Am 2002 2003

DeJekele JeeCeer
8 Deketyej 2002 mes 17 ceee&, 2003 leke

keer DeJekele JeeefCeeeW kee mebien leLee
DeJekele yeeHeoeoe kes efoJe mevosMeeW kee mebkeueve
HepeeefHelee yeeekegceejer F&MJejere efJeMJe efJeeeuee

cegKeeuee HeeC[Je YeJeve, Deeyet HeJe&le (jepe.)
DeJekele efMeJeyeeyee Deewj yeeeyeeyee ves

yeeekegceejer oeceesefnveer peer kes ceeOece mes
yeee-JelmeeW kes meccegKe pees
keueeCekeejer ceneJeekee GeejCe efkees,
en Hegmleke Gvekee mebkeueve nw~
eLece mebmkejCe
petve, 2003
HeefleeeB 5000
HekeeMeke SJeb cegke
meeefnle efJeYeeie,
DeesceMeeefvle Hesme, %eeveece=le YeJeve,
MeeefvleJeve, Deeyet jes[ 307 510
228126, 228125
Hegmleke efceueves kee Helee
meeefnle efJeYeeie,
HeeC[Je YeJeve, Deeyet HeJe&le 307 501
Copyright : Brahma Kumaris Ishwariya Vishwa Vidyalaya, Mount Abu, (Raj)

No part of this book may be printed without the permission of the publisher.
DeJekele ceneJeekee leLee Jeleve mes

eehle efoJe mevosMe 2002-2003
efJe<ee meteer
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Deeeflceke heej keer cete|le yeve efMe#ee Deewj

meneesie meeLe-meeLe oes (08.10.02) .................................... 5
yeeeCe peerJeve kee DeeOeej - hegefjer keer je@euer (25.10.02) ......... 11
yeeeCe peerJeve kee HeeGC[sMeve Deewj meHeuelee kee DeeOeej efveeeyege
f (14.11.02) ................................................ 22
efjve& Meyo keer mce=efle mes mechevve yevees Deewj efjve&-peveea kes
mce=efle mJehe yevees (30.11.02)........................................ 30
mecee eceeCe ue#e Deewj ue#eCe keer meceevelee eje
yeehe meceeve yevees (15.12.02) .......................................... 40
Fme vees Je<e& ceW meJe& Kepeeves meHeue kej meHeuelee cetle& yeveves keer
efJeMes<elee efoKeeDees (31.12.02) ......................................... 50
yeeeCe pevce keer mce=efleeeW eje meceLe& yeve
meJe& kees meceLe& yeveeDees (18.01.03) .................................... 62
Jele&ceeve mecee Dehevee jnceefoue Deewj
oelee mJehe ele#e kejes (13.02.03) ................................. 72
Deye mechevve yeveves kee huewve yeveeDees,
kecee&leerle yeveves keer Oegve ueieeDees (28.02.03) ........................... 82
Fme Je<e& mJeceeve ceW jnvee, mecceeve osvee, meyekee meneesieer yevevee
Deewj meceLe& yeveevee (17.03.03) ....................................... 94
DeJekele mevosMe
1.
2.
3.
4.
5.
efvejvlej eesieer kes meeLe efvejvlej mesJeeOeejer yevees (24.05.02) ......... 109
mebie"ve keer Meefkele mes yeehe keer ele#elee (02.07.02) ................ 109
efJee-keueeCekeejer yeveves kes henues mJe Deewj meeefLeeeW kes eefle
keueeCekeejer yevees (15.07.02)........................................111
meeFuesvme keer Meefkele eje ner efMeJe MeefkeleeeW meefnle
yeeheoeoe keer ele#elee (29.07.02) .................................. 113
keesF& Yeer mecemee ceW meceeOeeve mJehe
efJepeeer yeveves kee Jeeeoe kejes (09.08.02) ........................... 116
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
mebkeuheeW ceW Yeer heefJe$elee keer OeejCee eje

ceneve yevees (22.08.02) ...............................................118
ceve kes eot<eCe (ceWue heesuetMeve) kees meceehle kejves mes ner
nj mecemee kee meceeOeeve (29.08.02) ............................... 119
Deheves hee& keer mce=efle mes KegMeer ceW G[les
cevmee mesJee kejles jnes (01.09.02) ................................... 121
JeeegceC[ue kees neveer yeveevee
efveefcee DeelceeDeeW keer efpeccesJeejer (07.09.02) ........................ 122
mebie"ve kees MeefkeleMeeueer yeveeves kes efueS yeehe kes ueJe ceW ueerve jn
mecceeve oes, mecceeve uees (23.09.02) ................................. 124
cevmee mesJee eje efJee keer DeelceeDeeW kees
megKe-Meeefvle keer Debeueer oes (13.10.02 ) .............................126
eesOe kes Deefive he kees mecee|hele kej
Meerleue osJelee yevees (07.01.03)........................................128
De Deewj F yeveves kes efueS
De MeefkeleeeB OeejCe kejes (08.01.03) ...............................130
Deye leerJe eesie meeOevee kees ye{eDees, meeOevee ner meeOeveeW mes
Jewjeie efoueeesieer (04.02.03) ........................................ 131
ceemj oelee yeve meJe& Kepeeves meHeue kejes lees
meHeuelee nw ner (04.02.03) ...........................................133
yeehe kes meeLeer Deewj mee#eer yeve
nueeue kes Kesue osKeles Deeue yevees (06.03.03) .................... 136
mebmkeej efceueve kee DeeOeej - HesLe,
efjmheske Deewj mejue vesej (06.03.03) .............................. 137
Deheveer MeefkeleeeW kes me@ke eje kecepeesj yeeeCeeW kees
MeefkeleMeeueer yeveeDees (21.03.02) ..................................... 138
mesJee kes meeLe MeefkeleMeeueer eesie kes
JeeeyeMs eve HewueeDees (21.03.03) ...................................... 140
ns cegefkeleoelee yees - og:Keer DeMeevle DeelceeDeeW kees mekeeMe oskej
Deejece keer DevegYetefle kejeDees (27.03.03) ........................... 142
Deye yeerleer kees efyevoer ueieekej vees yeeeCe mebmkeejeW kees
Fcepe& kejes (03.04.03) .............................................. 145
08-10-2002
Deeeflceke heej keer cete|le yeve

efMe#ee Deewj meneesie meeLe-meeLe oes
(efJeMes<e ceOegyeve efveJeemeer YeeF&-yenveeW mes cegueekeele)
Deepe heej kes meeiej yeeheoeoe Deheves ceemj %eeve meeiej yeeeW mes
efceueve cevee jns nQ~ es hejceelce heej yeeeW keer heeuevee kee DeeOeej nw~ pewmes
hejceelce heej yeeeCe peerJeve kee DeeOeej nw, Ssmes ner yeeeCe mebie"ve kee
DeeOeej Deeeflceke heej nw~ pees Deeeflceke heej Deehe yees ner DevegYeJe kej
mekeles nes~ Deepe kes efJee keer DeelceeeW Fme mees, efve:mJeeLe& Deeeflcekehejceelce heej keer heemeer nQ~ Ssmee meee heej efmeJeeS Deehe yeeeCe DeelceeDeeW
kes efkemeer kees eehle veneR nes mekelee~ heemeer DeelceeDeeW keer heeme hetCe& kejves
Jeeues Deheves kees nj mecee hejceelce heej Jee Deeeflceke heej ceW meceees ngS
DevegYeJe kejles nes? heej kes oelee Je osJelee meoe jns nes? eueles-efHejles
Deeeflceke heej keer Je=efe, ef, yeesue, mecyevOe-mecheke& DeLee&led kece& DevegYeJe
kejles nes? kewmeer Yeer Deelcee nes uesefkeve Deehe yeeeCeeW keer vesegjue Je=efe, yeeeCe
vesej yeve ieeer nw? yeveeveer he[leer nw ee yeve ieeer nw? ]Heeuees ]Heeoj, ]Heeuees
ceoj~ Deheves yeeeCe pevce kes Deeefo mecee kees eeo kejes~ efYevve-efYevve vesej
Jeeues yeehe kes yeves~ heej kes meeiej yeehe ves Ske ner heej kes meeiej kes mJehe
keer Deveeefo vesej mes Dehevee yevee efueee vee! Deiej Deehe meyekeer efYevve-efYevve
vesej osKeles lees Dehevee yevee mekeles? lees Deheves mes hetes, cesjer vesegjue vesej
keee nw? efkemeer keer Yeer kecepeesj vesej; JeemleJe ceW yeeeCe peerJeve keer vesegjue
vesej ceemj esce kee meeiej nw~ peye ogefveee Jeeues Yeer kenles nQ efke heej helLej
kees Yeer heeveer kejlee nw, lees Deeeflceke heej, hejceelce heej ues kes osves Jeeues,
efYevve-efYevve vesej kees heefjJele&ve veneR kej mekeles? kej mekeles nw ee veneR?
heers Jeeues yeesuees? pees mecePeles nQ kej mekeles nQ Jees Ske neLe G"eDees~ ye[e neLe
G"eDees, ese veneR~ (meYeer ves neLe G"eee) Dee cegyeejke nes! efHej
DeJekele JeeCeer 2002-2003
mejkecemevme Deeles nQ~ mejkecemevme lees Deeves ner nQ~ es lees yeeeCe peerJeve kes
jemles kes meeF[meervme nQ~ Deewj meeF[meerve keYeer Ske pewmes veneR nesles nQ~ keesF&
megvoj Yeer nesleer nw, keesF& ievoieer keer Yeer nesleer nw~ uesefkeve heej kejvee jener kee
keece nw, vee efke meeF[meerve yeoueves keer yeele nw~ lees yeeheoeoe keee eenles nQ!
meye peeveves ceW lees nesefMeeej nes iees nes vee~
Deepe ceOegyeve efveJeeefmeeeW kees efJeMes<e eevme efceuee nw~ ieesu[ve eevme nw
vee~ Dee~ Fme ieesu[ve eevme kee efjve& keee? ye[s Gcebie-Glmeen mes eevme
efueee nw~ Jewmes veeres yew"ves Jeeues Yeer ceOegyeve efveJeemeer nQ (ceOegyeve efveJeemeer YeeF&yenveeW kes DeueeJee Deve meYeer heeC[Je YeJeve ceW cegjueer megve jns nQ) uesefkeve
Deepe efmeHe& eghe-eghe kees efceueves kee eevme nw~ Flevee Fkee lees otj-otj nes
peeles nQ~ FmeefueS Lees[s-Lees[s Yeeie yeveees nQ~ yeekeer nQ meYeer ceOegyeve efveJeemeer~
peye mesvj hej jnves JeeueeW keer Yeer hejceevesv S[^sme ceOegyeve ner nw vee, lees yeeeCe
DeLee&led hejceevesv S[^sme ceOegyeve~ Iej ceOegyeve nw yeekeer mesJee mLeeve nQ~ lees veeres
Jeeues Ssmes veneR mecePeW efke Deepe ncekees ceOegyeve efveJeeefmeeeW mes efvekeeue efueee
nw~ veneR, Deehe meye ceOegyeve efveJeemeer nQ~ efmeHe& Deehekees meeceves yeeheoeoe osKeves
eenles nQ~ lees ess eghe ceW osKe mekeles nQ~ DeYeer osKees, heers osKeves Jeeues Yeer Fleves
mhe veneR efoKeeF& osles nQ, es vepeoerke Jeeues mhe efoKeeF& osles nQ~ uesefkeve heers
Jeeues efoue mes otj veneR nQ~ veeres Jeeues Yeer efoue mes otj veneR nQ~ lees yeeheoeoe ener
eenles nQ efke Jele&ceeve mecee eceeCe ueJe Deewj uee@ kee yewuesvme jKevee he[lee nw,
uesefkeve uee@ Deewj ueJe kee yewuesvme efceuekejkes uee@ veneR ueies~ uee@ ceW Yeer ueJe
cenmetme nes~ pewmes meekeej mJehe ceW yeehe kees osKee~ uee@ kes meeLe ueJe Flevee
efoee pees njske kes cegKe mes ener efvekeuelee efke yeeyee kee cesjs mes heej nw~ cesje
yeeyee nw~ uee@ ]pej G"eDees uesefkeve uee@ kes meeLe ueJe Yeer oes~ efmeHe& uee@ veneR~
efmeHe& uee@ mes keneB-keneB DeelceeeW kecepeesj nesves kes keejCe efoueefMekemle nes
peeleer nQ~ peye mJeeb Deeeflceke heej keer cete|le yeveWies leye otmejeW kes heej keer,
(Deeeflceke heej, otmeje heej veneR) Deeeflceke heej DeLee&led nj mecemee kees
08.10.2002
nue kejves ceW meneesieer yevevee~ efmeHe& efMe#ee osvee veneR, efMe#ee Deewj meneesie
meeLe-meeLe osvee es nw Deeeflceke heej keer cete|le yevevee~ lees Deepe efJeMes<e
yeeheoeoe nj yeeeCe Deelcee kees, eens osMe, eens efJeosMe eejeW Deesj kes meJe&
yeeeW kees ener efJeMes<e DeC[jueeFve kejles nQ efke Deeeflceke heej keer cete|le
yevees~ Deewj DeelceeDeeW kes Deeeflceke heej keer heeme yegPeeves Jeeues oelee-osJelee
yevees~ "erke nw vee! Dee~
(efHej yeeheoeoe ves ceOegyeve JeeueeW mes efeew keer leLee meYeer kees ve]pej mes
efveneue kejles ef oer)~
ne@efmheue, Deeyet efveJeemeer leLee heee|eeW mes

DeJekele yeeheoeoe keer cegueekeele
meYeer Deheves kees KegMevemeerye mecePeles nes? meejs efJee ceW meyemes ye[s les ye[e
vemeerye efkemekee nw? njske keee mecePeles nQ efke meyemes ye[s les ye[e vemeerye cesje
nw! nj Ske Ssmee mecePeles nQ? peye KegMevemeerye nQ lees KegMe jnles nQ? meoe KegMe
jnles nQ? keYeer-keYeer lees veneR vee! peye yeeheoeoe ves Yeeie kee efmeleeje ecekee
efoee lees ecekeles ngS efmeleejs kees osKe KegMe jnles nes? efoue ceW meoe KegMeer kes
yeepes yepeles nQ~ yepeles nQ? keewve mee ieerle efoue ieeleer nw? ``Jeen cesje es
Yeeie'' en ieerle ieeles nes? meeje keuhe Deehekes Yeeie kee ieeeve neslee jnlee
nw~ DeeOeekeuhe Yeeie keer eeueyOe Yeesieles nes Deewj DeeOee keuhe Deehekes Yeeie
kee ieeeve Deveske DeelceeeW ieeleer jnleer nQ~ meyemes efJeMes<e yeele nw efke yeehe kees
meejs efJee ceW mes keewve hemevo Deeee? Deehe hemevo Deees vee! efkeleveer DeelceeeW
nQ uesefkeve Deehe ner hemevo Deees~ efpemekees YeieJeeve ves hemevo kej efueee, Gmemes
peeoe keee nesiee! lees meoe yeehe kes meeLe Dehevee Yeeie Yeer eeo jKees~ YeieJeeve
Deewj Yeeie~ meejs keuhe ceW Ssmeer keesF& Deelcee nesieer efpemekees jes]pe eeo heej
efceues, eYeg heej efceues~ jes]pe eeoheej efceuelee nw vee~ meyemes peeoe uee[ues
keewve nQ? Deehe ner uee[ues nes vee~ lees meoe Deheves Yeeie kees eeo kejves mes JeLe&
yeeleW Yeeie peeeWieer~ Yeieevee veneR he[siee, menpe ner Yeeie peeeWieer~
DeYeer Jele&ceeve mecee kes eceeCe mebieceegie kes mecee kee cenJe mecePekej
nj meskeC[ Deheveer eeueyOe es yeveeles jnes~ Ske meskeC[ Yeer JeLe& veneR peees
keeeWefke Ske-Ske meskeC[ kee yengle ye[e cenJe nw~ meskeC[ veneR peelee uesefkeve
yengle mecee peelee nw Deewj en mecee efHej veneR efceuevee nw~ mecee kee heefjee
nw vee - Deer lejn mes~ mce=efle ceW jnlee nw? osKees, Deepe Deehe meyekees mhesMeue
eFce efceuee nw vee~ Deiej Fkes Deeles lees efoKeeF& Yeer veneR osles~ DeYeer osKe lees jns
nQ keewve-keewve nQ~ meye efJeMes<e DeelceeeW nes~ efmeHe& Deheveer efJeMes<elee kees peeve
efJeMes<elee kees keee& ceW ueieeDees~ [êcee Devegmeej nj yeeeCe Deelcee kees keesF& ve
keesF& efJeMes<elee eehle nw~ Ssmee keesF& veneR nw efpemeceW keesF& efJeMes<elee veneR nes~ lees
Deheveer efJeMes<elee kees meoe mce=efle ceW jKees Deewj Gmekees mesJee ceW ueieeDees~ njske
keer efJeMes<elee, G[leer keuee keer yengle leerJe efJeefOe yeve peeesieer~ mesJee ceW ueieevee,
DeefYeceeve ceW veneR Deevee keeeWefke mebiece hej nj efJeMes<elee [êcee Devegmeej hejceelce
osve nw~ hejceelce osve ceW DeefYeceeve veneR Deeesiee~ pewmes emeeo neslee nw vee Gmekees
keesF& Dehevee veneR kensiee efke cesje emeeo nw, eYeg emeeo nw~ es efJeMes<eleeeW Yeer
eYeg emeeo nQ~ emeeo efmeHe& Deheves eefle veneR et]pe efkeee peelee nw, yeebe peelee
nw~ yeebles nes, ceneoeveer nes, Jejoeveer Yeer nes~ heeC[Je Yeer Jejoeveer, ceneoeveer nQ,
Meefkeleeeb Yeer ceneoeveer nQ? Ske oes IeCs kes ceneoeveer veneR, Keguee YeC[ej~
FmeerefueS yeehe kees Yeesuee YeC[ejer kenles nQ, Keguee YeC[ej nw vee~ DeelceeDeeW kees
Debeueer osles peeDees, efkeleveer ye[er ueeFve nQ efYeKeeefjeeW keer~ Deewj Deehekes heeme
efkelevee Yejhetj YeC[ej nw? DeKeg YeC[ej nw, Kegves Jeeuee nw keee? yeebves ceW
Skeeveeceer lees veneR kejles? FmeceW eeKe efoueer mes yeebes~ JeLe& iebJeeves ceW Skeeveeceer
kejes uesefkeve yeebves ceW Kegueer efoue mes yeebes~
meYeer KegMe nQ? keYeer-keYeer Lees[e-Lees[e neslee nw~ keYeer cet[ DeeHe, keYeer
cet[ yengle KegMe Ssmes lees veneR vee~ ]Heeuees ]Heeoj, yeeheoeoe cet[ DeeHe kejlee nw
keee? lees ]Heeuees ]Heeoj nQ vee~ yeeheoeoe kes heeme mhesMeue yeeeCe yeeeW kes
efueS er.Jeer. nw, GmeceW meyekeer efYevve-efYevve cet[ Deeleer nw~ efkelevee cepee Deelee
08.10.2002
nesiee osKeves ceW! meoe ceneoeveer yeveves Jeeues keer cet[ yeoueleer veneR nw~ oelee nQ vee,
osles peeDees~ osJelee yeveves Jeeues ceevee osves Jeeues~ uesJelee veneR osJelee~ efkeleves
yeej osJelee yeves nes, Deveske yeej yeves nes vee~ lees osJelee DeLee&led osves kes mebmkeej
Jeeues~ keesF& keg Yeer os uesefkeve Deehe megKe keer Debeueer, Meeefvle keer Debeueer
esce keer Debeueer oes~ ueesieeW kes heeme nw ner og:Ke DeMeeefvle lees keee oWies Jees ner oWies
vee~ Deewj Deehekes heeme keee nw - megKe-Meeefvle~ meye "erke nw vee! Dee!
efceueve ceveeee, Ssmes lees veneR mecePeles nce lees heers Deees~ mhesMeue Deees nes~
vepeoerke lees ceOegyeve kes jn jns nes~ ceOegyeve kee IesjeJe lees Dee efkeee nw~
ne@efmheue Jeeues Yeer mesJee Deer kej jns nQ~ MeeefvleJeve kes Yeer yengle nQ~
heeea Jeeues efmekeerueOes nQ~ Lees[s nQ FmeefueS efmekeerueOes nQ~ Heejsveme& kes efyevee Yeer
MeesYee veneR nw, FmeefueS nj eghe ceW Deheveer MeesYee ye{eves Dee Dee peeles nQ~
Dee
mesJeeOeeefjeeW mes DeJekele yeeheoeoe keer cegueekeele

meYeer mesJee kes efveefcee Dehevee Yeeie yeveeves Jeeues nes keeeWefke Fme e%e mesJee
kee hegCe yengle ye[e nw~ leve mes mesJee lees kejles nes uesefkeve ceve mes Yeer mesJee kejles
jnes, lees [yeue hegCe nes peelee nw~ cevmee mesJee Deewj leve keer mesJee~ pees Yeer Deeles
nQ mesJeeOeeefjeeW keer mesJee mes JeeegceC[ue ceW osKe kejkes Dehevee ueeYe ueskej
peeles nQ~ lees efpeleves Yeer Deeles nQ mesJee kes mecee, Gleveer DeelceeDeeW kee hegCe ee
ogDeeeW pecee nes peeleer nQ~ Ssmes mesJee kejles nes, leve mes Yeer Deewj ceve mes Yeer~
[yeue mesJeeOeejer nes ee eEmeieue, keewve nes? [yeue~ [yeue kejles nes? mesJee kee
ele#eHeue Yeer efceuelee jnlee nw~ efpelevee mecee jnles nes, Skemê KegMeer efceueleer
nw vee! lees ele#e Heue Yeer Keeles nes, ogDeeeW Yeer pecee nesleer nw, YeefJe<e Yeer yevee
Deewj Jele&ceeve Yeer yevee~ yeeheoeoe kees Yeer KegMeer nesleer nw efke yees Deheveer
eeueyOe yengle menpe Deewj es yevee jns nQ~ yeme mesJee, mesJee Deewj mesJee~ Deewj
efkemeer yeeleeW ceW veneR peevee~ mesJee DeLee&led pecee kejvee~ efpelevee Yeer mecee
efceuelee nw lees [yeue keceeF& kejes~ ele#eHeue Yeer, YeefJe<e Yeer~ mesJee kee eebme
10
Yeer Deehe DeelceeDeeW kees eehle nw~ mesJeeOeeefjeeW mes yeeheoeoe kee efJeMes<e heej
neslee nw keeeWefke yeeheoeoe Yeer efJee kee mesJeke nw~ lees meceeve nes iees vee! ceve
kees efye]peer jKeles nes ee Keeueer jKeles nes? ceOegyeve DeLee&led eeo Deewj mesJee~
eueles-efHejles ceve eeo ceW ee mesJee ceW efye]peer jns~ meYeer KegMe jnles nes? keYeerkeYeer Jeeues lees veneR nes? meoe KegMe jnves Jeeues~ Deehekeer KegMeer kees osKe otmejs
Yeer KegMe nes peeles nw~ mesJeeOeeefjeeW kees Yeer ve& efceuee, KegMe nes vee! ve& efceuee vee
efJeMes<e? ceOegyeve JeeueeW kes efveefcee Deehekee Yeer ieesu[ve eebme nes ieee~ mJeeb
meoe mJeceeve ceW jn G[les jnes~ mJeceeve kees keYeer veneR es[es, eens Pee[t ueiee
jns nes uesefkeve mJeceeve keee nw? efJee keer meJe& DeelceeDeeW ceW es Deelcee ntB~ lees
Dehevee neveer mJeceeve keesF& Yeer keece kejles Yetuevee veneR~ veMee jnlee nw vee,
neveer veMee~ nce efkemekes yeve iees! Yeeie eeo jnlee nw vee? Yetueles lees veneR
nes? efpelevee Yeer mecee mesJee kes efueS efceuelee nw Glevee mecee Ske-Ske
meskeC[ meHeue kejes~ JeLe& veneR peeS, meeOeejCe Yeer veneR~ neveer veMes ceW,
neveer eeefhleeeW ceW mecee peeS~ Ssmee ue#e jKeles nes vee~ Dee~
Deesced Meeefvle~
11
25-10-02
yeeeCe peerJeve kee DeeOeej - hegefjer keer je@euer

