aratrrken, bu boaz geen ilk kprnn de ayn dnemde ina edildiini rendim. Charles Ellet Jr. tarafndan ynetilen bir irket, at arabalarn, trenleri ve iki ayakllar (yani yayalar) tamak zere bir asma kpr ina etmek iin anlama imzalamt. Ellet'in karsnda, kpry ina etmesine engel olan gerekten byk bir sorun vard. Bir asma kpr yapmay nerdiine gre, iki yz elli metrelik boazdan ilk kabloyu geirmenin bir yolunu bulmak gerekiyordu. Bu hi de kolay bir i deildi. O dnemde, gl 'Girdap Akntlar'n geebilecek tekne yoktu. Ellet, ip balanm bir roketin boazn zerinden frlatlmasn nerdi. (O zamanlar roket var myd ki?) Bazlar da bir top frlatlmas fikrini ne srd. Hmmm. Bu kafa kartrc bir meseleydi. Ama rencilerime hep sylediim gibi, en doru cevap ou zaman en basit olandr. Ellet, boazn zerinden bir uurtma geirebilen ilk ocua para dl vereceini aklad. Ksa sre ierisinde, ok uzun ipleri olan uurtmalar gkyzn kaplad. Ancak Homan Walsh isimli on be yanda bir olan ocuu ortaya kana dek, kimse baarl olamad. Nehrin Amerika kysndan Kanada kysna feribotla geen Walsh, kprnn yaplaca noktaya kadar da kilometre yrd, lk denemesinde, The Union (Birleme) adn verdii uurtmas boaz geti ama kayalklara taklan kordonu krld. Yeniden denemeye kararlyd ama buz ktleleri sebebiyle feribot seferleri sekiz gn boyunca gerekletirilemeyince, uurtmasn dier taraftan kurtarmas gecikti, ikinci denemesinde baarya ulaan Walsh, para dln kapt. Walsh'n uurtmas boaz baaryla geince, kpr mhendisleri uurtmann ipine baladklar daha ar bir sicimi dier tarafa ulatrmay baardlar. Bu ilemi ileri geri tekrarlayarak, her geite kablonun apn geniletip gerekli hatt oluturdular. 1848 yl Temmuz aynda bir yaya kprs hizmete ald. yle popler oldu ki, nl feribot Maid of the Mist (Sis Hizmetkar) sadece gezi turlar amacyla kullanlmaya baland. Ancak, devreye politika girdi ve Ellet'in irketi projeyi asla tamamlayamad. Demiryolu trafiini boazn zerinden geirebilen bir kpr, ancak yedi yl sonra, John Roebling tarafndan ina edildi.
102
EL-KUVEYT
VAKVAK AMCA GN NASIL KURTARDI?
Muhtemelen sizin de farknda olduunuz gibi, okyanuslarn dipleri, hedeflerine asla ulaamam gemilerin enkazlaryla doludur. Bu gemilerin bazlar altn ve deerli mcevherat tayordu. Bazlarysa muharebe sonucu batmt. imdi bahsedeceim gemiyse, izgi roman kahraman Vakvak Amca (Donald Duck) dehas olmasa, tarihte bir dipnot olarak bile anlmayacakt. O halde, El-Kuveyt isimli yk gemisinin Basra Krfezi'nin zemininde limana 87 derece ayla yan yatt 1964 ylnn Aralk ayna geri dnelim. Aman ne mhim, diyebilirsiniz. Ama Kuveyt halk iin bu gerekten mhimdi. Gemi, Kuveyt'in ana su kaynann ortasnda, yaklak alt bin koyunla birlikte batmt. Tuz rafinerileri, deniz suyunun iilebilmesini salamak iin sudaki tuzu artmak amacyla tasarlanmlard. Binlerce rm hayvan leinin etkilerine kar ie yaramyorlard. Su kaynan kurtarmak iin enkaz karmak gerektii akt, ama kimse bunun nasl yaplabileceini bilmiyordu. zm, o dnemde Kuveyt'te alan Danimarkal bir mhendisten, Kari Kroyer'den geldi. 