Deepe mvesn kee meeiej Deheves mvesner yeeeW kees osKe jns nQ~ eejeW Deesj kes
mvesner yees neveer met#ce [esjer ceW yebOes ngS Deheves mJeer nesce ceW hengbe iees nQ~
pewmes yees mvesn mes eEKeekej hengbe iees nQ Jewmes yeehe Yeer yeeeW kes mvesn keer [esj
ceW yebOee ngDee yeeeW kes meccegKe hengbe iees nQ~ yeeheoeoe osKe jns nQ efke eejeW
Deesj kes yees Yeer otj yew"s Yeer mvesn ceW meceees ngS nQ~ meccegKe kes yeeeW kees Yeer
osKe jns nQ Deewj otj yew"s ngS yeeeW kees Yeer osKe osKe ne|<ele nes jns nQ~ es neveer
DeefJeveeMeer mvesn, hejceelce mvesn, Deeeflceke mvesn meejs keuhe ceW DeYeer DevegYeJe
kej jns nes~
yeeheoeoe nj Ske yees keer heefJe$elee keer je@euer osKe jns nQ~ yeeeCe
peerJeve keer je@euer nw ner hegefjer~ lees nj Ske yees kes efmej hej neveer
je@euer keer efveMeeveer hegefjer keer ueeF kee leepe osKe jns nQ~ Deehe meYeer Yeer
Deheves hegefjer kee leepe, neveer je@euer kee leepe osKe jns nes? heers Jeeues Yeer
osKe jns nes? efkeleveer MeesYeefveke leepeOeejer meYee nw~ nw vee heeC[Je? leepe
eceke jne nw vee! Ssmeer meYee osKe jns nes vee! kegceeefjeeb, leepeOeejer kegceeefjeeb
nes vee! yeeheoeoe osKe jns nQ efke yeeeW keer jee@ue Hewefceueer efkeleveer es nw!
Deheves Deveeefo je@euer kees eeo kejes, peye Deehe DeelceeeW hejceOeece ceW Yeer
jnleer nes lees Deelcee he ceW Yeer Deehekeer neveer je@euer efJeMes<e nw~ meJe&
DeelceeeW Yeer ueeF he ceW nQ uesefkeve Deehekeer eceke meJe& DeelceeDeeW ceW es
nw~ eeo Dee jne nw hejceOeece? Deveeefo keeue mes Deehekeer Peueke Heueke veejer
nw~ pewmes DeekeeMe ceW osKee nesiee efmeleejs meYeer ecekeles nQ, meye ueeF ner nQ
uesefkeve meJe& efmeleejeW ceW keesF& efJeMes<e efmeleejeW keer eceke veejer Deewj heejer
nesleer nw~ Ssmes ner meJe& DeelceeDeeW kes yeere Deehe DeelceeDeeW keer eceke neveer
je@euer, hegefjer keer eceke veejer nw~ eeo Dee jne nw vee? efHej Deeefokeeue ceW
DeeDees, Deeefokeeue kees eeo kejes lees Deeefokeeue ceW Yeer osJelee mJehe ceW
neveer je@euer keer heme&veeefueer efkeleveer efJeMes<e jner? meejs keuhe ceW osJeleeF&
12
mJehe keer je@euer Deewj efkemeer keer jner nw? neveer je@euer, hegefjer keer
heme&veeuer eeo nw vee! heeC[JeeW kees Yeer eeo nw? eeo Dee ieee? efHej ceOekeeue
ceW DeeDees lees ceOekeeue ehej mes ueskej Deehekes pees hetpe efe$e yeveeles nQ, Gve
efe$eeW keer je@euer Deewj hetpee keer je@euer ehej mes DeYeer leke efkemeer efe$e keer
nw? efe$e lees yengleeW kes nQ uesefkeve Ssmes efJeefOe hetJe&ke hetpee Deewj efkemeer DeelceeDeeW
keer nw? eens Oece& efheleeeW nQ, eens vesleeeW nQ, eens DeefYevesleeeW nQ, efe$e lees meyekes
yeveles uesefkeve efe$eeW keer je@euer Deewj hetpee keer je@euer efkemeer keer osKeer nw?
[yeue Heejsveme& ves Deheveer hetpee osKeer nw? Deehe ueesieeW ves osKeer nw ee efmeHe& megvee
nw? Ssmes efJeefOehetJe&ke hetpee Deewj efe$eeW keer eceke, neefveele Deewj efkemekeer Yeer
veneR ngF& nw, ve nesieer~ keeeW? hegefjer keer je@euer nw~ hegefjer keer heme&veeuer nw~
Dee osKe efueee Deheveer hetpee? veneR osKeer nes lees osKe uesvee~ DeYeer ueem ceW
mebieceegie hej DeeDees lees mebiece hej Yeer meejs efJee kes Devoj hegefjer keer
je@euer yeeeCe peerJeve kee DeeOeej nw~ hegefjer veneR lees eYeg heej kee DevegYeJe
Yeer veneR~ meJe& hejceelce eeefhleeeW kee DevegYeJe veneR~ yeeeCe peerJeve keer heme&veeuer
hegefjer nw Deewj hegefjer ner neveer je@euer nw~ lees Deeefo Deveeefo, Deeefo ceOe
Deewj Devle meejs keuhe ceW en neveer je@euer eueleer jner nw~
lees Deheves Deehekees osKees - ohe&Ce lees Deehe meyekes heeme nw vee? ohe&Ce nw?
osKe mekeles nes? lees osKees~ nceejs Devoj hegefjer keer je@euer efkeleves hejmesv ceW
nw? nceejs esnjs mes hegefjer keer Peueke efoKeeF& osleer nw? eueve ceW hegefjer keer
Heueke efoKeeF& osleer nw? Heueke DeLee&led veMee~ eueve ceW Jen Heueke DeLee&led
neveer veMee efoKeeF& oslee nw? osKe efueee Deheves kees? osKeves ceW efkelevee mecee
ueielee nw? meskeC[ vee? lees meYeer ves osKee Deheves kees?
kegceeefjeeb Peueke Heueke nw? Dee nw, meYeer G"es, Ke[s nes peeDees~
(kegceeefjeeb ueeue hee ueieekej yew"er nQ, efpeme hej efueKee nw SkeJelee) megvoj
ueielee nw vee~ SkeJelee kee DeLe& ner nw hegefjer keer je@euer~ lees SkeJelee kee
hee" hekekee kej efueee nw! JeneB peekej keee veneR kej uesvee~ Deewj kegceej
25.10.2002
13
eghe G"es~ kegceejeW kee eghe Yeer Dee nw~ kegceejeW ves efoue ceW eefle%ee kee hee
yeebOe efueee nw, FvneWves (kegceeefjeeW ves) lees yeenj mes Yeer yeebOe efueee nw~ eefle%ee
kee hee yeebOee nw efke meoe DeLee&led efvejvlej hegefjer keer heme&veeuer ceW jnves Jeeues
kegceej nQ~ Ssmes nQ? yeesuees, peer neB~ vee peer ee neB peer? ee JeneB peekej he$e
efueKeWies Lees[e-Lees[e {eruee nes ieee! Ssmes veneR kejvee~ peye leke yeeeCe peerJeve
ceW peervee nw leye leke mechetCe& heefJe$e jnvee ner nw~ Ssmee Jeeeoe nw? hekekee Jeeeoe
nw lees neLe efnueeDees~ er.Jeer. ceW Deehekes Heeses efvekeue jns nQ~ pees {eruee nesiee vee
Gmekees en efe$e YespeWies~ FmeefueS {eruee veneR nesvee, hekekee jnvee~ neB hekekes nQ,
heeC[Je lees hekekes nesles nQ~ hekekes heeC[Je, yengle Dee~
hegefjer keer Je=efe nw - MegYe YeeJevee, MegYe keecevee~ keesF& kewmee Yeer nes
uesefkeve heefJe$e Je=efe DeLee&led MegYe YeeJevee, MegYe keecevee Deewj heefJe$e ef DeLee&led
meoe nj Ske kees Deeeflceke he ceW osKevee Jee ]HeefjMlee he ceW osKevee~ lees
Je=efe, ef Deewj leermeje nw ke=efle DeLee&led kece& ceW, lees kece& ceW Yeer meoe nj Deelcee
kees megKe osvee Deewj megKe uesvee~ en nw hegefjer keer efveMeeveer~ Je=efe, ef Deewj
ke=efle leerveeW ceW en OeejCee nes~ keesF& keee Yeer kejlee nw, og:Ke Yeer oslee nw, Fvmeu
Yeer kejlee nw, uesefkeve nceeje kee&Je keee nw? keee og:Ke osves Jeeues kees ]Heeuees
kejvee nw ee yeeheoeoe kees Heeuees kejvee nw? ]Heeuees ]Heeoj nw vee! lees yeee yeehe
ves og:Ke efoee Jee megKe efoee? megKe efoee vee! lees Deehe ceemj yeee DeLee&led
yeeeCe DeelceeDeeW kees keee kejvee nw? keesF& og:Ke osJes lees Deehe keee kejWies?
og:Ke oWies? veneR oWies? yengle og:Ke osJes lees? yengle ieeueer osJes, yengle Fvemeu
kejs, lees Lees[e lees Heerue kejWies ee veneR? kegceeefjeeb Heerue kejWieer? Lees[e~ lees
]Heeuees ]Heeoj~ en meesees cesje kee&Je keee nw! Gmekee kee&Je osKe Dehevee
kee&Je veneR Yetuees~ Jen ieeueer os jne nw, Deehe menveMeerue osJeer, menveMeerue osJe
yeve peeDees~ Deehekeer menveMeeruelee mes ieeueer osves Jeeues Yeer Deehekees ieues ueieeeWies~
menveMeeruelee ceW Fleveer Meefkele nw, uesefkeve Lees[e mecee menve kejvee he[lee nw~
lees menveMeeruelee kes osJe Jee osefJeeeb nes vee? nes? meoe ener mce=efle jKees - ceQ
14
menveMeerue kee osJelee ntB, ceQ menveMeeruelee keer osJeer ntB~ lees osJelee DeLee&led osves
Jeeuee oelee, keesF& ieeueer oslee nw, efjmheske veneR kejlee nw lees efkee[e nw vee efke
Deer eer]pe nw? lees Deehe uesles keeeW nes? efkee[e efueee peelee nw keee? keesF&
Deehekees efkee[e osJes lees Deehe uesieW? veneR ueWies vee~ lees efjmheske veneR kejlee,
Fvmeu kejlee, ieeueer oslee, Deehekees ef[mJe& kejlee, lees en keee nw? Deer
eer]peW nQ~ efHej Deehe uesles keeeW nes? Lees[e-Lees[e lees ues uesles nes, heers meeseles nes
veneR uesvee Lee~ lees DeYeer uesvee veneR~ uesvee DeLee&led ceve ceW OeejCe kejvee, Heerue
kejvee~ lees Deheves Deveeefokeeue, Deeefokeeue, ceOekeeue, mebiece keeue, meejs
keuhe kes hegefjer keer je@euer, heme&veeuer eeo kejes~ keesF& keee Yeer kejs
Deehekeer heme&veeuer kees keesF& erve veneR mekelee~ en neveer veMee nw vee? Deewj
[yeue Heejsveme& kees lees [yeue veMee nw vee! [yeue veMee nw vee? meye yeele kee
[yeue veMee~ hegefjer kee Yeer [yeue veMee, menveMeerue osJeer-osJelee yeveves kee Yeer
[yeue veMee~ nw vee [yeue? efmeHe& Decej jnvee~ Decej YeJe kee Jejoeve keYeer
veneR Yetuevee~
Dee - pees eJe=efe Jeeues nQ DeLee&led egieue, Jewmes eEmeieue jnles nQ, kenves ceW
egieue Deelee nw, Jen G"es~ Ke[s nes peeDees~ egieue lees yengle nQ, kegceej, kegceeefjeeb
lees Lees[s nQ~ kegceejeW mes lees egieue yengle nQ~ lees egieue cetle& yeeheoeoe ves Deehe
meyekees eJe=efe ceW jnves kes efueS [eejskeMeve keeeW efoee nw? Deehekees egieue
jnves keer ger keeeW oer nw? eJe=efe ceW jnves keer ger keeeW oer nw, peeveles nes?
keeeWefke egieue he ceW jnles Fve ceneceC[uesejeW kees Deehekees heebJe ceW Pegkeevee
nw~ nw Fleveer efnccele? en ueesie kenles nQ efke meeLe jnles heefJe$e jnvee cegefMkeue nw
Deewj Deehe keee kenles nes? cegefMkeue nw ee menpe nw? (yengle menpe nw) hekekee
nw? ee keYeer F]peer, keYeer uespeer? FmeefueS yeeheoeoe ves [êceevegmeej Deehe
meyekees ogefveee kes Deeies, efJee kes Deeies Sipewchegue yeveeee nw~ ewuesvpe kejves
kes efueS~ lees eJe=efe ceW jnles Yeer efveJe=e, DeheefJe$elee mes efveJe=e jn mekeles nes?
lees ewuesvpe kejves Jeeues nes vee? meYeer ewuesvpe kejves Jeeues nes, Lees[e-Lees[e [jles
25.10.2002
15
lees veneR nes, ewuesvpe lees kejW uesefkeve helee veneR keee nes! lees ewuesvpe kejes efJee
kees keeeWefke veF& yeele ener nw efke meeLe jnles Yeer mJehve cee$e Yeer DeheefJe$elee kee
mebkeuhe veneR Deees, ener mebieceegie kes yeeeCe peerJeve keer efJeMes<elee nw~ lees Ssmes
efJee kes Meeskesme ceW Deehe Sipewchegue nes, mewchegue kenes Sipewchegue kenes~ Deehekees
osKe kejkes meyeceW leekele Deeesieer nce Yeer yeve mekeles nQ~ "erke nw vee? Meefkeleeeb
"erke nw? hekekes nes vee? kees hekekes lees veneR? hekekes~ yeeheoeoe Yeer Deehekees
osKe kejkes KegMe nw~ cegyeejke nes~ osKees efkeleves nQ? yengle Des~
yeekeer jner ereme&~ ereme& kes efyevee lees ieefle veneR~ ereme& G"es~ Dee heeC[Je Yeer Des-Des nQ~ Jeen! ereme& keer efJeMes<elee nw efke nj erej kes
Heerej mes Heegej efoKeeF& os~ ee nj Ske erej kes Heereme& mes ]HeefjMlee mJehe
efoKeeF& os~ Ssmes ereme& nes vee! Deehe ]HeefjMleeW kees osKekej Deewj Yeer HeefjMles
yeve peeeW~ osKees efkeleves ereme& nQ~ Heejsve eghe ceW ereme& yengle nQ~ DeYeer lees Lees[s
Deees nQ~ pees veneR Deees nQ Gvekees Yeer yeeheoeoe eeo kej jns nQ~ Dee nw, DeYeer
ereme& efceuekejkes en huewve yeveeDees efke Deheves eueve Deewj esnjs mes yeehe kees
ele#e kewmes kejW? ogefveee Jeeues kenles nQ hejceelcee meJe&Jeeheer nw Deewj Deehe
kenles nes veneR nw~ uesefkeve yeeheoeoe kenles nQ efke DeYeer mecee eceeCe nj erej ceW
yeehe ele#e efoKeeF& os lees meJe&Jeeheer efoKeeF& osiee vee! efpemekees osKes GmeceW yeehe
ner efoKeeF& os~ Deelcee, hejceelcee kes Deeies efhe peees Deewj hejceelcee ner efoKeeF&
os~ en nes mekelee nw? Dee Fmekeer [s keee? [s lees efHekeme nesveer eeefnS
vee? lees [s keewve meer nw Fmekeer? efkelevee mecee eeefnS? (Deye mes eeuet
kejWies) eeuet kejWies, Deer efnccele nw, efkelevee mecee eeefnS? 2002 lees eue
jne nw DeYeer oes npeej keye leke? lees ereme& kees ener DesvMeve jKevee nw efke
yeme DeYeer yeehe kes Devoj ceQ meceeF& ngF& efoKeeF& otb~ cesjs eje yeehe efoKeeF& os~
huewve yeveeeWies vee! [yeue efJeosMeer ceereEie kejves ceW lees nesefMeeej nQ? DeYeer en
ceereEie kejvee, Fme ceereEie kes efyevee peevee veneR - efke kewmes nce Ske Ske mes
yeehe efoKeeF& os~ DeYeer yeeekegceeefjeeb efoKeeF& osleer nQ, yeeekegceeefjeeb yengle
16
Deer nQ uesefkeve Fvekee yeeyee efkelevee Dee nw, Jen osKeW~ leYeer lees efJee
heefjJele&ve nesiee vee! lees [yeue efJeosMeer Fme huewve kees ewefkekeue Meg kejWies vee!
kejWies? hekekee~ Dee~ lees Deehekeer oeoer nw vee, Gmekeer DeeMee hetCe& nes
peeesieer~ "erke nw vee? Dee~
DeOejkegceej Deewj ceeleeeW pees eEmeieue nQ Jen G"es~ Deehe Yeer eEmeieue veneR
nes~ Deehekee egieue lees yengle Hee@JejHegue nw keeeWefke yeeheoeoe meYeer yeeeW kees
kenles nQ efke Deehe meYeer ``Deehe Deewj yeehe'' kecyeeFC[ nQ~ lees kecyeeFC[ nQ lees
eEmeieue ngS keee? ueewefkeke peerJeve Deueie eer]pe nw, uesefkeve yeeeCe peerJeve ceW
kecyeeFC[ he ceW nes~ Ssmes kecyeeFC[ nes pees keesF& Yeer Deueie kej veneR mekelee~
Ssmes kecyeeFC[ nes vee? ee Dekesues nes? kecyeeFC[ nes~ meoe yeehe nj keee& ceW
meneesieer nw, meeLeer nw~ en veMee jnlee nw vee? keYeer Deheves kees Dekesues lees veneR
mecePeles? keYeer-keYeer mecePeles nes? veneR~ henues yeeheoeoe Deehe meyekee meeLeer
nw Deewj DeefJeveeMeer meeLe efveYeeves Jeeues nQ~ yeeyee kene Deewj yeeyee neefpej nw~
kenles nQ npetj meoe neef]pej nw~ lees ceew]pe ceW jnles nes vee? Goeme lees veneR nesles?
nesles nQ? neB vee veneR kejles? Goeme lees veneR nQ vee? ceewpe ceW jnles nes vee! ceewpe
ner ceewpe nw, nce yeehe kes, yeehe nceejs~ yeehe Deehekeer nj mesJee ceW meneesie osves
Jeeues nQ~ FmeefueS Fmeer neveer veMes ceW meoe jnvee - nce kecyeeFC[ nQ~ kecyeeFC[
nQ vee? yengle Des neveer veMes Jeeues nQ~ veMee nw vee? yeeheoeoe kees Deefle efee
mes Yeer efee nQ~
ess yees Yeer Deees nQ yeeeW ves yeeheoeoe kees mhesMeue kee[& Yespes Les,
kee[& Yespes nQ vee? Deehe meyekes kee[& efceue iees nQ~ megvee yeeeW ves~ Des Des
kee[& nQ~ (kee[& meYeer kees efoKeees iees) yengle Des kee[& efueKes nQ~ osKee yeeeW
keer keceeue, osKeer vee! yeeeW keer ueieve Deer nw leye eneB hengbeles nQ~ Deewj
ener yeehe mes heej yeeeW kees Deeies ye{elee jnsiee~ Dee~
henueer yeej yengle Deees nQ Dee neLe Thej kejes~ henueer yeejer Deeves
JeeueeW kees henuee vecyej peevee nw~ ueem mees Heem nesvee nw~ Ssmes nw vee! Heem
25.10.2002
17
peeeWies vee, henuee vecyej uesvee nw~ meeje yeeeCe heefjJeej Deehe meye henueer yeejer
Deeves JeeueeW kees yengle-yengle-yengle cegyeejke os jns nQ~ Dee yeekeer pees Yeejle Jeeues yew"s nQ, Jen Yeer G"es~ Yeejle Jeeues, Yeejle ceneve nw,
lees YeejleJeemeer Yeer ceneve nQ~ Yeejle mes yeehe kee heej nw leye lees Yeejle ceW Deeee
vee~ efJeosMe ceW veneR Deeee, Yeejle ceW ner Deeee~ uesefkeve efJeosMe, osMe JeeueeW kees
Yeer peieeves kes efveefcee yevesiee~ lees Yeejle Jeeues lees eebme uesves ceW nesefMeeej nQ~
osKees [yeue efJeosefMeeeW kes ve& ceW Yeer efkeleves Yeejle Jeeues Deees nQ~ FmeerefueS
DeYeer Yeejle kes ve& ceW efJeMes<e [yeue efJeosefMeeeW kees efvecev$eCe nw~ "erke nw vee!
Jesuekece~ lees [yeue efJeosMeer lees nesefMeeej nQ, peeles ner henues efkes Fkeer kejves
ueie peeles nQ~ ceOegyeve mes Yeer heej nw vee! ceOegyeve Jee Yeejle mes heej nw keeeW?
keeeWefke Demegue ceW Deehe meye YeejleJeemeer Les, en lees mesJee kes keejCe iees nes~
Deiej YeejleJeemeer veneR nesles lees Yeejle keer efHeuee@meeHeer mes Yeer heej veneR neslee~
Yeejle keer keueej mes Yeer heej veneR neslee, Fmemes efme nw efke Deehe Yeejle Jeeues
ner nes~ efmeHe& mesJee kes efueS iees nes, efJee mesJee nw vee~ lees efJee mesJee kes keejCe
Deueie-Deueie mLeeve ceW hengbes nes~ Yee<eeeW osKees efkeleveer nQ~ lees Yeejle mes
Yee<eeeW meerKeves peeeW ee mesJee kejves peeeW, FmeefueS Deehekees mesJee kes efueS
JeneB kee pevce efceuee nw~ Deeefo meleegie ceW Yeer Yeejle ceW Les, yeere ceW Yeer Yeejle kes
ner Les, DeYeer Lees[s mecee kes efueS mesJee kes efueS iees ngS nes~ veMee nw vee - nce
Yeejle kes nQ! yeerpe Deehekee Yeejle ner nw~ KegMeer nesleer nw vee, nce Yeejle kes nQ~ Les,
nQ Deewj neWies~ nj keuhe ceW neWies~ Dee~
heerme DeeHe ceeFC[ efjêr kes iesm Yeer yew"s nQ Dee nw, Deehe meYeer
iesm veneR nes uesefkeve nesm nes~ yees pees meYeer nQ Jen meye nesm nQ, iesm veneR nQ~
efveMeeveer ceW kenles nQ iesm uesefkeve nes nesm~ ceOegyeve Dee ueielee nw vee? DeYeer
DeewjeW kees Yeer efvecev$eCe oskej Deheves meeLeer yeveevee~ ncesMee Ssmes ner mecePees efke
nce hejceelce mevosMe osves Jeeues mevosMeJeenke nQ~ Dee nw~ lees meoe yeehe keer
eeo Deewj mesJee kejles jnvee~ Dee~
18
heeC[Je YeJeve ceW Yeer yengle yew"s nQ, %eeve mejesJej, MeeefvleJeve meYeer peien
megve jns nQ meeFbme kee Heeeoe lees Deehe ueesie ues jns nQ~ meeFbme Deehekes efueS
ner yeveer nw~ peye mes mLeehevee kee hee& ngDee nw lees Lees[e mecee henues ner en
meeFbme keer FvJesvMeve leerJeieefle hej pee jner nw~ ueesie eens Heeeoe uesJeW, vegkemeeve
uesJeW~ uesefkeve Deehe lees Heeeoe ues jns nes vee~ FmeefueS yeeheoeoe meeFbme kes
meeOeve osves JeeueeW kees Yeer cegyeejke osles nQ~ veeres Yeer Deejece mes megve jns nQ~
efJeosMe ceW Yeer keesF&-keesF& megve jns nQ, ceesefnveer yenve (veteeke&) Deewj evt yenve
(mesveeebefmemekees) Yeer megve jns nQ~ (vegeeke& keer ceesefnveer yenve ves DeehejsMeve
kejeee nw) eens yeerceejer Deeleer nw, eens mesJee Deeleer nw, oesveeW kees Deheveer Meefkele
mes heej kejkes efJepeeer yeve peeles nQ~ en yeerceejer Yeer Ske heshej nw~ pewmes Deewj
heshej heeme kejles nes Ssmes en Yeer Ske heshej heeme nes peelee nw Deewj menpe heeme nes
peelee nw~
lees ceOegyeve efveJeemeer pees Yeer nQ, yeeheoeoe MeeefvleJeve, ne@efmheue, Deeyet
efveJeemeer, %eeve mejesJej efveJeemeer, mebiece efveJeemeer, meYeer kees ceOegyeve efveJeemeer
kenles nQ~ Dee nw, en Yeer Dee hegCe keceeee pees DeewjeW kees eebme efoee, lees
eebme osvee Yeer Deehekes hegCe kes Keeles ceW pecee nes ieee~ Deejece mes yew" kej megve
jns nQ~ lees yeeheoeoe pees Yeer veeres megve jns nQ, henues eeo GvneW kees os jns nQ~ Gvekes
meeLe-meeLe pees Heejsve ceW megve jns nQ, pees otj yew"s megve jns nQ, eens Yeejle ceW eens
efJeosMe ceW, Gve meyekees Yeer henues eeo os jns nQ~ Deewj meeLe ceW meYeer yeeeW ves
efpevneWves Yeer kee[& Yespes nQ, he$e Yespes nQ, Jen meyekes he$e, kee[&, efoue kes meceeeej,
mesJee kes meceeeej, efnccele kes meceeeej meye yeeheoeoe kes heeme hengbe iees nQ
Deewj yeeheoeoe efjve& ceW Ske-Ske yees kees veece meefnle efoue mes yengle-yengle
eeoheej os jns nQ~ yengle heej mes he$e efueKeles nQ~ efkelevee Keee& kejles nQ~ kee[&
efkelevee yeef{ee Yespeles nQ~ uesefkeve yeeheoeoe Kee& kees veneR osKeles, GvneW kes heej
kees osKeles nQ~ heej kes Deeies keesF& ye[er eer]pe veneR nw~ Dee~
ne@efmheue kes meYeer ^mer Yeer Deees nQ Dee nw, en ne@efmheue Yeer
25.10.2002
19
efJee ceW DeeJeepe Hewueeves kee Dee meeOeve nw keeeWefke FmeceW [yeue ueeYe efceue
peelee nw~ Ske Mejerj kee Deewj otmeje Deelcee kees Yeer ueeYe efceuelee nw, [yeue
ueeYe nw FmeerefueS yeeheoeoe, pees Yeer ne@efmheue ceW ^mer nQ Jee mesJeeOeejer nQ, meYeer
kees efJeMes<e mesJee keer cegyeejke osles nQ~ en ne@efmheue, veece ne@efmheue nw uesefkeve
nw DeelceeDeeW kees yeehe mes efceueeves kee meeOeve~ ne@efmheue kes veece mes menpe Dee
peeles nQ~ lees meye Dee eue jne nw vee~ peneB Yeer ne@efmheue nQ, "erke eue jns
nQ~ yeecyes kee Dee eue jne nw? iueesyeue ne@efmheue kee lees veece eefme nes
ieee nw~ yengle Dee nw~ cegyeejke nes~
efJeosMe kes hegjeves-hegjeves YeeF&-yenveeW kees osKe kej Dee nw Deeefo jlve
nes vee~ en eeueea Yeer Deeefo nw~ yeeheoeoe kees KegMeer nesleer nw efke Deeefo jlve,
Heejsve mesJee kes Deeefo jlve yengle Des mesJeeOeejer nQ~ DeLeke Yeer nQ Deewj Deeies
ye{ves Jeeues Yeer nQ~ (25 Je<e& Jeeues yengle yew"s nQ) Dee - meYeer uecyee neLe
G"eDees~ Dee nw~ Decej YeJe kes Jejoeveer nQ~ pevce mes Decej Jejoeve efceuee
nw~ Decej jns nQ, Decej jnWies~ Dee nw~ meyekee efceueve nes ieee ee keesF&
jn ieee?
efmevOeer eghe jn ieee efmevOeer lees DeYeer yeeeCe eghe nes ieee~ DeYeer
Deheves kees efmevOeer mecePeles nes ee yeeeCe? keee mecePeles nes? uesefkeve veMee nw
efke peneB mes yeee yeehe efvekeuee JeneB kes nce nQ~ en veMee Yeer Dee nw uesefkeve
DeYeer lees yeeeCe heefjJeej kes efJeMes<e mesJeeOeejer DeelceeeW nes~ mesJeeOeejer nes vee?
yeeheoeoe peeveles nQ efke mesJee kee Meewke meejs eghe kees nw~ Deewj Oeerjs-Oeerjs efmevOeer
eghe kees ye{e jns nQ, ye{lee jnlee nw, ye{lee jnsiee~ FmeerefueS Deehe meyekees [yeue
cegyeejke nw, Ske efmevOeer nesves keer Deewj otmeje yeeeCe peerJeve keer~ Dee nw
meYeer hekekes nQ~ yeeheoeoe osKe kejkes KegMe nQ~ Dee~
osKees, [yeue efJeosMeer efkeleves mesJeeOeejer nes, Deehekes keejCe meyekees eeoheej
efceue jne nw~ yeeheoeoe kees Yeer [yeue efJeosefMeeeW mes peeoe lees veneR kenWies
uesefkeve mhesMeue heej nw~ keeeW heej nw? keeeWefke [yeue efJeosMeer DeelceeeW pees
20
mesJee kes efveefcee yeve iees nQ, Jen efJee kes keesves-keesves ceW yeehe kee mevosMe
hengbeeves kes efveefcee yeves ngS nQ~ veneR lees efJeosMe keer DeelceeeW eejeW Deesj keer
heemeer jn peeleer~ DeYeer yeehe kees Gunvee lees veneR efceuesiee vee efke Yeejle ceW
Deees, efJeosMe ceW keeeW veneR mevosMe efoee~ lees yeehe kee Gunvee hetje kejves kes
efveefcee yeves nes~ Deewj peveke kees lees Gcebie yengle nw, keesF& osMe jn veneR peeJes~
Dee nw~ yeehe kee Gunvee lees hetje kejWies vee! uesefkeve Deehe (oeoer peevekeer)
meeefLeeeW kees Lekeeleer yengle nes~ Lekeeleer nw vee! peevleer, Lekeeleer veneR nw?
uesefkeve Fme LekeeJe ceW Yeer ceew]pe meceeF& ngF& nesleer nw~ henues ueielee nw efke en
yeej-yeej keee nw, uesefkeve peye Yee<eCe kejkes ogDeeeW ues Deeles nQ vee lees esnje
yeoue peelee nw~ Dee nw, oesveeW oeefoeeW ceW Gcebie-Glmeen ye{eves keer efJeMes<elee
nw~ en Meevle kejkes yew" veneR mekeles~ mesJee DeYeer jner ngF& lees nw vee? Deiej
vekeMee ueskes osKees eens Yeejle ceW, eens efJeosMe ceW, Deiej vekeMes ceW Ske-Ske
mLeeve hej jeF ueieeles peeDees lees efoKeeF& oWies efke DeYeer Yeer jns ngS nQ~ FmeefueS
yeeheoeoe KegMe Yeer nesles nQ Deewj kenles Yeer nQ peeoe veneR LekeeDees~ Deehe meye
mesJee ceW KegMe nes vee! DeYeer en kegceeefjeeb Yeer lees erej yeveWieer vee~ pees erej nQ
Jen lees nQ ner uesefkeve pees erej veneR nQ Jen erej yevekes keesF& ve keesF& mesvj
mecYeeueWieer vee~ nwC[me yeveWieer vee! [yeue efJeosMeer yeeeW kees oesveeW keece kejves
kee DeYeeme lees nw ner~ pee@ye Yeer kejles nQ mesvj Yeer mecYeeueles nQ, FmeerefueS
yeeheoeoe [yeue cegyeejke Yeer osles nQ~ Dee
eejeW Deesj kes Deefle mvesner, Deefle meceerhe meoe Deeefokeeue mes Deye leke
je@euer kes DeefOekeejer, meoe Deheves esnjs Deewj eueve mes hegefjer keer Peueke
efoKeeves Jeeues, meoe mJeeb kees mesJee Deewj eeo ceW leerJe heg<eeLe& eje vecyejJeve
yeveves Jeeues, meoe yeehe kes meceeve meJe& Meefkele, meJe& iegCe mechevve mJehe ceW jnves
Jeeues, Ssmes meJe& lejHe kes nj Ske yees kees yeeheoeoe kee eeoheej Deewj
vecemles~
oeoer peer mes (leefyeele "erke nw) nw ner "erke, Deewj meoe "erke jnvee ner
25.10.2002
21
nw~ meYeer keer ogDeeeW efceue ieF& nQ vee~ ogDeeeW meyemes ye[er oJeeF& nw~ en ogDeeDeeW
keer oJeeF& "erke kej jner nw, yeekeer lees efveefcee nw~ (Deehekeer Yeer oJeeF& jes]pe uesles
nQ) Jen Yeer ogDeeeW nQ~ meyekee oeefoeeW mes yengle heej nw vee~ efkelevee heej nw?
yeehe kee lees nw ner~ uesefkeve meekeej he ceW lees Deehe ueesie nes vee~ efveefcee lees
nQ vee!
efJeosMe keer cegKe ereme& yenveeW mes meYeer ves mesJee kes huewve Des-Des
yeveees nQ vee keeeWefke mesJee meceehle nes leye Deehekee jepe Deees~ lees mesJee kee
meeOeve Yeer DeeJeMeke nw~ uesefkeve cevmee Yeer nes, Jeeee Yeer nes, meeLe-meeLe nes~
mesJee Deewj mJe-Gvveefle oesveeW ner meeLe neW~ Ssmeer mesJee meHeuelee kees meceerhe ueeleer
nw~ lees mesJee kes efveefcee lees nes ner Deewj meYeer Deheves-Deheves mLeeve hej mesJee lees
Deer kej ner jns nes~ yeekeer DeYeer pees keece efoee nw, Gmekee huewve yeveeDees~
Gmekes efueS keee-keee mJeeb ceW Jee mesJee ceW Je=ef eeefnS, S[erMeve eeefnS Jen
huewve yeveeDees~ yeekeer yeeheoeoe mesJeeOeeefjeeW kees osKe kejkes KegMe lees nesles ner
nQ~ meYeer Des mesJeekesv Gvveefle kees hee jns nQ vee! Gvveefle nw vee? Dee nw~
Dee nes jne nw vee~ nes jne nw Deewj neslee jnsiee~ DeYeer efmeHe& pees Deueie-Deueie
efyeKejs ngS nQ, Gvekes mebie"ve kejkes GvneW kees hekekee kejes~ ewefkekeue meyetle
meyekes Deeies efoKeeDees~ eens keesF& Yeer mesJee kej jns nes, efYevve-efYevve huewve
yeveeles nes, kej Yeer jns nes, Des eue Yeer jns nQ, DeYeer Gve meYeer kee eghe Ske
meeceves ueeDees~ pees mesJee kee meyetle meejs yeeeCe heefjJeej kes meeceves Dee peeS~
"erke nw vee! yeekeer meYeer Des nes, Des les Des nes~ Dee~ Deesced Meeefvle~
22

14-11-02
yeeeCe peerJeve kee

HeeGC[sMeve Deewj meHeuelee kee DeeOeej efveeeyegef
Deepe meceLe& yeehe Deheves eejeW Deesj kes meceLe& yeeeW kees osKe jns nQ~ nj
Ske yeee meceLe& yeve yeehe meceeve yeveves kes es heg<eeLe& ceW ueies ngS nQ~ yeeeW
keer Fme ueieve kees osKe yeeheoeoe Yeer ne|<ele nesles jnles nQ~ yeeeW kee en {
mebkeuhe yeeheoeoe kees Yeer heeje ueielee nw~ yeeheoeoe lees yeeeW kees ener kenles
efke yeehe mes Yeer Deeies pee mekeles nes keeeWefke eeoieej ceW Yeer yeehe keer hetpee
eEmeieue nw, Deehe yeeeW keer hetpee [yeue nw~ yeeheoeoe kes efmej kes Yeer leepe nes~
yeeheoeoe yeeeW kes mJeceeve kees osKe meoe ener kenles Jeen es mJeceeveOeejer,
mJejepeOeejer yees Jeen! nj Ske yees keer efJeMes<elee yeehe kees nj Ske kes
cemleke ceW ecekeleer ngF& efoKeeF& osleer nw~ Deehe Yeer Deheveer efJeMes<elee kees peeve,
heneeve efJee mesJee ceW ueieeles euees~ eske kejes ceQ eYeg hemevo, heefjJeej
hemevo keneB leke yevee ntB? keeeWefke mebieceegie ceW yeehe yeeeCe heefjJeej jeles nQ,
lees eYeg hemevo Deewj heefjJeej hemevo oesveeW DeeJeMeke nQ~
Deepe yeeheoeoe meJe& yeeeW kes yeeeCe peerJeve kee HeeGC[sMeve osKe jns Les~
HeeGC[sMeve nw efveeeyegef~ FmeefueS peneB nj mebkeuhe ceW, nj keee& ceW efveee nw
JeneB efJepee ngF& he[er nw~ meHeuelee pevce efme DeefOekeej kes he ceW mJele: Deewj
menpe eehle nw~ pevce efme DeefOekeej kes efueS cesnvele keer DeeJeMekelee veneR
nesleer~ meHeuelee yeeeCe peerJeve kes ieues kee nej nw~ yeeeCe peerJeve nw ner
meHeuelee mJehe~ meHeuelee nesieer Jee veneR nesieer en yeeeCe peerJeve kee keJeseve
ner veneR nw~ efveeeyegef meoe yeehe kes kecyeeFv[ nw, lees peneB yeehe kecyeeFv[ nw
JeneB meHeuelee meoe eehle nw~ lees eske kejes - meHeuelee mJehe keneB leke yeves
nQ? Deiej meHeuelee ceW hejmesvs]pe nw lees Gmekee keejCe efveee ceW hejmesvs]pe nw~
efveee efmeHe& yeehe ceW nw, en lees yengle Dee nw~ uesefkeve efveee yeehe ceW
efveee, mJe ceW efveee, [êcee ceW efveee Deewj meeLe-meeLe heefjJeej ceW efveee~ Fve
14.11.2002
23
eejeW efveee kes DeeOeej mes meHeuelee menpe Deewj mJele: nw~
yeehe ceW efveee meYeer yeeeW kee nw leye lees eneB Deees nQ~ yeehe kee Yeer Deehe
meyeceW efveee nw leye Dehevee yeveeee nw~ uesefkeve yeeeCe peerJeve ceW mechevve Jee
mechetCe& yeveves kes efueS mJe ceW Yeer efveee DeeJeMeke nw~ yeeheoeoe kes eje eehle
ngS es Deelcee kes mJeceeve meoe mce=efle ceW jns efke ceQ hejceelcee eje mJeceeveOeejer
es Deelcee ntB~ meeOeejCe Deelcee veneR, hejceelce mJeceeveOeejer Deelcee~ lees
mJeceeve nj mebkeuhe ceW, nj kece& ceW meHeuelee DeJeMe efoueelee nw~ meeOeejCe
kece& kejves Jeeueer Deelcee veneR, mJeceeveOeejer Deelcee ntB~ lees nj kece& ceW mJeceeve
Deehekees meHeuelee menpe ner efoueeesiee~ lees mJe ceW efveeeyegef keer efveMeeveer nw
meHeuelee Jee efJepee~ Ssmes ner yeehe ceW lees hekekee efveee nw, Gmekeer efJeMes<elee
nw `èfvejvlej ceQ yeehe kee Deewj yeehe cesje~'' en efvejvlej efJepee kee DeeOeej
nw~ ``cesje yeeyee'' efmeHe& yeeyee veneR, cesje yeeyee~ cesjs kes Thej DeefOekeej neslee
nw~ lees cesje yeeyee, Ssmeer efveeeyegef Deelcee meoe DeefOekeejer nw - meHeuelee keer,
efJepee keer~ Ssmes ner [êcee ceW Yeer hetje-hetje efveee eeefnS~ meHeuelee Deewj
mecemee oesveeW ekeej keer yeeleW [êcee ceW Deeleer nQ uesefkeve mecemee kes mecee
efveeeyegef keer efveMeeveer nw - meceeOeeve mJehe~ mecemee kees meskeC[ ceW meceeOeeve
mJehe eje heefjJele&ve kej osvee~ mecemee kee keece nw Deevee, efveeeyegef
Deelcee kee keece nw meceeOeeve mJehe mes mecemee kees heefjJele&ve kejvee~ keeeW?
Deehe nj yeeeCe Deelcee ves yeeeCe pevce uesles ceeee kees ewuesvpe efkeee nw~
efkeee nw vee ee Yetue iees nes? ewuesvpe nw efke nce ceeeepeerle yeveves Jeeues nQ~ lees
mecemee kee mJehe, ceeee kee mJehe nw~ peye ewuesvpe efkeee nw lees ceeee
meecevee lees kejsieer vee! Jen efYevve-efYevve mecemeeDeeW kes he ceW Deehekeer ewuesvpe
kees hetje kejves kes efueS Deeleer nw~ Deehekees efveeeyegef efJepeeer mJehe mes heej
kejvee nw, keeeW? veeELeieveg~ efkeleves yeej efJepeeer yeves nes? DeYeer Ske yeej
mebiece hej efJepeeer yeve jns nes Jee Deveske yeej yeves ngS kees efjheer kej jns nes?
FmeefueS mecemee Deehekes efueS veF& yeele veneR nw, veeELeieveg~ Deveske yeej efJepeeer
24
yeves nQ, yeve jns nQ Deewj Deeies Yeer yeveles jnWies~ en nw [êcee ceW efveeeyegef
efJepeeer~ Deewj nw - yeeeCe heefjJeej ceW efveee, keeeW? yeeeCe heefjJeej kee DeLe&
ner nw mebie"ve~ ese heefjJeej veneR nw, yeee yeehe kee yeeeCe heefjJeej meJe&
heefjJeejeW mes es Deewj ye[e nw~ lees heefjJeej kes yeere, heefjJeej kes eerle keer jerefle
efveYeeves ceW Yeer efJepeeer~ Ssmee veneR efke yeehe cesje, ceQ yeeyee kee, meye keg nes
ieee, yeeyee mes keece nw, heefjJeej mes keee keece! uesefkeve en Yeer efveee keer
efJeMes<elee nw~ eej ner yeeleeW ceW efveee, efJepee DeeJeMeke nw~ heefjJeej Yeer meYeer
kees keF& yeeleeW ceW cepeyetle yeveelee nw~ efmeHe& heefjJeej ceW en mce=efle ceW jns efke meye
Deheves-Deheves vecyejJeej OeejCee mJehe nQ~ Jewjeeer nw~ Fmekee eeoieej 108
keer ceeuee nw~ meesees - keneB Ske vecyej Deewj keneB 108Jeeb vecyej, keeeW yevee?
meye Ske vecyej keeeW veneR yeves? 16 n]peej keeeW yevee? keejCe? Jewjeeer
mebmkeej kees mecePe vee@uespeHegue yeve euevee, efveYeevee, ener mekemesmeHegue mspe
nw~ euevee lees he[lee ner nw~ heefjJeej kees es[kej keneB peeeWies~ veMee Yeer nw vee
efke nceeje Flevee ye[e heefjJeej nw~ lees ye[s heefjJeej ceW ye[er efoue mes nj Ske kes
mebmkeej kees peeveles ngS euevee, efvecee&Ce neskes euevee, MegYe YeeJevee, MegYe
keecevee keer Je=efe mes euevee... ener heefjJeej kes efveeeyegef efJepeeer keer
efveMeeveer nw~ lees meYeer efJepeeer nes vee? efJepeeer nQ?
[yeue Heejsveme& efJepeeer nQ? neLe lees yengle Dee efnuee jns nQ~ yengle
Dee~ yeeheoeoe kees KegMeer nw~ Dee - ereme& efJepeeer nQ? ee Lees[e-Lees[e
neslee nw? keee kejW, en lees veneR! `kewmes' kes yepeeS `Ssmes' Meyo kees et]pe kejes,
kewmes kejW veneR, Ssmes kejW~ 21 pevce kee keveskeMeve heefjJeej mes nw~ FmeefueS pees
heefjJeej ceW heeme (Pass) nw, Jen meyeceW heeme nw~
lees eej ner ekeej kee efveee eske kejes keeeWefke eYeg hemevo kes meeLe
heefjJeej hemevo Yeer nesvee Deefle DeeJeMeke nw~ vecyej Fve eejeW efveee kes
hejmesvs]pe Devegmeej efceuevee nw~ Ssmes veneR ceQ yeeyee keer, yeeyee cesje, yeme nes ieee~
Ssmee veneR~ cesje yeeyee lees yengle Dee kenles nes Deewj meoe Fme efveee ceW Deue
14.11.2002
25
Yeer nes, Fmekeer cegyeejke nw uesefkeve leerve Deewj Yeer nQ~ ereme&, eej ner ]pejer nQ
efke veneR? Ssmes lees veneR leerve ]pejer nw Ske veneR? pees mecePeles nQ eejeW ner efveee
]pejer nQ Jen Ske neLe G"evee~ meYeer kees eejeW ner yeeleW hemevo nQ? efpemekees
leerve yeeleW hemevo neW Jen neLe G"eDees~ keesF& veneR~ efveYeevee cegefMkeue veneR nw?
yengle Dee~ Deiej efoue mes neLe G"eee lees meye heeme nes iees~ Dee~
osKees, keneB-keneB mes, efYevve-efYevve osMe keer eefueeeb ceOegyeve ceW Ske Je=#e
yeve peelee nw~ ceOegyeve ceW eeo jnlee nw keee, ceQ efouueer keer ntB, ceQ kevee&ke keer
ntB, ceQ iegpejele keer ntB...! meye ceOegyeve efveJeemeer nQ~ lees Ske Pee[ nes ieee vee~
Fme mecee meye keee mecePeles nQ, ceOegyeve efveJeemeer nes ee Deheves-Deheves osMe kes
efveJeemeer nes? ceOegyeve efveJeemeer nes? meYeer ceOegyeve efveJeemeer nes, yengle Dee~
Jewmes Yeer nj yeeeCeeW keer hejceevesv S[^sme lees ceOegyeve ner nw~ Deehekeer hejceevesv
S[^sme keewve meer nw? yeecyes nw? efouueer nw? hebpeeye nw? ceOegyeve hejceeveW S[^sme
nw~ en lees mesJee kes efueS mesJeekesv ceW Yespee ieee nw~ Jen mesJee kes mLeeve nQ, Iej
Deehekee ceOegyeve nw~ DeeefKej Yeer SMeuece keneB efceuevee nw? ceOegyeve ceW ner
efceuevee nw~ FmeerefueS ye[s-ye[s mLeeve yevee jns nQ vee!
meYeer kee ue#e yeehe meceeve yeveves kee nw~ lees meejs efove ceW en ef[ûe kejes
- ceve keer ef[ûe~ Mejerj keer ef[ûe lees Mejerj kes levomleer kes efueS kejles nes,
kejles jnes keeeWefke Deepekeue oJeeF&eeW mes Yeer SkemejmeeF]pe DeeJeMeke nw~ Jen
lees kejes Deewj Ketye kejes eFce hej~ mesJee kes eFce SkemejmeeF]pe veneR kejles
jnvee~ yeekeer eFce hej SkemejmeeF]pe kejvee Dee nw~ uesefkeve meeLe-meeLe ceve
keer SkemejmeeF]pe yeej-yeej kejes~ peye yeehe meceeve yevevee nw lees Ske nw efvejekeej Deewj otmeje nw DeJekele ]HeefjMlee~ lees peye Yeer mecee efceuelee nw
meskeC[ ceW yeehe meceeve efvejekeejer mspe hej efmLele nes peeDees, yeehe meceeve
yevevee nw lees efvejekeejer efmLeefle yeehe meceeve nw~ keee& kejles ]HeefjMlee yevekej
kece& kejes, ]HeefjMlee DeLee&led [yeue ueeF~ keee& kee yeesPe veneR nes~ keee& kee
yeesPe DeJekele ]HeefjMlee yeveves veneR osiee~ lees yeere-yeere ceW efvejekeejer Deewj
26
]HeefjMlee mJehe keer ceve keer SkemejmeeF]pe kejes lees LekeeJe veneR nesieer~ pewmes
yeee yeehe kees meekeej he ceW osKee - [yeue ueeF~ mesJee kee Yeer yeesPe veneR~
DeJekele ]HeefjMlee he~ lees menpe ner yeehe meceeve yeve peeeWies~ Deelcee Yeer
efvejekeej nw Deewj Deelcee efvejekeej efmLeefle ceW efmLele nesieer lees efvejekeej yeehe keer
eeo menpe meceeve yevee osieer~ DeYeer-DeYeer Ske meskeC[ ceW efvejekeejer efmLeefle ceW
efmLele nes mekeles nes? nes mekeles nes? (yeeheoeoe ves ef[ûe kejeF&) en DeYeeme
Deewj DesvMeve eueles efHejles, kece& kejles yeere-yeere ceW kejles peevee~ lees en
ewefkeme cevmee mesJee kejves ceW Yeer meneesie osieer Deewj Hee@JejHegue eesie keer efmLeefle
ceW Yeer yengle ceoo efceuesieer~ Dee
[yeue Heejsveme& mes osKees [yeue Heejsveme& kees Fme meer]peve ceW keejCesDekeejCes meye eghe ceW eebme efceuee nw~ nj eghe ceW Dee mekeles nQ, eer[ce nw~ lees
en Yeeie nw vee, [yeue Yeeie nw~ lees Fme eghe ceW Yeer yeeheoeoe osKe jns nQ keg
henueer yeejer Yeer Deees nQ, keg henues Jeeues Yeer Deees nQ~ yeeheoeoe keer ef meYeer
Heejsveme& kes Thej nw~ efpelevee heej Deehekee yeehe mes nw, yeehe kee heej Deehemes
HeodceiegCee nw~ "erke nw vee! HeodceiegCee nw? Deehekee Yeer heej, efoue kee heej nw
leye eneB hengbes nes~ [yeue Heejsveme& Fme yeeeCe heefjJeej kee eb=ieej nQ~ mhesMeue
eb=ieej nes~ nj osMe ceW yeeheoeoe osKe jns nQ - eeo ceW yew"s nQ, megve Yeer jns nQ lees
eeo ceW Yeer yew"s nQ~ yengle Dee~
ereme& ereme& kee PegC[ Yeer ye[e nw~ yeeheoeoe ereme& kees Ske eFue
osles nQ~ keewve-mee eFue osles nQ? (ewC[me) ewC[me lees meYeer nQ ner~ [yeue
Heejsveme& lees henues ewC[me nQ~ FvneW kees ewC[ kee mecyevOe Dee ueielee nw~
ereme& pees eesie nQ, meYeer kees veneR, eesie ereme& kees yeeheoeoe kenles nQ - en
iegYeeF& nQ~ pewmes ye[s yees yeehe kes meceeve nes peeles nQ vee, lees ereme& Yeer
iegYeeF& nQ keeeWefke meoe yeehe keer mesJee kes efveefcee yeves ngS nQ~ yeehe meceeve
mesJeeOeejer nQ~ osKees, ereme& kees yeehe kee eEmenemeve efceuelee nw cegjueer megveeves kes
efueS~ ieg keer ieer efceueleer nw vee! FmeefueS ereme& DeLee&led efvejvlej mesJeeOeejer~
14.11.2002
27
eens cevmee, eens Jeeee, eens mecyevOe-mecheke& eje kece&Cee - meoe mesJeeOeejer~
Ssmes nw vee! Deejece hemevo lees veneR vee! mesJeeOeejer~ mesJee, mesJee Deewj mesJee~
"erke nw vee? Dee~
mesJee ceW efouueer, Deeieje kee ve& nw Deeieje meeLeer nw~ efouueer kee
ueMkej lees yengle ye[e nw~ Dee - efouueer ceW mLeehevee kee HeeGC[sMeve he[e,
en lees yengle Dee~ DeYeer ele#elee yeehe keer kejves kee HeeGC[sMeve keneB mes
nesiee? efouueer mes ee ceneje^ mes? kevee&ke mes, uebove mes.... keneB mes nesiee?
efouueer mes nesiee? kejes efvejvlej mesJee Deewj lehemee~ mesJee Deewj lehemee oesveeW
kes yewuesvme mes ele#elee nesieer~ pewmes mesJee kee [eeuee@ie yeveeee vee, Ssmes efouueer
ceW lehemee kee JeCe&ve kejves kee [eeuee@ie yeveeDees leye kenWies efouueer, efouueer
nw~ efouueer yeehe keer efoue lees nw uesefkeve yeehe kes efoue hemevo keee& kejkes Yeer
efoKeeeWies~ heeC[Je kejvee nw vee? kejWies, ]pej kejWies~ lehemee Ssmeer kejes pees
meye helebie yeeyee, yeeyee kenles efouueer kes efJeMes<e mLeeve hej hengbe peeSb~ hejJeeves
yeeyee-yeeyee kenles DeeJeW leye kenWies ele#elee~ lees en kejvee nw, Deieues meeue
en [eeuee@ie kejvee nw, en efj]peu megveeveer nw efke efkeleves hejJeeves yeeyee-yeeyee
kenles mJeene ngS~ "erke nw vee? yengle Dee, ceeleeeW Yeer yengle nQ~
kegceej-kegceeefjeeb kegceej Deewj kegceeefjeeb, lees DeeOee neue kegceejkegceeefjeeb nQ~ Meeyeeme kegceej-kegceeefjeeW kees~ yeme kegceej kegceeefjeeb pJeeuee
he yeve - DeelceeDeeW kees heeJeve yevee osves Jeeues~ kegceej Deewj kegceeefjeeW kees
lejme he[vee eeefnS, Deepe kes kegceej Deewj kegceeefjeeW hej, efkeleves Yeke jns
nQ~ Yekes ngS nceefpevme kees jemles hej ueieeDees~ Dee, pees Yeer kegceej Deewj
kegceejer Deees nQ GveceW mes Fme meejs Je<e& ceW efpemeves DeelceeDeeW kees mesJee ceW Deehe
meceeve yeveeee nw Jen ye[e neLe G"eDees~ kegceeefjeeW ves Deehe meceeve yeveeee nw?
Dee huewve yevee jner nQ~ en ne@mue Jeeueer neLe G"e jner nQ~ DeYeer mesJee kee
meyetle veneR ueeee nw~ lees kegceej Deewj kegceeefjeeW kees mesJee kee meyetle ueevee nw~
"erke nw!
28
DeOej kegceej DeOejkegceej Yeer kece veneR nQ~ DeOejkegceej keee mesJee keer
veJeervelee efoKeeeWies? DeOejkegceej efJee ceW en ewuesvpe kejkes efoKeeJeW efke meejs
keuhe ceW pees keee& ngDee nw Gmemes DeveesKee keee& DeYeer nes jne nw~ DeOejkegceej
eJe=efe ceW jnles ewuesvpe kejW efke oesveeW meeLe jnles Yeer mJehve leke Yeer heefJe$e jn
mekeles nQ~ en efJee ceW ewuesvpe kejes pees DemecYeJe mecePeles nQ Jen mecYeJe
kejkes efoKeeDees~ DemecYeJe mecePeles nQ vee~ Jen kenles nQ Deeie Deewj kehetme
Fkeer veneR jn mekeleer nw~ Deewj Deehe keee kenles nes? meeLe jnles Yeer heefJe$e jn
mekeles nQ~ Ssmeer ewuesvpe nw? kecepeesj lees veneR nQ vee! mJehve ceW Yeer mebkeuhe cee$e
veneR nes leye ewuesvpe nesieer~ Jen Yeer efove Deeesiee pees ye[s-ye[s ceneceC[uesej
Deehekes ejCeeW ceW PegkeWies~ uesefkeve Ssmes mechevve yevevee nw~ Dee nw DeOejkegceejeW
keer mebKee Yeer kece veneR nw, yengle nw~ yeeeCe heefjJeej keer MeesYee nw~ Dee~
Dee DeYeer jn ieF& - YeesueeveeLe keer ceer"er-ceer"er ceeleeeW, Dee osKees
oeoer osKees efkeleveer ceeleeDeeW kee PegC[ nw~ yengle Dee PegC[ nw~ er.Jeer. ceW
efoKeeDees meYeer kees~ meeFbme kes meeOeve mes Heeeoe lees G"e jns nQ~ Dee nw
Meefkele mesvee~ MeefkeleeeW keer efJepee nes, efJepee nes, efJepee nes~ osKees yeeheoeoe
ves Deyeuee mes Meefkeleeeb yevee efoee~ DeYeer Deheves kees Deyeuee lees veneR mecePeles
vee! Meefkele nQ~ lees Meefkeleeeb lees nQ ner efJepeeer~ MeefkeleeeW kees efJepee keer
efveMeeveer Mee efoKee efoes nQ~ MeeOeejer Meefkeleeeb DeLee&led meJe& MeefkeleeeW Oeejer
Meefkeleeeb~ lees meoe Deheves kees meJe& Meefkele mJehe DevegYeJe kejes~ Deehekee
eeoieej meJe& MeefkeleeeW kee meteke nw~ lees Ssmes nw vee? meye Meefkeleeeb, Meefkele
mechevve nQ? yengle Dee~ efJepeeer nw Deewj meoe efJepeeer jnWieer~ Dee~
DeYeer lees keesF& veneR kenWies efke nce yeeyee mes efceues veneR~ meyemes efceues vee~
meyemes efceueve nes ieee~
Fvoewj ne@mue keer kegceeefjeeb kegceejer Jen pees DeelceeDeeW kes 21 kegue
kee Gej kejs~ lees efkeleveer DeelceeDeeW kes 21 kegue megOeejs nQ? mesJee kejles nes
ee mesJeeOeejer yeve jns nes? leweej nes jns nes Dee nw~ efHej Yeer osKees peye Yeer
14.11.2002
29
keg neslee nw lees Deehekees efvecev$eCe efceuelee nw vee~ efJeMes<e Deelcee nes ieF& vee~
efJeMes<e efvecev$eCe oskej Deehekees yegueeee peelee nw, lees yengle Dee nw~ mJeeb Yeer
Meefkele he yeve jner nes Deewj otmejeW kees Yeer yeveeves ceW Yeer Ssmes ner nesefMeeej yeve
peueJee efoKeeeWieer~ Dee nw~ cegyeejke nes~
heesueerefkeue eEJeie kes Deees nQ yengle Dee efkeee pees Deheves Iej ceW
hengbe iees nQ~ nesm nes ee iesm nes? (nesm) yeehe kee Iej mees yees kee Iej,
FmeerefueS nesm nes~
Dee - eejeW Deesj kes efJepeeer jlveeW kees, meoe efveee yegef menpe
meHeuelee cetle& yeeeW kees, meoe cesje yeeyee kes DeefOekeej mes nj mesJee ceW meHeuelee
eehle kejves Jeeues meHeuelee cetle& yeeeW kees, meoe meceeOeeve mJehe, mecemee
kees heefjJele&ve kejves Jeeues heefjJele&ke DeelceeeW, Ssmes es yeeeW kees meoe yeehe
kees ele#e kejves kes huewve kees ewefkekeue ceW ueeves Jeeues yeeeW kees yeeheoeoe
kee eeoheej, cegyeejke, De#eesCeer yeej cegyeejke Deewj vecemles~
oeoer peer mes meyekee Deehemes heej nw, yeehe kee Yeer Deehemes heej nw~
(jleveceesefnveer oeoer mes) meneesieer yeveves mes yengle keg met#ce ceW eehle neslee nw~
Ssmes nw vee! Deeefo jleve nQ~ Deeefo jleve Deye leke Yeer efveefcee nQ~ Dee
veejeeCe oeoe mes (keesF& Dee%ee) Dee%ee ener nw - yewuesvme jKees~
Deueewefkeke Deewj ueewefkeke oesveeW ceW yewuesvme jKees~ en yewuesvme pees nw Jen mJele:
ner yueweEmeie efoueelee jnsiee~ DeescedMeeefvle~
30
DeJekele JeeCeer 30-11-2002

2002-2003
efjve& Meyo keer mce=efle mes meceeve yevees

Deewj efjve&-peveea kes mce=efle mJehe yevees
Deepe yeeheoeoe Deheves eejeW Deesj kes efoue leKleveMeerve, Yekeger kes leKle
veMeerve, efJee kes jepe kes leKle veMeerve, mJejepe DeefOekeejer yeeeW kees osKe
ne|<ele nes jns nQ~ hejceelce efoue leKle meejs keuhe ceW Deye Deehe efmekeerueOes,
uee[ues yeeeW kees ner eehle neslee nw~ Yekeger kee leKle lees meJe& DeelceeDeeW kees nw
uesefkeve hejceelce efoue leKle yeeeCe DeelceeDeeW kes efmeJeeS efkemeer kees eehle
veneR nw~ en efoue leKle ner efJee kee leKle efoueelee nw~ Jele&ceeve mecee mJejepe
DeefOekeejer yeves nes, nj Ske yeeeCe Deelcee kee mJejepe ieues kee nej nw~
mJejepe Deehekes pevce kee DeefOekeej nw~ Ssmes mJeeb kees Ssmee mJejepe DeefOekeejer
DevegYeJe kejles nes? efoue ceW en { mebkeuhe nw efke nceejs Fme yeLe& jeF kees
keesF& erve veneR mekelee~ meeLe-meeLe en Yeer neveer veMee nw efke nce hejceelce
efoue leKleveMeerve Yeer nQ~ ceeveJe peerJeve ceW, leve ceW Yeer efJeMes<e efoue ner ceneve
ieeF& peeleer nw~ efoue ke ieF& lees peerJeve meceehle~ lees DeeOeeeflceke peerJeve ceW
Yeer efoue leKle kee yengle cenJe nw~ pees efoue leKleveMeerve nQ Jener DeelceeeW efJee
ceW efJeMes<e DeelceeeW ieeF& peeleer nQ~ Jener DeelceeeW YekeleeW kes efueS ceeuee kes
ceCekeeW kes he ceW efmecejer peeleer nQ~ Jener DeelceeeW keeseW ceW keesF&, keesF& ceW Yeer
keesF& ieeF& peeleer nw~ lees Jen keewve nQ? Deehe nes? heeC[Je Yeer nQ? ceeleeeW Yeer nQ~
(neLe efnuee jns nQ) lees yeehe kenles nQ ns uee[ues yees keYeer-keYeer efoue leKle kees
es[kej osn heer efceer mes keeeW efoue ueieeles nes? osn efceer nw~ lees uee[ues yees
keYeer efceer ceW heebJe veneR jKeles nQ, meoe leKle hej, ieesoer ceW ee Deleerefve megKe
kes Petues ceW Petueles~ Deehekes efueS yeeheoeoe ves efYevve-efYevve Petues efoes nQ, keYeer
megKe kes Petues ceW Petuees, keYeer KegMeer kes Petues ceW Petuees~ keYeer Deevebocee Petues
ceW Petuees~
lees Deepe yeeheoeoe Ssmes es yeeeW kees osKe jns Les efke kewmes veMes mes PetueeW
ceW Petue jns nQ~ Petueles jnles nes? Petueles nes? efceer ceW lees veneR peeles! keYeer-keYeer
30.11.2002
31
efoue nesleer nw keee, efceer ceW heebJe jKeves keer? keeeWefke 63 pevce efceer ceW ner
heebJe jKeles, efceer mes ner Kesueles~ lees DeYeer lees veneR efceer mes Kesueles? keYeerkeYeer efceer ceW heebJe peelee nw efke veneR peelee nw? keYeer-keYeer euee peelee nw~
osnYeeve Yeer efceer ceW heebJe jKevee nw~ osn DeefYeceeve lees yengle ienjer efceer ceW heebJe
nw~ uesefkeve osn Yeeve DeLee&led yee@[erkeevmesmevesme en Yeer efceer nw~ efpelevee mebiece
kee mecee peeoe mes peeoe leKleveMeerve neWies Glevee ner DeeOeekeuhe mete&JebMe
keer jepeOeeveer ceW Deewj evJebMe ceW Yeer mete&JebMe kes jepe Iejeves ceW neWies~ Deiej
DeYeer mebiece hej keYeer-keYeer leKleveMeerve neWies lees mete&JebMe kes je@eue Hewefceueer
ceW Flevee ner Lees[e mecee neWies~ leKleveMeerve eens ve& yeeF& ve& neWies uesefkeve
je@eue Hewefceueer, jepe Iejeves keer DeelceeDeeW kes meoe mecyevOe ceW neWies~ lees eske
kejes - efke mebieceegie kes Deeefo mecee mes Deye leke eens 10 meeue ngS nQ, eens
50, eens 66 meeue nes iees, uesefkeve peye mes yeeeCe yeveW leye Deeefo mes Deye leke
efkelevee mecee efoue leKleveMeerve mJejepe leKle veMeerve jns? yenglekeeue jne,
efvejvlej jne Jee keYeer-keYeer jne? pees hejceelce leKle veMeerve nesiee Gmekeer
efveMeeveer - ele#e eueve Deewj esnjs mes meoe yesefHekej yeeoMeen nesiee~ Deheves
ceve ceW, mLetue yeesPe lees efmej hej neslee nw uesefkeve met#ce yeesPe ceve ceW neslee nw~ lees
ceve ceW keesF& yeesPe veneR nesiee~ efHekej nw yeesPe, yesefHekej nw [yeue ueeF~ Deiej
efkemeer Yeer ekeej kee eens mesJee kee, eens mecyevOe-mecheke& kee, eens mLetue
mesJee kee, neveer mesJee kee Yeer yeesPe veneR, keee nesiee, kewmee nesiee....meHeuelee
nesieer ee veneR nesieer! meesevee, huewve yeveevee Deueie eer]pe nw, yeesPe Deueie eer]pe
nw~ yeesPe Jeeues keer efveMeeveer meoe esnjs ceW yengle ee Lees[e LekeeJe kes efevn neWies,
LekeeJe nesvee Deueie eer]pe nw, LekeeJe kes efevn Lees[e Yeer en Yeer yeesPe keer
efveMeeveer nw~ Deewj yesefHekej yeeoMeen kee en DeLe& veneR efke Deueyesues jnW, nes
Deueyesueeheve Deewj kens nce lees yesefHekej jnles nQ~ Deueyesueeheve, en yengle
OeesKee osves Jeeuee nw~ leerJe heg<eeLe& kes Yeer Jener Meyo nQ Deewj Deueyesuesheve kes Yeer
Jener Meyo nQ~ leerJe heg<eeLeea meoe { efveee nesves kes keejCe ener meeselee nw -
32
nj keee& efnccele Deewj yeehe keer ceoo mes meHeue ngDee ner he[e nw Deewj Deueyesuesheve
kes Yeer ener Meyo nQ, nes peeesiee, nes peeesiee, ngDee ner he[e nw~ keesF& keee& jne nw
keee, nes peeesiee~ lees Meyo Ske nw uesefkeve he Deueie Deueie nw~
Jele&ceeve mecee ceeee kes efJeMes<e oes he yeeeW kee heshej uesles nQ~ peeveles
nes? peeveles lees nes~ Ske JeLe& mebkeuhe, efJekeuhe veneR, JeLe& mebkeuhe~ otmeje
Yeer megveeeW keee? otmeje nw ''ceQ ner jeF ntB``~ pees efkeee, pees kene, pees
meesee.... ceQ kece veneR, jeF ntB~ yeeheoeoe mecee kes eceeCe Deye ener eenles Ske Meyo meoe mce=efle ceW jKees - yeehe mes ngF& meJe& eeefhleeeW kee, mvesn kee,
meneesie kee efjve& kejvee nw~ efjve& kejvee DeLee&led meceeve yevevee~ otmeje - Deye
nceejer efjve&-pejveer (Jeeefhemeer ee$ee) nw~ Ske ner Meyo efjve& meoe eeo jns~
Fmekes efueS yengle menpe meeOeve nw - nj mebkeuhe, yeesue Deewj kece& kees yeee yeehe
mes eueer kejes~ yeehe kee mebkeuhe keee jne? yeehe kee yeesue keee jne? yeehe
kee kece& keee jne? Fmekees ner kene peelee nw ]Heeuees ]Heeoj~ ]Heeuees kejvee lees
menpe neslee nw vee! veee meesevee, veee kejvee Gmekeer DeeJeMekelee nw ner veneR,
pees yeehe ves efkeee Jen ]Heeuees ]Heeoj~ menpe nw vee!
ereme& ereme& neLe G"eDees~ ]Heeuees kejvee menpe nw ee cegefMkeue nw?
menpe nw vee! yeme ]Heeuees ]Heeoj~ henues eske kejes, pewmes keneJele nw henues
meesees efHej kejes, henues leewuees efHej yeesuees~ lees meYeer ereme& Fme Je<e& ceW, DeYeer
Fme Je<e& kee ueem cebLe nw, hegjevee peeesiee veee Deeesiee~ vees Deeves kes henues
keee kejvee nw, Gmekeer leweejer kej uees~ en mebkeuhe kejes efke efmeJeeS yeehe kes
keoce hej keoce jKeves kes Deewj keesF& Yeer keoce veneR G"eeWies~ yeme Heg mshe~
keoce hej keoce jKevee lees Fpeer nw vee! vees Je<e& ceW DeYeer mes mebkeuhe ceW huewve
yeveeDees, pewmes yeee yeehe meoe efveefcee Deewj efvecee&Ce jns Ssmes efveefcee YeeJe Deewj
efvecee&Ce YeeJe~ efmeHe& efveefcee YeeJe veneR, efveefcee YeeJe kes meeLe efvecee&Ce YeeJe,
oesveeW DeeJeMeke nQ keeeWefke ereme& lees efveefcee nQ vee! efveefcee nQ vee! lees mebkeuhe
ceW Yeer, yeesue ceW Yeer Deewj efkemeer kes Yeer mebyebOe ceW, kece& ceW, nj yeesue ceW efvecee&Ce~
30.11.2002
33
pees efvecee&Ce nw Jener efveefcee YeeJe ceW nw~ pees efvecee&Ce veneR nw GmeceW Lees[e yengle
met#ce, ceneve he ceW DeefYeceeve veneR Yeer nes lees jesye nesiee~ es jesye, en Yeer
DeefYeceeve kee DebMe nw Deewj yeesue ceW meoe efvece&ue Yee<eer, ceOegj Yee<eer~ peye
mecyevOe-mecheke& ceW Deeeflceke he keer mce=efle jnleer nw lees meoe efvejekeejer Deewj
efvejnbkeejer jnles nQ~ yeee yeehe kes ueem kes leerveeW Meyo eeo jnles nQ? efvejekeejer,
efvejnbkeejer Jener efvee|Jekeejer~ Dee, ]Heeuees ]Heeoj~ hekekee jne vee!
Deieues Je<e& keer cegKe ue#e mJehe keer mce=efle nw en leerve Meyo,
efvejekeejer, efvejnbkeejer, efvee|Jekeejer~ DebMe Yeer veneR nes~ ceese-ceese he lees
"erke nes ieee nw uesefkeve DebMe Yeer veneR nes keeeWefke DebMe ner OeesKee oslee nw~ ]Heeuees
]Heeoj kee DeLe& ner nw - Fve leerve MeyoeW kees meoe mce=efle ceW jKeW~ "erke nw?
Dee - [yeue Heejsveme& G"es~ Dee eghe Deeee nw~ yeeheoeoe kees [yeue
Heejsveme& keer Ske yeele hej KegMeer nw, peeveles nes keewve meer? peeveles nes? osKees,
efpelevee ner otj mes, otjosMe mes Deeles nes uesefkeve pees [eejskeMeve efceuee efke Fme
ve& ceW Yeer Deevee nw lees hengbe iees vee~ kewmes Yeer heg<eeLe& kej ye[e ner eghe hengbe
ieee nw~ oeoer kee [eejskeMeve "erke ceevee nw vee! Fmekeer cegyeejke nes~ yeeheoeoe
Ske-Ske kees osKe jne nw, ef os jne nw~ Ssmee veneR efke mspe hej ner ef
efceueleer nw~ otj mes Deewj ner Dee efoKeeF& os jne nw~ [yeue Heejsveme& neB peer kee
hee" Dee he{s ngS nQ~ yeeheoeoe kees [yeue Heejsveme& kes Thej heej lees nw ner
uesefkeve vee]pe Yeer nw, keeeWefke efJee kes keesves-keesves ceW mevosMe hengbeeves kes efueS
[yeue Heejsveme& ner efveefcee yeves nQ~ efJeosMe ceW DeYeer keesF& efJeMes<e mLeeve jne nw,
ieebJe-ieebJe jns nQ ee efJeMes<e mLeeve? keesves-keesves, ieebJe-ieebJe ess mLeeve ee
efJeMes<e mLeeve jn ieee nw? keewve-mee mLeeve jne nw? efHej Yeer osKees en Yeer eghe
pees Deeee nw efkeleves osMeeW kee eghe nw? efieveleer efkeee nw? veneR efkeee nw~ efHej
Yeer yeeheoeoe peeveles nQ efke efJee kes Deveske efYevve-efYevve osMeeW ceW Deehe DeelceeeW
efveefcee yeves nes~ yeeheoeoe ncesMee kenles ner nQ efke efJee keueeCekeejer kee
eFue yeehe kee [yeue efJeosefMeeeW ves ner ele#e efkeee nw~ Dee nw~ nj Ske
34
Deheves-Deheves mLeeve hej Kego Deheves heg<eeLe& ceW Deewj mesJee ceW Deeies ye{ jns nQ
Deewj meoe Deeies ye{les jnWies~ meHeuelee kes efmeleejs nw ner~ yengle Dee~
kegceejeW mes ceOegyeve kes kegceej Yeer nQ~ osKees, kegceejeW keer mebKee osKees
efkeleveer nw? DeeOee keueeme lees kegceejeW kee nw~ kegceej DeYeer meeOeejCe kegceej
veneR nQ~ DeYeer kegceejeW kee eFue nw, keewve mes kegceej nes? yeeekegceej lees nes
ner~ uesefkeve yeeekegceejeW keer efJeMes<elee keee nw? kegceejeW keer efJeMes<elee nw efke
meoe peneB Yeer DeMeeefvle nesieer GmeceW Meeefvle Hewueeves Jeeues Meeefvleotle nQ~ ve ceve
keer DeMeeefvle, ve yeenj keer DeMeeefvle~ kegceejeW kee keee& ner nw cegefMkeue keece
kejvee, ne[& Jeke&j nesles nQ vee! lees Deepe meyemes ne[& ceW ne[& Jeke& nw - DeMeeefvle
kees efceeS Meeefvleotle yeve Meeefvle Hewueevee~ Ssmes kegceej nes? nes? DeMeeefvle kee
veece efveMeeve veneR jns~ Ssmes Meeefvleotle nes? ve efJee ceW, ve Deehekes mecyevOemecheke& ceW~ Meeefvleotle, pewmes Deeie yegPeeves Jeeues keneB Yeer Deeie nesieer lees Deeie
yegPeeeWies vee~ lees Meeefvleotle kee keee& ner nw DeMeeefvle kees Meeefvle ceW yeouevee~ lees
Meeefvleotle nes vee! hekekee! hekekee? hekekee? yengle Dee ueie jne nw, yeeheoeoe
Fleves kegceejeW kees osKe KegMe nesles nQ~ henues Yeer yeeheoeoe ves huewve efoee Lee efke
efouueer ceW peeoe mes peeoe kegceej, pees ieJecexv mecePeleer nw kegceej DeLee&led
Peie[e kejves Jeeues, [jleer nw kegceejeW mes~ Ssmes [jves Jeeueer ieJecexv, nj yeeekegceej
kej Meeefvleotle kes eFue mes mJeeiele kejW, leye nw kegceejeW keer keceeue~ meejs
efJee ceW e peeJeW efke yeeekegceej Meeefvleotle nQ~ nes mekelee nw vee? efouueer ceW
kejvee~ kejvee nw vee - oeefoeeb kejWies? Fleves kegceej nQ, Ske eghe ceW Fleves nQ lees
meYeer eghe ceW efkeleves neWies? efJee ceW efkeleves neWies? (ueieYeie 1 ueeKe) lees kejes
keceeue kegceej~ ieJecexv ceW pees kegceejeW kes eefle Gue Yeje ngDee nw Jen megue
kej oes~ uesefkeve ceve ceW Yeer DeMeeefvle veneR~ meeefLeeeW ceW Yeer DeMeeefvle veneR Deewj
Deheves mLeeve hej Yeer DeMeeefvle veneR~ Deheves Menj ceW Yeer DeMeeefvle veneR~ yeme
kegceejeW kes esnjs ceW yees[& ueieeves keer ]pejle veneR uesefkeve cemleke ceW Deeescesefke
efueKee ngDee DevegYeJe nes efke en Meeefvleotle nQ~ "erke nw vee!
30.11.2002
35
kegceeefjeeB G"es kegceeefjeeb Yeer yengle nQ~ pees mesvj hej jnleer nQ Jen veneR,
pees mesvj hej veneR jnleer nQ, Jen G"es~ lees Fve meye kegceeefjeeW kee ue#e keee
nw? veewkejer kejveer nw ee efJee mesJee kejveer nw? leepe efmej hej jKevee nw ee
eskejer jKeveer nw? keee jKevee nw? osKees, meye kegceeefjeeW kees jnceefoue yevevee
nw~ efJee keer DeelceeDeeW kee keueeCe nes peeS, kegceeefjeeW kes efueS ieeeve nw 21
kegue kee Gej kejves Jeeueer, lees DeeOeekeuhe 21 kegue nes peeeWies~ lees Ssmeer
kegceeefjeeb nes? pees 21 kegue kee keueeCe kejWieer Jen neLe G"eDees~ Ske
heefjJeej kee veneR, 21 heefjJeejeW kee~ kejWieer? osKees Deehekee veece vees nesiee
Deewj efHej osKee peeesiee efke jnceefoue nw ee keesF& efnmeeye-efkeleeye jne ngDee nw?
DeYeer mecee metevee os jne nw efke mecee kes henues leweej nes peeDees~ mecee kees
osKeles jnWies lees mecee yeerle peeesiee~ FmeerefueS ue#e jKees efke nce meYeer efJee
keueeCeer jnceefoue yeehe kes yees jnceefoue nQ~ "erke nQ vee? jnceefoue nes vee!
jnceefoue Deewj yevees~ Lees[e Deewj leerJeieefle mes yevees~ kegceeefjeeW kees lees yeehe kee
yengle menpe leKle efceuelee nw~ osKeWies vees Je<e& ceW keee keceeue kejkes efoKeeleer
nes~ Dee~
ceeleeeW G"es DeeOee keueeme ceeleeeW nQ~ neLe efnueeDees Me Dee
ueielee nw~ Heejsveme& ceW Yeer ceeleeeW nQ~ ceeleeeW keee keceeue kejWieer? ceeleeeW pees
ieerle yevee ngDee nw vee Deehe meyekee~ ieerle eeo nw - ieerle keee kenlee nw? efke
Meefkeleeeb Dee ieF&...megvee nw ieerle! veneR megvee nes lees keue megvee osvee~ lees
MeefkeleeeW kee PegC[ efJee ceW eejeW lejHe Dee ieee nw, lees Deehe Meefkeleeeb, Meefkele
ceelee, ceeleeDeeW kee keece keee nw? yeeeW kees peieevee, heeuevee kejvee Deewj
DeefOekeejer yeveevee~ lees ceeleeeW DeYeer pees Deehekes Yeejle ceW ee efJee ceW yeehe kes
yees, Deehekeer yenveW meesF& ngF& nQ, Gvekees peieeDees~ ieerle lees yengle ieeles nes peeiees, peeiees...lees DeYeer meesF& ngF& DeelceeDeeW kees peuoer-peuoer peieeDees~ keg
lees Dehevee Lees[e mee Debeueer kee Jemee& Yeer ues ueW keeeWefke DeYeer leke t ues kee
yees[& veneR ueiee nw~ ues nQ uesefkeve t ues veneR nw~ lees t ues kes henues meeses ngS
36
nceefpevme kees peieeDees~ peieeeWies vee? Deheves-Deheves mLeeve hej peneB Yeer mesJee
kejles nes JeneB peieeDees Deewj Ssmes peieeDees pees hetjs hejJeeves yeve Mecee leke hengbe
peeeW~ "erke nw ceeleeeW~ DeYeer otmejs Je<e& keer efjpeu ceW Ske Ske ceelee SkeSke ceeme ceW Ske-Ske leweej kejes~ nes mekelee nw? Ske efove ces veneR, Ske
ceeme ceW~ Dee Deiej Ske ceeme ceW veneR kejes lees euees oes ceeme ceW kejes~
efjpeu Deeleer nw vee! Fme meeue ceW Fleveer ceeleeeW, otmejs meeue ceW Fleveer nes ieF&~
lees yeeheoeoe osKeWies efke vees meeue ceW pees Fleveer ceeleeeW DeeF& GvneWves mebKee
efkeleveer ye{eF&~ efuem nw efkeleveer ceeleeeW DeeF& nQ? Deueie efuem veneR efvekeeueles?
(4 n]peej ceeleeeW nQ) Dee, 4 n]peej ceeleeeW DeeF& nQ lees efkeleveer Je=ef nesieer
osKe ueWies~ efnccele nw? pees mecePeles nQ nes mekelee nw Jen neLe G"eDees~ Ssmes ner
neLe veneR G"evee, er.Jeer. ceW Heeses Dee jne nw~ ceeleeDeeW mes lees efJeMes<e heej nw
leYeer osKees ceeleeDeeW kes keejCe yeehe kee ieTheeue veece he[e nw~ lees ceeleeDeeW kes
keejCe ieTheeue veece nw~ yengle Dee, ceeleeeW Yeer yengle nQ~
DeOej kegceej G"es DeOej kegceej Yeer kece veneR nQ~ osKees, DeOejkegceejeW
ves yeeheoeoe kee yengle veece yeeuee efkeee nw~ peeveles nes keee? pees yenglekeeue mes
JeLe& JeeeyesMeve Lee lees en heefjJeej g[eles nQ uesefkeve DeOejkegceejeW ves en pees
JeLe& mebkeuhe Lee, Jen meceehle kej efoee~ lees cegyeejke nes Deehekees keeeWefke
yeehe keer mesJee ceW ewefkekeue peerJeve mes jsmeheev[ efoee, lees yengle Dee~
DeOejkegceej Deewj DeOejkegceeefjeeW kees yeeheoeoe meoe cenelceeDeeW kees peerleves
Jeeues kenles nQ~ Deehekes ejCeeW ceW DeeeWies~ pees cenelceeeW keece veneR kej mekes
Jen Deeheves kejkes efoKeeee~ keceue heg<he, Ske Ske keceue heg<he meceeve eJe=efe
ceW jnles, hej-Je=efe ceW jnves Jeeues~ FmeefueS meoe ye{les jnes Deewj ye{eles jnes~
DeOejkegceejeW keer mebKee Yeer ye{veer eeefnS~ "erke nw vee! efnccele nw? kenes neB
yeeyee efnccele nceejer, ceoo Deehekeer~ yengle Dee~ keceeue nw~ meeLe jnles veejs
Deewj heejs~ FmeefueS yeeheoeoe meYeer DeOejkegceej Deewj kegceeefjeeW kees Yeer efoue
mes yengle-yengle ogDeeeW osles nQ~ meoe ye{les jnes~ Dee~
30.11.2002
37
mesJee ceW yebieeue, efyenej, G[ermee, Deemeece, vesheeue, leeefceuevee[g (F&mve&)

kee ve& nw~ Dee - ereme& G"es~ osKees efveefcee esue F&mve& ]peesve kenles nQ,
lees efveefcee Deehekeer hejoeoer nw~ hejoeoer efceueer nw FmeefueS efkeleveer ms Dee ieF&
nQ~ hejoeoer ye[er nesleer nw vee! lees FmeceW ms Yeer Deer-Deer nQ~ Dee nw~
Deehekeer mesvee Deer nw~ osKees, hejoeoer kees osKee nw~ Dee nw~ Deeefo mes Deye
leke efkelevee Dee hee& yepeeee nw~ ]Heeuees ueewefkeke ]Heeoj Deewj ]Heeuees
Deueewefkeke ]Heeoj Deewj ]Heeuees heejueewefkeke ]Heeoj~ yengle Dee osKees ueMkej
efkelevee Dee nw~ Deer mesJee efoue mes keer nw~ efj]peu yengle Deer nw~ efoue
mes mesJee keer nw Deewj efoue mes meneesieer Yeer yeves nes~ FmeefueS meoe Deewj
]peeoe-mes-]peeoe ye{eles euees~ ye{les jnWies Deewj meoe ye{eles jnWies~ Dee nw~
hegjeveer-hegjeveer ereme& Yeer yengle nQ~ mee|Jeme kes Deeefokeeue keer ereme& nQ~ mLeehevee
kes Deeefo keer Lees[er nQ~ uesefkeve mesJee kes Deeefo jlve Des-Des nQ~ yengle
Dee, Ske Ske keer ceefncee keee kejW~ Ske Ske jlve ceneve nw, efJeMes<e
Deelcee nw~ Dee~ efnccele jKekej Dee ieF& yengle Dee efkeee~ Dee~
meYeer mes mhesMeue efceuevee ngDee vee! keesF& jn iees?
yees jn iees nQ yees meoe nj mLeeve kee eb=ieej nesles nQ lees yees kewmes
jnWies, yees henues~ yeeeW mes lees yeeheoeoe kee De#eesCeer heej nw~ osKees, Dehevee
nke ues efueee vee! elegj nw~ Dee nw~ Fme efJee efJeeeuee keer mLeehevee Yeer
yeeeW mes ngF& nw~ henues yees ner lees ye[s ngS nQ vee! yengle Dee~ yees nQ
yeeheoeoe kes efmej kes leepe~ Dee~ lees meoe [yeue he{eF& ceW vecyejJeve uesles
jnvee~ ueewefkeke he{eF& ceW Yeer vecyej oes leerve veneR, vecyejJeve Deewj Deueewefkeke
he{eF& ceW Yeer vecyejJeve~ Ssmes yees yevevee nw~ Dee~
ceeref[ee (108 jlve Deees nQ) Dee nw ceeref[ee Jeeues keceeue kejkes
efoKeeJeW pees meyekes yegef ceW DeeJes efke yeehe mes Jemee& uesvee ner nw~ keesF& Jebefele veneR
jn peeS~ ceeref[ee kee keece ner nw DeeJeepe Hewueevee~ lees en DeeJeepe HewueeDees
efke yeehe mes Jemee& ues uees~ keesF& Jebefele veneR jn peeS~ DeYeer efJeosMe ceW Yeer
38
ceeref[ee kee eeseece euelee jnlee nw vee! Dee nw~ efYevve-efYevve he mes pees
eeseece jKeles nQ lees Des Fv^sms[ nesles nQ~ Dee kej jns nQ Deewj kejles jnWies
Deewj meHeuelee lees nw ner~ meYeer Jeie& Jeeues pees Yeer mesJee kej jns nQ yeeheoeoe kes
heeme meceeeej Deelee jnlee nw, nj Jeie& keer Deheveer-Deheveer mesJee kes meeOeve Deewj
mesJee keer hejsKee nw uesefkeve en osKee efke Jeie& Deueie-Deueie nesves mes nj Jeie&
Ske oes mes jsme Yeer kejles nQ, Dee nw~ jerme veneR kejvee, jsme Yeues kejes~ nj
Jeie& keer efj]peu, Jeie& keer mesJee kes yeeo DeeF&.heer. Deewj Jeer.DeeF&.heer. mecheke&
ceW keeHeer Deees nQ, DeYeer ceeFke veneR ueees nQ uesefkeve mecyevOe-mecheke& ceW Deees
nQ~ Dee
yeeheoeoe Jeeueer SkemejmeeF]pe eeo nw? DeYeer-DeYeer efvejekeejer, DeYeerDeYeer ]HeefjMlee...en nw eueles efHejles yeehe Deewj oeoe kes heej kee efjve&~ lees
DeYeer-DeYeer en neveer SkemejmeeF]pe kejes~ meskeC[ ceW efvejekeejer, meskeC[ ceW
]HeefjMlee~ (yeeheoeoe ves ef[ûe kejeF&) Dee - eueles-efHejles meejs efove ceW en
SkemejmeeFpe yeehe keer menpe eeo efoueeesieer~
eejeW Deesj kes yeeeW keer eeo meYeer lejHe mes yeeheoeoe kees hengbeer nw~ nj
Ske yeee mecePelee nw nceejer eeo osvee, nceejer eeo osvee~ keesF& he$e eje
Yespeles, keesF& kee[eX eje, keesF& cegKe eje uesefkeve yeeheoeoe eejeW Deesj kes
yeeeW kees, Ske-Ske kees veeveeW ceW meceeles ngS eeo kee jsmeheev[ HeodceiegCee
eeoheej os jns nQ~ yeeheoeoe osKe jns nQ meyekes ceve ceW Fme mecee efkelevee Yeer
yepee nw uesefkeve cewpeeefjer kes ceve ceW ceOegyeve Deewj ceOegyeve kee yeeheoeoe nw~
eejeW Deesj kes leerveeW leKleveMeerve, mJejepe DeefOekeejer yeeeW kees, meoe
yeeheoeoe kees efjve& yeehe meceeve yeveves Jeeues yeeeW kees, meoe efjve& pejveer kes
mce=efle mJehe yeeeW kees, meoe mebkeuhe, JeeCeer Deewj kece& ceW ]Heeuees ]Heeoj
kejves Jeeues nj Ske yees kees yeeheoeoe kee yengle-yengle-yengle eeoheej Deewj
vecemles~
30.11.2002
39
oeefoeeW mes meye Dee meneesie os jns nQ Deewj osles jnWies, mLeehevee kes
meeLeer nes~ cewpeeefjer meye Deeefo jlve nQ, pees DeYeer Deeies yew"s nQ~ (meYeer ves ee&
efueKee nw) yeeheoeoe ves meceeeej megvee uesefkeve ceOece mes es yevevee ner nw~
40