1949 Mays'nda km bir Walt Disney izgi romannda, Vakvak Amca'nn da benzer bir sorunla kar karya kaldn hatrlyordu amcas Varyemez'in batm yatm sudan karmak. Vakvak ve yeeni (eer isimlerini unuttuysanz: Can, Cin ve Cem) harika bir zm bulmulard: Yatn iini pinpon toplaryla doldurarak suyun zerine kmasn salamak. Kroyer de benzer bir yntemi denemeye karar verdi. ki bin groston arlnda bir yk gemisinin ykselmesini salayacak kadar pinpon topu bulmak elbette kolay bir i deildi. Kroyer, bunun yerine, polistiren tozunu kaynatarak inci byklnde ii hava dolu toplar elde edecek bir sistem gelitirdi. Esasnda, kendi kk pinpon toplarn yapyordu. Balonlar hazrlandktan sonra, bunlar geminin omurgasna yerletirecekti. Btn kazanlar, pompalar ve kimyasallar hava yoluyla Danimarka'dan Kuveyt'e getirtildi. Makineler srekli olarak pompalad, pompalad ve pompalad. Peki, bu lgnca plan ie yarad m? Kesinlikle. 150 ton kpk, yani 27 milyon polistiren topu ve ay sren almalar sonucunda, El-Kuveyt baaryla su yzne karld ve gvenli bir ekilde kzaa ekildi. Kuveyt su kaynaklar kurtarlmt. Gemiyi kurtarmak toplam 435 bin dolara mal olmutu. Geminin iki milyon dolarlk sigortas bulunduundan, sigorta irketi masraf karlad. yi i! www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr. 103
Bu olaand kurtarn haberleri ve resimleri dnyann her yerinde basld. yi reklam yaplmt ama gemiyi kartan irket BASF, ilemin patentini almak iin bavurduunda reddedildi. Vakvak Amca, byk irkete sk bir darbe indirmiti. Vakvak Amca'nn dahiyane zm nceden baslm olduu iin, kamusal bilgi olarak deerlendiriliyordu. Eer irket zgn fikrin nereden alndn dnyaya hi aklamam olsayd, herhalde patenti alrd. Kuveyt halk, su kaynaklarn kurtard iin Vakvak Amca adl kurmaca bir karaktere ve izeri Cari Barks'a teekkr edebilir.
104
BEBEK YARII
BR KADIN ON YIL NDE KA OCUK DOURABLR?
Zaman makinemize atlayp, tarihi 31 Ekim 1926'nn 16.30'una ayarlayalm. Bu tarihte, Charles Vance Millar adl zengin bir Kanadal avukat, 73 yanda hayata gzlerini yumdu. Masasnn banda oturuyordu ve tam konumaya balamak zereydi ki "ba ne dt ve ses bile karmadan vefat etti." Ne olmu yani, diyeceksiniz. nsanlar her gn lyor. Bu doru. Zaten onun lmyle ilgili olaand bir durum yok. Bizim ilgimizi eken, son arzusu ve vasiyetnamesi. Millar hi evlenmemi ve ocuk sahibi olmamt. Ailesi olmad iin servetini brakaca biri de yoktu. Bu yzden, Millar vasiyetini bir insann para iin neler yapabileceini gsterecek bir dizi eek akas eklinde dzenledi. Vasiyetindeki bir madde ile, Ontario Jokey Kulb'ndeki deerli hisselerini, kumar kart olmalaryla nl bir yarg ile bir rahibe brakyordu. Ne mi yaptlar? O gne kadarki laflarn bir kenara brakarak derhal bu hediyeyi kabul ettiler. Hisselerin nc ksm, iki rakip atn sahibi olan ve gvenilmez karakteri yznden oktan yelikten karlm olmas gereken bir adama brakld. Bir baka madde ile, 'gnahkarlar iin kutsal kitab' yorumlayan ehirdeki her Hristiyan papaza Kenilworth Jokey Kulb'nden bir hisse senedi brakt. Uzun tartmalardan sonra, ruhban snfnn ancak bir ksm bu hediyeyi kabul etti. Daha sonra, her senedin sadece yarm sent deerinde olduunu reneceklerdi. Toronto'daki her papaza, O'Keefe Bira irketi'nin bir hissesini brakt. yle ki, bira fabrikas Katolik mlkiyetine girmi olacakt, iki grup arasnda byk dmanlk olduu bir dnemdi ama hak sahibi 260 rahipten 91'i, her biri 56 dolar deerindeki hisseleri kabul ettiler. Ancak, vasiyetinin en nl ksm Bebek Yar ile ilgiliydi. Bebek Yar nasl gerekleecekti? ok basit. Millar, servetinin kalann 'lmnden on yl sonras itibariyle "Toronto ehrinde en fazla sayda ocuk dourmu olan anneye" brakacakt. Bir baka deyile, tm servetini, tahminen 100 bin dolar, lmn izleyen on yllk sre ierisinde en ok ocuk douran kadna brakyordu. Elbette, kendi yeenleri de dahil olmak zere, birok kii bu maddeye itiraz etti. Bazlar ise, vasiyetinin toplumsal ahlaka uygunluunu tarttlar. Gayri meru www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr. 105