2002-2003
mecee eceeCe
ue#e Deewj ue#eCe keer meceevelee eje
yeehe meceeve yevees
Deepe eejeW Deesj kes meJe& mJeceeveOeejer yeeeW kees osKe ne|<ele nes jns nQ~
Fme mebiece hej pees Deehe yeeeW kees mJeceeve efceuelee nw Gmemes ye[e mJeceeve meejs
keuhe ceW efkemeer Yeer Deelcee kees eehle veneR nes mekelee nw~ efkelevee ye[e mJeceeve
nw, Fmekees peeveles nes? mJeceeve kee veMee efkelevee ye[e nw, en mce=efle ceW jnlee
nw? mJeceeve keer ceeuee yengle ye[er nw~ Ske Ske oevee efieveles peeDees Deewj
mJeceeve kes veMes ceW ueJeueerve nes peeDees~ en mJeceeve DeLee&led eFume mJeeb
yeeheoeoe eje efceues nQ~ hejceelcee eje mJeceeve eehle nw~ FmeefueS Fme mJeceeve
kes neveer veMes kees keesF& DeLee@efjer veneR pees efnuee mekes keeeWefke DeeueceeFer
DeLee@efjer eje eeefhle nw~
lees yeeheoeoe ves Deepe Dece=leJesues meejs efJee kes meJe& yeeeW kes lejHe
ekekej ueieeles osKee efke nj Ske yees keer mce=efle ceW efkeleves mJeceeveeW keer
ceeuee he[er ngF& nw~ ceeuee kees OeejCe kejvee DeLee&led mce=efle eje Gmeer efmLeefle ceW
efmLele jnvee~ lees Deheves kees eske kejes - en mce=efle keer efmLeefle keneB leke jnleer
nw? yeeheoeoe osKe jns Les efke mJeceeve kee efveee Deewj Gmekee neveer veMee
oesveeW kee yewuesvme efkelevee jnlee nw? efveee nw - vee@uespeHegue yevevee Deewj neveer
veMee nw - Hee@JejHegue yevevee~ lees vee@uespeHegue ceW Yeer oes ekeej osKes - Ske nw
vee@uespeHegue~ otmejs nQ vee@uespesyegue (%eeve mJehe) lees Deheves mes hetes - ceQ
keewve? yeeheoeoe peeveles nQ efke yeeeW kee ue#e yengle Tbee nw~ ue#e Tbee nw
vee, keee Tbee nw? meYeer kenles nQ yeehe meceeve yeveWies~ lees pewmes yeehe Tbes les Tbee
nw lees yeehe meceeve yeveves kee ue#e efkelevee Tbee nw! lees ue#e kees osKe yeeheoeoe
yengle KegMe nesles nQ uesefkeve.... uesefkeve yeleeeW keee? uesefkeve keee...Jen ereme&
Jee [yeue Heejsveme& megveWies? mecePe lees iees neWies~ yeeheoeoe ue#e Deewj ue#eCe
meceeve eenles nQ~ DeYeer Deheves mes hetes efke ue#e Deewj ue#eCe DeLee&led ewefkekeue
15.12.2002
41
efmLeefle meceeve nw? keeeWefke ue#e Deewj ue#eCe kee meceeve nesvee - ener yeehe
meceeve yevevee nw~ mecee eceeCe Fme meceevelee kees meceerhe ueeDees~
Jele&ceeve mecee yeeheoeoe yeeeW keer Ske yeele osKe veneR mekeles~ keF& yees
efYevve-efYevve ekeej keer yeehe meceeve yeveves keer cesnvele kejles nQ, yeehe keer
ceesnyyele kes Deeies cesnvele kejves keer DeeJeMekelee ner veneR nw, peneB ceesnyyele nw
JeneB cesnvele veneR~ peye Gue veMee osn-DeefYeceeve kee vesej yeve ieF&, vesegjue
yeve ieee~ keee osn-DeefYeceeve ceW Deeves ceW heg<eeLe& kejvee he[lee? ee 63 pevce
heg<eeLe& efkeee? vesej yeve ieF&, vesegjue yeve ieee~ pees DeYeer Yeer keYeer-keYeer
ener kenles nes efke osner kes yepeeS osn ceW Dee peeles nQ~ lees pewmes osn-DeefYeceeve,
vesej Deewj vesegjue jne Jewmes DeYeer osner-DeefYeceeveer efmLeefle Yeer vesegjue Deewj
vesej nes, vesej yeouevee cegefMkeue nesleer nw~ DeYeer Yeer keYeer-keYeer kenles nes vee
efke cesje YeeJe veneR nw, vesej nw~ lees Gme vesej kees vesegjue yeveeee nw Deewj yeehe
meceeve vesej kees vesegjue veneR yevee mekeles! Guer vesej kes JeMe nes peeles nQ Deewj
eLeeLe& vesej yeehe meceeve yeveves keer, FmeceW cesnvele keeeW? lees yeeheoeoe DeYeer
meYeer yeeeW keer osner-DeefYeceeveer jnves keer vesegjue vesej osKeves eenles nQ~ yeee
yeehe kees osKee eueles-efHejles keesF& Yeer keee& kejles osner-DeefYeceeveer efmLeefle
vesegjue vesej Leer~
yeeheoeoe ves meceeeej megvee efke Deepekeue efJeMes<e oeefoeeb en nneve
kejleer nQ - ]HeefjMlee DeJemLee, kecee&leerle DeJemLee, yeehe meceeve DeJemLee vesegjue
kewmes yeveW? vesej yeve peeS, en nneve kejles nes vee! oeoer kees Yeer ener
yeej-yeej Deelee nw vee - ]HeefjMlee yeve peeSb, kecee&leerle yeve peeSb, yeehe ele#e
nes peeS~ lees ]HeefjMlee yevevee Jee efvejekeejer kecee&leerle DeJemLee yeveves kee
efJeMes<e meeOeve nw - efvejnbkeejer yevevee~ efvejbnkeejer ner efvejekeejer yeve mekelee nw~
FmeefueS yeehe ves yeee eje ueem cev$e efvejekeejer kes meeLe efvejnbkeejer kene~
efmeHe& Deheveer osn ee otmejs keer osn ceW Hebmevee, Fmekees ner osn Denbkeej ee osnYeeve veneR kene peelee nw~ osn Denbkeej Yeer nw, osn Yeeve Yeer nw~ Deheveer osn ee
42
otmejs keer osn kes Yeeve ceW jnvee, ueieeJe ceW jnvee - GmeceW lees cewpeeefjer heeme nQ~
pees heg<eeLe& keer ueieve ceW jnles nQ, mees heg<eeLeea nQ, Jen Fme ceess he mes hejs
nQ~ uesefkeve osn-Yeeve kes met#ce Deveske he nQ, Fmekeer efuem Deeheme ceW efvekeeuevee~
yeeheoeoe Deepe veneR megveeles nQ~ Deepe Flevee ner FMeeje yengle nw keeeWefke meYeer
mecePeoej nQ~ Deehe meye peeveles nes vee, Deiej meYeer mes hetWies vee, lees meye yengle
nesefMeeejer mes megveeeWies~ uesefkeve yeeheoeoe efmeHe& ese-mee menpe heg<eeLe& yeleeles
nQ efke meoe ceve-Jeeve-kece&, mecyevOe-mecheke& ceW ueem cev$e leerve MeyoeW kee
(efvejekeejer, efvejnbkeejer, efvee|Jekeejer) meoe eeo jKees~ mebkeuhe kejles nes lees
eske kejes - cenecev$e mechevve nw? Ssmes ner yeesue, kece& meyeceW efmeHe& leerve Meyo
eeo jKees Deewj meceevelee kejes~ en lees menpe nw vee? meejer cegjueer veneR kenles nQ
eeo kejes, leerve Meyo~ en cenecev$e mebkeuhe kees Yeer es yevee osiee~ JeeCeer ceW
efvecee&Celee ueeesiee~ kece& ceW mesJee YeeJe ueeesiee~ mecyevOe-mecheke& ceW meoe MegYe
YeeJevee, es keecevee keer Je=efe yeveeesiee~
yeeheoeoe mesJee kee meceeeej Yeer megveles nQ, mesJee ceW Deepekeue efYevve-efYevve
keesme& kejeles nes, uesefkeve DeYeer Ske keesme& jn ieee nw~ Jen nw nj Deelcee ceW pees
Meefkele eeefnS, Jen Heesme& kee keesme& kejevee~ Meefkele Yejves kee keesme&, JeeCeer
eje megveeves kee keesme& veneR, JeeCeer kes meeLe-meeLe Meefkele Yejves kee keesme& Yeer nes~
efpememes Dee-Dee kenW veneR uesefkeve Dee yeve peeSb~ en JeCe&ve kejW efke
Deepe cegPes Meefkele keer Debeueer efceueer~ Debeueer Yeer DevegYeJe nes lees Gve DeelceeDeeW
kes efueS yengle nw~ keesme& kejeDees uesefkeve henues Deheves kees kejekes efHej kenes~
lees megvee yeeheoeoe keee eenles nQ? ue#e Deewj ue#eCe kees meceeve yeveeDees~
ue#e meYeer kee osKekej yeeheoeoe yengle-yengle KegMe nesles nQ~ Deye efmeHe& meceeve
yeveeDees, lees yeehe meceeve yengle menpe yeve peeeWies~
yeeheoeoe lees yeeeW kees meceeve mes Yeer Tbee, Deheves mes Yeer Tbee osKeles nQ~
meoe yeeheoeoe yeeeW kees efmej kee leepe kenles nQ~ lees leepe lees efmej mes Yeer Tbee
neslee nw vee! ereme& - efmej kes leepe nes?
15.12.2002
43
ereme& mes osKees, efkeleveer ereme& nQ~ Ske eghe ceW Fleveer ereme& lees nj
eghe ceW efkeleveer ereme& neWieer! ereme& ves yeeheoeoe keer Ske DeeMe hetjer kejves kee
mebkeuhe efkeee nw uesefkeve meeceves veneR ueeee nw~ peeveles nes keewve-meer? Ske lees
yeeheoeoe ves kene nw efke DeYeer JeeefjmeeW keer ceeuee yeveeDees~ JeeefjmeeW keer ceeuee,
pevejue ceeuee veneR~ otmeje - mecyevOe-mecheke& JeeueeW kees ceeFke yeveeDees~
Deehe veneR Yee<eCe kejes uesefkeve Jen Deehekeer lejHe mes ceeref[ee yeve peeeW~
Deheveer ceeref[ee yeveeDees~ ceeref[ee keee kejlee nw? Gue ee megue DeeJeepe
Hewueelee nw vee! lees ceeFke Ssmes leweej neW pees ceeref[ee meceeve ele#elee kee
DeeJeepe Hewueees~ Deehe kenWies YeieJeeve Dee ieee, YeieJeeve Dee ieee.... Jen lees
keeceve mecePeles nQ uesefkeve Deehekeer lejHe mes otmejs kenW, DeLee@efjer Jeeues kenW,
henues Deehe ueesieeW kees MeefkeleeeW kes he ceW ele#e kejW~ peye Meefkeleeeb ele#e
neWieer leye yeehe ele#e nesiee~ lees yeveeDees, ceeref[ee leweej kejes~ osKeWies~ efkeee
nw? euees kebieve ner mener, ceeuee es[es, leweej efkeee nw? neLe G"eDees efpemeves
Ssmes leweej efkeee nw? yeeheoeoe osKeWies keewve mes leweej efkees nQ, Dee efnccele
lees jKeer nw~ megvee - ereme& kees keee kejvee nw! efMeJejeef$e hej Jeeefjme keJeeefueer
leweej kejes~ ceeFke leweej kejes, leye efHej otmejs Je<e& efMeJejeef$e hej meyekes cegKe
mes efMeJe yeehe Dee ieee, en DeeJeepe efvekeues~ Ssmeer efMeJejeef$e ceveeDees~ eeseece
lees yengle Des yeveees nQ~ eeseece meyekees Yespes nQ vee~ eeseece lees "erke yeveeee
nw uesefkeve nj eeseece mes keesF& ceeFke leweej nes, keesF& Jeeefjme leweej nes~ en
heg<eeLe& kejes, Yee<eCe efkeee eues iees, Ssmee veneR~ en lees 66 Je<e& nes iees Deewj
50 Je<e& mesJee kes Yeer cevee efueS~ DeYeer efMeJejeef$e keer [eeceC[ pegyeueer ceveeDees~
en oes ekeej keer DeelceeeW leweej kejes, efHej osKees veiee[e yepelee nw ee veneR~
veiee[s Deehe Lees[sner yepeeeWies~ Deehe lees osefJeeeb nes mee#eelkeej kejeeWieer~ veiee[s
yepeeves Jeeues leweej kejes~ pees ewefkekeue ieerle ieeeW efMeJe Meefkeleeeb Dee ieF&~
megvee - efMeJejeef$e hej keee kejWieer! Ssmes ner Yee<eCe kejkes hetje veneR kejvee~ efHej
efueKeWieer yeeyee 500-1000, ueeKe Deeoceer Dee iees, Dee lees iees mevosMe efoee,
44
uesefkeve Jeeefjme efkeleves efvekeues, ceeFke efkeleves efvekeues, DeYeer Jen meceeeej
osvee~ pees DeYeer leke efkeee Oejveer yeveeF&, mevosMe efoee, Gmekees yeeyee Dee
kenles nQ, Jen mesJee JeLe& veneR ieF& nw, meceLe& ngF& nw~ epee lees yeveer nw, je@eue
Hewefceueer lees yeveer nw uesefkeve jepee jeveer Yeer lees eeefnS~ jepee jeveer leKle Jeeues
veneR, jepee jeveer kes meeLe JeneB ojyeej ceW Yeer jepes meceeve yew"les nQ, Ssmes lees
yeveeDees~ jepe ojyeej MeesYee Jeeueer nes peeS~ megvee, efMeJejeef$e hej keee kejvee
nw~ heeC[Je megve jns nes~ neLe G"eDees~ Oeeve efoee~ Dee~ ye[s-ye[s cenejLeer
yew"s nQ~ yeeheoeoe KegMe nesles nQ, en Yeer efoue kee heej nw, keeeWefke Deehe meyekee
mebkeuhe euelee nw vee, ele#elee keye nesieer, keye nesieer... lees yeeheoeoe megvelee
jnlee nw~ keee megvee ceOegyeve JeeueeW ves? ceOegyeve JeeueeW ves megvee~ ceOegyeve,
MeeefvleJeve, %eeve mejesJej Jeeues, meYeer ceOegyeve efveJeemeer nQ~ Dee~
ceOegyeve mes veiee[e yepesiee, keneB mes veiee[e yepesiee? (efouueer mes) ceOegyeve
mes veneR? kenes eejeW Deesj mes~ Ske lejHe mes veneR yepesiee~ ceOegyeve mes Yeer
yepesiee, lees eejeW Deesj mes yepesiee leYeer kegcYekejCe peeieWies~ ceOegyeve Jeeues pewmes
mesJee ceW DeLeke neskej mesJee kee hee& yepee jns nes vee, Ssmes en Yeer cevmee mesJee
kejles jnes~ efmeHe& kece&Cee veneR, cevmee, Jeeee, kece&Cee leerveeW mesJee, kejles Yeer nes
Deewj peeoe kejvee~ Dee~ ceOegyeve Jeeues Yetues veneR nQ~ ceOegyeve Jeeues meeseles
nQ yeeheoeoe Deeles ceOegyeve ceW nw uesefkeve ceOegyeve kee veece veneR uesles~ ceOegyeve lees
meoe eeo nw ner~ ceOegyeve veneR neslee lees en Deeles keneB! Deehe mesJeeOeejer mesJee
veneR kejles lees en Keeles, jnles kewmes! lees ceOegyeve JeeueeW kees yeeheoeoe Yeer efoue
mes eeo kejles Deewj efoue mes ogDeeeW osles nQ~ Dee~ ceOegyeve mes Yeer heej, ereme&
mes Yeer heej, ceer"er-ceer"er ceeleeDeeW mes Yeer heej Deewj meeLe ceW ceneJeerj heeC[JeeW
mes Yeer heej~ heeC[JeeW kes efyevee Yeer ieefle veneR nw~ FmeerefueS elegYeg&pe he keer
ceefncee peeoe nw~ heeC[Je Deewj MeefkeleeeB oesveeW kee kecyeeFC[ he efJe<Ceg
elegYeg&pe nw~
ceeleeDeeW mes ceeleeeW lees yengle nQ~ DeYeer ceeleeeW Jen kehe[s kee PeC[e veneR
15.12.2002
45
G"eDees~ kehe[s kee PeC[e G"ekej kenles nes vee YeieJeeve Dee ieee, peeiees
peeiees... uesefkeve DeYeer meee DeeJeepe efvekeeuees~ meyekes efoue mes DeeJeepe
efvekeueJeeDees~ meeer efMeJejeef$e ceveeDees~ megvee ceeleeDeeW ves~ efoue ceW yeehe keer
ele#elee kee PeC[e uenjeDees~ PeC[e uenjevee Deelee nw vee! nesefMeeej nQ~
ceeleeeW kece veneR nQ~ yeme DeYeer peieeDees~ Deehekes yees kegcYekejCe meeses ngS
nQ~ DeYeer mecee Dee ieee nw, DeYeer GvneW kees peieeDees~ Gvekes cegKe mes efvekeeuees
- yeehe Dee ieee~ ceeleeeW Ssmeer efMeJejeef$e ceveevee, keceeue efoKeevee~ neLe lees
yengle Dee efnuee jns nes, yeeheoeoe KegMe nw~ Fme efMeJejeef$e hej osKeWies keee
meceeeej Deelee nw~ HebkeMeve efkeee, en veneR~ HebkeMeve kejes uesefkeve efvekeeuevee
]pej~ Dee~ ceeleeeW lees yengle nQ, ceeleeDeeW mes ner yeeeCe heefjJeej keer MeesYee
nw~ ceeleeDeeW keer efJeMes<elee nw, eens kewmes Yeer ieebJe keer ceeleeeW neW uesefkeve efpeme
mesJeekesv hej ceeleeDeeW keer mebKee peeoe nesieer JeneB YeC[ejer Deewj YeC[eje
Yejhetj~ eens heeC[Je Ske nes, ceeleeeW 25 neW, uesefkeve efoue ye[er nw~ Dee~
[yeue Heejsveme& mes [yeue Heejsveme& Heejsve mes ceeref[ee eghe leweej
kejWies? neLe G"eDees pees ceeref[ee eghe leweej kejWies? yeeheoeoe ves megvee efke 30
osMeeW mes Deees nQ~ lees kece mes kece 30 osMeeW ceW lees peekej DeeueceeFer ceeref[ee
yeveeeWies vee? keee kejWieer yenveW? Meefkeleeeb keee kejWieer? Dee nw, osKees
efkelevee yeehe mes heej nw, efkeleves meceg heej kejkes Deeles nQ~ yeeheoeoe kees [yeue
efJeosefMeeeW hej vee]pe nw, heej lees meYeer mes nw uesefkeve heej kes meeLe vee]pe Yeer nw
efke yeehe kee mevosMe keesves-keesves ceW Hewueeves kes efueS efveefcee yeve iees~ veneR lees
FefC[ee keer yenveW henues lees ueQieddJespe meerKeW efHej mevosMe osJeW~ uesefkeve Deehe
ueesieeW ves osKees ewefjer efyeievme S nesce kejkes efoKeeee nw~ DeYeer lees efmeHe& 30
osMe Deees nQ uesefkeve nw lees yengle osMeeW ceW vee! lees yengle Dee mevosMe Jeenke yeves
nes~ Ske-Ske yees keer efJeMes<elee osKe-osKe yeeheoeoe yengle KegMe nesles nQ~ Ske
yeele keer [yeue efJeosefMeeeW ceW efJeMes<elee nw~ Yeejle kes efJeMes<elee keer efuem
Deheveer nw uesefkeve DeYeer [yeue efJeosefMeeeW kes efJeMes<elee keer yeele nw~ lees [yeue
46
efJeosMeer DevegYeJe mes kenles nQ nce yeee kes yees nQ~ nQ efJeosMeer uesefkeve DevegYeJe
mes kenles nQ efmeHe& efoceeie mes veneR~ efoue mes kenles nQ nce yeeekegceej nQ, nce
yeeekegceejer nQ~ efoue mes, DevegYeJe mes kenles nes vee! kenves mes veneR kenles, megveves
mes veneR kenles, DevegYeJe mes kenles nQ~ neveer veMee nw vee, yeeekegceej-yeeekegceejer
yeveves kee~ nw veMee? efpelevee veMee nw Glevee peesj mes neLe efnueeDees~ en lees
yeeheoeoe Yeer JesjerHeee kejles nQ efke yeeekegceej Deewj yeeekegceejer kee veMee nw~
DeYeer efJeosMe ceW efMeJejeef$e Flevee veneR kejles, 18 peveJejer ceveeles nQ~ efMeJejeef$e
eneB ceveeles nQ Deewj 18 peveJejer ee peveJejer ceW mesJee keer Oetce ceeeles nQ, en Yeer
Dee nw uesefkeve mesJee ceW DeYeer yeeheoeoe osKeWies efke Jeeefjme Deewj ceeFke henuee
vecyej keewve efvekeeueles nQ~ Gmekees eeboer kee yeee yeehe oWies~ Fveece oWies~ eens
Yeejle Jeeuee nes, eens efJeosMe Jeeuee nes~ pees Yeer efvekeeueWies, Gvekees Jen eeFpe
efceuesieer~ efpeleves Yeer mesvme& efvekeeueW, yeeheoeoe kes heeme YeC[eje Yejhetj nw~
"erke nw vee!
heeC[Je keee kejWies? heeC[Je keee kejle Yees? heeC[JeeW keer efJepee ieeF&
ngF& nw~ yeeheoeoe heeC[JeeW kes cemleke ceW meoe efJekeêr (V) osKeles nQ Deewj efJekeêr
kes yeere ceW Deelcee eceke jner nw~ pewmes heeC[JeeW kee ieeeve nw, heeC[JeeW kees
[êceevegmeej eeoieej ceW Yeer efJepee kee Jejoeve efceuee ngDee nw~ ieeeve ner nw
efJepeeer heeC[Je~ lees heeC[JeeW kees keYeer Yeer efkemeer Yeer yeele ceW nej veneR Keevee
nw~ yeeheoeoe kes ieues kee nej yevevee, nej Keevee veneR~ peye Yeer keesF& Ssmeer yeele
DeeJes vee, lees kenes nce yeeheoeoe kes ieues kee nej nQ, nej Keeves Jeeues veneR nQ~
Ssmes hekekes nes? efke Lees[er-Lees[er nej Kee Yeer uesles nes? euees yeerleer mees yeerleer~
DeYeer nej veneR Keevee~ efJepee ieues kee nej nw, nce yeehe kes ieues kee nej nQ~ nej
Keeves Jeeues veneR~ nej Keeves Jeeues lees kejes[eW DeelceeeW nQ, Deehe veneR nQ~ Deehe lees
kejes[eW ceW keesF&, keesF& ceW Yeer keesF& Deelcee nes~ ceOegyeve Jeeues heeC[Je veMee nw
vee? efJepee kee veMee Deewj veMee veneR~ Des nQ, heeC[Je YeJeve ceW cewpeeefjer
heeC[Je nQ, heeC[Je veneR nesles lees Deehe meyekees ceOegyeve ceW cepee veneR Deelee
15.12.2002
47
FmeefueS yeefuenejer ceOegyeve efveJeeefmeeeW keer pees Deehekees ceew]pe mes jneles, efKeueeles
Deewj G[eles nQ~ Deepe yeeheoeoe kees ceOegyeve efveJeemeer Dece=leJesues mes eeo Dee jns
nQ~ eens eneB nQ, eens Thej yew"s ngS nQ, eens ceOegyeve Jeeues keesF& eneB Yeer [deger
hej nQ uesefkeve eejeW lejHe kes ceOegyeve efveJeeefmeeeW kees yeeheoeoe ves Dece=leJesues mes
eeo efoee nw~
et.heer. kes mesJeeOeeefjeeW mes en (ceOegyeve Jeeues) lees meoe kes mesJeeOeejer
nQ, Deehe Ske ve& kes mesJeeOeejer nQ~ nj Ske ves Dehevee Ske ve& ceW DeefJeveeMeer
hegCe kee Keelee yevee efoee~ Lees[s mecee keer mesJee Deveske pevceeW kes hegCe keer
uekeerj, Yeeie keer yevee ueer~ lees elegjmegpeeve efvekeues vee! Ske pevce ceW Deveske
pevceeW kee yevee efoee~ yeeheoeoe mesJeeOeeefjeeW kees osKe efJeMes<e KegMe neslee nw,
keeeW? keeeW KegMe neslee nw? keeeWefke Deehe meye hegjeveeW kees eeo nesiee efke yeee
yeehe peye meeFve kejles Les lees keee kejles Les? Jeu[& meJexv~ mesJeeOeejer~ Deewj
efvejekeej yeehe Yeer efkemeefueS Deeee nw? mesJeeOeejer yevekej Deeee nw vee?
FmeefueS yeeheoeoe kees mesJeeOeejer yengle eeo Deeles, heejs ueieles nQ~ Deewj en Yeer
Dee nw pees cewpeeefjer meYeer DeelceeDeeW kees e%e mesJee kee hegCe eeseece eceeCe
efceue peelee nw~ en Yeer Dee nw~ Dee~
et.heer. keer mesJeeOeejer ereme& "erke nw vee? yengle Dee~ yeeheoeoe ves kene
vee ereme& kees meoe yeeheoeoe iegYeeF& kes he ceW osKelee nw~ Dee~
ess yeeeW mes yees cenelcee nw vee? osKees, yeeeW kees Yeer efkelevee
heej nw~ yees lees ewuesvpe kejves Jeeues nQ~ Deepekeue espeer[W Yeer yeeeW keer
yeele ceeveles nQ~ Yeejle kee espeer[W Yeer yeeeW kees ceeveles nQ~ lees yeeheoeoe Yeer
yeeeW kees heej kejles nQ~ "erke nQ meye yees~ "erke nQ lees neLe efnueeDees~ yengle
Dee~ meoe yeeyee, yeeyee, yeeyee kenles jnvee~ eeo ceW jnvee~
kegceeefjeeW mes kegceeefjeeb Yeer yengle nQ uesefkeve keewve meer kegceeefjeeb neW?
21 pevce leejves Jeeueer kegceeefjeeb nes ee yebOeve Jeeueer kegceeefjeeb nes? kegceejer
Jen pees DeelceeDeeW kes 21 pevce es yeveees~ kegceeefjeeW keer en ceefncee nw~
48
Deiej yebOeve Yeer nw veewkejer kee ee mebyebOe kee, lees Yeer kegceejer Meefkele nw~ Deheves
eesie keer Meefkele mes Deheves kees efveye&vOeve yevee mekeleer nw~ yeeheoeoe en veneR
kenles efke veewkejer veneR kejes, uesefkeve veewkejer kejles ngS [yeue veewkejer, mesJee
kejes~ Heejsve keer en efJeMes<elee nw, yeeheoeoe ves Heejsve ceW en efJeMes<elee osKeer nw
pee@ye Yeer kejles, mesvj Yeer mecYeeueles, FmeefueS yeeheoeoe Ssmes yeeeW kees [yeue
cegyeejke osles nQ~ mejkecemebMe nQ lees yeeheoeoe cevee veneR kejles, uesefkeve yewuesvme~
lees Ssmeer kegceeefjeeb nes? mesvj KeesueW, mesvj mecYeeueWieer? Fleveer kegceeefjeeb
efceueWieer! mesvj Keesues? neLe G"eDees pees neB kejleer nQ, Dee[&j kejW mesvj
Keesuees, peeeWieer mesvj hej? Lees[s neLe G"e jns nQ~ osKevee er.Jeer. ceW Deehekee
Heeses Dee ieee~ Dee~ efnccele Jeeueer nQ~ efnccele mes yeehe keer ceoo efceueleer
nw~ Dee, cegyeejke nes~ mesvj hej Deeves keer cegyeejke nes~
kegceejeW mes kegceej - Jeeefjme yevee mekeles nQ~ kegceej ceeFke Yeer yevee
mekeles nQ~ kegceej lees ieJecexv kees peiee mekeles nQ~ kegceej keceeue kejkes
efoKeeeWies~ Jen efove Yeer Deevee ner nw~ lees kegceejeW kees peieeDees, meceerhe ueeDees~
Gvekees peieeDees kenes Deehe Yeer kegceej, nce Yeer kegceej, DeeDees lees Deehekees
keneefveeeb megveeeW~ Dee~
yeeheoeoe ves pees neveer SkemejmeeF]pe oer nw, Jen meejs efove ceW efkeleves yeej
kejles nes? Deewj efkeleves mecee ceW kejles nes? efvejekeejer Deewj ]HeefjMlee~ yeehe
Deewj oeoe, DeYeer-DeYeer efvejekeejer, DeYeer-DeYeer ]HeefjMlee mJehe~ oesveeW ceW
osn-Yeeve veneR nw~ lees osn-Yeeve mes hejs nesvee nw lees en neveer SkemejmeeF]pe kece&
kejles Yeer Deheveer [deger yepeeles ngS Yeer Ske meskeC[ ceW DeYeeme kej mekeles nes~
en Ske vesegjue DeYeeme nes peeS - DeYeer-DeYeer efvejekeejer, DeYeer-DeYeer
]HeefjMlee~ Dee~ (yeeheoeoe ves ef[ûe kejeF&)
Ssmes efvejvlej YeJe! eejeW Deesj kes yeeheoeoe keer eeo ceW ceieve
jnves Jeeues yeehe meceeve yeveves kes ue#e kees ue#eCe ceW meceeve
yeveeves Jeeues, pees keesves-keesves ceW meeFbme kes meeOeveeW mes efove Jee
15.12.2002
49
jele peeie kejkes yew"s ngS nQ, Gve yeeeW kees Yeer yeeheoeoe
eeoheej, cegyeejke Deewj efoue keer ogDeeeW os jns nQ~ yeeheoeoe
peeveles nQ meYeer kes efoue ceW Fme mecee efoueejece yeehe keer eeo
meceeF& ngF& nw~ nj Ske keesves-keesves ceW yew"s ngS yeeeW kees
yeeheoeoe heme&veue veece mes eeoheej os jns nQ~ veeceeW keer ceeuee
peheW lees jele hetjer nes peeesieer~ yeeheoeoe meYeer yeeeW kees eeo
osles nQ, eens heg<eeLe& ceW keewve mee Yeer vecyej nes uesefkeve yeeheoeoe
meoe nj yees kes es mJeceeve kees eeoheej osles nQ Deewj vecemles
kejles nQ~ eeoheej osves kes mecee yeeheoeoe kes meeceves eejeW
Deesj kee nj yeee eeo nw~ keesF& Ske yeee Yeer efkemeer Yeer
keesves ceW, ieebJe ceW, Menj ceW, osMe ceW, efJeosMe ceW, peneB Yeer nw,
yeeheoeoe Gmekees mJeceeve eeo efoueeles ngS eeoheej osles nQ~
meye eeoheej kes DeefOekeejer nQ keeeWefke yeeyee kene lees eeoheej
kes DeefOekeejer nQ ner~ Deehe meYeer meccegKe JeeueeW kees Yeer yeeheoeoe
mJeceeve kes ceeueeOeejer mJehe ceW osKe jns nQ~ meYeer kees yeehe
meceeve mJeceeve mJehe ceW eeoheej Deewj vecemles~
oeoer peer mes "erke nes ieF&, DeYeer keesF& yeerceejer veneR nw~ Yeeie ieF&~ Jen
efmeHe& efoKeeves kes efueS DeeF& pees meYeer osKeW efke nceejs heeme Yeer Deeleer nw lees keesF&
ye[er yeele veneR nw~
meYeer oeefoeeb yengle Dee hee& yepee jner nes~ yeeheoeoe meyekes hee& kees
osKe kejkes KegMe nesles nQ~ (efvece&ueMeevlee oeoer mes) Deeefo jlve nes vee! Deveeefo
he ceW Yeer efvejekeejer yeehe kes meceerhe nes, meeLe-meeLe jnles nes Deewj Deeefo he ceW
Yeer jepe ojyeej kes meeLeer nes~ meoe je@eue Hewefceueer kes Yeer je@eue nes Deewj
mebiece hej Yeer Deeefo jlve yeveves kee Yeeie efceuee nw~ lees yengle ye[e Yeeie nw, nw vee
Yeeie? Deehekee neef]pej jnvee ner meyekes efueS Jejoeve nw~ yeesuees veneR yeesuees,
keg kejes veneR kejes uesefkeve Deehekee neef]pej jnvee ner meyekes efueS Jejoeve nw~
Dee~ Deesced Meeefvle~
50

2002-2003
Fme vees Je<e& ceW meJe& Ke]peeves meHeue kej

meHeueleecetle& yeveves keer efJeMes<elee efoKeeDees
Deepe veJe egie jelee, veJe peerJeve oelee yeeheoeoe veJe Je<e& ceveeves Deees
nQ~ Deehe meYeer Yeer veJe Je<e& ceveeves Deees nes Jee veJe egie ceveeves kes efueS Deees
nes? veJe Je<e& lees meYeer ceveeles nQ uesefkeve Deehe meYeer veJe peerJeve, veJe egie Deewj
veJe Je<e& leerveeW ner cevee jns nes~ yeeheoeoe Yeer ef$ecete|le cegyeejke os jns nQ~ veJe Je<e&
keer Ske oes kees cegyeejke osles nQ Deewj meeLe ceW keesF& ve keesF& efieHe Yeer osles nQ~
efieHe osles nes vee! uesefkeve yeeheoeoe ves Deehe meyekees keewve meer efieHe oer nw?
ieesu[ve ogefveee keer efieHe oer nw~ meYeer kees ieesu[ve ogefveee keer efieHe efceue ieF&
nw vee! efpeme ieesu[ve ogefveee ceW, veJe egie ceW meJe& eeefhleeeb nQ~ eeo nw Dehevee
jepe? keesF& Deeeefhle kee veece-efveMeeve veneR nw~ Ssmeer efieHe efmeJeeS yeeheoeoe
kes Deewj keesF& os veneR mekelee~ meejs efJee ceW Deiej keesF& ye[s les ye[er meewieele oWies
Yeer lees keee oWies? ye[s les ye[e leepe Jee leKle os oWies~ peye mLeehevee ngF& Leer,
(Deeies-Deeies yew"s nQ mLeehevee Jeeues) leye Deeefo ceW ner yeee yeehe yeeeW mes hetles
Les efke Deiej Deehekees Deepekeue keer keesF& Yeer jeveer leepe Deewj leKle osJes lees
Deehe peeeWies? eeo nw vee! lees yees kenles Les Fme leepe Deewj leKle kees keee
kejWies, peye yeehe efceue ieee lees en keee! lees Fme ieesu[ve Jeu[& keer efieHe kes
Deeies keesF& Yeer efieHe ye[er veneR nes mekeleer~ keF& yees hetles nQ JeneB keee-keee
eeefhle nesieer? lees yeeheoeoe kenles nQ eeefhleeeW keer efuem lees uecyeer nw uesefkeve
meej he ceW keee kenWies! Deeehle keesF& veneR Jemleg, pees peerJeve ceW eeefnS Jen
meye eehle neWies~ lees Ssmeer ieesu[ve efieHe keer DeefOekeejer DeelceeeW nes~ DeefOekeejer
nQ vee! [yeue efJeosMeer DeefOekeejer nQ? (neLe efnueeles nQ) meYeer jepee yeveWies? jepee
yeveWies, Dee~ Fleves leKle leweej kejves he[Wies~ yeeheoeoe kenles nQ Jen leKle lees
leKle nw, meJe& eeefhle nQ uesefkeve Fme mebieceegie kee mJejepe Gmemes kece veneR nw~
DeYeer Yeer jepee nes vee! epee nes ee jee@ue Hewefceueer nes? keee nes? Ske ner yeehe
nw pees Heueke mes kenles nQ efke cesje Ske-Ske yeee jepee yeee nw~ jepee nes
31.12.2002
51
vee! jepeeesieer nes efke epee eesieer nes? Fme mecee meye efoueleKleveMeerve, mJejepe
DeefOekeejer jepee yeee nes~ Flevee neveer veMee jnlee nw vee? keeeWefke Fme
mecee kes mJejepe mes ner YeefJe<e jepe eehle neslee nw~ en mebieceegie yengleyengle-yengle Decetue es nw~ mebieceegie kees yeeheoeoe Deewj meYeer yees peeveles
nQ, KegMeer-KegMeer ceW mebieceegie kees veece keee osles nQ? ceew]peeW kee egie~ keeeW?
eneB mebiece pewmeer ceew]pe meejs keuhe ceW veneR nw~ keejCe? hejceelce efceueve keer
ceew]pe meejs keuhe ceW Deye efceueleer nw~ mebieceegie kee Ske Ske efove keee nw?
ceew]pe ner ceew]pe nw~ ceew]pe nw vee? ceew]pe nw, cetbPeles lees veneR nes vee! nj efove GlmeJe
nw keeeWefke Glmeen nw~ Gcebie nw, Glmeen nw efke Deheves meJe& YeeF& yenveeW kees
hejceelcee efhelee kee yeveeeW~ mesJee kee Gcebie-Glmeen jnlee nw vee! en kejW, en
kejW, en kejW... huewve yeveeles nes vee! keeeWefke pees es eeefhle nesleer nw lees otmejs
kees megveeves kes efyevee jn veneR mekeles nQ~ Fmeer mebieceegie keer eeefhle ieesu[ve Jeu[&
ceW Yeer nesieer~ DeYeer kes heg<eeLe& keer eeueyOe YeefJe<e ieesu[ve Jeu[& nw~ lees
mebieceegie Dee ueielee nw ee meleegie Dee ueielee nw? keee Dee ueielee
nw? mebiece Dee nw vee? efmeHe& yeere-yeere ceW ceeee Deeleer nw~ Lees[e-Lees[e
keYeer-keYeer cetbPe peeles nQ~ keF& yees menpe eesie kees cegefMkeue eesie yevee osles nQ,
nw veneR uesefkeve yevee osles nQ~ JeemleJe ceW nw yengle menpe, cegefMkeue ueielee nw?
efpemekees cegefMkeue ueielee nw Jen neLe G"eDees~ meoe veneR, keYeer keYeer cegefMkeue
nw? ee menpe nw? pees cegefMkeue eesieer nQ Jen neLe G"eDees~ cegefMkeue Jeeues neLe
G"eDees~ ceeleeeW cegefMkeue eesieer nes ee menpe nesieer? keesF& cegefMkeue eesieer nw?
neLe veneR G"eeWies, meejer meYee ceW kewmes G"eeWies!
meYeer yees Heueke mes kenles nQ cesje yeeyee~ kenles nQ, cesje yeeyee? cesje
yeeyee nw efke oeefoeeW kee yeeyee nw? cesje yeeyee nw vee! nj Ske kensiee henues cesje~
Ssmes nw? en efmevOeer ueesie meYeer yew"s nQ vee! cesje yeeyee nw ee oeoer peevekeer kee
nw? oeoer ekeeMeceefCe kee nw? efkemekee nw? cesje nw? cesje nw? meeje efove keee
eeo jnlee nw? cesje vee! yeehe kenles nQ yengle menpe egefkele nw efpeleves yeej cesje-
52
cesje kenles nQ, meejs efove ceW efkeleves yeej cesje Meyo kenles nes? Deiej efieveleer kejes
lees yengle yeej cesje Meyo yeesueles nes~ peye cesje Meyo yeesueles nes lees yeme cesje
keewve? cesje yeeyee~ cegefMkeue nw? keYeer-keYeer Yetue lees peeles nes? yeeheoeoe
keesF& veee Meyo veneR oslee nw, pees meowJe keee& ceW ueeles nes ceQ Deewj cesje, lees ceQ
keewve Deewj cesje keewve! keF& yees cegefMkeue heg<eeLe& keeeW kejles? efmeHe& meeseles
nQ efyevot meeceves Dee peeS, efyevog-efyevog-efyevog.... Deewj efyevog efKemeke peeleer nw~
efyevog lees nw uesefkeve keewve-meer efyevog? ceQ keewve ntB, en Deheves mJeceeve mce=efle ceW
ueeDees lees jceCeerke heg<eeLe& nes peeesiee efmeHe& peesefle efyevog kenles nes vee lees
cegefMkeue nes peelee nw~ menpe heg<eeLe&, ceewpe kee heg<eeLe& kejes~
Fme vees Je<e& ceW heg<eeLe& Yeer es nes uesefkeve es kes meeLe henues menpe nes~
menpe Yeer nes Deewj es Yeer nes en nes mekelee nw? oesveeW meeLe nes mekelee nw?
[yeue Heejsveme& yeesuees, nes mekelee nw? lees yeeheoeoe osKeWies~ yeeheoeoe lees eske
kejles jnles nQ vee! lees cegefMkeue eesieer keewve-keewve yevelee nw! menpe eesieer kee
en celeueye veneR nw efke Deueyesuesheve kee heg<eeLe& nes~ es Yeer nes Deewj menpe Yeer
nes~ lees heeC[Je menpe eesieer nQ? menpeeesieer pees nQ Jen neLe G"eDees~ osKevee
er.Jeer. ceW Dee jne nw~ cegyeejke nes~ lees en Je<e& keesF& kes Deeies keesF& cegefMkeueele
veneR Deeesieer keeeWefke menpe eesieer nes~ Deueyesues veneR yevevee~
mecee eceeCe Fme vees Je<e& ceW meYeer kees efJeMes<e en ue#e jKevee nw efke pees
Yeer Ke]peeves eehle nQ - mecee nw, mebkeuhe nQ, iegCe nQ, %eeve nw, Meefkeleeeb nQ...
meyemes ye[e Ke]peevee mebkeuhe nw - es mebkeuhe, Meg mebkeuhe~ Fve meYeer
Ke]peeveeW kees nj jes]pe meHeue kejvee nw~ Ketye yeebes~ oelee kes yees ceemj oelee
yevees~ Ketye yeebeW~ keeeW? meHeue kejvee DeLee&led meHeuelee kees eehle kejvee~ lees
ener Fme Je<e& keer efJeMes<elee meoe keeece jKevee~ meHeue kejvee nw Deewj meHeuelee
nw ner nw~ meYeer kenles Yeer nes vee efke meHeuelee nceeje pevce efme DeefOekeej nw~ nw
DeefOekeej? lees meHeue kejes Deewj meHeuelee eehle kejes~ keesF& Yeer keee& kejes,
keesF& ve keesF& Ke]peevee meHeue kejles peeDees Deewj meHeuelee kee DevegYeJe kejles
31.12.2002
53
euees~ meesees - meHeuelee kee DeefOekeej Deehe yeeeCe DeelceeDeeW kes efmeJeeS
Deewj efkemekee DeefOekeej nes mekelee nw! keeeW? keeeWefke yeehe ves Deehekees meHeuelee
YeJe kee Jejoeve efoee nw~ yeeheoeoe meoe kenles nQ efke Ske-Ske yeeeCe Deelcee
meHeuelee kee efmeleeje nw~ meHeuelee mJehe nw~ meHeuelee efke efmeleejs nes vee ee
cesnvele kes efmeleejs nes? yeeheoeoe meYeer yeeeW kees meHeuelee kee efmeleeje Fmeer
mJehe ceW osKeles nQ~ eeo nw yeee yeehe ves Deeefo ceW efkeleves mecee ceW meye meHeue
efkeee? Devle leke Dehevee mecee meHeue efkeee, eens kecee&leerle Yeer yeve iees
efHej Yeer efkeleves he$e efueKes! mecee meHeue efkeee vee! ueem efove Yeer cegKe mes
ceneJeekee GeejCe efkees~ ueem efove leke meye meHeue efkeee FmeerefueS
meHeuelee kees eehle nes iees~ lees ]Heeuees ]Heeoj~ JeemleJe ceW mebieceegie kee SkeSke mebkeuhe, Ske-Ske meskeC[ meHeue kejvee ner meHeuelee cetle& yevevee nw~
meYeer efveee mes kenles nQ vee efke yeee yeehe mes lees nceeje yengle heej nw~ lees heej
keer efveMeeveer nw pees yeehe kees efee Lee Jen yeeeW kees efee nes~ mecee, mebkeuhe
Deewj meJe& Ke]peeves meHeue nes~ JeLe& veneR nes~ heej keer efveMeeveer ]Heeuees ]Heeoj~
yeee yeehe ves efJeMes<elee keee efoKeeF&? pees meesee Jen meskeC[ ceW efkeee~ efmeHe&
meesee veneR, efmeHe& huewve veneR yeveeee, ewefkekeue ceW kejkes efoKeeee~ lees Ssmes
nw? ]Heeuees kejves Jeeues nQ vee? Dee nw~
Deepe yengle ner Dee iees nQ veg F&ej ceveeves kes efueS~ Dee nw~ Deiej neue
ese he[ ieee lees efoue lees ye[er nw~ osKees efoue ye[er nw lees mecee iees nw vee?
(Deepe meYee ceW 18-19 n]peej YeeF& yenveW yew"s nQ) meYeer yeenj yew"s ngS Yeer megve jns
nQ vee? yeenj yew"ves Jeeues megve jns nQ, Jen lees efoKeeF& veneR oWies~ yeeheoeoe ves megvee
efke Heejsve ceW meyemes peeoe Deem^sefueee Jeeues 12 yepes yew"les nQ~ jele kes
12 yepes yew"les nQ Deewj 4 yepes Dece=leJesuee kejkes G"les nQ~ lees yeeheoeoe ves Yeer
Deepe Deem^sefueee kees eeo efkeee~ megve jns nQ~ eneB Deem^sefueee Jeeues nQ neLe
G"eDees~ ef$ecete|le cegyeejke henues Deem^sefueee kees efHej meYeer kees~
Fme Je<e& kee ue#e lees yeleeee - meHeue kejes, meHeuelee nw ner~ en meYeer
54
ves hekekee efkeee? meHeue kejvee nw~ JeLe& veneR~ mebieceegie meceLe& egie nw,
meHeuelee kee egie nw, JeLe& kee veneR nw~ JeLe& kes 63 pevce meceehle ngS~ Deye
en ese mee egie meHeue kejves kee egie nw~ Deiej mecee meHeue kejWies lees
YeefJe<e ceW Yeer DeeOeekeuhe kee hetje mecee jepe DeefOekeejer yeveWies~ Deiej
keYeer-keYeer meHeue kejWies lees jepe DeefOekeejer Yeer keYeer-keYeer yeveWies~ mecee
meHeue keer eeueyOe en nw~ eebme meHeue kej jns nes lees 21 pevce ner mJemLe
jnWies~ eueles-eueles ne&Hesue veneR nesieer~ efkemekeer ne& ke peeleer, efkemekeer
veefueeeb yevo nes peeleer, Jen veneR nesieer~
%eeve kes Ke]peeves kees Yeer meHeue kejes lees %eeve kee DeLe& nw mecePe, JeneB
Fleves mecePeoej yeve peeeWies pees keesF& ceefv$eeeW keer ]pejle veneR nw~ Deepekeue
lees osKees MeheLe uesles ner henues cev$eerceC[ue yeveeles nQ~ JeneB meeLeer neWies uesefkeve
cev$eer veneR nesies~ jee@ue Hewefceueer nj Ske ojyeej ceW yew"ves Jeeues leepeOeejer neWies~
je@eue Hewefceueer kece veneR nesieer, eens leKle hej veneR Yeer yew"s uesefkeve cele&yee Ske
ner pewmee nesiee~ FmeefueS en veneR meesees efke leKleveMeerve yengle Lees[s yeveWies
uesefkeve Deehe ueesie Yeer jepe ojyeej ceW jepe DeefOekeejer kes he ceW neWies~
Deehekes efmej hej Yeer leepe nesiee Deewj Deehekee hetje DeefOekeej nesiee~ lees keee
yeveWies? vecyejJeve ee vecyejJeej? keee yeveWies? vecyejJeej yeveWies ee vecyejJeve
yeveWies? keee yeveWies? vecyejJeve ee vecyejJeej? lees keee kejvee he[siee, helee
nw? efnccele efoKeeF&, en yengle Dee nw~ uesefkeve Jeve vecyej yeveves kes efueS
henues efJeve kejvee he[siee~ kej jns nQ vee! kejWies veneR kenvee, kej jns nQ~ otmejs
Yeer megve jns nQ~ Deepe megvee efke hegjeves efmevOe kes yeee kes meeLeer yengle Deees nQ~
neLe G"eDees~ efnvoer veneR efmevOeer~ yees G"es, heefjJeej kes heefjJeej Deees nQ~
Dee~ keesF& keceeue efoKeeeWies vee! keee efoKeeeWies? (cewmespe oWies) Jen lees kej
ner jns nes~ Dee 38 Deees nQ, lees keee keceeue kejWies? euees peeoe veneR
kenles nQ, eser-meer yeele kenles nQ, kejves kes efueS leweej nes? yees Yeer keceeue
kejWies vee? (38 ueeKe yeveeeWies) HeodceiegCee cegyeejke nes~ Deeheves lees ye[er yeele
31.12.2002
55
yelee oer uesefkeve yeeheoeoe eser yeele kenles nQ Jen Ske Ske, Ske kees ueeDees~
ueevee nw? Ske, Ske kees ueeDees~ yees nQ lees yeeeW kees ueeDees~ ceeleeeW nQ lees
YeeF& kees ueeeW ee yenve kees ueeeW, uesefkeve Ske-Ske kees Ske ueevee nw~ en
eghe osKe uees, Deehe Fmekees ieeF[ kejvee, Deieues meeue ueskej ner Deevee, [yeue
eghe ueskej Deevee~ yeeheoeoe ener eenles nQ efke peneB mes Deeefo ngF&, JeneB ner
ele#elee nesveer nw~ jnce Deelee nw vee! yeee yeehe kes osMe kes Jeemeer nes lees osMe
JeeefmeeeW mes heej neslee nw~
Deehekes heeme Ke]peeves yengle nQ, iegCeeW kee Ke]peevee efkelevee ye[e nw, MeefkeleeeW
kee Ke]peevee efkelevee ye[e nw~ lees iegCe oeve, MeefkeleeeW kee oeve kejves Jeeues
ceemj oelee yevees~ pees Yeer Deees eens mecyevOe ceW Deees, eens mecheke& ceW Deees
uesefkeve Gvekees keesF& ve keesF& iegCe ee Meefkele keer efieHe os osvee~ keesF& Keeueer neLe
veneR peees~ Deewj keg veneR lees yeehe kes mevosMe kes ceer"s yeesue, Jen ceer"s yeesue Yeer
efieHe osvee~ ogefveee Jeeues lees keesF& Yeer GlmeJe neslee nw vee lees Ske oes kees cegKe
ceer"e kejeles nQ~ uesefkeve yeeheoeoe kenles nQ cegKe ceer"e lees kejevee ner nw uesefkeve
Dehevee ceer"e cegKe[e Yeer efoKeevee nw~ efmeHe& cegKe ceer"e veneR, cegKe[e Yeer ceer"e~
Fleveer ceOegjlee pecee nw vee! pees yeebes lees Yeer Yejhetj jnes Deewj Fme Ke]peeves kees lees
efpelevee yeebWies Glevee ye{siee, kece veneR nesiee~ lees Fme Je<e& vees kejvee, pees Yeer
Deelcee DeeF& Gmekees keg efoee? Deiej megveves Jeeuee veneR nw lees ceer"er MeefkeleMeeueer
ef osvee~ uesefkeve osvee ]pej~ Keeueer veneR peees~ en lees menpe nw vee! efke
cegefMkeue nw? etLe eghe menpe nw? neLe lees yengle Dee efnuee jns nQ~ etLe eghe Yeer
Dee Deeee nw~
[yeue efJeosMeer etLe efjêr eghe meyemes es Meefkele etLe kes efueS nw heefjJele&ve Meefkele~ meesee Deewj efkeee~ etLe ves Jeeeos yengle efkees nQ vee! yeeheoeoe
ves meceeeej megvee nw~ meYeer etLe keewve yeve iees? (meYeer etLe neLe efnuee jns nQ)
meye efleuekeOeejer yevekej Deees nQ, efpevneWves efJeMes<e efjesMeceW keer nw Jen
efleuekeOeejer Ke[s jnes~ (efleueke ueieekej yew"s nQ) Deer efveMeeveer ueieeF& nw~
56
Deelcee eceke ieF& nw vee? pees mecePeles nQ efke nceejer Fme ^seEveie mes ieesu[ve ne&
yeve ieF&, Jen neLe G"eDees~ ieesu[ve ne& yeve ieF&~ en lees meyemes Deeies eues iees~
ieesu[ve mej veneR, ieesu[ve ne&~ efHej lees meHeuelee cetle& nes iees~ DeYeer ieesu[ve
ne& huesve ceW Lees[e veeres lees veneR Dee peeesieer, Dee Deheves osMe ceW peekes Lees[e
ieesu[ve efmeuJej yeveWieer? veneR yevesieer? Dee nw~ Ssmes leweej nes peeDees pees
Yeejle keer DeelceeDeeW kees peieeDees~ nw efnccele? Yeejle kees peieeeWies? yengle
s{s-yeebkes keJeseve kejWies Yeejle Jeeues~ Gej oWies? Deehe meyekee Heeses er.Jeer.
ceW Dee jne nw~ lees Deehe meyekees efvecev$eCe Deeesiee Yeejle kees peieeves kes efueS~
lees SJejjs[er jnvee~ Deiej efkes veneR nesieer lees efceue peeesieer~ yeeheoeoe kees
helee nw efke [yeue Heejsveme& keer efJeMes<elee nw, Ske meeue neskej peeles nQ, otmejs
meeue keer leweejer meejs Je<e& ceW kejles peeles nQ~ Dee nw~ efkeleves osMeeW kes etLe
nQ? (21 osMeeW kes) yeeheoeoe peeveles nQ efke en ieesu[ve ne& keceeue kejWies~
DesvMeve Dee jKee nw~ mJe-heg<eeLe& kee DesvMeve peeoe Fme yeejer Dev[jueeFve
efkeee nw~ yeeheoeoe KegMe nw~ Dee nw eghe-eghe yeveves mes DesvMeve peelee nw~
meejs mebie"ve kes yepeeS eghe Dee neslee nw uesefkeve hee@efpeefJe nes~ Dee(yeeheoeoe eghe-eghe G"e jns nQ) (Devleceg&Keer eghe) Dee heg<eeLe& efkeee nw~
yeeheoeoe osKeles nw efke nj eghe ener eenlee nw efke nce Deeies mes Deeies peeeW~ jerme
veneR kejles, jsme kejles nQ~ Dee nw, Devleceg&Keer meoe megKeer~ (Meefkele eghe) yeeheoeoe Meefkele eghe mes hetles nQ efke ele#elee kee PeC[e keye uenjeeWies?
yeesuees, Meefkeleeeb lees PeC[e uenjeves Jeeueer nQ vee! lees ele#elee kee PeC[e
Meefkeleeeb uenjeeWieer vee! Dee nw~ DeYeer Deeheme ceW nneve kej [s kees
efHekeme kejvee~ pewmes Deewj [s efHekeme kejles nes Jewmes en Yeer [s efHekeme kejvee
efke ele#elee kee PeC[e keye uenjsiee? uenjeeWies vee! (ceneJeerj eghe) ceneJeerj
eghe keee kejsiee? meeue kes meeLe-meeLe meoe kes efueS ceeee kees Yeer efJeoeF&
osvee~ nes mekelee nw? ceeee kees efJeoeF& oWies? efke DeeJes keesF& npee& veneR?
ceneJeerj kee DeLe& ner nw pewmes yeee yeehe ves pees kene Jen efkeee nw, pees meesee Jen
31.12.2002
57
legjle oeve cenehegCe meceeve efkeee~ Ssmes ner ceneJeerj eghe kee en ue#e nw vee!
kejWies? Dee nw~ efnccele lees Deeleer nw~ (efJeosMe kes ess yeeeW kee eghe) meYeer
ves Deheveer efveMeeveer ueieeF& nw~ (etLe ves efleueke ueieeee nw, FvneWves yewvej yeveeee
nw, PeC[er neLe ceW nw~) Sbefpeue mes osJelee yeve iees, efkelevee Dee nw~ lees osJelee
ceevee efoJe iegCe Jeeues~ lees efoJe iegCe kees keYeer veneR es[vee~ Dee nw~ yeeeW
kee Gcebie-Glmeen ye{lee nw~ FefC[ee kes yees Yeer G"es - (Yeejle mes 1000
yees Deees nQ) Dee nw Yeejle Deewj efJeosMe kes meye osMeeW kes efceuekejkes
efouueer kees IesjeJe kejes~ efouueer kees Deheveer jepeOeeveer yeveevee nw vee? lees henues
jepeOeeveer leweej kejWies, leye lees jepe kejWies vee! Ssmee efouueer kes eejeW Deesj
IesjeJe kejes pees meejs Yeejle kes Jeer.DeeF&.heer. peie peeJeW~ Yeejle kes yees Yeer
kejWies vee! Des nQ, Yeejle Yeer kece veneR nw~ yees Des-Des Deees nQ~
Dee~
DeYeer Fme Je<e& veJeerlee keee kejWies? DeYeer yeeheoeoe ves pees keece efoee nw,
Jen efkeee veneR nw~ ceeFke Deewj Jeeefjme kee eghe keneB ueeee nw~ yeeheoeoe ener
kenles nQ Jes SC[ meer~ ele#elee kee PeC[e en ceeFke uenjeves ceW nesefMeeej
nesles nQ~ nQ Deueie-Deueie osMeeW ceW keesF&-keesF& ceeFke nQ uesefkeve mebieef"le he ceW
meeceves veneR Deees nQ, DeYeer GvneW kees Fkee kejes~ Fkee kejves mes keee neslee nw?
Ske oes kees osKekejkes GvneW kees Gcebie Deelee nw, Glmeen Deelee nw~ Yeejle ceW Yeer
ceeFke eeefnS, lees efJeosMe ceW Yeer eeefnS~ leweej nes jns nQ vee? uesefkeve DeYeer
efhes ngS nQ, heox kes Devoj nQ, DeYeer yeenj ueeDees~ yeenj ueevee nw vee! yengle
Dee~
ceeleeDeeW kee PegC[ lees yengle ye[e nw~ Deiej G"eeWies lees meeje neue efhe
peeesiee~ ceeleeDeeW kees osKekej yeeheoeoe KegMe nesles nQ~ keeeW KegMe nesles nQ?
keeeWefke mebiece ceW ceeleeDeeW kees ner yeeheoeoe kes eje eebme efceuelee nw~ ehej,
keefueegie ceW veneR efceuee, DeYeer efceue jne nw~ eens cenelceeDeeW ceW Yeer DeYeer efove
eefleefove peeoe eebme efceue jne nw~ ieJecexv ceW Yeer DeYeer ceeleeDeeW kees mesJee
58
kejves kee eebme efceue jne nw~ yeeheoeoe meoe kenles nQ efke en ceeleeeW efpeme Yeer
mesvj hej neWieer vee Jen mesvj meoe HeueerYetle nesiee~ eens keceeeW veneR uesefkeve
efoue ye[er nesleer nw, YeeJevee ye[er nesleer nw~ lees yeehe Yeer YeeJevee Deewj meeer efoue
kees hemevo kejles nQ~ nj eghe ceW osKee nw ceeleeeW peeoe ner nesleer nQ~ lees ceeleeeW
DeYeer nceefpevme kees Deewj peieeDees~ Deehe ueeDees neue Deehesner ye[e nes peeesiee~
en veneR meesees neue DeYeer Yej ieee, keneB yew"Wies, ueeDees lees meye keg nes
peeesiee~ nes peeesiee vee? oeoer en lees veneR meeseleer efke keee kejWies? kece mes
kece 9 ueeKe yew" mekeW, Fleveer epee lees leweej kejWies ee veneR? keye kejWies?
keye kejWies, Jen [s efHekeme kejWies~ 9 ueeKe ueeeWies henues, heeC[Je ueeeWies~
yeeheoeoe neue leweej kej ueWies uesefkeve 9 ueeKe ueeDees~ (Ske Ske ueeKe nj
Je<e& ueeeWies) Ssmee veneR~ Jen lees DeeJeW, Gmekeer lees cevee nw ner veneR~ uesefkeve
DeeefKej mspe hej 9 ueeKe lees ueeeWies ee veneR? veneR lees jepe efkeme hej
kejWies? Deehekes henues pevce ceW 9 ueeKe Yeer epee ee je@eue Hewefceueer veneR nesieer
lees efkeme hej jepe kejWies?
ceOegyeve Jeeues keee meeseles nQ? 9 ueeKe eeefnS ee veneR? 9 ueeKe
eeefnS, cegKe heeC[Je keee kenles nQ? eeefnS, veneR eeefnS? nes peeesiee~ peye
9 ueeKe DeeeWies lees meeOeve mJele: peg peeesiee~ IeyejeDees veneR, neue yeveevee
he[siee~ osKees, YeefJe<e yengle-yengle GppeJeue nw~ meye meeOeve efceue peeeWies~ yeves
yeveees neue Deehekees efceueWies~ yeveeves veneR he[Wies~ efmeHe& pees Fme Je<e& kee mueesieve
efoee nw vee - meHeue kejes, meHeuelee nw ner~ Dee~ heeC[Je neLe efnueeDees~
ereme& ereme& DeYeer mJeeb Yeer meHeue kejes Deewj meHeue kejeDees~
mesJee ceW Je=ef nesvee DeLee&led Ke]peeveeW kees meHeue efkeee Deewj kejeee~ lees Fme
Je<e& Fme mueesieve kees ewefkekeue ceW ueevee lees mJele: ner Je=ef nesleer peeesieer~
efnccele efoueeDees~ yeeheoeoe ves osKee nw, keesF&-keesF& mLeeve ceW efnccele kece
efoueeves keer Meefkele nw~ efnccele efoueeDees, nj keee& ceW cevmee ceW Yeer, Jeeee ceW Yeer,
mecyevOe-mecheke& ceW Yeer, kece& ceW Yeer efnccele efoueeDees~ ereme& keer meer ner nw -
31.12.2002
59
efnccele ceW jnvee Deewj efnccele efoueevee~ keeeW? keeeWefke ereme& kees pees yeehe keer
cegjueer megveeves kee eebme efceuee nw Deewj leKle efceuee nw, en Skemê ceoo nw~ lees
efnccele Deewj Guneme efoueeDees~ meeje keueeme neveer efKeuee ngDee iegueeye efoKeeF&
os~ megvee ereme& ves~ Guneme ceW ueeDees keueeme kees~
mesJee kee ve& Fvoewj ]peesve kee nw Dee Fvoewj kee eghe G"es~ Dee nw
- mesJee kes efueS [eeceC[ eebme efceuee nw~ Ske kece&Cee Deewj otmeje mJe-Gvveefle
kee Yeer [eeceC[ eebme~ Dee - meYeer ves efnccele Deer jKeer nw~ mesJee kee
Gcebie Yeer Dee jne nw~ meyemes ye[s eghe kees mecYeeuee nw~ lees efnccele kes efjve&
ceW yeeheoeoe kee heoce-HeodceiegCee cegyeejke nw~ meoe ner [eeceC[ yeve mesJee ceW
[eeceC[ eebme uesles jnvee~ Dee nw~ yengle Dee~
pegefjm eEJeie kes YeeF& yenveeW keer ceereEie nes jner nw FvjvesMeveue nw
vee~ Deiej Fleves Jekeerue ee pepe nes iees, efHej lees ieerlee kee YeieJeeve efme nes
peeesiee~ Dee nw~ yengle Dee~ Ssmee huewve yeveeDees pees keesF& ves veneR efkeee
nes, Jeie& lees yengle yeves ngS nw vee! lees Deehekee Jeie& meyemes vecyejJeve ues uesJes~
Dee nw~ eghe Dee nw~ uesefkeve Ssmes huewve yeveeDees pees meebhe cejs Deewj uee"er
Yeer veneR ts~ ele#elee nes, Oeceeue veneR nes, keceeue nes~ Dee nw Deewj Yeer
mebie"ve Fkee kejes~ (hueeve yeveeee nw) cegyeejke nes~ Dee~
keuejue eghe veeevee ieevee lees meYeer kees Deelee nw, yeehe kes iegCeeW kee
ieerle ieevee Yeer Deelee nw Deewj KegMeer ceW veeevee Yeer Deelee nw~ Dee nw~ keuej
eje Yeejle kee kewjskej eefme kejes~ nes keuej uesefkeve kewjskej efme nes
peeS efke es kewjskej keee nw! Dee nw Jeie& peyemes yeves nQ, Deueie-Deueie
mesJee lees kej jns nQ~ keceeue kejkes efoKeevee~ meye keceeue kejves Jeeues nQ vee?
keceeue kejvee nw vee! nj Jeie& kees DeYeer veee-veee huewve yeveevee eeefnS~ en
Jeie& yevekes efkelevee meeue nes iees nQ? (20 meeue) yeeheoeoe ves meYeer Jeie& JeeueeW
kees kene Lee, eeo nw efke Deheves-Deheves Jeie& kee efJeMes<e mesJee ceW ceeFke yeves, ee
Jeeefjme yeveW, Ssmee mebie"ve leweej kejes~ lees Deehekes keuejue ceW keewve leweej
60
ngDee nw? ueeee nw? lees yeehe kee mevosMe osves kes efueS Deehekeer lejHe (yeecyes kes
eefme Skej heefjef#ele meneveer heefjJeej yeeheoeoe kes meeceves Ke[e nw) meye
Debiegueer kej jns nQ~ Dee nw~ huewve yeveeesiee~ efnccele Deehekeer, ceoo yeehe keer
nw ner nw~
Dee - Ske meskeC[ ceW ceve keer ef[ûe eeo nw? nj Ske meejs efove ceW
efkeleves yeej en ef[ûe kejles nes? en vees kejes~ en ceve keer ef[ûe efpelevee yeej
kejWies Glevee ner menpe eesieer, mejue eesieer yeveWies~ Ske lejHe cevmee mesJee otmejs
lejHe cevmee SkemejmeeF]pe~ DeYeer-DeYeer efvejekeejer, DeYeer-DeYeer ]HeefjMlee~
yeee yeehe Deehe ]HeefjMleeW kee Deeeve kej jns nQ~ ]HeefjMlee yevekes yeee yeehe kes
meeLe Deheves Iej efvejekeej he ceW euevee~ efHej osJelee yeve peevee~ Dee eejeW lejHe mes yengle-yengle eeoheej eens kee[& kes he ceW, eens he$eeW kes
he ceW yeeheoeoe kes heeme hengbe iees nQ~ yeeheoeoe peeveles nQ efke nj yeee ener
mecePeles nQ cesjer eeo yeeyee kees osvee, uesefkeve efceue ieF& nw~ eeoheej osves Jeeues
yengle uee[ues yees yeeheoeoe kes meeceves nQ~ FmeefueS yeeheoeoe kenles nQ efke nj
Ske yeee Deheves-Deheves veece mes cegyeejke Deewj efoue keer ogDeeeW
mJeerkeej kejs~
Deehe meYeer kees Yeer veJe peerJeve, veJe egie Deewj vees Je<e& keer yengle-yengle
heoce-heoce-heoce-HeodceiegCee cegyeejke Deewj efoue keer ogDeeeW nQ, eeoheej Deewj
vecemles~
oeoer peer, oeoer peevekeer peer mes Deehe oesveeW Ske cele neskejkes meejs
heefjJeej kees eueeves kes efveefcee yeveer nes~ en meYeer Deehekes meeLeer nQ~ megveeee vee
- Deiej meHeue kejles peeeWies lees ceeeepeerle yeve ner peeeWies~ oeefoeeb kenleer nQ
efke Fme meeue ceW meYeer Skecele nes peeSb~ efpemekees Yeer osKees Ske nQ~ pewmes
oeefoeeW kes efueS kenles nes Ske nQ, Ssmes Deehe oerefoeeb, oeos meye Skecele~
Fmekee mueesieve nw DeYeer-DeYeer yeeueke yevees, DeYeer-DeYeer ceeefueke yevees~ yeeueke
kes mecee ceeefueke veneR yevees, ceeefueke kes mecee yeeueke veneR yevees~ lees oeefoeeW
31.12.2002
61
kees en mebkeuhe G"e nw, Jees hetje keewve kejsiee? Deehe meYeer kejWies vee? Deiej
efJeeejeW ceW Heke& nes peees lees keee kejWies? Dee~ meYeer kees osKe yeeheoeoe
KegMe nes jns nQ~ Ske efove Deeesiee, yengle peuoer Deeesiee pees meye kenWies efke nce
meYeer mJe-heefjJele&ve kejves Jeeues Meefkele heeC[Je mesvee nQ~ mJe-heefjJele&ve~ hegjeves
meeue kees efJeoeF& osves kes meeLe-meeLe ceeee kees Yeer efJeoeF& os oes~ Jen Yeer Leke ieF&
nw~ efJeoeF& Deewj yeOeeF& oesveeW meeLe-meeLe~
veee Je<e& 2003 kee MegYeejcYe 31 efomecyej 2002, jeef$e 12 yepes kes
yeeo yeeheoeoe ves meYeer yeeeW kees vees Je<e& keer yeOeeF& oer~
eejeW Deesj kes yengle ceer"s, yengle heejs yeeeW kees heoce-heoce iegCee veg
F&ej keer cegyeejke nes~ en pees Ie[er yeerle ieF&, en nw efJeoeF& Deewj yeOeeF& keer
Ie[er~ Ske lejHe efJeoeF& osveer nw, pees Deheves ceW mechevve yeveves ceW keceer DevegYeJe
kejles nes, Gmekees efJeoeF&, meoe kes efueS efJeoeF& osvee Deewj Deeies G[ves kes efueS
yeOeeF&~ yeOeeF& nes, yeOeeF& nes, yeOeeF& nes~ Dee - Deesced Meeefvle~
62

2002-2003
yeeeCe pevce keer mce=efleeeW eje

meceLe& yeve meJe& kees meceLe& yeveeDees
Deepe eejeW Deesj kes meJe& mvesner yeeeW kes mvesn kes ceer"s-ceer"s eeo kes
efYevve-efYevve yeesue, mvesn kes ceesleer keer ceeueeeW yeeheoeoe kes heeme Dece=leJesues mes
Yeer henues hengbe ieF&~ yeeeW kee mvesn yeeheoeoe kees Yeer mvesn kes meeiej ceW mecee
ueslee nw~ yeeheoeoe ves osKee nj Ske yees ceW mvesn keer Meefkele Det nw~ en mvesn
keer Meefkele nj yees kees menpeeesieer yevee jner nw~ mvesn kes DeeOeej hej meJe&
Deeke<e&CeeW mes Ghejece nes Deeies mes Deeies ye{ jns nQ~ Ssmee Ske yeee Yeer veneR
osKee efpemekees yeeheoeoe eje ee efJeMes<e DeelceeDeeW eje veejs Deewj heejs mvesn
kee DevegYeJe ve nes~ nj Ske yeeeCe Deelcee kee yeeeCe peerJeve kee Deeefokeeue
mvesn keer Meefkele eje ner ngDee nw~ yeeeCe pevce keer en mvesn keer Meefkele Jejoeve
yeve Deeies ye{e jner nw~ lees Deepe kee efove efJeMes<e yeehe Deewj yeeeW kes mvesn kee
efove nw~ nj Ske ves Deheves efoue ceW mvesn kes ceesefleeeW keer yengle-yengle ceeueeeW
yeeheoeoe kees henveeF&~ Deewj Meefkeleeeb Deepe kes efove cepe& nQ uesefkeve mvesn keer
Meefkele Fcepe& nw~ yeeheoeoe Yeer yeeeW kes mvesn kes meeiej ceW ueJeueerve nw~
Deepe kes efove kees mce=efle efoJeme kenles nes~ mce=efle efoJeme efmeHe& yeee yeehe
kes mce=efle kee efoJeme veneR nw uesefkeve yeeheoeoe kenles nQ Deepe Deewj meoe en eeo
jns efke yeeheoeoe ves yeeeCe pevce uesles ner Deeefo mes Deye leke keee-keee
mce=efleeeb efoueeF& nQ~ Jen mce=efleeeW keer ceeuee eeo kejes, yengle ye[er ceeuee yeve
peeesieer~ meyemes henueer mce=efle meyekees keee efceueer? henuee hee" eeo nw vee! ceQ
keewve! Fme mce=efle ves ner veee pevce efoee, Je=efe ef mce=efle heefjJele&ve kej oer nw~
Ssmeer mce=efleeeb eeo Deeles ner neveer KegMeer keer Peueke veeveeW ceW, cegKe ceW Dee ner
peeleer nw~ Deehe mce=efleeeb eeo kejles Deewj Yekele ceeuee efmecejCe kejles nQ~ Ske
Yeer mce=efle Dece=leJesues mes kece&eesieer yeveves mecee Yeer yeej-yeej eeo jns lees mce=efle
meceLe& mJehe yevee osleer nw keeeWefke pewmeer mce=efle Jewmeer ner meceLeea mJele: ner Deeleer
nw~ FmeefueS Deepe kes efove kees mce=efle efove meeLe-meeLe meceLe& efove kenles nQ~
18.01.2003
63
yeee yeehe meeceves Deeles ner, yeehe keer ef he[les ner DeelceeDeeW ceW meceLeea Dee
peeleer nw~ meye DevegYeJeer nQ~ meYeer DevegYeJeer nQ vee! eens meekeej he ceW osKee,
eens DeJekele he keer heeuevee mes heueles DeJekele efmLeefle kee DevegYeJe kejles
nes, meskeC[ ceW efoue mes yeeheoeoe kene Deewj meceLeea mJele: ner Dee peeleer nw~
FmeefueS Dees meceLe& DeelceeeW Deye Deve DeelceeDeeW kees Deheveer meceLeea mes meceLe&
yeveeDees~ Gcebie nw vee! nw Gcebie, DemeceLe& kees meceLe& yeveevee nw vee! yeeheoeoe ves
osKee efke eejeW Deesj kecepeesj DeelceeDeeW kees meceLe& yeveeves kee Gcebie Dee nw~
efMeJe jeef$e kes eeseece OetceOeece mes yevee jns nQ~ meyekees Gcebie nw vee!
efpemekees Gcebie nw yeme Fme efMeJejeef$e ceW keceeue kejWies, Jen neLe G"eDees~ Ssmeer
keceeue pees Oeceeue Kelce nes peeS~ pee-peekeej nes peees Jeen! Jeen meceLe&
DeelceeeW Jeen! meYeer ]peesve ves eeseece yeveeee nw vee! hebpeeye ves Yeer yeveeee nw vee!
Dee nw~ Yekeleer ngF& DeelceeeW, heemeer DeelceeeW, DeMeevle DeelceeeW, Ssmeer
DeelceeDeeW kees Debeueer lees os oes~ efHej Yeer Deehekes YeeF&-yenves nQ~ lees Deheves
YeeF&eeW kes Thej, Deheveer yenveeW kes Thej jnce Deelee nw vee! osKees, Deepekeue
hejceelcee kees Deeheoe kes mecee eeo kejles uesefkeve MeefkeleeeW kees, osJeleeDeeW ceW
Yeer ieCesMe nw, nvegceeve nw Deewj Yeer osJeleeDeeW kees peeoe eeo kejles nQ, lees Jen
keewve nQ? Deehe ner nes vee! Deehekees jes]pe eeo kejles nQ~ hegkeej jns nQ - ns
ke=heeueg, oeeueg jnce kejes, ke=hee kejes~ peje meer Ske megKe Meeefvle keer yetbo os
oes~ Deehe eje Ske yetbo kes heemeer nQ~ lees og:efKeeeW kee, heemeer DeelceeDeeW kee
DeeJeepe ns Meefkeleeeb, ns osJe veneR hengbe jne nw! hengbe jne nw vee? yeeheoeoe peye
hegkeej megveles nQ lees MeefkeleeeW kees Deewj osJeeW kees eeo kejles nQ~ lees Dee
eeseece oeoer ves yeveeee nw, yeeyee kees hemevo nw~ mce=efle efoJeme lees meoe ner nw
uesefkeve efHej Yeer Deepe kee efove mce=efle eje meJe& mecee|Leeeb efJeMes<e eehle keer,
Deye keue mes efMeJejeef$e leke yeeheoeoe eejeW Deesj kes yeeeW kees kenles efke en
efJeMes<e efove ener ue#e jKees efke peeoe mes peeoe DeelceeDeeW kees cevmee eje,
JeeCeer eje Jee mecyevOe-mecheke& eje efkemeer Yeer efJeefOe mes mevosMe heer Debeueer
64
]pej osvee nw~ Dehevee Gunvee Gleej oes~ yees meeseles nQ DeYeer efJeveeMe keer [s
lees efoKeeF& veneR osleer nw, lees keYeer Yeer Gunvee hetje kej ueWies uesefkeve veneR Deiej
DeYeer mes Gunvee hetje veneR kejWies lees en Yeer Gunvee efceuesiee efke Deeheves henues
keeeW veneR yeleeee~ nce Yeer keg lees yevee osles, efHej lees efmeHe& Denes eYet kenWies~
FmeefueS GvnW Yeer keg-keg lees Jemex keer Debeueer uesves oes~ GvneW kees Yeer keg
mecee oes~ Ske yetbo mes Yeer heeme lees yegPeeDees, heemes kes efueS Ske yetbo Yeer yengle
cenJe Jeeueer nesleer nw~ lees ener eeseece nw vee efke keue mes ueskes yeeheoeoe Yeer njer
PeC[er veneR, veiee[e yepee jns nQ efke DeelceeDeeW kees, ns le=hle DeelceeeW mevosMe oes,
mevosMe oes~ kece mes kece efMeJejeef$e hej yeehe kes yeLe& [s kee cegKe lees ceer"e kejW
efke neB nceW mevosMe efceue ieee~ en efoueKegMe efce"eF& meYeer kees megveeDees,
efKeueeDees~ meeOeejCe efMeJejeef$e veneR ceveevee, keg keceeue kejkes efoKeevee~
Gcebie nw? henueer ueeFve kees nw? yengle Oetce ceeeDees~ kece mes kece en lees
mecePeW efke efMeJejeef$e kee Flevee ye[e cenJe nw~ nceejs yeehe kee pevce efove nw,
megvekes KegMeer lees ceveeeW~
Dee - efpeleves Yeer eneB yew"s nQ, eejeW Deesj lees peevee ner nw uesefkeve efpeleves
Yeer yew"s nQ, efkeleveer mebKee nw? (12-13 n]peej yew"s nQ) Dee, pees Yeer yew"s nQ,
ceOegyeve Jeeues kenWies nce keneB mevosMe oWies? Deepekeue lees ceOegyeve kes Deemeheeme Yeer ieebJe yengle nQ~ eens Thej, eens veeres yengle ueesie nQ~ kece mes kece Ske
Deelcee kees lees Dehevee yeveeDees, mevosMe lees yengleeW kees osvee uesefkeve Ske Deelcee
lees Dehevee Jemee& uesves kes ueeeke yeveeDees~
meYeer Ske Ske kees leweej kejs lees 9 ueeKe lees hetjs nes peeeWies~ cepetbj nw,
kejWies efke efmeHe& yeesueWies~ efmeHe& neLe veneR G"evee uesefkeve efoue mes kejvee nw~
kejvee nw? (veejeeCe mes hetles nQ) kejvee nw? lees pees yeeheoeoe ves kene nw 9
ueeKe keer efuem nesveer eeefnS, Jen lees nes ner peeesieer vee~ lees Deieueer meerpeve ceW
yeeheoeoe en KegMeKeyejer megveves eenles nQ efke 6 ueeKe veneR, 9 ueeKe lees nes iees
nQ, Gmemes peeoe ner nes iees nQ~ "erke nw, Meefkeleeeb, ereme& "erke nw! ereme& kees
18.01.2003
65
lees kebieve leweej kejvee eeefnS~ hebpeeye Deewj jepemLeeve keer ereme& neLe G"eDees~
ereme& lees yengle ner yevee mekeleer nw, uesefkeve DeewjeW kees Yeer yeveeves keer esjCee
osvee~ Dee nw ereme& efkeleveer nQ? Ske Ske Yeer 9 kees leweej kejW lees 9 ueeKe
lees nes peeeWies~ keee mecePeles nes Deieues meerpeve leke en KegMeKeyejer efceuesieer?
neB efveJezj yeesuees, efceuesieer? nesiee? en lees keesF& ye[er yeele veneR nw~ 6 ueeKe nQ, 3
ueeKe eeefnS yeme~ nes peeesiee, meye efmeHe& efnccele jKees kejvee ner nw~ keee
yeesueWies? kenes kejvee ner nw~ mebkeuhe Meefkele yengle ye[er Meefkele nw~ Deehe yeeeCe
DeelceeDeeW kee mebkeuhe keee veneR kej mekelee nw~ nj Ske kees Deheves es
mebkeuhe kee cenJe mce=efle ceW jKevee nw~
yeeheoeoe ves osKee efke Dece=leJesues cewpeeefjer kee eeo Deewj F&ejere eeefhleeeW
kee veMee yengle Dee jnlee nw~ uesefkeve kece& eesieer keer mspe ceW pees Dece=leJesues
kee veMee nw Gmemes Devlej he[ peelee nw~ keejCe keee nw? kece& kejles, meesue
keevmesme Deewj kece& keevmesme oesveeW jnlee nw~ Fmekeer efJeefOe nw kece& kejles ceQ
Deelcee, keewve meer Deelcee, Jen lees peeveles ner nes, pees efYevve-efYevve Deelcee kes
mJeceeve efceues ngS nQ, Ssmeer Deelcee kejeJevenej neskej Fve kecexefveeW eje kece&
kejeves Jeeueer ntB, en kecexefveeb kece&eejer nQ uesefkeve kece&eeefjeeW mes kece&
kejeves Jeeueer ceQ kejeJevenej ntB, veejer ntB~ keee ueewefkeke ceW Yeer [eejskej
Deheves meeefLeeeW mes, efveefcee mesJee kejves JeeueeW mes mesJee kejeles, [eejskeMeve osles,
[deger yepeeles Yetue peelee nw efke ceQ [eejskej ntB? lees Deheves kees kejeJevenej
MeefkeleMeeueer Deelcee ntB, en mecePekej keee& kejeDees~ en Deelcee Deewj Mejerj,
Jen kejvenej nw Jen kejeJevenej nw, en mce=efle cepe& nes peeleer nw~ Deehe meyekees,
hegjeves yeeeW kees ceeuetce nw efke yeee yeehe ves Meg Meg ceW keee DeYeeme
efkeee? Ske [eejer osKeer Leer vee~ meejer [eejer ceW Ske ner Meyo - ceQ Yeer
Deelcee, pemeesoe Yeer Deelcee, en yees Yeer Deelcee nQ, Deelcee nw, Deelcee nw....
en HeeGC[sMeve meoe kee DeYeeme efkeee~ lees en henuee hee" ceQ keewve?
Fmekee yeej-yeej DeYeeme eeefnS~ eseEkeie eeefnS, Ssmes veneR ceQ lees ntB ner
66
Deelcee~ DevegYeJe kejs efke ceQ Deelcee kejeJevenej yeve kece& keje jner ntB~
kejvenej Deueie nw, kejeJevenej Deueie nw~ yeee yeehe kee otmeje DevegYeJe Yeer
megvee nw efke en kecexefveeb, kece&eejer nQ~ lees jes]pe jele keer keenjer megveer nw vee!
lees ceeefueke yeve Fve kecexefveeW heer kece&eeefjeeW mes neueeeue hete nw vee! lees
pewmes yeee yeehe ves en DeYeeme HeeGC[sMeve yengle hekekee efkeee, FmeefueS pees
yees ueem ceW Yeer meeLe jns GvneWves keee DevegYeJe efkeee? efke yeehe keee& kejles
Yeer Mejerj ceW nesles ngS Yeer DeMejerjer efmLeefle ceW eueles efHejles DevegYeJe neslee jne~
eens kece& kee efnmeeye Yeer egkelet kejvee he[e uesefkeve mee#eer nes, ve mJeeb kece& kes
efnmeeye kes JeMe jns, ve DeewjeW kees kece& kes efnmeeye-efkeleeye egkelet nesves kee
DevegYeJe kejeee~ Deehekees ceeuetce he[e efke yeee yeehe DeJekele nes jne nw, veneR
ceeuetce he[e vee! lees Flevee veeje, mee#eer, DeMejerjer DeLee&led kecee&leerle mspe
yenglekeeue mes DeYeeme keer leye Devle ceW Yeer Jener mJehe DevegYeJe ngDee~ en
yenglekeeue kee DeYeeme keece ceW Deelee nw~ Ssmes veneR meesees efke Devle ceW osnYeeve
es[ oWies, veneR~ yenglekeeue kee DeMejerjerheve kee, osn mes veeje kejeJevenej
efmLeefle kee DevegYeJe eeefnS~ Devlekeeue eens peJeeve nw, eens yet{e nw, eens
levomle nw, eens yeerceej nw, efkemekee Yeer keYeer Yeer Dee mekelee nw~ FmeefueS
yenglekeeue mee#eerheve kes DeYeeme hej DesvMeve oes~ eens efkeleveer Yeer eeke=efleke
DeeheoeeW DeeeWieer uesefkeve en DeMejerjerheve keer mspe Deehekees menpe veeje
Deewj yeehe kee heeje yevee osieer~ FmeefueS yenglekeeue Meyo kees yeeheoeoe
DeC[jueeFve keje jns nQ~ keee Yeer nes, meejs efove ceW mee#eerheve keer mspe kee,
kejeJevenej keer mspe kee, DeMejerjerheve keer mspe kee DevegYeJe yeej-yeej kejes,
leye Devle celes ]HeefjMlee mees osJelee efveefele nw~ yeehe meceeve yevevee nw lees yeehe
efvejekeej Deewj ]HeefjMlee nw, yeee yeehe meceeve yevevee DeLee&led ]HeefjMlee mspe ceW
jnvee~ pewmes ]HeefjMlee he meekeej he ceW osKee, yeele megveles, yeele kejles,
keejesyeej kejles DevegYeJe efkeee efke pewmes yeehe Mejerj ceW nesles veejs nQ~ keee& kees
es[kej DeMejerjer yevevee, en lees Lees[e mecee nes mekelee nw uesefkeve keee&
18.01.2003
67
kejles, mecee efvekeeue DeMejerjer, Hee@JejHegue mspe kee DevegYeJe kejles jnes~
Deehe meye HeefjMles nes, yeehe eje Fme yeeeCe peerJeve kee DeeOeej ues mevosMe osves
kes efueS meekeej ceW keee& kej jns nes~ ]HeefjMlee DeLee&led osn ceW jnles osn mes veeje
Deewj en Skepewchegue yeee yeehe kees osKee nw, DemecYeJe veneR nw~ osKee DevegYeJe
efkeee~ pees Yeer efveefcee nQ, eens DeYeer efJemleej peeoe nw uesefkeve efpeleveer yeee
yeehe keer veF& vee@uespe, veF& peerJeve, veF& ogefveee yeveeves keer efpeccesJeejer Leer, Gleveer
DeYeer efkemekeer Yeer veneR nw~ lees meyekee ue#e nw yeee yeehe meceeve yevevee DeLee&led
]HeefjMlee yevevee~ efMeJe yeehe meceeve yevevee DeLee&led efvejekeej efmLeefle ceW efmLele
nesvee~ cegefMkeue nw keee? yeehe Deewj oeoe mes heej nw vee! lees efpememes heej nw
Gme pewmee yevevee, peye mebkeuhe Yeer nw - yeehe meceeve yevevee ner nw, lees keesF&
cegefMkeue veneR~ efmeHe& yeej-yeej DesvMeve~ meeOeejCe peerJeve veneR~ meeOeejCe
peerJeve peerves Jeeues yengle nQ~ ye[s-ye[s keee& kejves Jeeues yengle nQ~ uesefkeve Deehe
pewmee keee&, Deehe yeeeCe DeelceeDeeW kes efmeJeeS Deewj keesF& veneR kej mekelee nw~
lees Deepe mce=efle efoJeme hej yeeheoeoe meceevelee ceW meceerhe DeeDees, meceerhe
DeeDees, meceerhe DeeDees kee Jejoeve os jns nQ~ meYeer no kes efkeveejs, eens mebkeuhe,
eens yeesue, eens kece&, mecyevOe-mecheke& keesF& Yeer no kee efkeveeje, Deheves ceve
keer veF&ee kees Fve no kes efkeveejeW mes cegkele kej oes~ DeYeer mes peerJeve ceW jnles
cegkele Ssmes peerJevecegefkele kee Deueewefkeke DevegYeJe yenglekeeue mes kejes~ Dee~
eejeW Deesj kes yeeeW kes he$e yengle efceues nQ Deewj ceOegyeve JeeueeW keer
eesOecegkele keer efjhees&, meceeeej Yeer yeeheoeoe kes heeme hengbee nw~ yeeheoeoe
efnccele hej KegMe nw, Deewj Deeies kes efueS meoe cegkele jnves kes efueS menveMeefkele
kee keJee henves jKevee, lees efkelevee Yeer keesF& eelve kejsiee uesefkeve Deehe meoe
mesHe jnWies~
Ssmes meJe& { mebkeuheOeejer, meoe mce=efle mJehe DeelceeDeeW kees, meoe meJe&
mecee|LeeeW kees mecee hej keee& ceW ueeves Jeeues efJeMes<e DeelceeDeeW kees, meoe meJe&
DeelceeDeeW kes jnceefoue DeelceeDeeW kees, meoe yeeheoeoe meceeve yeveves kes mebkeuhe
68
kees meekeej he ceW ueeves Jeeues Ssmes yengle-yengle-yengle heejs Deewj veejs yeeeW
kees yeeheoeoe kee eeoheej Deewj vecemles~
hebpeeye kes mesJeeOeeefjeeW mes