veya l doan ocuklar da ayr bir meseleydi. Fakat unutmayn ki, Millar bir avukatt ve dosya eksiksizdi. On iki yllk yasal mcadelenin ardndan, Kanada Yksek Mahkemesi'ne gelen vasiyetnamenin ierii kabul edildi. lk bata, bu yarma sadece biraz merak uyandrd. Fakat Byk Kriz patlak verince insanlar i ve paraya muhta duruma dtler. Ayn dnemde Millar'n, bir tnel projesinin yz bin adet hisse senedini satn ald renildi. ld srada toplam iki dolar eden senetler tamamen deersizdi. Ama Windsor, Ontario ve Detroit, Michigan arasndaki tnel projesi gerekletirildi. Millar'n mal varl birdenbire 750 bin dolara frlad. Millar'n serveti artk ok daha ekiciydi. Bylece byk yar balad. Yola kld! Toronto'nun gebelik merkezleri dolup tayordu. Gazetelerde, hangi kadnlarn nde gittiine dair listeler yaymlanyordu. kiz veya z douran anneler zellikle dikkat ekiyordu. ehrin ocuklar kayt etmekten sorumlu dairesi 'unutulmu ocuklar' iin gelen yeni bavurulara boulmutu. lave bavurularn reddedilmesi gerekti. Bahislerin de yrtldnden emin olabiliriz. Millar'n ld saniyeden tam on yl sonra yarma sona erdi. Vasiyete dair tm yasal tartmalarn sona ermesinin ardndan, sra dl vermeye gelmiti. Bugnn standartlarna gre, Pauline Clarke adl bir kadn, on ylda on ocukla kazanm olmalyd ama diskalifiye edildi. Neden mi? nk ocuklarn babalar farklyd. Eski kocasyla boanma ilemleri henz tamamlanmamken yeni sevgilisinden ocuk sahibi olduu ortaya kmt. 1930'lar iin byk bir hata. Lillian Kenney adl bir baka kadn, on ylda on iki ocuk dourmutu. Vay canna! Fakat sonuta o da diskalifiye edildi nk ocuklardan bazlar doumda lmt. lm belgelerini salayamad iin, l domu olduklarm ispatlamas mmkn deildi. Yine de tm 'abalar' ve ektikleri inanlmaz aclar iin iki kadna da 12 bin 500 dolarlk teselli dlleri verildi. Tm mahkeme ve avukat masraflar dldnde, Millar'n serveti 500 bin dolara dmt. Arta kalan ganimet drt kadn arasnda bltrld: Annie Smith, Kathleen Nagle, Lucy Timleck ve Isabel MacLean. Drd de on yllk sre ierisinde dokuzar ocuk dourmutu. Bu yar, her trl at yarndan daha ilginti ve biroundan da daha iyi para veriyordu. ..::SON::.. www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr. 106

Einstein'in Buzdolabı PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Einstein'in Buzdolabı PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Kitap Ad: Einstein'n Buzdolab - Tuhaf Hikayeler Yazar: Steve Silverman

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

BLM 1 AKA YAPIYOR OLMALISIN!

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

KAFASIZ TAVUK MIKE

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

Bulabildikleri paslanm bir yatak, bir gaz ey. Peki ama

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

BYK BOSTON EKER PEKMEZ TRAJEDS

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

BLM 3 YARATICI DEHA

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

www.maximumbilgi.com tarafndan hazrlanmtr.

MPARATOR I. NORTON ABD'NN LK VE TEK MPARATORU