hebpeeye JeeueeW ves Yeer Dehevee yesno mesJee kee hee& Dee yepeeee nw, yeeheoeoe
KegMe nesles nQ efke nj Ske ]peesve ye[s Gcebie-Glmeen mes mesJee kee ieesu[ve eebme
ewefkekeue ceW uee jns nQ~ hebpeeye veece ner veefoeeW kes DeeOeej hej he[e nw~
Deepekeue veefoeeW kees ner heeJeve yeveeves Jeeueer ceeveles nQ~ lees hebpeeye Jeeues
meyekees mevosMe osves ceW vecyejJeve nQ vee! veefoeeb lees yenleer jnleer nQ, lees hebpeeye Yeer
mevosMe osles Deeies ye{lee jnlee nw~ yengle eeseece Des yeveees nQ vee~ yeeheoeoe ves
megvee nw, meyekee Dee Gcebie nw~ Deeefo mLeehevee kee mLeeve nw FmeefueS Meefkele
peeoe nw, FmeerefueS Deehekes efveefcee evceefCe yeeer kees eFue ner efoee hebpeeye keer Mesjveer~ lees meye MesjefCeeeb nes vee! kecepeesj lees veneR nQ~ heeC[Je
kecepeesj lees veneR, MeefkeleMeeueer nes vee? kenes neB peer~ yeeheoeoe peeveles nQ Ske
Ske hebpeeye kee Mesj ee Mesjveer efMekeej kejves ceW nesefMeeej nw~ Mesj lees efMekeej
kejves ceW nesefMeeej neslee nw vee~ lees Deehe efkeleves nesefMeeej nes~ Deieueer meerpeve
ceW meyemes peeoe mebKee hebpeeye ueeesiee~ lees FveS[Jeebme cegyeejke nw~ Dee nw~
Ske Ske kees osKe yeeheoeoe KegMe nesles nQ, Jeen cesjs mee|JemeSyegue yees Jeen!
heeC[Je Yeer Jeen Jeen nQ~ Meefkeleeeb Yeer Jeen Jeen nQ~ DeYeer Jeen yeeyee Jeen kee
veiee[e yepeeDees~ meye ueesie kenW - Jeen nceeje yeeyee Jeen! "erke nw vee! efnccele
nw? efnccele Yeer nw Deewj yeeheoeoe keer HeodceiegCee ceoo Yeer nw~ "erke nw~ osKees,
veece ner Deeue nw Deewj esce nw~ peneB esce nw, Deeue nw lees meye keg Dee ieee
vee~ eeefnS ner keee, esce eeefnS Deewj Deeue efmLeefle eeefnS Deewj keee eeefnS~
Ssmes efveefcee kee veece ues jns nQ~ meYeer kee veece yengle DeLe& Jeeuee nw~ meeceves Ke[s
nQ lees oes kee veece ues jns nQ yeekeer nQ meYeer Ske Ske jlve, yeeheoeoe kes
efoueleKleveMeerve~ lees "erke nw vee~
18.01.2003
69
[yeue Heejsveme& [yeue Heejsveme& kees [yeue veMee nw~ keeeW [yeue veMee
nw? keeeWefke mecePeles nQ efke nce Yeer pewmes yeehe otjosMe kes nQ vee, lees nce Yeer
otjosMe mes Deees nQ~ yeeheoeoe ves [yeue efJeosMeer yeeeW keer Ske efJeMes<elee osKeer
nw efke oerhe mes oerhe peieeles ngS Deveske osMeeW ceW yeeheoeoe kes peies ngS oerhekeeW keer
oerJeeueer cevee oer nw~ DeYeer Yeer megvee efkeleves osMe kes Deees nQ? (35) Fme ve& ceW
35 osMeeW kes Deees nQ Deewj yeenj efkeleves neWies? lees [yeue efJeosefMeeeW kees mevosMe
osves kee Meewke Dee nw~ nj eghe ceW yeeheoeoe ves osKee 35-40 osMeeW kes nesles nQ~
cegyeejke nes~ meoe mJeeb Yeer G[les jnes Deewj HeefjMles yevekejkes G[les-G[les
mevosMe osles jnes~ Dee nw, Deehe 35 osMe JeeueeW kees yeeheoeoe veneR osKe jne nw
Deewj Yeer osMe JeeueeW kees Deehekes meeLe osKe jns nQ~ lees vecyejJeve yeehe meceeve
yeveves Jeeues nes vee! vecyejJeve efke vecyejJeej yeveves Jeeues nes? vecyejJeve?
vecyejJeej veneR? vecyejJeve yevevee DeLee&led nj mecee efJeve kejves Jeeues~ pees efJeve
kejles nQ Jen Jeve nesles nQ~ lees Ssmes nes vee? yengle Dee~ efJepeeer nQ Deewj meoe
efJepeeer jnves Jeeues~ Dee Deewj meYeer kees, peneB peneB peeDees JeneB en mce=efle
efoueevee efke meYeer [yeue Heejsveme& kees Jeve vecyej yevevee nw~ Dee - meYeer kees
eeo osvee~ Deewj efMeJe jeef$e eneB ceveeles nQ uesefkeve Deehe mevosMe lees os mekeles nes
vee! lees efpeleveer mebKee nw Gmemes [yeue mebKee otmejs meerpeve ceW nesveer ner nw~ nesieer
vee! nesveer nw~
Dee - yeeheoeoe meYeer ceeleeDeeW kees ieTheeue keer heejer ceeleeDeeW kees
yengle-yengle efoue mes eeoheej os jns nQ Deewj heeC[Je eens etLe nes, eens eJe=efe
Jeeues nes, heeC[Je meoe heeC[Jeheefle kes meeLeer jns nQ, Ssmes meeLeer heeC[JeeW kees
Yeer yeeheoeoe yengle-yengle eeoheej os jns nQ~ ereme& meese jner nQ ncekees lees
osKee veneR, osKe jns nQ~
ereme& mes ereme& lees Deheves Heereme& mes ner yeeheoeoe kee mee#eelkeej
kejeves Jeeueer nQ~ yeeheoeoe kee Yeer Deewj Deheves Heegej kee Yeer Heereme& eje
ele#e kejves keer mesJee efJeMes<e ereme& keer nw~ nj Ske kee Heereme& meoe ner pewmes
70
eoMe&veer nes~ eoMe&veer kes efe$e mJele: ner Dehevee heefjee osles nQ lees Deehekes
Heereme& euelee efHejlee eoMe&veer nes Deewj nj Ske kees mJele: ner mce=efle efoueeles
jnes~ mecePee~ 100 yeeeCeeW mes Gece kegceeefjeeW kees Yeer yengle-yengle eeoheej~
Dee~
yeeeW mes yeeeW kes efyevee lees jewveke ner veneR nw~ Iej kee eb=ieej,
yeeheoeoe kee eb=ieej yees nQ~ yeeeW kees lees yeeheoeoe jepee yeee kes he ceW
osKeles nQ~ Ske-Ske yeee jepee yeee nw~ Ssmes nw vee! Ssmes nQ yees, jepee
yees nes ee epee yees nes? yengle Dee~ yeeeW kees osKekej meye KegMe nesles
nQ~ DeYeer yees keceeue kejkes efoKeevee~ yees Yeer Deheves nceefpevme yeeeW kees
leweej kejvee~ kejWies vee! Dee~
Deepe kes efove keee eeo Deelee nw? efJeue heeJeme& efceueer vee! efJeue heeJeme&
kee Jejoeve nw~ yengle Dee hee& yepeeee nw, Fmekeer cegyeejke nw~ meYeer keer
ogDeeeW Deehekees yengle nQ~ Deehekees osKe kejkes ner meYeer KegMe nes peeles nQ, yeesuees
ee veneR yeesuees~ Deehekees keg neslee nw vee lees meye Ssmes mecePeles nQ ncekees nes jne
nw~ Flevee heej nw~ meYeer kee nw~ (nceeje Yeer meyemes yengle heej nw) heej lees nw
yengle meYeer mes~ en heej ner meYeer kees euee jne nw~ OeejCee kece nes peeoe nes,
uesefkeve heej euee jne nw~ yengle Dee~
F&Met oeoer mes Fmeves Yeer efnmeeye egkelet kej efueee~ keesF& yeele veneR~
Fmekee menpe heg<eeLe&, menpe efnmeeye egkelet~ menpe ner nes ieee, meesles meesles~
Deejece efceuee efJe<Ceg kes cegDeeefHeke~ Dee~ efHej Yeer meekeej mes DeYeer leke
e%e j#eke yeves nQ~ lees e%e j#eke yeveves keer ogDeeeW yengle nesleer nQ~
meYeer oeefoeeb yeeheoeoe kes yengle-yengle meceerhe nQ~ meceerhe jlve nQ Deewj
meyekees oeefoeeW kee cetue nw~ mebie"ve Yeer Dee nw~ Deehe oeefoeeW kes mebie"ve ves
Fleves Je<e& e%e keer j#ee keer nw Deewj kejles jnWies~ en Skelee meYeer meHeuelee kee
DeeOeej nw~ (yeeyee yeere ceW nw) yeehe kees yeere ceW jKee nw, en DesvMeve yengle
Dee efoee nw~ Dee~ meYeer "erke nQ~
18.01.2003
71
ceesefnveer yenve mes leefyeele "erke nw, DeeheceW Yeer efnccele Deer nw, euee
uesleer nes~ Deelee nw Deewj euee peelee nw, en Yeer Meefkele nw~
ceveesnj oeoer mes eke=efle kees eueeves Dee ieee nw~ hegjeveer ceesj kees
Oekekee yeere-yeere ceW osvee neslee nw~ FmeefueS euee jns nes, yengle Dee euee jns
nes~ Deehe ueesieeW kee neefpej jnvee, ener meye keg meHeuelee nw~ Dee nw~ meYeer
mce=efle efoJeme osKeves Jeeueer nes~ Dee~ Deesce Meeefvle~
72

2002-2003
Jele&ceeve mecee
Dehevee jnceefoue Deewj oelee mJehe ele#e kejes
Deepe Jejoelee yeehe Deheves %eeve oelee, Meefkele oelee, iegCe oelee, hejceelce
mevosMe Jeenke yeeeW kees osKe jns nQ~ nj Ske yeee ceemj oelee yeve DeelceeDeeW
kees yeehe kes meceerhe ueeves kes efueS efoue mes eelve kej jns nQ~ efJee ceW Deveske
ekeej keer DeelceeeW nQ, efkeve DeelceeDeeW kees %eeve Dece=le eeefnS, Deve DeelceeDeeW
kees Meefkele eeefnS, iegCe eeefnS, Deehe yeeeW kes heeme meJe& DeKeC[ Ke]peeves nQ~
nj Ske Deelcee keer keecevee hetCe& kejves Jeeues nes~ efove-eefleefove mecee meceeefhle
kee meceerhe Deeves kes keejCe Deye DeelceeeW keesF& veee meneje {tb{ jner nQ~ lees
Deehe DeelceeeW veee meneje osves kes efveefcee yeveer ngF& nes~ yeeheoeoe yeeeW kes
Gcebie-Glmeen kees osKe KegMe nw~ Ske lejHe DeeJeMekelee nw Deewj otmejs lejHe
Gcebie-Glmeen nw~ DeeJeMekelee kes mecee Ske yetbo kee Yeer cenJe neslee nw~ lees
Fme mecee Deehekeer oer ngF& Debeueer kee, mevosMe kee Yeer cenJe nw~
Jele&ceeve mecee Deehe meYeer yeeeW kee jnceefoue Deewj oelee mJehe ele#e
nesves kee mecee nw~ Deehe yeeeCe DeelceeDeeW kes Deveeefo mJehe ceW Yeer oeleeheve
kes mebmkeej Yejs ngS nQ FmeefueS keuhe Je=#e kes efe$e ceW Deehe Je=#e kes pe[ ceW
efoKeees ngS nQ keeeWefke pe[ eje ner meejs Je=#e kees meye keg hengbelee nw~
Deehekee Deeefo mJehe osJelee he, Gmekee DeLe& ner nw osJe lee DeLee&led osves
Jeeuee~ Deehekee ceOe kee mJehe hetpe efe$e nQ lees ceOe mecee ceW Yeer hetpe
he ceW Deehe Jejoeve osves Jeeues, ogDeeeW osves Jeeues, DeeMeerJee&o osves Jeeues oelee
he nes~ lees Deehe DeelceeDeeW kee efJeMes<e mJehe ner oeleeheve kee nw~ lees DeYeer
Yeer hejceelce mevosMe Jeenke yeve efJee ceW yeehe keer ele#elee kee mevosMe Hewuee
jns nQ~ lees nj Ske yeeeCe yeee eske kejes efke Deveeefo, Deeefo oeleeheve kes
mebmkeej nj Ske kes peerJeve ceW meoe Fcepe& he ceW jnles nQ? oeleeheve kes
mebmkeej Jeeueer DeelceeDeeW keer efveMeeveer nw - Jen keYeer Yeer en mebkeuhe-cee$e Yeer
veneR kejles efke keesF& os lees osJeW, keesF& kejs lees kejW, veneR~ efvejvlej Kegues YeC[ej
13.02.2003
73
nQ~ lees yeeheoeoe eejeW Deesj kes yeeeW kes oeleeheve kes mebmkeej osKe jns Les~ keee
osKee nesiee? vecyejJeej lees nw ner vee! keYeer Yeer en mebkeuhe veneR kejes - en nes
lees ceQ Yeer en keb~ oeleeheve kes mebmkeej Jeeues kees meJe& lejHe mes meneesie
mJele: eehle neslee nw~ ve efmeHe& DeelceeDeeW eje uesefkeve eke=efle Yeer mecee eceeCe
meneesieer yeve peeleer nw~ en met#ce efnmeeye nw efke pees meoe oelee yevelee nw, Gme
hegCe kee Heue mecee hej meneesie, mecee hej meHeuelee Gme Deelcee kees menpe
eehle neslee nw~ FmeefueS meoe oeleeheve kes mebmkeej Fcepe& he ceW jKees~ hegCe
kee Keelee Ske kee 10 iegCee Heue oslee nw~ lees meejs efove ceW vees kejes - mebkeuhe
eje, JeeCeer eje, mecyevOe-mecheke& eje hegCe Deelcee yeve hegCe kee Keelee
efkelevee pecee efkeee? cevmee mesJee Yeer hegCe kee Keelee pecee kejleer nw~ JeeCeer
eje efkemeer kecepeesj Deelcee kees KegMeer ceW ueevee, hejsMeeve kees Meeve keer mce=efle
ceW ueevee, efoueefMekemle Deelcee kees Deheveer JeeCeer eje Gcebie-Glmeen ceW ueevee,
mecyevOe-mecheke& mes Deelcee kees Deheves es mebie kee jbie DevegYeJe kejevee, Fme
efJeefOe mes hegCe kee Keelee pecee kej mekeles nes~ Fme pevce ceW Flevee hegCe pecee
kejles nes pees DeeOeekeuhe hegCe kee Heue Keeles nes Deewj DeeOeekeuhe Deehekes
pe[ efe$e heeheer DeelceeDeeW kees JeeegceC[ue eje heeheeW mes cegkele kejles nQ~
heeflele-heeJeveer yeve peeles nes~ lees yeeheoeoe nj Ske yees kee pecee ngDee hegCe
kee Keelee osKeles jnles nQ~
yeeheoeoe Jele&ceeve mecee kee yeeeW kee mesJee kee Gcebie-Glmeen osKe KegMe
nes jns nQ~ cewpeeefjer yeeeW ceW mesJee kee Gcebie Dee nw~ meYeer Deheves-Deheves
lejHe mes mesJee kee huewve ewefkekeue ceW uee jns nQ~ Fmekes efueS yeeheoeoe efoue mes
cegyeejke os jns nQ~ Dee kej jns nQ Deewj Dee kejles jnWies~ meyemes Deer
yeele en nw - meYeer kee mebkeuhe Deewj mecee efye]peer nes ieee nw~ nj Ske kees en
ue#e nw efke eejeW Deesj keer mesJee mes DeYeer GunveW kees hetje ]pej kejvee nw~
oeoer kenleer nw 9 ueeKe eeefnS, Deiej 3-4 peien hej ueeKe-ueeKe DeeeWies, lees
keee nesiee! 6 ueeKe lees nQ, yeekeer 3 ueeKe eeefnS vee~ lees Fleves meye pees mevosMe
74
os jns nes osMe ceW ee efJeosMe ceW Yeer yeeheoeoe ves megvee Gcebie Dee nw~ yevee jns nQ
vee - JeneB Yeer yengle Des eeseece yevee jns nQ~ nj Ske mLeeve keer efJeefOe Deheveer
nesleer nw uesefkeve mesJee kee Gcebie meYeer ceW nw~ lees 9 ueeKe keee, 3 ueeKe ye{eves nQ
Jen keee ye[er yeele nw~ ye[er yeele nw? henuee vecyej iegpejele ves yeer[e G"eee nw,
Dee efkeee nw~ iegpejele kes efkeleves mesvj nQ? (200 mesvj nQ, 1000
GhemesJeekesv/hee"MeeueeeW nQ), Ske Ske mesvj mes Deiej 10-10 Yeer Dee peeSb
lees efkeleves nes peeeWies? Ssmes efouueer nw, yeecyes nQ, ceeme nw~ ceeme keer lees
HeueeFbie G[ves Jeeueer nw~ keuekeee nw, nwojeyeeo nw, Heejsve nw~ 3 ueeKe keee
ye[er yeele nw! nw ye[er yeele? ereme& yeleeDees ye[er yeele nw? lees 9 ueeKe nes peeeWies
vee! FmeceW neLe veneR efnuee jns nes! heeC[Je neLe efnuee jns nQ~ yeeeCeeW kes {
mebkeuhe ceW yengle Meefkele nw~ Deiej yeeeCe { mebkeuhe kejW lees keee veneR nes
mekelee! meye nes peeesiee efmeHe& eesie kees pJeeuee he yeveeDees~ eesie pJeeuee
he yeve peeesiee lees pJeeuee kes heers DeelceeeW mJele: ner Dee peeeWieer keeeWefke
pJeeuee (ueeF) efceueves mes GvneW kees jemlee efoKeeF& osiee~ DeYeer eesie lees ueiee
jns nQ uesefkeve eesie pJeeuee he nesvee nw~ mesJee kee Gcebie-Glmeen Dee ye{ jne
nw uesefkeve eesie ceW pJeeuee he DeYeer DeC[jueeFve kejveer nw~ Deehekeer ef ceW
Ssmeer Peueke Dee peeS pees ef mes keesF& ve keesF& DevegYetefle kee DevegYeJe kejW~
yeeheoeoe kees, Heejsve JeeueeW ves en pees mesJee keer Leer - keeue DeeHe eFce
JeeueeW keer, Gmekeer efJeefOe Deer ueieer efke ess mes mebie"ve kees meceerhe ueeee~
Ssmes nj ]peesve, nj mesvj Deueie-Deueie mesJee lees kej jns nes uesefkeve keesF& meJe&
Jeieex kee mebie"ve yeveeDees~ yeeheoeoe ves kene Lee efke efyeKejer ngF& mesJee yengle nw,
uesefkeve efyeKejer ngF& mesJee mes keg meceerhe Deeves Jeeueer eesie DeelceeDeeW kee
mebie"ve egvees Deewj mecee eefle mecee Gme mebie"ve kees meceerhe ueeles jnes Deewj
GvneW kees mesJee kee Gcebie ye{eDees~ yeeheoeoe osKeles nQ efke Ssmeer DeelceeeW nQ
uesefkeve DeYeer Jen Hee@JejHegue heeuevee, mebieef"le he ceW veneR efceue jner nw~
Deueie-Deueie eLeeMeefkele heeuevee efceue jner nw, mebie"ve ceW Ske oes kees osKekej
13.02.2003
75
Yeer Gcebie Deelee nw~ en, es kej mekelee nw, ceQ Yeer kej mekelee ntB, ceQ Yeer kebiee,
lees Gcebie Deelee nw~ yeeheoeoe DeYeer mesJee kee ele#e mebieef"le he osKeves eenles
nQ~ cesnvele Deer kej jns nes, nj Ske Deheves Jeie& keer, Sefjee keer, ]peesve keer,
mesvj keer kej jns nes, yeeheoeoe KegMe nesles nQ~ Deye keg meeceves ueeDees~ eJe=efe
JeeueeW kee Yeer Gcebie yeeheoeoe kes heeme hengbelee nw Deewj [yeue Heejsveme& kee Yeer
[yeue keee& ceW jnles mesJee ceW mJeeb kes heg<eeLe& ceW Gcebie Dee nw, en osKe
kejkes Yeer yeeheoeoe KegMe nw~
yeeeCe DeelceeeW Jele&ceeve JeeegceC[ue kees osKe efJeosMe ceW [jles lees veneR
nQ? keue keee nesiee, keue keee nesiee.. en lees veneR meeseles nQ? keue Dee
nesiee~ Dee nw Deewj Dee ner nesvee nw~ efpeleveer ogefveee ceW nueeue nesieer Gleveer
ner Deehe yeeeCeeW keer mspe Deeue nesieer~ Ssmes nw? [yeue efJeosMeer nueeue nw ee
Deeue nw? Deeue nw? nueeue ceW lees veneR nQ vee! pees Deeue nQ Jen neLe
G"eDees~ Deeue nQ? keue keg nes peees lees? lees Yeer Deeue nQ vee! keee nesiee,
keg veneR nesiee~ Deehe yeeeCeeW kes Thej hejceelce $eeee nw~ pewmes JeejetHe
efkelevee Yeer Jeej nes uesefkeve JeejetHe eje JeejetHe nes peeles nQ~ Ssmes ner
efkeleveer Yeer nueeue nes uesefkeve yeeeCe DeelceeeW hejceelce $eeee kes Devoj
meoe etHe nQ~ yesefHekej yeeoMeen nes vee! efke Lees[e-Lees[e efHekej nw, keee nesiee?
veneR~ yesefHekej~ mJejepe DeefOekeejer yeve, yesefHekej yeeoMeen yeve, DeeueDe[esue meer hej mes jnes~ meer mes veeres veneR Glejes~ Dehemes nesvee DeLee&led meer
hej mes veneR nw lees Dehemes nQ~ meer hej mes pees nw Jen mJehve ceW Yeer Dehemes veneR
nes mekelee~
ceeleeeW keee mecePeleer nes? meer hej mes nesvee, yew"vee Deelee nw? nueeue
lees veneR nesleer vee! yeeheoeoe kecyeeFv[ nw, peye meJe&MeefkeleJeeve Deehekes kecyeeFv[
nw lees Deehekees keee [j nw! Dekesues mecePeWies lees nueeue ceW DeeeWies~ kecyeeFv[
jnWies lees efkeleveer Yeer nueeue nes uesefkeve Deehe Deeue jnWies~ "erke nw ceeleeeW?
"erke nw vee, kecyeeFv[ nQ vee! Dekesues lees veneR? yeehe keer efpeccesJeejer nw, Deiej
76
Deehe meer hej mes nes lees yeehe keer efpeccesJeejer nw, Dehemes nes lees Deehekeer
efpeccesJeejer nw~
DeelceeDeeW kees mevosMe eje Debeueer osles jnWies lees oelee mJehe ceW efmLele
jnWies, lees oeleeheve kes hegCe kee Heue Meefkele efceueleer jnsieer~ eueles efHejles
Deheves kees Deelcee kejeJevenej nw Deewj en kecexefveeb kejvenej kece&eejer nQ,
en Deelcee keer mce=efle kee DevegYeJe meoe Fcepe& he ceW nes, Ssmes veneR efke ceQ lees ntB
ner Deelcee~ veneR, mce=efle ceW Fcepe& nes~ cepe& he ceW jnlee nw uesefkeve Fcepe& he ceW
jnves mes Jen veMee, KegMeer Deewj kevêseEueie heeJej jnleer nw~ cepee Yeer Deelee nw,
keeeW! mee#eer nes kejkes kece& kejeles nes~ lees yeej-yeej eske kejes efke kejeJevenej
neskej kece& keje jner ntB? pewmes jepee Deheves kece&eeefjeeW kees Dee[&j ceW jKeles nQ,
Dee[&j mes kejeles nQ, Ssmes Deelcee kejeJevenej mJehe keer mce=efle jns lees meJe&
kecexefveeb Dee[&j ceW jnWieer~ ceeee kes Dee[&j ceW veneR jnWieer, Deehekes Dee[&j ceW
jnWieer~ veneR lees ceeee osKeleer nw efke kejeJevenej Deelcee Deueyesueer nes ieF& nw lees
ceeee Dee[&j kejves ueieleer nw~ keYeer mebkeuhe Meefkele, keYeer cegKe keer Meefkele
ceeee kes Dee[&j ceW eue he[leer nw~ FmeerefueS meoe nj kecexefveeW kees Deheves
Dee[&j ceW eueeDees~ Ssmes veneR kenWies - eenles lees veneR Les, uesefkeve nes ieee~ pees
eenles nQ Jener nesiee~ DeYeer mes jepe DeefOekeejer yeveves kes mebmkeej YejWies leye ner
JeneB Yeer jepe eueeeWies~ mJejepe DeefOekeejer keer meer mes keYeer Yeer veeres veneR
DeeDees~ Deiej kecexefveeb Dee[&j hej jnWieer lees nj Meefkele Yeer Deehekes Dee[&j ceW
jnsieer~ efpeme Meefkele keer efpeme mecee DeeJeMekelee nw Gme mecee peer neefpej nes
peeesieer~ Ssmes veneR keece hetje nes peeS Deewj Deehe Dee[&j kejes menveMeefkele
DeeDees, keece hetje nes peees efHej DeeJes~ nj Meefkele Deehekes Dee[&j hej peer
neefpej nesieer keeeWefke en nj Meefkele hejceelce osve nw~ lees hejceelce osve Deehekeer
eer]pe nes ieF&~ lees Deheveer eer]pe kees pewmes Yeer et]pe kejes, peye Yeer et]pe kejes, Ssmes
en meJe& Meefkeleeeb Deehekes Dee[&j hej jnWieer, meJe& kecexefveeb Deehekes Dee[&j
hej jnWieer, Fmekees kene peelee nw mJejepe DeefOekeejer, ceemj meJe&MeefkeleJeeve~
13.02.2003
77
Ssmes nw heeC[Je? ceemj meJe& MeefkeleJeeve Yeer nQ Deewj mJejepe DeefOekeejer Yeer nQ~
Ssmes veneR kenvee efke cegKe mes efvekeue ieee, efkemeves Dee[&j efoee pees efvekeue
ieee! osKeves veneR eenles Les, osKe efueee~ kejves veneR eenles Les, kej efueee~ en
efkemekes Dee[&j hej neslee nw? Fmekees DeefOekeejer kenWies ee DeOeerve kenWies? lees
DeefOekeejer yevees, DeOeerve veneR~ Dee~
meYeer hengbe iees nQ, en mebie"ve Yeer efkelevee heeje ueielee nw~ yeehe kees Yeer
yeeeW kee mebie"ve Dee ueielee nw~ Deheves heefjJeej kees osKeves kee eebme lees
efceuelee nw~ efkemekees ken lees mekeles nQ efke nceves Deheves ye[s heefjJeej kees osKee
nw~ ceOegyeve ceW meye mewueJesMeve efceue jner nw vee! heeveer efceuee? heeveer efceue jne nw
vee! Keevee, meesvee, efceuevee, meye efceue jne nw~ yeeheoeoe kenles nQ pewmes DeYeer
ceOegyeve ceW meye yengle-yengle KegMe nes, Ssmes ner meoe KegMe-Deeyeeo jnvee~ ns
iegueeye nQ~ osKees, eejeW Deesj osKees meYeer ns iegueeye efKeues ngS iegueeye nQ~
cegjPeees ngS veneR nQ, efKeues ngS iegueeye nQ~ lees meoe Ssmes ner KegMevemeerye Deewj
KegMevegce: esnjs ceW jnvee~ keesF& Deehekes esnjs kees osKes lees Deehemes hets - keee
efceuee nw Deehekees, ye[s KegMe nes! nj Ske kee esnje yeehe kee heefjee os~ pewmes
efe$e heefjee osles nQ Ssmes Deehekee esnje yeehe kee heefjee os efke yeehe efceuee nw~
Dee~
meye "erke nQ? efJeosMe Jeeues Yeer hengbe iees nQ~ Dee ueielee nw vee eneB?
(ceesefnveer yenve-vegeeke&) euees nueeue megveves mes lees yee ieF&~ Dee efkeee nw,
meYeer Fkes hengbe iees nQ, yengle Dee efkeee nw~ Dee - [yeue Heejsveme&,
[yeue veMee nw vee! kenes Flevee veMee nw pees efoue kenlee nw efke Deiej nQ lees nce
[yeue efJeosMeer nQ~ [yeue veMee nw, mJejepe DeefOekeejer mees efJee DeefOekeejer~
[yeue veMee nw vee! yeeheoeoe kees Yeer Dee ueielee nw~ Deiej efkemeer Yeer eghe ceW
[yeue efJeosMeer veneR nesles nQ lees Dee veneR ueielee nw~ efJee kee efhelee nw vee lees
efJee kes eeefnS vee! meye eeefnS~ ceeleeeW veneR neW lees Yeer jewveke veneR~ heeC[Je
veneR nes lees Yeer jewveke kece nes peeleer nw~ osKees efpeme mesvj hej keesF& heeC[Je veneR
78
nes efmeHe& ceeleeeW neW lees Dee ueiesiee! Deewj efmeHe& heeC[Je neW, Meefkeleeeb veneR
nes, lees Yeer mesJeekesv kee eb=ieej veneR ueielee nw~ oesveeW eeefnS~ yees Yeer eeefnS~
yees kenles nQ, nceeje veece keeeW veneR efueee~ yeeeW keer Yeer jewveke nw~
ceneje^-DeebOe eosMe kes mesJee kee ve& nw Dee nw en Yeer vepeoerke
Deeves kee eebme nw~ veneR lees eghe ceW peye Deeles nes lees mhesMeue oeefoeeb veneR
efceueleer nQ~ mesJee ceW Deeles nes lees mhesMeue oeefoeeb Yeer efceueleer nQ vee! Dee~
ceneje^ G"es~ ceneje^ keer YegpeeeW yengle nQ, Fmeer keejCe pewmes veece nw ceneje^
lees mebKee Yeer cene nw~ yeeheoeoe ves meceeeej megvee nw efke ceneje^ Yeer eebme ues
jne nw~ Dee - Fleves ner mesvme& kes, en 3 ueeKe pees hetjs kejves nQ, ceneje^ Yeer
kej jne nw, iegpejele Yeer kej jne nw, hebpeeye Yeer kej jne nw... lees 3 ueeKe lees
hetjs nes ner peeeWies~ Deewj Yeer kej jns nQ~ 3 ueeKe lees keesF& ye[er yeele veneR nw~ 3
ueeKe hetjs kejWies? hebpeeye, kejWies? iegpejele Yeer kejsiee~ Deewj Yeer kej jns nQ~
peye otmejer meerpeve nes lees yeeheoeoe kees KegMeKeyejer efceues efke 9 ueeKe yeeeCe nes
iees~ "erke nw, nes peeeWies? DeYeer lees 9 ueeKe nw, 9 kejes[ leke peevee nw~ Dee
- osKees meleegie ceW Meg-Meg ceW 9 ueeKe neWies, $eslee leke ye{Wies ee ye{Wies ner
veneR! lees leweej lees kejves nQ vee! yengle Dee, ceneje^ meoe ceneve efmLeefle ceW
efmLele jnves Jeeues cene je^~ Dee~
Yeesheeue Yeesheeue ceW Yeer Je=ef nes jner nw vee! lees 3 ueeKe ceW Yeesheeue
efkelevee S[ kejsiee? (50 n]peej Yeesheeue ueeesiee) cegyeejke nes, yengle Dee~
keee ye[er yeele nw, efJee keueeCekeejer nw lees 50 n]peej kee keeeW veneR keueeCe
kejWies! nes peeesiee~ yengle Dee eebme efueee, FmeefueS eebmeuej yeve iees~
ceeleeeW Yeer nQ, heeC[Je Yeer nQ, yengle Dee~ eebme uesves ceW meoe Deeies ye{vee
eeefnS~ nj yeele kee eebme uesves ceW, Gus keece ceW veneR, megus keece ceW~ en
Yeesheeue Yeer Dee Deeefo mes efveefcee yeves nQ~ yeeheoeoe nj ]peesve kees cegyeejke osles
nQ~ lees cegyeejke nes Deewj meoe Je=ef kees heeles jnWies~ Dee~
êbmehees& eEJeie êbmehees& Jeeues lees meYeer kees huesve mes Yeer Tbee G[eeWies
13.02.2003
79
vee~ huesve lees eneB leke euelee nw, Deehe lees hejceOeece leke G[e ueWies~ leerveeW
ueeskeeW kee mewj kejeves Jeeues êbmehees& nw~ Dee nw en pees Jeie& yeveees nQ GmeceW
Yeer nj Ske Jeie& Deheves Jeie& kees peeele kejves kes Gcebie-Glmeen ceW Des jnles
nQ~ jsme Yeer kejles nQ~ heeC[JeeW ves yeeheoeoe kees Ske Me efoKeeee, keewve mee?
eneB MeeefvleJeve kee Me osKee~ nj Ske Jeie& kes syegue ueies ngS nQ Deewj nj Jeie&
Jeeues Ske oes mes jsme kejles nQ, nce Yeer Deeies, nce Yeer Deeies~ yeeheoeoe ves Keeme
er.Jeer. ceW osKee, syegue mepeekej jKeles nQ~ Dee nw, Gcebie Glmeen Dee nw
uesefkeve jerme veneR kejvee, jsme ]pej kejvee~ êbmehees& Yeer Dee Gcebie-Glmeen
ceW nw~ keesF& veJeervelee kes huewve efvekeeues neWies~ Dee nw, yeeheoeoe KegMe nw~
Fbpeerefveej-meeFbefm eEJeie meeFbme Deewj Fbpeerefveej, Deehe ueesieeW ves lees
yengle huewve yeveees neWies~ Ssmee huewve yeveeDees pees peuoer mes peuoer pewmes Deepekeue
meeFbme yengle Heem pee jner nw lees Deehe Yeer Ssmee mesJee kee huewve yeveeDees pees
peuoer mes peuoer mLeehevee keer efyeeEu[ie leweej nes peeS, leye lees efJeveeMe nesiee
vee~ mLeehevee kes keee& keer efyeeEu[ie peuoer mes peuoer leweej nes peeS~ Fbpeerefveeme&
Yeer kej mekeles nQ lees meeFbme Jeeues Yeer kej mekeles nQ~ DeYeer leerJeieefle kee keesF&
huewve yeveeDees~ ef oer Deewj ef mes me=ef yeoue peeS, Ssmes nesvee nw~ ueem ceW
Deehekes Ske meskeC[ keer ef keceeue kejsieer~ cesnvele veneR kejveer he[sieer~ Ssmeer
keesF& veF& FvJesvMeve efvekeeuees~ Dee nw~ Jeie& keer mesJee lees nes jner nw~ Dee~
iegpejele ves Dee peche ueieeee (iegpejele ceW 23 HejJejer kees 1 ueeKe
keer meYee Fkeer kej efJeMeeue eeseece kej jns nQ) iegpejele keer ereme& Deewj
heeC[Je G"es~ kece Deees nQ, leweejer kej jns nQ~ Dee nw, DeYeer iegpejele kees
meye Heeuees kejWies~ Ske oes kees osKekej Gcebie Deelee jnsiee~ Dee yew" peeDees,
yengle Deer efnccele jKeer nw~ efnccele jKeves keer yeeheoeoe FveS[Jeebme iegpejele
kees cegyeejke os jns nQ~
Dee - DeYeer Ske meskeC[ ceW efvejekeejer Deelcee yeve efvejekeej yeehe keer
eeo ceW ueJeueerve nes peeDees~ (ef[ûe)
80
eejeW Deesj kes meJe& mJejepe DeefOekeejer, meoe mee#eerheve keer meer hej mes
jnves Jeeueer Deeue De[esue DeelceeeW, meoe oeleeheve keer mce=efle mes meJe& kees %eeve,
Meefkele, iegCe osves Jeeues jnceefoue DeelceeDeeW kees, meoe Deheves esnjs mes yeehe kee
efe$e efoKeeves Jeeues es DeelceeDeeW kees, meoe KegMevemeerye, KegMevegce: jnves
Jeeues ns iegueeye, neveer iegueeye yeeeW kees yeeheoeoe kee eeoheej Deewj
vecemles~
oeefoeeW mes (mesJee kes meeLe meye lejHe 108 IeCs eesie kes Yeer Des
eeseece eue jns nQ) Fme eesie pJeeuee mes ner efJeveeMe pJeeuee Heesme& ceW Deeesieer~
DeYeer osKees yeveeles nQ eeseece, efHej meese ceW he[ peeles nQ~ eesie mes efJekece&
efJeveeMe neWies, heehe kece& kee yeesPe Yemce nesiee, mesJee mes hegCe kee Keelee pecee
nesiee~ lees hegCe kee Keelee pecee kej jns nQ uesefkeve efheues pees keg mebmkeej kee
yeesPe nw, Jen Yemce eesie pJeeuee mes nesiee~ meeOeejCe eesie mes veneR~ DeYeer keee nw,
eesie lees ueieeles nQ uesefkeve heehe Yemce nesves kee pJeeuee he veneR nw FmeefueS Lees[e
eFce Kelce neslee nw efHej efvekeue Deelee nw~ FmeefueS jeJeCe kees osKees, ceejles nQ,
peueeles nQ efHej nefeeb Yeer heeveer ceW [eue osles nQ~ efyeukegue Yemce nes peeS,
efheues mebmkeej, kecepeesj mebmkeej efyeukegue Yemce nes peeSb, Yemce veneR ngS nQ~
cejles nQ uesefkeve Yemce veneR nesles nQ, cejves kes yeeo efHej eEpeoe nes peeles nQ~
mebmkeej heefjJele&ve mes mebmeej heefjJele&ve nesiee~ DeYeer mebmkeejeW keer ueeruee eue
jner nw~ mebmkeej yeere-yeere ceW Fcepe& nesles nQ vee! veeceefveMeeve Kelce nes peeS,
mebmkeej heefjJele&ve - en nw efJeMes<e DeC[jueeFve keer yeele~ mebmkeej heefjJele&ve
veneR nQ lees JeLe& mebkeuhe Yeer nQ~ JeLe& mecee Yeer nw, JeLe& vegkemeeve Yeer nw~ nesvee
lees nw ner~ (mecee kejsiee ee mJeeb kee heg<eeLe&) oesveeW efceuekej kejWies, mecee
Yeer mJeeb kee heg<eeLe& kejeesiee~ mebmkeej efceueve keer cenejeme ieeF& ngF& nw~ pees
eeoieej ceW nw cenejeme, Jen mebmkeej efceueve keer cenejeme nw~ DeYeer jeme nesleer nw,
cenejeme veneR ngF& nw~ (cenejeme keeeW veneR nesleer nQ?) DeC[jueeFve veneR nw, {lee
veneR nw~ Deueyesueeheve efYevve-efYevve ekeej kee nw~ Dee~ Deehe meye lees "erke
13.02.2003
81
ner nQ vee!
oeoer peer mes "erke eseEkeie nes ieF&~ (meye Dees.kes. nw), "erke lees jnvee ner
nw~ efHej Yeer yengle Des eue jns nQ, eueles jnWies~ meYeer keer ogDeeeW euee jner
nQ~ Deehe ueesieeW kees Mejerj keer Deeeg kes efnmeeye mes osKe lees meye KegMe nesles nQ,
Flevee kej jns nQ, Flevee eue jns nQ Deewj euevee ner nw~ en Yeer efveefele nw efke
euevee ner nw~ Dee~ Deesced Meeefvle~
82

2002-2003
mesJee kes meeLe-meeLe Deye mechevve yeveves kee huewve

yeveeDees, kecee&leerle yeveves keer Oegve ueieeDees
Deepe efMeJe yeehe Deheves meeefueeece yeeeW kes meeLe Deheveer Deewj yeeeW kes
DeJelejCe keer peevleer ceveeves Deees nQ~ en DeJelejCe keer peevleer efkeleveer
JeC[jHegue nw~ eejeW lejHe kes meYeer yees Yeeie-Yeeie kej Deees nQ yeehe keer
peevleer Deewj Deheveer peevleer ceveeves kes efueS~ yeehe Deewj yeeeW keer peevleer
DeLee&led DeJelejCe efoJeme Ske ner nw~ yeehe Deewj yeeeW kee Ske efoJeme pevce
ener JeC[j nw~ lees Deepe Deehe meYeer meeefueeece yees yeehe kees cegyeejke osves
Deees nes Jee yeehe mes cegyeejke uesves Deees nes? osves Yeer Deees nes, uesves Yeer Deees
nes~ meeLe-meeLe keer efveMeeveer nw efke Deehe yeeeW kee Deewj yeehe kee Deeheme ceW
yengle-yengle-yengle mvesn nw~ FmeefueS pevce Yeer meeLe-meeLe nw Deewj jnles Yeer meeje
pevce kecyeeFC[ DeLee&led meeLe nQ~ Flevee heej osKee nw! Deiej DeekeeghesMeve Yeer nw
lees yeehe Deewj yeeeW kee Ske ner efJee heefjJele&ve kejves kee DeekeeghesMeve nw Deewj
Jeeeoe keee nw? efke hejceOeece, mJeer nesce ceW Yeer meeLe-meeLe eueWies ee Deeies
heers eueWies? meeLe-meeLe euevee nw vee! lees Ssmee mvesn Deehekee Deewj yeehe kee
nw~ ve yeehe Dekesuee keg kej mekelee, ve yees Dekesues keg kej mekeles~ kej
mekeles nes? efmeJeeS yeehe kes keg kej mekeles nes! Deewj yeehe Yeer keg veneR kej
mekelee~ FmeerefueS yeee yeehe kee DeeOeej efueee Deehe yeeeCeeW kees jeves kes
efueS~ efmeJeeS yeeeCeeW kes yeehe Yeer keg veneR kej mekeles~ FmeefueS Fme Deueewefkeke
DeJelejCe kes pevce efoJeme hej yeehe yeeeW kees Deewj yees yeehe kees heoceeheoce
yeej cegyeejke os jns nQ~ Deehe yeehe kees os jns nQ, yeehe Deehekees os jns nQ~
Dece=leJesues mes ueskej, Gmemes Yeer henues mes yeeeW keer cegyeejkeW, kee[&, he$e, efoue
kes ceer"s-ceer"s ieerle yeehe kees efceues Deewj DeYeer Yeer yeeheoeoe osKe jns nQ efke eejeW
Deesj kes osMe-efJeosMe kes yees met#ce ceW yeeheoeoe kees cegyeejke os jns nQ~ hengbe
jner nQ~ yeeeW kes heeme DeeJeepe hengbe jne nw Deewj yeeeW kes efoue kee DeeJeepe
yeehe kees hengbe jne nw~ eejeW Deesj yees KegMeer ceW Petce jns nQ~ Jeen! yeeyee, Jeen!
28.02.2003
83
nce meeefueeece DeelceeeW! Jeen! Jeen! kes ieerle iee jns nQ~ Fmeer Deehekes pevce
efoJeme keer eeoieej ehej mes Deye leke Yekele Yeer ceveeles jnles nQ~ Yekele Yeer
YeeJevee ceW kece veneR nQ~ uesefkeve Yeiele nQ, yees veneR nQ~ Jen nj Je<e& ceveeles nQ
Deewj Deehe meejs keuhe ceW Ske yeej DeJelejCe kee cenJe ceveeles nes~ Jen nj Je<e&
Jele jKeles nQ, Jele jKeles Yeer nQ Deewj Jele uesles Yeer nQ~ Deehe Ske ner yeej Jele ues
uesles nes, keeheer Deehekeer ner keer nw uesefkeve Deehekee cenJe Deewj Gvekes eeoieej
kes cenJe ceW Devlej nw~ Jen Yeer heefJe$elee kee Jele uesles nQ uesefkeve nj Je<e& Jele
uesles nQ Ske efove kes efueS~ Deehe meYeer ves Yeer pevce uesles Ske yeej heefJe$elee kee
Jele efueee nw vee! efueee nw efke uesvee nw? ues efueee nw~ Ske yeej efueee, Jen
Je<e&-Je<e& uesles nQ~ meYeer ves efueee nw? efmeHe& yeeee& veneR, mechetCe& heefJe$elee kee
Jele efueee nw~ heeC[Je, mechetCe& heefJe$elee kee Jele efueee nw? ee efmeHe& yeeee&
ceW "erke nQ! yeeee& lees HeeGC[sMeve nw uesefkeve efmeHe& yeeee& veneR meeLe ceW Deewj
eej Yeer nQ~ eej kee Yeer Jele efueee nw efke efmeHe& Ske kee efueee nw? eske kejes~
eesOe kejves keer lees ger nw vee? veneR ger nw? Lees[e-Lees[e lees eesOe kejvee
he[lee nw vee? veneR kejvee he[lee nw? yeesuees heeC[Je, eesOe veneR kejvee he[lee
nw? kejvee lees he[lee nw! euees, yeeheoeoe ves osKee efke eesOe Deewj meYeer meeLeer
pees nQ, ceneYetle kee lees leeie efkeee nw uesefkeve pewmes ceeleeDeeW kees, eJe=efe JeeueeW
kees ye[s yeeeW mes Flevee heej veneR neslee, ceesn veneR neslee uesefkeve hees$eeW Oees$eeW mes
yengle neslee nw~ ess-ess yees yengle heejs ueieles nQ~ lees yeeheoeoe ves osKee efke
yeeeW kees Yeer en 5 efJekeejeW kes ceneYetle pees nQ, cenehe Gvemes lees heej kece nes
ieee nw uesefkeve Fve efJekeejeW kes pees yeeue yees nQ vee, ess-ess DebMe cee$e,
JebMe cee$e, Gmemes DeYeer Yeer Lees[e-Lees[e heej nw~ nw heej! keYeer-keYeer lees heej
nes peelee nw~ nes peelee nw? ceeleeeW? [yeue Heejsveme&, eesOe veneR Deelee? keF&
yees ye[er elegjeF& keer yeeleW kejles nQ, megveeeW keee kenles nQ? megveeeW? Deiej
megveeeW lees Deepe es[vee he[siee~ leweej nQ? leweej nQ es[Wies? ee efmeHe& HeeFue
ceW keeiepe pecee kejWies? pewmes nj meeue kejles nes vee, eefle%ee kes HeeFue yeehe kes
84
heeme yengle-yengle ye[s nes iees nQ, lees DeYeer Yeer Ssmes lees veneR efke Ske eefle%ee kee
keeiepe HeeFue ceW S[ kej oWies, Ssmes lees veneR! HeeFveue kejWies ee HeeFue ceW
[eueWies? keee kejWies? yeesuees, ereme& keee kejWies? HeeFveue? neLe G"eDees~
Ssmes ner Jeeeoe veneR kejvee~ yeeheoeoe efHej Lees[e mee he OeejCe kejsiee~ "erke
nw~ [yeue Heejsveme& - kejWies HeeFveue? pees HeeFveue kejWies Jen neLe G"eDees~
er.Jeer. ceW efvekeeuees~ ese, $esleeegieer neLe ye[e G"eDees~ Dee, "erke nw~ megvees
- yeehe Deewj yeeeW keer yeeleW keee nesleer nQ? yeeheoeoe cegmkejeles jnles nQ~ yeehe
kenles nQ eesOe keeeW efkeee? kenles nQ ceQves veneR efkeee, uesefkeve eesOe kejeee
ieee~ efkeee veneR, cegPes kejeee ieee~ DeYeer yeehe keee kens? efHej keee kenles
nQ, Deiej Deehe Yeer nesles vee lees Deehekees Yeer Dee peelee~ ceer"er-ceer"er yeeleW kejles
nQ vee! efHej kenles nQ efvejekeej mes meekeej leve ueskes osKees~ DeYeer yeleeDees Ssmes
ceer"s yeeeW kees yeehe keee kens! yeehe kees efHej Yeer jnceefoue yevevee ner he[lee nw~
kenles nQ Dee, DeYeer ceeHe kej jns nQ uesefkeve Deeies veneR kejvee~ uesefkeve
peJeeye yengle Des-Des osles nQ~
lees heefJe$elee Deehe yeeeCeeW kee meyemes ye[s mes ye[e e=bieej nw, FmeerefueS
Deehekes efe$eeW kee efkelevee e=bieej kejles nQ~ en heefJe$elee kee eeoieej e=bieej nw~
heefJe$elee, mechetCe& heefJe$elee, keece eueeT heefJe$elee veneR~ mechetCe& heefJe$elee Deehe
yeeeCe peerJeve keer meyemes ye[s les ye[er eeheea nw, je@euer nw, heme&veeuer nw~
FmeerefueS Yekele ueesie Yeer Ske efove heefJe$elee kee Jele jKeles nQ~ en Deehekeer
kee@heer keer nw~ otmeje Jele uesles nQ - Keeves-heerves kee~ Keeves heerves kee Jele Yeer
DeeJeMeke neslee nw~ keeeW? Deehe yeeeCeeW ves Yeer Keeves-heerves kee Jele hekekee
efueee nw vee! peye ceOegyeve Deeves kee Heece& meyemes Yejeles nes, lees en Yeer Heece& ceW
Yejeles nes vee - Keevee-heervee Meg nw? Yejeles nes vee! lees Keeves-heerves kee Jele
hekekee nw? nw hekekee efke keYeer-keYeer keee nes peelee nw? [yeue efJeosefMeeeW
kee lees [yeue hekekee nesiee vee! [yeue efJeosefMeeeW kee [yeue hekekee nw ee keYeer
Leke peeles nes lees kenles nes Dee Deepe Lees[e Kee uesles nQ~ Lees[e {eruee kej osles
28.02.2003
85
nQ, veneR~ Keeves-heerves kee hekekee nw, FmeerefueS Yekele ueesie Yeer Keeves-heerves kee Jele
uesles nQ~ leermeje Jele uesles nQ peeiejCe kee - jele peeieles nQ vee! lees Deehe yeeeCe
Yeer De%eeve veeRo mes peeieves kee Jele uesles nes~ yeere-yeere ceW De%eeve keer veeRo lees
veneR Deeleer nw vee! Yekele ueesie Deehekees kee@heer kej jns nQ, lees Deehe hekekes nQ leYeer
lees kee@heer kejles nQ~ keYeer Yeer De%eeve DeLee&led kecepeesjer keer, Deueyesuesheve keer,
Deeueme keer veeRo veneR Deees~ ee Lees[e-Lees[e Pegkee DeeJes lees npee& veneR nw?
Pegkee Keeles nes? Ssmes Dece=leJesues Yeer keF& Pegkes Keeles nQ~ uesefkeve en meesees
efke nceejs eeoieej ceW Yekele ueesie keee-keee kee@heer kej jns nQ! Jen Fleves hekekes
jnles nQ, keg Yeer nes peeS, uesefkeve Jele veneR lees[les nQ~ Deepe kes efove Yekele ueesie
Jele jKeWies Keeves-heerves kee Yeer Deewj Deehe keee kejWies Deepe? efhekeefveke kejWies?
Jen Jele jKeWies Deehe efhekeefveke kejWies, keske keeWies vee! efhekeefveke kejWies
keeeWefke Deeheves pevce mes Jele ues efueee nw FmeerefueS Deepe kes efove efhekeefveke
kejWies~
yeeheoeoe DeYeer yeeeW mes keee eenles nQ? peeveles lees nes~ mebkeuhe yengle
Des kejles nes, Fleves Des mebkeuhe kejles nQ pees megve-megve KegMe nes peeles nQ~
mebkeuhe kejles nes uesefkeve yeeo ceW keee neslee nw? mebkeuhe kecepeesj keeeW nes
peeles nQ? peye eenles Yeer nes keeeWefke yeehe mes heej yengle nw, yeehe Yeer peeveles nQ
efke yeeheoeoe mes meYeer yeeeW kee efoue mes heej nw Deewj heej ceW meYeer neLe G"eles
nQ efke 100 hejmesv lees keee uesefkeve 100 hejmesv mes Yeer peeoe heej nw Deewj
yeehe Yeer ceeveles nQ heej ceW meye heeme nQ~ uesefkeve keee nw? uesefkeve nw efke veneR nw?
uesefkeve Deelee nw efke veneR Deelee nw? heeC[Je, yeere-yeere ceW uesefkeve Dee peelee
nw? vee veneR kejles nQ, lees neB nw~ yeeheoeoe ves cewpeeefjer yeeeW keer Ske yeele vees
keer nw, eefle%ee kecepeesj nesves kee Ske ner keejCe nw, Ske ner Meyo nw~ meesees, Jen
Ske Meyo keee nw? ereme& yeesuees Ske Meyo keee nw? heeC[Je yeesuees Ske Meyo
keee nw? eeo lees Dee ieee vee! Ske Meyo nw - `ceQ'~ DeefYeceeve kes he ceW Yeer
`ceQ' Deelee nw Deewj kecepeesj kejves ceW Yeer `ceQ' Deelee nw~ ceQves pees kene, ceQves pees
86
efkeee, ceQves pees mecePee, Jener jeF nw~ Jener nesvee eeefnS~ en DeefYeceeve kee
`ceQ'~ ceQ peye hetje veneR neslee nw lees efHej efoueefMekemle ceW Yeer Deelee nw, ceQ kej
veneR mekelee, eue veneR mekelee, yengle cegefMkeue nw~ Ske yee@[erkee@vmesmevesme kee
`ceQ' yeoue peeS, `ceQ' mJeceeve Yeer eeo efoueelee nw Deewj `ceQ' osn-DeefYeceeve ceW
Yeer ueelee nw~ `ceQ' efoueefMekemle Yeer kejlee nw Deewj `ceQ' efoueKegMe Yeer kejlee nw
Deewj DeefYeceeve keer efveMeeveer peeveles nes keee nesleer nw? keYeer Yeer efkemeer ceW Yeer
Deiej yee@[erkee@vmesme kee DeefYeceeve DebMe cee$e Yeer nw, Gmekeer efveMeeveer keee
nesieer? Jen Dehevee Deheceeve menve veneR kej mekesiee~ DeefYeceeve Deheceeve menve
veneR kejeesiee~ peje Yeer keesF& kensiee vee - en "erke veneR nw, Lees[e efvecee&Ce yeve
peeDees, lees Deheceeve ueiesiee, en DeefYeceeve keer efveMeeveer nw~
yeeheoeoe Jeleve ceW cegmkeje jns Les - en yees efMeJejeef$e hej eneB-JeneB
Yee<eCe kejles nQ vee, DeYeer yengle Yee<eCe kej jns nQ vee~ GmeceW kenles nQ, yeeheoeoe
kees yeeeW keer hJeeFb eeo DeeF&~ lees GmeceW kenles nQ efke efMeJejeef$e hej yekejs
keer yeefue e{eles nQ - Jen yekeje ceW-ceW yengle kejlee nw vee, lees Ssmes efMeJejeef$e hej
en ``ceQ'' ``ceQ'' keer yeefue e{e oes~ lees yeehe megve-megvekej cegmkeje jns Les~ lees
Fme `ceQ' keer Deehe Yeer yeefue e{e oes~ mejsC[j kej mekeles nes? kej mekeles nQ?
heeC[Je kej mekeles nes? [yeue Heejvesme& kej mekeles nes? Hegue mejsC[j ee
mejsC[j? Hegue mejsC[j~ Deepe yeeheoeoe PeC[s hej Ssmes ner eefle%ee veneR kejeesiee~
Deepe eefle%ee kejes Deewj HeeFue ceW keeiepe pecee kejvee he[s, Ssmeer eefle%ee veneR
kejeesiee~ keee meeseles nes, oeefoeeb Deepe Yeer Ssmeer eefle%ee kejeeW? HeeFveue
kejWies ee HeeFue ceW pecee kejWies? yeesuees, (HeeFveue kejeDees) efnccele nw?
efnccele nw? megveves ceW ceieve nes iees nQ, neLe veneR G"e jns nQ~ keue lees keg veneR
nes peeesiee! veneR vee! keue ceeee ekekej ueieeves Deeesieer~ ceeee kee Yeer
Deehemes heej nw vee keeeWefke Deepekeue lees meYeer OetceOeece mes mesJee kee huewve yevee
jns nQ vee~ peye mesJee peesj-Meesj mes kej jns nes lees mesJee peesj-Meesj mes kejvee
DeLee&led mechetCe& meceeefhle kes mecee kees meceerhe ueevee nw~ Ssmes veneR mecePees Yee<eCe
28.02.2003
87
kejkes Deees uesefkeve mecee kees meceerhe uee jns nes~ mesJee Deer kej jns nes~
yeeheoeoe KegMe nw~ uesefkeve yeeheoeoe osKeles nQ efke mecee meceerhe Dee jne nw, uee
jns nes Deehe, Ssmes ner ueeKe [s{ ueeKe Fkee veneR efkeee, en mecee kees meceerhe
ueeee~ DeYeer iegpejele ves efkeee, yee@cyes kejsiee Deewj Yeer kej jns nQ~ euees ueeKe
veneR lees 50 n]peej ner mener uesefkeve mevosMe os jns nes lees mevosMe kes meeLe-meeLe
mechevvelee keer Yeer leweejer nw? leweejer nw? efJeveeMe kees yeguee jns nes lees leweejer
nw? oeoer ves keJeseve efkeee Lee efke DeYeer keee Ssmee huewve yeveeeW pees peuoerpeuoer ele#elee nes peeS? lees yeeheoeoe kenles nQ - ele#elee lees meskeC[ keer
yeele nw uesefkeve ele#elee kes henues yeeheoeoe hetles nQ mLeehevee Jeeues SJejjs[er
nQ? heoe& KeesueW? efke keesF& keeve kee e=bieej kej jne nesiee, keesF& ceeLes kee?
leweej nQ? nes peeeWies, keye? [s yeleeDees~ pewmes DeYeer [s efHekeme keer vee! Fme
ceeme kes Devoj mevosMe osvee nw, Ssmes meYeer SJejjs[er, kece mes kece 16 n]peej lees
SJejjs[er neW, 9 ueeKe es[es, Gmekees Yeer es[ oes~ 16 n]peej lees leweej neW? nQ
leweej? yepeeeW leeueer? Ssmes ner neB veneR kejvee~ SJejjs[er nes peeDees lees yeeheoeoe
e kejsiee, leeueer yepeeesiee, eke=efle Dehevee keece Meg kejsieer~ meeFbme Jeeues
Dehevee keece Meg kej oWies~ keee osjer nw, meye js[er nQ~ 16 npeej leweej nQ? nQ
leweej? nes peeeWies~ (Deehekees peeoe helee nw) en peJeeye lees g[eves kee nw~ 16
n]peej keer efjhees& Deeveer eeefnS SJejjs[er, mechetCe& heefJe$elee mes mechevve nes iees~
yeeheoeoe kees leeueer yepeeves ceW keesF& osjer veneR nw~ [s yeleeDees~ (Deehe [s oes)
meYeer mes hetes~ osKees nesvee lees nw ner uesefkeve pees megveeee Ske `ceQ' Meyo kee
mechetCe& heefjJele&ve, leye yeehe kes meeLe eueWies~ veneR lees heers-heers euevee he[siee~
yeeheoeoe FmeerefueS DeYeer ies veneR Keesueles nQ keeeWefke meeLe euevee nw~
yeee yeehe meYeer yeeeW mes hetles nQ efke ies Keesueves keer [s yeleeDees~ ies
Keesuevee nw vee! euevee nw vee! Deepe ceveevee DeLee&led yevevee~ efmeHe& keske veneR
keeWies uesefkeve ceQ kees meceehle kejWies~ meese jns nQ ee meese efueee nw? keeeWefke
yeeheoeoe kes heeme Dece=leJesues meyekes yengle Jewjeeer mebkeuhe hengbeles nQ~ lees
88
Deeheme ceW jee kejvee Deewj [s yeehe kees yeleevee~ peye leke [s veneR efHekeme
keer nw vee, leye leke keesF& keee& veneR neslee~ henues Deeheme ceW cenejLeer [s efHekeme
kejes efHej meye Heeuees kejWies~ Heeuees kejves Jeeues leweej nQ Deewj Deehekeer
efnccele mes Deewj yeue efceue peeesiee~ pewmes osKees DeYeer Gcebie Guneme efoueeee lees
leweej nes iees vee! Ssmes mechevve yeveves kee huewve yeveeDees~ Oegve ueieeDees, kecee&leerle
yevevee ner nw~ keg Yeer nes peeS yevevee ner nw, kejvee ner nw, nesvee ner nw~ meeFbme
JeeueeW kee Yeer DeeJeepe, efJeveeMe kejves JeeueeW kee Yeer DeeJeepe yeehe kes keeveeW ceW
Deelee nw, Jen Yeer kenles nQ keeeW jeskeles nQ, keeeW jeskeles nQ...~ S[Jeebme heeea Yeer
kenleer nw [s efHekeme kejes, [s efHekeme kejes~ yeee yeehe Yeer kenles nQ [s
efHekeme kejes~ lees en ceereEie kejes~ yeekeer mesJee pees kej jns nQ, yeeheoeoe
mevleg nQ~ nj Ske kej jne nw, Heejsve Yeer kej jne nw, Yeejle ceW meye ]peesve Jeeues
Yeer kej jns nQ, eJe=efe Jeeues Yeer kej jns nQ, meye kej jns nQ~ Fmekeer cegyeejke nes,
mesJee keer cegyeejke nes, cegyeejke nes~ Deye en keceeue kejkes efoKeeDees~ oeefoeeW
kees Keeme ken jns nQ, ye[s YeeF&eeW kees Keeme ken jns nQ~ Deye otmejer efMeJejeef$e ceW
Oeceeue Deewj keceeue oesveeW meeLe-meeLe neW~ "erke nw~ Deeies ueeFve Jeeueer ereme&
"erke nw? ceereEie kejWies vee! yeeheoeoe kees DeYeer [s eeefnS, Ssmes veneR nes
peeesiee, kej jns nQ, en veneR~ en yengle nes ieee~ henues yees [s osJeW efHej
yeehe HeeFveue kejWies~ yeeheoeoe lees kenles nQ otmejer efMeJejeef$e hej keceeue Deewj
Oeceeue oesveeW meeLe neW~ DeYeer kejes leweejer~ ereme& cebpetj nw? [yeue efJeosMeer
cebpetj nw? henueer ueeFve cebpetj nw? heeC[Je cebpetj nw? (neB peer) cegyeejke nes~
yengle og:Keer nQ~ yeeheoeoe kees DeYeer Flevee og:Ke osKee veneR peelee nw~ henues lees
Deehe MeefkeleeeW kees, osJelee he heeC[JeeW kees jnce Deevee eeefnS~ efkelevee
hegkeej jns nQ~ DeYeer DeeJeepe hegkeej kee Deehekes keeveeW ceW ietbpevee eeefnS~
mecee keer hegkeej kee eeseece kejles nes vee! DeYeer YekeleeW keer hegkeej Yeer megvees,
og:efKeeeW keer hegkeej Yeer megvees~ mesJee ceW vecyej Dee nw, en lees yeeheoeoe Yeer
meeaefHekes osles nQ, Gcebie-Glmeen Dee nw, iegpejele ves vecyejJeve efueee, lees
28.02.2003
89
vecyejJeve keer cegyeejke nw~ DeYeer Lees[er-Lees[er hegkeej megvees lees mener, efyeeejs yengle
hegkeej jns nQ, efpeiej mes hegkeej jns nQ, le[He jns nQ~ meeFbme Jeeues Yeer yengle
efeuuee jns nQ, keye kejW, keye kejW, keye kejW, hegkeej jns nQ~ Deepe Yeues keske
kee uees, uesefkeve keue mes hegkeej megvevee~ ceveevee lees mebieceegie kes mJens]pe nQ~
Ske lejHe ceveevee otmejs lejHe DeelceeDeeW kees yeveevee~ Dee~ lees keee megvee?
Deehekee ieerle nw - og:efKeeeW hej keg jnce kejes~ efmeJeeS Deehekes keesF&
jnce veneR kej mekelee~ FmeefueS DeYeer mecee eceeCe jnce kes ceemj meeiej
yevees~ mJeeb hej Yeer jnce, Deve DeelceeDeeW eefle Yeer jnce~ DeYeer Dehevee ener
mJehe ueeF neGme yeve efYevve-efYevve ueeFdme keer efkejCeW oes~ meejs efJee keer
Deeehle DeelceeDeeW kees eeefhle keer Debeueer keer efkejCeW oes~ Dee~
[yeue efJeosMeer [yeue efJeosefMeeeW kees osKekejkes yeeheoeoe kees [yeue
KegMeer nesleer nw keeeW? [yeue keeeW KegMeer nesleer nw? yeeheoeoe kees Fme yeele keer
efJeMes<e KegMeer nesleer nw efke [yeue efJeosefMeeeW ves [yeue keceeue efoKeeF& nw~ keewve
meer keceeue efoKeeF& nw? osKees DeYeer Fme eghe ceW Yeer efYevve-efYevve osMe kes Je=#e keer
eefueeeb DeeF& ngF& nQ~ DeYeer Yeer 60 osMeeW mes Deees ngS nQ Deewj Deeies Yeer yengle nQ~
lees efYevve-efYevve Je=#e keer [eefueeeb Ske ebove kee Je=#e yeve iees nQ~ en keceeue
keer nw~ Ske ner Je=#e keer [eefueeeb nes vee! efke Deueie-Deueie nQ? Ske nQ? Deewj
otmejer keceeue - efYevve-efYevve osMe kee keuej Ske keuej yevee efoee~ ve
efJeosMe kee keuej, ve Yeejle kee keuej uesefkeve Ske yeeeCe keuej yeve
ieee~ lees DeYeer efkeme keuej kes nes? efJeosMe kes ee yeeeCe keuej nw? yeeeCe
keuej~ lees Ske keuej, Ske ebove kee Je=#e yeve iees~ lees [yeue keceeue hej
yeeheoeoe kees [yeue KegMeer nesleer nw~ 60 osMe eeo nQ ee Ske ner ceOegyeve eeo nw?
ceOegyeve efveJeemeer nes vee! FmeefueS yeeheoeoe kees [yeue KegMeer nw~ Deehe meyekees
yengle KegMeer nw vee! efkeleveer KegMeer nw? yengle KegMeer nw~ meoe KegMe jnes, Deeyeeo
jnes, DeewjeW kees Yeer KegMeer mes Deeyeeo kejles jnes~ meYee Deer ueieleer nw,
FvjvesMeveue meYee nw vee! lees Deehe meYeer kees yeeheoeoe Deueewefkeke pevce keer
90
cegyeejke os jns nQ~ cegyeejke nes, cegyeejke nes~ Dee~

mesJee kee ve& kevee&ke kee nw Dee nw, en ieesu[ve eebme mesJee kee,
heefjJeej kes vepeoerke ueeves kee eebme nw~ osKees mesJee ceW Deees nes lees meyekeer
ve]pej keneB he[leer nw~ kevee&ke Jeeues mesJee kej jns nQ~ lees meyekees kevee&ke
eeo Deelee nw Deewj Deehekees eeo keer ogDeeeW efceueleer nQ~ DeYeer kevee&ke ceW Ske
yeeheoeoe keer es DeeMee nw, Jen DeYeer hetjer veneR keer nw~ yeleeTb keee? yeleeTb
ereme&? kevee&ke ceW yeeheoeoe ves osKee nw efke Jeeefjme keJeeefueer yeve mekeles nQ~
efpeleves Jeeefjme keJeeefueer, Yeues oes-eej mLeeve Deewj Yeer nQ, Gmekeer yeele veneR
kejles nQ uesefkeve kevee&ke keer Oejveer mes Jeeefjme yengle efvekeue mekeles nQ~ (meYeer
ves leeueer yepeeF&) efmeHe& leeueer veneR yepeevee, efvekeeue kes efoKeevee nw~ Des
Des nQ, yeeheoeoe keer ve]pej he[leer nw uesefkeve ereme& keer ve]pej veneR he[er nw~
megvee~ heeC[Je, megvee~ yengle efvekeue mekeles nQ~ yeeheoeoe kees keesves-keesves ceW
eeo Deeles nQ~ meeje e%e kevee&ke kes Jeeefjme euee mekeles nQ~ keee mecePee?
DeYeer efvekeeuevee Deewj yengle menpe efvekeue mekeles nQ~ efmeHe& DesvMeve veneR efoee
nw~ pevejue mesJee ceW ueie iees nQ~ heme&veue mesJee, cevmee mesJee kee ecelkeej
Jeeefjme efvekeeue mekelee nw~ heeuevee eeefnS~ G"eDees, heeve keer yeer[e G"eDees~
oeoer kees kenes nce meneesieer yeveWies~ yeveeeWies Deewj yeveWies~ yeveWies? Dee~
osKeWies, 6 ceeme ceW osKeWies~ (leerveeW oeefoeeB DeeeW) oeefoeeB lees Dee peeeWieer, henues
Deehe efvekeeuees~ oeefoeeB DeeeWieer] keg Jeeefjme leweej kejes efHej oeefoeeW kees
yegueeDees~ DeeeWieer~ pees huewve yeveeves eenes, yeveeDees uesefkeve Jeeefjme efvekeue
mekeles nQ~ heeuevee osveer he[sieer~ ereme& en Ske keueeme kejkes peevee efke
Jeeefjme keJeeefueer kewmes efvekeeueer peeleer nw~ (oeoer peevekeer mes) en keueeme
kejevee~ keee mecePeles nes, nes mekelee nw~ Dee, 6 ceeme kee eFce os jns nQ,
osKeWies~ osKees keneB mes ceeFke peeoe efvekeue mekeles nQ, keneB mes Jeeefjme peeoe
efvekeue mekeles nQ~ nesvee ner nw~ peye mecee meceehle nesiee lees meye efvekeueWies vee~
efvekeueWies ]pej~ megvee~ efmeHe& keebOe veneR efnueevee, kejkes efoKeevee~ kevee&ke
28.02.2003
91
Jeeues keebOe yengle Dee efnueeles nQ, Ssmes Ssmes kejles nQ~ Dee ueielee nw~
keJeeefueer yengle nw~ Dee~
mheeke& eghe Dee, Ssmee ner huewve yeveeDees pees Deehekeer ceereEie mes Deehe
ner Deheves-Deheves mLeeve hej mecee kees meceerhe ueeves kes Skepewcheue yeve peeDees~
ener huewve yevee jns nes vee! efke Deeves Jeeues mecee ceW keee leweejer eeefnS!
yeeheoeoe ener FMeeje osles nQ - keesF& Yeer mecemee kees meecevee kejves kes efueS
menpe efJeefOe nw henues Skeeelee keer Meefkele~ ceve Skeee nes peeS, lees Skeeelee
keer Meefkele efveCe&e yengle Dee kejleer nw~ FmeerefueS osKees kees& ceW Yeer lejepet
efoKeeles nQ~ efveCe&e keer efveMeeveer lejepet FmeefueS efoKeeles nQ - Skeee keebe nes
peelee nw~ lees keesF& Yeer mecemee kees efpeme mecee eejeW Deesj nueeue nes Gme
mecee Deiej ceve keer Skeeelee keer Meefkele nes, peneB ceve kees eenes JeneB Skeee
nes peeS, efveCe&e nes peeS efkeme heefjefmLeefle ceW keewve meer Meefkele keee& ceW ueeeW,
lees Skeeelee keer Meefkele {lee mJele: ner efoueeleer nw Deewj {lee meHeuelee keer
eeyeer nw~ lees Ssmes Deheves kees Ske Skepewchegue yeveekes DeewjeW kees esjCee osles jnes~
"erke nw vee! Dee nw~ nj Ske Jeie& Deheves mesJee keer Gvveefle kes Gcebie-Glmeen ceW
Dee nw~ Dee nw Deewj Dee ner nesiee~ Dee nw, meye efYevve-efYevve mesvj
kes Des-Des keee& ceW ueies ngS nQ, huewve yeveeves ceW~ meHeuelee lees nw ner~
Dee~
Dee - meYeer ceer"er-ceer"er ceeleeDeeW kees, kegceeefjeeW kees Keeme yeeheoeoe
keer ogDeeDeeW Yejer eeoheej~ ceeleeeW lees e=bieej nQ~ ceeleeDeeW kes efyevee e=bieej veneR
neslee, ve mesvj kee, ve ceOegyeve kee~ Keeme ceeleeDeeW kees Deeies ye{eves kes efueS
yeehe kees Deevee he[e~ Deiej ceeleeDeeW kees G"eeWies lees meeje neue Ke[e nes
peeesiee, FmeefueS yew"s jnes~ Deepe heeC[Je Yeer kece veneR nQ, DeeOee-DeeOee nw~
Dee nw, osKees efJepee kee ieeeve heeC[JeeW kee nw~ MeefkeleeeW kee ieeeve Meefkele
osves kee nw~ lees heeC[Je veece ner efJepee keer mce=efle efoueeles nQ~ FmeerefueS nj Ske
heeC[Je kees Deheves cemleke ceW efJepee kee efleueke meoe mce=efle ceW jKevee eeefnS~
92
Dee - yees Yeer Deees nQ~ yees kenles nQ nce veneR jn peeeW~ yeeeW mes Yeer
e=bieej nw~ ess-ess yees Yeer, yeeheoeoe ves megvee efke keF& yees, ceeB-yeehe kees
%eeve ceW ues Deees nQ~ Jeen! yees Jeen! heefjJeej kes keueeCe kes efueS yees
efveefcee yeve peeles nQ~ lees yeeeW keer Yeer yeefuenejer nw~
Dee~ meYeer ereme& lees nQ ner yeeheoeoe kes jeF nwC[me~ heeC[Je uesHe
nwC[ veneR nQ, heeC[Je Yeer jeF nwC[ nQ~ uesHe nwC[ lees otmejs nQ, Deehe meye jeF
nwC[me nes~ ereme& kees DeYeer mee#eelkeej cetle& yevevee nw~ DeYeer Lees[e mee en `ceQ'
kees Deepe Hegue mejsC[j kejWies vee lees mee#eelkeej nesves Meg nes peeeWies~ en ceQ
heve kee heoe& Lees[e Deeies Dee peelee nw, en heoe& n peeesiee lees nj Ske mes yeehe
kee mee#eelkeej nesiee~ leye en veeje ueiesiee - mee#eeled yeehe Dee iees, Dee iees,
Dee iees~ mee#eelkeej efoJe ef mes veneR, mee#eeled he kee mee#eelkeej nesiee~
meyekes cegKe mes Ske ner DeeJeepe efvekeuesiee - en lees mee#eeled yeehe nQ~ Ssmeer
leweejer kej jns nes vee! Dee~
meJe& mee#eeled yeehe cetle& es DeelceeDeeW kees, meoe Gcebie-Glmeen ceW jnves
Jeeues yeehe kes meceerhe DeelceeDeeW kees, meoe meJe& keoce yeehe meceeve kejves Jeeues
yeeeW kees, eejeW Deesj kes yeeeCe pevce kes cegyeejke hee$e yeeeW kees, meoe
Skeeelee keer Meefkele mechevve DeelceeDeeW kees yeeheoeoe kee eeoheej Deewj
heoceeHeodceiegCee pevce cegyeejke nes, cegyeejke nes, cegyeejke nes Deewj vecemles~
oeefoeeW mes (iegpejele keer mesJee kee meceeeej megveeee-meye Skecele nes
iees pees 28 efove ceW Flevee ye[e eeseece efkeee) ele#e mJehe lees osKe efueee
vee - efke mebkeuhe ceW efkeleveer Meefkele nw~ JeLe& mes ger nes ieF&~ Skelee Dee ieF&~
mesJee Deewj eesie oesveeW Des eue jns nQ~ (Lekes Yeer veneR) mesJee kee ee& eejeW
Deesj kee Dee nw, DeYeer efmeHe& meyekees mechevve yeveeDees~ kevee&ke yengle keg
kej mekelee nw~ efmeHe& heeuevee eeefnS JeneB~ (kevee&ke ceW yengle mesvj nQ)
mesvj lees keee uesefkeve nefmleeeb Yeer nQ~ keesF& kejkes efoKeeJes, kevee&ke ceW keesF&
mesJee kejkes efoKeeJes~ kej mekeles nQ, huewve yeveeDees~ Dee nw~ yeekeer Deehe
(oeoer) lees nQ ner meoe YegpeeDeeW ceW~ YegpeeDeeW ceW meceeF& ngF& jnleer nQ~ yeeheoeoe keer
28.02.2003
93
meneesieer YegpeeeW Yeer nes Deewj YegpeeDeeW ceW ner jnleer nes~ mesJee kes efueS YegpeeeW nes
Deewj jnves kes efueS YegpeeDeeW ceW nes~ Dee - oeefoeeb ken jner nQ, nce YegpeeeW Yeer
nQ, YegpeeDeeW ceW Yeer nQ, lelelJeced~ Deehe keneB jnles nes? yeehe keer YegpeeDeeW ceW jnles
nes vee, efke yeenj efvekeue peeles nes? pees heejs nesles nQ Jen meoe YegpeeDeeW ceW ner
jnles nQ~ Deewj YegpeeeW yevekes mesJee ceW ueie peeles nQ~ efkeleves YeeieJeeve nes,
YeieJeeve keer YegpeeeW, lees YegpeeDeeW kees ner yeengyeue kene peelee nw~ lees yeehe keer
YegpeeeW DeLee&led yeehe kes yeue keer efveMeeveer nes~ FmeerefueS osefJeeeW kees, osJeleeDeeW
kees peeoe YegpeeeW ner efoKeeF& nQ~ ebies veneR efoKeeF& nQ, YegpeeeW efoKeeF& nQ~ efmej
Yeer jeJeCe kees efoKeees nQ~ osJeer-osJeleeDeeW kees YegpeeeW efoKeeF& nQ keeeWefke YegpeeeW
yeue keer efveMeeveer nQ~ lees efkeleveer YegpeeeW nQ, osKees~ Dee~ Hem& YegpeeeW neW~
Deeefo jlveeW ves Skelee kee "skee G"eee ngDee nw~ Ske nw mLeehevee kes Deeefo jlve
Deewj otmejs nQ mesJee kes DeejcYe kes Deeefo jlve~ oesveeW Deeefo jlveeW kee cenJe nw~
nw vee! mesJee kes Deeefo jlve nQ vee - en meeceves yew"s nQ meye~ Dee nw~ mecee kees
meceerhe ueeJeW~ eJe=efe Jeeues Deewj ner efveJe=e peeoe jnles nQ~ osKees, peye mes eJe=efe
Jeeues mesJee ceW Deeies Deees nQ leye mes JeeegceC[ue heefjJele&ve ngDee nw~ veneR lees Deehe
ueesieeW mes Yeeieles Les, DeYeer kenles nQ DeeDees, nceejs heeme DeeDees~ en eJe=efe
JeeueeW keer keceeue nw~ Ssmes veneR nw efke eJe=efe Jeeues 108 keer ceeuee ceW veneR Dee
mekeles nQ~ ceve mes mejsC[j, mejsC[j keer efuem ceW ner nQ~ Dee~
67JeeR ef$ecete|le efMeJe peevleer hej heejs DeJekele yeeheoeoe ves Deheves nmleeW
mes efMeJe OJepe Henjeee Deewj meyekees yeOeeF&eeb oer~
Deepe kes efove meYeer ves Deheves pevce efove keer cegyeejke oer Deewj ueer Deewj
PeC[e Yeer uenjeee~ uesefkeve DeYeer Jen efove peuoer ueevee nw pees efJee kes iueesye
kes Thej meJe& DeelceeeW Ke[er neskej Deehe meyekes Hesme ceW yeehe kee PeC[e osKeW~
kehe[s kee PeC[e lees efveefcee cee$e nw uesefkeve Ske-Ske yees kee Hesme yeehe kee
efe$e efoKeeJes~ Ssmee PeC[e uenjevee nw~ Jen efove Yeer yengle-yengle-yengle peuoer
ueevee nw, Deevee nw, Deevee nw~ Deesced Meeefvle~
94

2002-2003
Fme Je<e& - mJeceeve ceW jnvee, mecceeve osvee,

meyekee meneesieer yevevee Deewj meceLe& yeveevee
Deepe Yeeie efJeOeelee yeeheoeoe eejeW Deesj kes nj Ske yees kes cemleke ceW
Yeeie keer leerve uekeerjW osKe jns nQ~ Ske hejceelce heeuevee keer YeeieJeeve
uekeerj, otmejer mele efMe#eke keer es efMe#ee keer YeeieJeeve uekeerj, leermejer
eercele keer ecekeleer ngF& uekeerj~ eejeW Deesj kes yeeeW kes cemleke yeere leerveeW
uekeerjW yengle Deer eceke jner nQ~ Deehe meYeer Yeer Deheves leerveeW Yeeie keer
uekeerj kees osKe jns nQ vee~ peye Yeeie efJeOeelee Deehe yeeeW kee yeehe nw lees
Deehekes efmeJeeS es Yeeie Deewj efkemekee nes mekelee nw! yeeheoeoe osKe jns nQ
efJee keer Deveske kejes[ DeelceeeW nQ uesefkeve Gve kejes[eW ceW mes 6 ueeKe heefjJeej...
efkeleves Lees[s nQ! keeseW ceW keesF& nes iees vee! Jewmes nj ceeveJe kes peerJeve ceW en
leerveeW yeeleW heeuevee, he{eF& Deewj es cele, leerveeW ner DeeJeMeke nQ~ uesefkeve en
hejceelce heeuevee Deewj osJe DeelceeeW Jee ceeveJe DeelceeDeeW keer cele, heeuevee,
he{eF& ceW jele-efove kee Devlej nw~ lees Flevee es Yeeie pees mebkeuhe ceW Yeer veneR
Lee uesefkeve Deye nj Ske kee efoue ieelee nw - hee efueee~ hee efueee Jee heevee nw?
keee kenWies? hee efueee vee! yeehe Yeer Ssmes yeeeW kes Yeeie kees osKe ne|<ele nesles
nQ~ yees kenles Jeen yeeyee Jeen! Deewj yeehe kenles Jeen yees Jeen! yeme Fmeer
Yeeie kees efmeHe& mce=efle ceW veneR jKevee nw uesefkeve meoe mce=efle mJehe jnvee nw~
keF& yees meeseles yengle Dee nQ uesefkeve meesevee mJehe veneR yevevee nw, mce=efle
mJehe yevevee nw~ mce=efle mJehe mees meceLe& mJehe nw~ meesevee mJehe meceLe&
mJehe veneR nw~
yeeheoeoe yeeeW keer efYevve-efYevve ueeruee osKeles cegmkejeles jnles nQ~ keesF&keesF& meeselee mJehe jnles nQ, mce=efle mJehe meoe veneR jnles~ keYeer meeselee
mJehe, keYeer mce=efle mJehe~ pees mce=efle mJehe jnles nQ Jen efvejvlej vesejue
mJehe jnles nQ~ pees meeselee mJehe jnles nQ GvnW cesnvele kejveer he[leer nw~ en
mebieceegie cesnvele kee egie veneR nw, meJe& eeefhleeeW kes DevegYeJeeW kee egie nw~
17.03.2003
95
63 pevce cesnvele keer uesefkeve Deye cesnvele kee Heue eehle kejves kee egie DeLee&led
mecee nw~
yeeheoeoe osKe jns Les efke osnYeeve keer mce=efle ceW jnves ceW keee cesnvele keer ceQ Heueevee ntB, ceQ Heueevee ntB... en cesnvele keer? vesejue jne vee! vesej yeve
ieF& vee yee@[er keevmesme keer! Fleveer hekekeer vesej nes ieF& pees DeYeer Yeer keYeer-keYeer
keF& yeeeW kees Deelce-DeefYeceeveer yeveves kes mecee yee@[er keevmesmevesme Deheves
lejHe Deekee|<ele kej uesleer nw~ meeseles nQ ceQ Deelcee ntB, ceQ Deelcee ntB, uesefkeve
osnYeeve Ssmee vesejue jne nw pees yeej-yeej ve eenles, ve meeseles osnYeeve ceW Dee
peeles nQ~ yeeheoeoe kenles nQ Deye cejpeerJee pevce ceW Deelce-DeefYeceeve DeLee&led
osner-DeefYeceeveer efmLeefle Yeer Ssmes ner vesej Deewj vesejue nes~ cesnvele veneR kejveer
he[s - ceQ Deelcee ntB, ceQ Deelcee ntB~ pewmes keesF& Yeer yeee hewoe neslee nw Deewj peye
Gmes Lees[e mecePe ceW Deelee nw lees Gmekees heefjee osles nQ Deehe keewve nes, efkemekes
nes, Ssmes ner peye yeeeCe pevce efueee lees Deehe yeeeCe yeeeW kees pevceles ner keee
heefjee efceuee? Deehe keewve nes? Deelcee kee hee" hekekee kejeee ieee vee! lees
en henuee heefjee vesejue vesej yeve peeS~ vesej vesejue Deewj efvejvlej jnleer
nw, eeo kejvee veneR he[lee~ Ssmes nj yeeeCe yees keer Deye mecee eceeCe osnerDeefYeceeveer mspe vesejue nes~ keF& yeeeW keer nw, meesevee veneR he[lee, mce=efle
mJehe nQ~ Deye efvejvlej Deewj vesejue mce=efle mJehe yevevee ner nw~ ueem
Deefvlece heshej meYeer yeeeCeeW kee ener ese-mee nw - ''veesceesne mce=efle mJehe~``
lees Fme Je<e& ceW keee kejWies? keF& yees hetles nQ - Fme Je<e& ceW keee efJeMes<e
ue#e jKeW? lees yeeheoeoe kenles nQ meoe osner-DeefYeceeveer, mce=efle mJehe YeJe~
peerJevecegefkele lees eehle nesveer ner nw uesefkeve peerJevecegkele nesves kes henues cesnvele
cegkele yevees~ en efmLeefle mecee kees meceerhe ueeesieer Deewj Deehekes meJe& efJee kes
YeeF& Deewj yenveeW kees og:Ke, DeMeeefvle mes cegkele kejsieer~ Deehekeer en efmLeefle
DeelceeDeeW kes efueS cegefkeleOeece kee ojJeepee Keesuesieer~ lees Deheves YeeF& yenveeW kes
Thej jnce veneR Deelee! efkelevee eejeW Deesj DeelceeeW efeuuee jner nQ lees Deehekeer
96
cegefkele meJe& kees cegefkele efoueeesieer~ en eske kejes - vesejue mce=efle mees meceLe&
mJehe keneB leke yeves nQ? meceLe& mJehe yevevee ner JeLe& kees menpe meceehle kej
osiee~ yeej-yeej cesnvele veneR kejveer he[sieer~
DeYeer Fme Je<e& yeeheoeoe yeeeW kes mvesn ceW keesF& Yeer yees keer efkemeer Yeer
mecemee ceW cesnvele veneR osKeves eenles~ mecemee meceehle Deewj meceeOeeve meceLe&
mJehe~ keee en nes mekelee nw? yeesuees oeefoeeb nes mekelee nw? ereme& yeesuees,
nes mekelee nw? heeC[Je nes mekelee nw? efHej yenevee veneR yeleevee, en Lee vee, en
ngDee vee! en veneR neslee lees veneR neslee! yeeheoeoe yengle ceer"s-ceer"s Kesue osKe
egkes nQ~ keg Yeer nes, efnceeuee mes Yeer ye[e, meew iegCee mecemee kee mJehe nes,
eens leve eje, eens ceve eje, eens Jeefkele eje, eens eke=efle eje mecemee,
hej-efmLeefle Deehekeer mJe-efmLeefle kes Deeies keg Yeer veneR nw Deewj mJe-efmLeefle kee
meeOeve nw - mJeceeve~ vesejue he ceW mJeceeve nes~ eeo veneR kejvee he[s, yeejyeej cesnvele veneR kejveer he[s, veneR-veneR ceQ mJeoMe&ve eeOeejer ntB, ceQ vetjs jlve ntB,
ceQ efoueleKleveMeerve ntB.... ntB ner~ Deewj keesF& nesves nQ keee! keuhe henues keewve yeves
Les? Deewj yeves Les ee Deehe ner yeves Les? Deehe ner Les, Deehe ner nQ, nj keuhe Deehe
ner yeveWies~ en efveefele nw~ yeeheoeoe meye esnjs osKe jns nQ en Jener keuhe henues
Jeeues nQ~ Fme keuhe kes nes ee Deveske keuhe kes nes? Deveske keuhe kes nes vee!
nes? neLe G"eDees pees nj keuhe Jeeues nQ? efHej lees efveefele nw vee, Deehekees lees
heeme meeaefHekes efceue ieee nw vee efke uesvee nw? efceue ieee nw vee? efceue ieee
nw ee uesvee nw? keuhe henues efceue ieee nw, DeYeer keeeW veneR efceuesiee~ lees ener
mce=efle mJehe yevees efke meeaefHekes efceuee ngDee nw~ eens heeme efJeo Deevej kee,
eens heeme kee, en Heke& lees nesiee, uesefkeve nce ner nQ~ hekekee nw vee! efke ^sve ceW
peeles-peeles Yetuelee peeesiee, huesve ceW peekes G[ peeesiee? veneR~
pewmes osKees Fme Je<e& mebkeuhe { efkeee efke efMeJejeef$e eejeW Deesj GcebieGlmeen mes ceveeveer nw, cevee ueer vee! { mebkeuhe mes pees meesee Jen nes ieee vee!
lees en efkeme yeele keer keceeue nw? Skelee Deewj {lee~ meesee Lee 67 eeseece
17.03.2003
97
kejves kee uesefkeve yeeheoeoe ves osKee efke Gmemes Yeer peeoe keF& yeeeW ves eeseece
efkees nQ~ en nw meceLe& mJehe keer efveMeeveer, Gcebie-Glmeen kee ele#e eceeCe~
mJele: ner eejeW Deesj kej efueee vee! Ssmes ner meye efceuekej Ske oes kees efnccele
ye{ekes en mebkeuhe kejes - Deye mecee kees meceerhe ueevee ner nw~ DeelceeDeeW kees
cegefkele efoueeveer nw~ uesefkeve leye nesiee peye Deehe meesevee mce=efle mJehe ceW
ueeeWies~
yeeheoeoe ves megvee nw efke Heejsve JeeueeW keer Yeer efJeMes<e mvesn efceueve Jee
ceereEie nw Deewj Yeejle JeeueeW keer Yeer ceereEie nw lees ceereEie ceW efmeHe& mesJee kes huewve
veneR yeveevee, yeveevee uesefkeve yewuesvme kee yeveevee~ Ssmee Ske oes kes meneesieer
yevees pees meYeer ceemj meJe&MeefkeleJeeve yeve Deeies G[les eueW~ oelee yevekej
meneesie oes~ yeeleW veneR osKees, meneesieer yevees~ mJeceeve ceW jnes Deewj mecceeve
oskej meneesieer yevees keeeWefke efkemeer Yeer Deelcee kees Deiej Deehe efoue mes mecceeve
osles nes, en yengle-yengle ye[e hegCe nw keeeWefke kecepeesj Deelcee kees GcebieGlmeen ceW ueeee lees efkelevee ye[e hegCe nw! efiejs ngS kees efiejevee veneR nw, ieues
ueieevee nw DeLee&led yeenj mes ieues veneR ueieevee, ieues ueieevee DeLee&led yeehe meceeve
yeveevee~ meneesie osvee~
lees hete nw vee efke Fme Je<e& keee-keee kejvee nw? yeme mecceeve osvee Deewj
mJeceeve ceW jnvee~ meceLe& yeve meceLe& yeveevee~ JeLe& keer yeeleeW ceW veneR peevee~ pees
kecepeesj Deelcee nw ner kecepeesj, Gmekeer kecepeesjer kees osKeles jnWies lees meneesieer
kewmes yeveWies! meneesie oes lees ogDeeeW efceueWieer~ meyemes menpe heg<eeLe& nw, Deewj keg
Yeer veneR kej mekeles nes lees meyemes menpe heg<eeLe& nw - ogDeeeW oes, ogDeeeW uees~
mecceeve oes Deewj ceefncee eesie yevees~ mecceeve osves Jeeuee ner meJe& eje ceeveveere
yeveles nQ~ Deewj efpelevee DeYeer ceeveveere yeveWies, Glevee ner jepe DeefOekeejer Deewj
hetpe Deelcee yeveWies~ osles peeDees uesves kee veneR, uees Deewj oes en lees efyepevesme
JeeueeW kee keece nw~ Deehe lees oelee kes yees nes~ yeekeer yeeheoeoe eejeW Deesj kes
yeeeW keer mesJee kees osKe KegMe nw, meYeer ves Deer mesJee keer nw~ uesefkeve DeYeer
98
Deeies ye{vee nw vee! JeeCeer eje meYeer ves Deer mesJee keer, meeOeveeW eje Yeer
Deer mesJee keer efj]peu efvekeeueer~ Deveske DeelceeDeeW kee Gunvee Yeer meceehle
efkeee~ meeLe-meeLe mecee kes leerJeieefle keer jHeleej osKe yeeheoeoe ener eenles nQ
efke efmeHe& Lees[er DeelceeDeeW keer mesJee veneR kejveer nw uesefkeve efJee keer meJe&
DeelceeDeeW kes cegefkeleoelee efveefcee Deehe nes keeeWefke yeehe kes meeLeer nes, lees mecee
keer jHeleej eceeCe DeYeer Ske ner mecee Fkee leerve mesJeeeW kejveer nQ :Ske JeeCeer, otmeje mJe MeefkeleMeeueer efmLeefle Deewj leermeje es neveer
JeeeyesMeve peneB Yeer mesJee kejes JeneB Ssmee neveer JeeeyesMeve HewueeDees pees
JeeeyesMeve kes eYeeJe ceW menpe Deekee|<ele nesles jnW~ osKees, DeYeer ueem pevce ceW
Yeer Deehe meyekes pe[ efe$e kewmes mesJee kej jns nQ? keee JeeCeer mes yeesueles?
JeeeyesMeve Ssmee neslee pees YekeleeW keer YeeJevee kee Heue menpe efceue peelee nw~
Ssmes JeeeyesMeve MeefkeleMeeueer neW, JeeeyesMeve ceW meJe& MeefkeleeeW keer efkejCeW Hewueleer
neW, JeeegceC[ue yeoue peeS~ JeeeyesMeve Ssmeer eer]pe nw pees efoue ceW ehe ueie
peeleer nw~ Deehe meyekees DevegYeJe nw efkemeer Deelcee kes eefle Deiej keesF& Dee ee
yegje JeeeyesMeve Deehekes efoue ceW yew" peelee nw lees efkelevee mecee euelee nw?
yengle mecee euelee nw vee! efvekeeueves eenes lees Yeer veneR efvekeuelee nw, efkemekee
yegje JeeeyesMeve yew" peelee nw lees menpe efvekeuelee nw? lees Deehekee meJe& MeefkeleeeW
keer efkejCeeW kee JeeeyesMeve, ehe kee keece kejsiee~ JeeCeer Yetue mekeleer nw,
uesefkeve JeeeyesMeve keer ehe menpe veneR efvekeueleer nw~ DevegYeJe nw vee! nw vee
DevegYeJe?
en iegpejele ves, yeecyes ves pees Gcebie-Glmeen efoKeeee, Gmekees Yeer yeeheoeoe
heoce-HeodceiegCee cegyeejke osles nQ~ keeeW? efJeMes<elee keee jner? keeeW cegyeejke
osles nQ? HebkeMeve lees ye[s-ye[s kejles jnles nes uesefkeve Keeme cegyeejke keeeW os jns
nQ? keeeWefke oesveeW lejHe keer efJeMes<elee jner - Skelee Deewj {lee keer~ peneB
Skelee Deewj {lee nw JeneB Ske Je<e& kes yepeeS Ske ceeme Je<e& kes meceeve nw~
megvee - iegpejele Deewj yeecyes ves~
17.03.2003
99
iegpejele iegpejele Jeeues yengle nQ~ mesJee kee ve& nw~ iegpejele mes 4500
Deees nQ~ (Deepe keer meYee ceW kejerye 18-19 n]peej YeeF& yenveW [eeceC[ neue ceW
cegjueer megve jns nQ) meYeer kees cegyeejke nes~ efmeHe& ereme& kees veneR, henues Deehe
ueesieeW kees, Deiej Deehekee meneesie veneR neslee vee, lees ereme& Yeer keee kejleer~
FmeerefueS iegpejele kes meJe& yeeeW kees DeYeer kes ieesu[ve eebme keer Yeer cegyeejke nw
Deewj mesJee keer Yeer cegyeejke nw, Ssmes ner meoe mJe Gvveefle ceW, mesJee keer Gvveefle ceW
Ske ves kene, otmejs ves neB peer efkeee, Ssmes meoe Skelee Deewj {lee mes ye{les
jnvee~ cegyeejke nes, cegyeejke nes~ Dee~
cegcyeF&, ceneje^ (yeecyes kes efMeJeepeer heeke& ceW kejerye 75-80 n]peej
kee efJeMeeue mebie"ve ngDee) Dee cegyeejke lees efceue ieF&~ yeeheoeoe oesveeW kees
yengle-yengle, ceneje^, yeecyes, DeevOeeosMe meYeer kees, meJe& yeeeCe heefjJeej keer
lejHe mes Deewj yeeheoeoe keer lejHe mes iegpejele Deewj ceneje^ kees efoue keer
yengle-yengle ogDeeeW nes~ en efoue keer ogDeeeW, meoe efoue ceW Gcebie-Glmeen ye{eleer
jnWieer~ "erke nw vee heeC[Je! meYeer ves yengle Deer mesJee keer~ meyekes meneesie mes
ueeKeeW kee eeseece meHeue ngDee~ Dee~
efye]pevesme Fv[mêr Jeie& yeeheoeoe efye]pevesme Jeie& JeeueeW kees efJeMes<e mebkeuhe
os jns nQ, keeeWefke efye]pevesme JeeueeW kes heeme eenke lees uesves kes efueS Deeles ner nQ,
Deehekees peevee veneR he[lee nw, Deeles ner nQ~ lees pees Yeer mecyevOe-mecheke& ceW Deeles
nQ GvneW kees kece mes kece mevosMe osles jnes, nj Ske efye]pevesme ee Fv[mêr Jeeues ves
Dehevee-Dehevee kee[& heeee ngDee nw, efpemeceW Des mes Dee Mee& ceW %eeve kee
mueesieve nes, S[^sme nes Deewj oes MeyoeW ceW efvecev$eCe nes~ Ssmes meyeves Dehevee-Dehevee
kee[& heeee nw, efpemeves heeee nw Jen neLe G"eDees~ FleveeW ves heeee ner veneR
nw~ efyepevesme Jeeues lees Iej yew"s mesJee kej mekeles nQ~ Gunvee lees veneR oWies efke nce
eenke yevekej Deehekes heeme Deees, ncekees mevosMe Yeer veneR efoee~ lees kee[&
]pej heevee~ Ssmee megvoj kee[& heevee pees Jesm heshej yeekeme ceW keesF& [eues
veneR, mecYeeue kes jKes~ Deewj efye]pevesmecewve kees meewoe kejevee lees yengle Dee
100
Deelee nw vee, efye]pevesmecewve Jen Dee nw pees keesF& Yeer eenke kees meewos kes efyevee
Jeeheme veneR Yespes~ lees Deehe YeieJeeve mes meewoe veneR kejeles nes! efmeHe& kehe[s kee
Deewj eer]peeW kee kejeles nes! efye]pevesmecewve yengle ner DeelceeDeeW kees meneesieer yevee
mekeles nes Deewj meneesieer mes Oeerjs-Oeerjs eesieer Yeer yeve peeeWies~ lees meneesieer keer
efuem nj Ske kees Fme Je<e& ceW yeveeveer nw~ nj Ske efye]pevesmecewve ves efkeleveer
DeelceeDeeW kees mevosMe efoee, efkeleveer DeelceeDeeW kees meneesieer yeveeee, efkeleveer
DeelceeDeeW kees menpeeesieer yeveeee? "erke nw, kejWies? oeoer kenleer nw vee mebKee
ye{eDees lees nj Ske efye]pevesmecewve Yeer mebKee ye{e mekelee nw~ "erke nw vee~ DeYeer
yeeheoeoe Yeer efj]peu osKeWies~ Ssmes veneR meesevee yeeheoeoe kees helee keee he[siee~
yeeheoeoe osKelee nw, Jeleve ceW yew"kej Yeer osKe mekelee nw~ hetves keer Yeer ]pejle
veneR he[sieer~ lees efye]pevesme Jeeues keceeue kejWies vee~ pees Dee keece kejles nQ lees
Gvekes efueS kenles nQ cegKe ceW iegueeye Deewj yeeheoeoe kenles nQ efyepevesmecewve kes
cegKe ceW iegueeyepeecegve~ he[ ieee cegKe ceW! Dee~
mhees& eEJeie (Kesueketo eYeeie) Kesue-keto Yeer eeefnS ]pej~ Deehe
keewve mee Kesue kejeles nes? Kesue osKeles nes ee kejeles Yeer nes? osKeles lees meYeer nQ,
Deepekeue lees meYeer osKeves ceW ceMeietue (ceieve) jnles nQ~ yeeheoeoe kees helee nw~
Dee en Yeer yengle ]pejer nw keeeWefke Deepekeue DeelceeDeeW ceW svMeve yengle nw
lees Kesueketo Yeer eeefnS vee~ yeeheoeoe ves megvee efke Heejsve ceW Ske yees ves yeeeW
kes efueS Kesue yengle Dee yeveeee nw~ efkemeves yeveeee nw? yeeheoeoe kees
meceeeej efceuee Deewj yeeheoeoe kees hemevo Deeee nw, meYeer kees efoKeevee~ lees
Kesueketo ef[hee&ceW Ske Fmekeer FvJesvMeve osKe kejkes Ssmeer keesF& FvJesvMevme
efvekeeuees, efpemeceW Kesue kee Kesue nes Deewj %eeve kee %eeve nes~ eens keesF& keesme&
kejeDees lees Yeer Kesue ceW~ Deer FvJesvMeve nw, cegyeejke nes~ lees Ssmee keesF&
jceCeerke eeseece yeveeDees~ Yee<eCe lees meYeer ves yengle megves nQ vee uesefkeve Ssmeer keesF&
veF& eer]pe efvekeeuees pees ve eenles ngS Yeer ueesie DeeJeW Deewj Deehekes YeeF& yenve
peeie peeJeW~ yeekeer Dee nw huewve yeveeles jnles nes, ceereEie kejles jnles nes,
17.03.2003
101
yeeheoeoe kees en yeeeW kee huewve Dee ueielee nw~ lees Fme Je<e& ceW Ssmes keesF&
eer]pe yeveevee pewmes yeeheoeoe kees eeo nw peye henues cesues kejles Les GmeceW Yeer Ssmeer
Ssmeer eer]peW jKeles Les pees ueesie mJele: ner Ske oes kees Yespeles Les efke Deehe Yeer
peekes osKees~ lees Ssmeer FvJesvMeve efvekeeuevee~ "erke nw vee! Fmekeer Fveepe&
(MeMeer yenve) nw, efHej lees nesefMeeej nw, kejWies~ Dee~ cegyeejke nes~
SpegkesMeve eEJeie SpegkesMeve kee cenJe nw, FmeefueS ieJecexv Yeer
SpegkesMeve keer lejHe yengle efe jKe jner nw lees Deehe meYeer Yeer ves efceuekej
SpegkesMeve kes eeseece efkees Yeer nQ, kej Yeer jns nQ uesefkeve Deewj Yeer Deeies ye{eles
euevee~ Fme Jeie& mes Yeer yengle DeelceeeW efvekeue mekeleer nQ~ Dee~
efJeosMe kes 125 YeeF&-yenveW ceereEie kes efueS Deees nQ lees keee keceeue
kejWies? Fleves meYeer yeeheoeoe kes efmekeerueOes mee|JemeSyegue Fkes neWies lees keeekeee peueJee efoKeeeWies? keesF& veJeervelee kejWies vee! Dee nw~ meYeer efceuekej
Ssmee keesF& pJeeueehe eeseece yeveeDees, meeOeejCe huewve veneR, pJeeuee he huewve
yeveeDees~ Ske lees meye pJeeuee he nes peeSb, yeve peeSb~ mJe ceW pJeeuee mJehe
Deewj mesJee ceW Ssmes FvJesvMeve efvekeeuees pees Mee&ke nes keeeWefke Deepekeue kes
mecee Devegmeej ueesieeW kees meyemes ye[er mecemee mecee efvekeeueves keer nw~ lees
Ssmee keesF& huewve yeveeDees, eens Je=efe nes, eens ef nes, eens JeeeyesMeve nes, Lees[s
mecee ceW Jen mecePe peeS efke eneB mes ner keg efceue mekelee nw~ egcyeke pewmeer
mesJee kee huewve yeveeDees~ pewmes egcyeke mes keesF& nves eenles nQ lees Yeer veneR nles
nQ~ otj mes ner meceerhe Dee peeles nQ~ Ssmes veee huewve yeveeDees, [yeue efJeosMeer nQ vee!
Deewj Deehekes efveefcee yeveer ngF& oeoer ee oerefoeeb, Deehekeer oerefoeeb Deewj oeefoeeb
meYeer nesefMeeej nQ~ heeC[Je Yeer kece veneR nQ~ osKees, eneB 5 heeC[Je Ke[s nQ~ lees 5
heeC[JeeW ves keee efkeee Lee? De#eesCeer mesvee kees Kelce kej efoee~ lees heeC[Je Yeer
kece veneR nQ~ Ske Ske heeC[Je ceneve nw~ lees kejWies vee keceeue? kewmes Yeer
yeveeDees, eens Je=efe mes, eens ef mes, eens { mebkeuhe mes, keesF& huewve yeveevee~
oeefoeeb, oerefoeeb "erke nw vee! [yeue Heejsveme& Fefv[ee keer ereme& mes kece veneR
102
nQ, yengle mebKee nw~ efHej lees keceeue ngF& he[er nw~ Dee nw Deehe henues huewve
efvekeeuevee efHej Fefv[ee keer pees ceereEie nesieer Jen Gme huewve ceW jlve peef[le
YejWieer~ Deehe Iee yeveevee GmeceW nerje ceesleer Fefv[ee keer ceereEie Jeeues ueieeeWies~
ueieeeWies vee? ceereEie ceW ueieeeWies? cegyeejke nes~ yeeheoeoe meekeej he ceW
meeceves DeYeer osKe-osKe KegMe nes jns nQ, Heejsve ceW Fleves leweej nes iees nQ, osKees~
meYeer kees yengle Dee ueielee nw, KegMeer nesleer nw~ meYeer ves osKee efkeleves ereme&
leweej nes iees nQ~ Jen Yeer efJeMes<e ereme& nQ, otmejs lees yengle nQ~ lees yeeheoeoe
[yeue efJeosMeer mesJeeOeejer yeeeW kees osKe yengle-yengle-yengle-yengle KegMe nQ~ en
mecePeles nQ, nce keeeW leeueer yepeeeW, otmejs yepeeeW vee? cegyeejke lees Deehe ueesie
oWies vee~ (meYeer ves leeefueeeb yepeeF&) Dee efkeee Ketye leeueer yepeeDees~
(76 osMeeW kes [yeue efJeosMeer Deees ngS nQ, kegceejeW keer efjêr Yeer eueer)
kegceejeW ves efveMeeveer Deer ueieeF& nw~ etLe eghe ves keesF& veee huewve yeveeee, ee
DeYeer meese jns nes? Deehe Yeer yeeeCe heefjJeej mes yeeeCe mebmeej kee Jeu[& kehe
uees~ DeYeer efouueer JeeueeW ves etLe kes eeseece kee huewve veneR yeveeee nw~ efouueer
Jeeues G"es efouueer JeeueeW kees Jeu[& kes kegceejeW kees, etLe kees Fkee kej, egve
kejkes Deewj yeeeCe mebmeej mes Jeu[& kehe efoueevee nw~ kejvee nw vee? efnccele nw
vee? huewve yeveevee~ yevee mekeles nes~ eeFceefceefvemj Deewj espeer[W etLe kes
HesJej ceW nQ~ DeYeer Jele&ceeve mecee Jeu[& ceW Ske efekes kee Kesue veneR kenles nQ
uesefkeve Deewj Kesue eue jne nw Ske lejHe nw nueeue Deewj otmejs lejHe nw
Deeue~ lees DeYeer oesveeW kee Hegue Heesme& nw, nueeue kee Yeer Heesme& nw lees Deeue
efmLeefle JeeueeW kee Yeer Heesme& nw FmeefueS JeeegceC[ue eceeCe Heeeoe G"e mekeles
nQ~ huewve yeveevee~ en ceereEie kejWies vee, GmeceW yeveevee~ yengle Dee efouueer
Jeeues~ etLe Deehe Yeer meesees, Deehe Yeer huewve yeveevee megveevee Meg kejes Deewj
efouueer Jeeues Yeer huewve yeveevee Meg kejW, keceeue kejkes efoKeevee, efJepee lees
Deehekeer nw ner~ Dee~
Denceoeyeeo mes ^seEveie keer kegceeefjeeb DeeF& nQ kegceeefjeeb keee meese jner
17.03.2003
103
nQ? kegceeefjeeb lees yengle uekekeer nQ~ mejsC[j ngF& Deewj oeroer kenueeF&~ Deewj osKees
efkelevee Yeeie nw pees erej yeveves mes yeeheoeoe kes cegjueer megveeves kee leKle
efceuelee nw~ ieg keer ieer efceueleer nw~ yeeheoeoe ereme& kees kenles ner nQ iegYeeF&
nQ~ lees Ssmes yeveWieer vee! DeYeer ^seEveie kej jner nQ, ee hetjer kej ueer? hetjer nes ieF&~
DeYeer mesvme& hej jnleer nQ, cegyeejke nes~ osKees Ssmeer erej yevevee pees meYeer kenW
erej nw lees en! efve:mJeeLe& mesJeeOeejer erej~ ereme& lees yengle nQ uesefkeve Deehe
Ssmeer erej yevevee, efve:mJeeLe& mesJeeOeejer~ efvecee&Ce Deewj efvece&ueefele~ Ssmeer yeveWieer
vee! Gcebie Dee nw~ Gcebie Yeer nw, Glmeen Yeer nw, meHeue neWies veneR uesefkeve ngS
he[s nQ~ Dee~
DeYeer meskeC[ ceW %eeve mete& efmLeefle ceW efmLele nes eejeW Deesj kes YeeYeerle,
nueeue Jeeueer DeelceeDeeW kees, meJe& MeefkeleeeW keer efkejCeW HewueeDees~ yengle
YeeYeerle nQ~ Meefkele oes~ JeeeyesMeve HewueeDees~ Dee~ (yeeheoeoe ves ef[ûe
kejeF&)
eejeW Deesj kes yeeeW kes efYevve-efYevve eeoheej Deewj meceeeej kes he$e
Deewj F&-cesue yeehe kes heeme hengbe iees nQ~ nj Ske kenlee nw cesjer Yeer eeo osvee,
cesjer Yeer eeo osvee~ yeeheoeoe kenles nQ nj Ske heejs yeeeW keer yeeheoeoe kes
heeme eeo hengbe ieF& nw~ otj yew"s Yeer yeeheoeoe kes efoueleKle veMeerve nQ~ lees Deehe
meyekees efpevneWves Yeer kene nw vee - eeo osvee, eeo osvee~ lees yeeyee kes heeme hengbe
ieF&~ ener yeeeW kee heej Deewj yeehe kee heej yeeeW kees G[e jne nw~ Dee~
eejeW Deesj kes Deefle es YeeieJeeve, keeseW ceW keesF& efJeMes<e DeelceeDeeW kees
meoe mJeceeve ceW jnves Jeeues, mecceeve osves Jeeues, mee|JemeSyegue yeeeW kees, meoe
mce=efle mJehe mees meceLe& mJehe DeelceeDeeW kees, meoe Deeue De[esue efmLeefle kes
Deemeve hej efmLele meJe&Meefkele mJehe yeeeW kees yeeheoeoe kee eeoheej Deewj
vecemles~
oeoer peer mes yeeheoeoe Deehekes Thej efJeMes<e KegMe nw~ keeeW KegMe nw?
efJeMes<e Fme yeele hej KegMe nw efke pewmes yeee yeehe meYeer kees Dee[&j kejlee Lee -
104
en kejvee nw, DeYeer kejvee nw, Ssmes Deeheves Yeer yeee yeehe kees Heeuees efkeee~
(Deehe Yeer cesjs meeLe nQ) Jen lees nw ner, efveefcee lees Deehe yeveer vee~ Deewj Ssmee {
mebkeuhe efkeee pees eejeW Deesj meHeuelee nw, FmeerefueS DeeheceW neveer leekele
yengle ieghle Yejer ngF& nw~ leefyeele "erke nw, neveer Meefkele Fleveer Yejer ngF& nw pees
leefyeele keg Yeer veneR nw~ keceeue nw vee! (iegpejele ves efkeee, yeecyes ves Ske-Ske
ueeKe kee eeseece efkeee, DeYeer hebpeeye Deewj ceeme kej jne nw) en keuekeee
Yeer kejsiee~ (oeoe efvece&ueMeevlee mes) Deehe efmeHe& yew" peevee kegmeea hej yeme Deewj
keg veneR kejvee, Deehekes meye meneesieer yeveWies~ meye Deehesner leweejer kej ueWies~
(yeeyee kees efye"e oWies) yeeyee kes meeLe Deehe Yeer yew"vee~ oesveeW yew"vee~
(Deieueer meerpeve ceW yeeheoeoe kee eeseece kewmes euesiee?) pewmes euelee nw
Jewmes ner euesiee~ yeeyee kee efceuevee euelee jnsiee~ DeYeer lees Ske meeue keer yeele
nes jner nw~ efHej Deieues meeue, Deieues meeue keer yeleeeWies~
oeefoeeW kee efceuevee osKekej meyekeer efoue nesleer nw nce Yeer oeoer nesles lees
efceueles vee~ Deehe Yeer oeoer yeveWies~ DeYeer yeeheoeoe ves huewve yeveeee nw efoue ceW,
DeYeer efoee veneR nw~ lees pees mesJee kes, yeee yeeyee kes meekeej mecee ceW mesJee ceW
Deeefo jlve efvekeues nQ, GvneW kee mebie"ve hekekee kejvee nw~ (keye kejWies?) peye
Deehe kejes~ en [deger Deehekeer (oeoer peevekeer keer) nw~ Deehekes efoue kee
mebkeuhe Yeer nw vee? keeeWefke pewmes Deehe oeefoeeW kee Skelee Deewj {lee kee
mebie"ve hekekee nw, Ssmes Deeefo mesJee kes jlveeW kee mebie"ve hekekee nes, Fmekeer
yengle-yengle DeeJeMekelee nw keeeWefke mesJee lees ye{veer ner nw~ lees mebie"ve keer
Meefkele pees eens Jen kej mekeleer nw~ mebie"ve keer efveMeeveer kee eeoieej nw heebe
heeC[Je~ heebe nQ uesefkeve mebie"ve keer efveMeeveer nw~ Dee - DeYeer pees meekeej
yeee kes nesles ngS mesJee kes efueS mesvj hej jns nQ, mesJee ceW ueies nQ, Jen G"es~ YeeF&
Yeer nQ, heeC[JeeW kes efyevee Lees[sner ieefle nw~ eneB lees Lees[s nQ uesefkeve Deewj Yeer nQ~
mebie"ve kees pecee kejves keer efpeccesJeejer Fvekeer (oeoer peevekeer keer) nw, en
(oeoer) lees yewkeyeesve nw~ yengle Des-Des jlve nQ~ Dee~ meye "erke nQ~ keg
17.03.2003
105
Yeer kejles jnles nes uesefkeve Deehekes mebie"ve keer cenevelee nw~ efkeuee cepeyetle nw~
Dee~
meYeer yeeeW mes efceueve ceveeves kes heeele yeeheoeoe kes meeLe yeeeW ves nesueer
Kesueer - Ketye iegueeyeJeeMeer Ske otmejs hej [eueer, yeeo ceW yeeheoeoe ves meYeer
yeeeW kees nesueer GlmeJe keer eeo oer~
eejeW Deesj kes nesueer yees hejceelcee kes mebie-mebie kee nesueer kee GlmeJe
cevee jns nes, Gcebie Deewj Glmeen nw Deewj meoe ner Fmeer GlmeJe ceW Glmeen ceW jnvee~
lees nj efove GlmeJe nes peeesiee~ Glmeen ceW jnvee DeLee&led GlmeJe ceveevee~ lees
meYeer Glmeen ceW nQ vee~ lees nesueer nw Deewj nesueer cevee jns nQ~ meoe Fme hejceelce
mebie kes jbie keer nesueer ceW jnvee~ Dee~ meYeer kees nesueer GlmeJe keer cegyeejke~
Deesced Meeefvle~
(heejs DeJekele yeeheoeoe Deheves keee&ece Devegmeej Fme 2002-2003
keer meerpeve ceW 10 yeej ceOegyeve/MeeefvleJeve ceW heOeejs Deewj meYeer yeeeW kees
Deveskeeveske JejoeveeW mes Yejhetj efkeee~ Gmekes heeele 13 Deewue kees Jeee|<eke
ye[er ceereEie ceW Yeer yeeheoeoe heOeejs leLee meYeer yeeeW kees 108 efJepeeer jlveeW
keer ceeuee leweej kejves Deewj meve Mees]pe Heeoj kejves keer esjCee oer leLee efvece&ue
Deewj efvecee&Ce yeve mebmkeej efceueve keer cenejeme kejves kee FMeeje osles ngS meYeer
kee mvesn efceueve kejeee~ neLeeW ceW neLe efceueJeeles ngS cenejeme kejeF&, Fme
Deueewefkeke heeuevee kes Me ves lees meYeer kes efoue hej Deheveer Deefce ehe
[eue oer)~
Om
Shanti
DeJekele
mebosMe
DeJekele mevosMe
yeeekegceejer oeoer oeceesefnveer peer
DeJekele Jeleve mes eehle

DeJekele mevosMeeW kee meben
yeeekegceejer oeoer oeceesefnveer peer eje

DeJekele Jeleve mes yeeheoeoe ves pees efoJe mevosMe efoes
nQ, eneB GvneR kee mebkeueve nw~
ceF& 2002 mes Deewue 2003 leke
108
109
24-5-02
efvejvlej eesieer kes meeLe efvejvlej mesJeeOeejer yevees

Deepe efJeMes<e meyekee eeoheej uesles ngS yeeheoeoe kes heeme ieF&~ yeeheoeoe
kee ceOegj efceueve neveer ef lees meoe Deheves ceW mecee osleer nw~ yeeheoeoe ves
Deheves Deueewefkeke mebmeej Deewj ueewefkeke mebmeej kee meceeeej hete~ ceQves kene
yeeyee ueewefkeke mebmeej ceW lees eg kes yeeleeW keer nueeue nw~ Deueewefkeke mebmeej
ceW Fleves ner ]peesj-Meesj mes mesJee keer, lehemee keer uenj eue jner nw~ yeeyee yeesues
yees, mecee kes ve]peejs lees osKe jns nes~ mecee kes ve]peejeW kes meeLe-meeLe mesJee
kes vebiee[s Yeer ]peesj-Meesj mes yepeves ner nQ~ Deye lees yeeeW kees pewmes efvejvlej eesieer
yeveves kee DeYeeme DeeJeMeke nw~ Ssmes ner efvejvlej mesJeeOeejer Yeer yevevee DeeJeMeke
nw~ henues lees mJeeb meoe yeeheoeoe meceeve mJeceeve ceW efmLele nesvee nw, meeLe ceW
meoe Gcebie-Glmeen ceW Deeue-De[esue DeLeke yeve eens cevmee mesJee, eens JeeCeer
keer mesJee, eens esnjs Deewj eueve eje, mecyevOe-mecheke& eje mesJee ceW Deeies
ye{vee ner nw~ ener mecee eceeCe yeeheoeoe kee FMeeje nw~ DeelceeDeeW kees Meeefvle
keer Debeueer oes, megKe keer Debeueer oes~
meeLe ceW mecee kes Devegmeej efJeMeeue yegef yeve Mejerj kes meeOeve Yeer Fkee
kej jKevee nw, pees mecee hej OeesKee ve efceues~ Ske lejHe Mejerj kes meeOeve otmejs
lejHe neveer meeOevee oesveeW ceW meoe ner DesvMeve os ye{les euees, G[les euees~
Ssmes efceueve ceveeS meyekeer eeoheej osles ngS yeeheoeoe ves efJeoeF& oer~
2-7-2002
Skecele mebie"ve keer Meefkele mes yeehe keer

ele#elee
Deepe Deehe meyekeer eeo heej uesles ngS yeeheoeoe kes heeme hengBeer~ yeeheoeoe
ves otj mes ner DeeDees yees, ceer"s yees ken ceOegj efceueve ceveeee Deewj Deheves
yeeneW keer ceeuee nceejs ieues ceW [eue ueJeueerve kej efoee~ keg mecee yeeo yeeyee
110
yeesues, yeeer Deepe keee meceeeej ueeF& nes? ceQ yeesueer, yeeyee Deepekeue lees
eejeW Deesj eeo keer Yeefeeb eue jner nQ Deewj eejeW Deesj Deehekeer eercele eceeCe
meye Deheves keueeme ceW Deeves Jeeues vees yeeeCeeW keer mebKee ye{e jns nQ~ meerpeve ceW
njske Deehekees efjpeu oWies FmeefueS eeo Deewj mesJee oesveeW Des Gcebie-Glmeen
mes eue jner nQ~ yeeheoeoe cegmkejeles yeesues, yeeheoeoe yeeeW kee Gcebie-Glmeen
osKe KegMe nesles nQ `Jeen cesjs uee[ues vetjs peneve yees Jeen'! meoe Gcebie-Glmeen
mes ]HeefjMlee yeve G[les jnes~ meeLe-meeLe yeeheoeoe yeeeW kees Deewj Yeer leerJe ieefle
kes heg<eeLe& ceW leerJe ieefle mes G[evee eenles nQ~ Deye yeeheoeoe kes efoue keer ener
DeeMe nw efke cesje nj yeee HeefjMles he ceW efJee kes Deeies ele#e nes, Ssmee
mechevve ]HeefjMlee efpemekee hegjeveer ogefveee kes efkemeer Yeer Deeke<e&Ce (ueieeJe),
hegjeves mebmkeejeW keer Deeke<e&Ce mes cevmee leke Yeer keesF& efjMlee veneR nes~ Jen leye
nesiee peye pJeeuee he yeves~ DeYeer Yeer lehemee nw, mesJee nw uesefkeve Sbefpeue
DeLee&led Deheves kees Deewj otmejeW kees Deheves eje S[pesm kejves keer Meefkele nes,
Jees Deye peeoe eeefnS keeeWefke es mebie"ve ceW meyekes mebie"ve keer pJeeuee he
kee eYeeJe ner yeehe kes ele#elee kee heoe& Keesue mekesiee~ uesefkeve heoe& Kegueves
kes henues mebie"ve SJejjs[er eeefnS~ Deye Fv[erefJepegJeue Deheves heg<eeLe& ceW
njske eLee Meefkele ueiee ngDee nw uesefkeve mebie"ve keer Meefkele efyevee ele#elee nes
veneR mekeleer~ en ue#e kece nw~ FmeerefueS yeeheoeoe keer ener DeeMe nw efke njske
Deheves kees Deewj mebie"ve kees MeefkeleMeeueer yeveeves kee efpeccesJeej mecePe FmeceW
Gcebie-Glmeen kee ele#e mJehe efoKeees~ Fme mecee nj yees kees Fme {
mebkeuhe eje ewefkekeue ceW yeeheoeoe kees mvesn kee efjve& efoKeevee nw~ Ssmes yeesue
yeesueles Ssmes ueiee efke yeeheoeoe keg mecee kes efueS pewmes eneB nw ner veneR~ yeeo
ceW yeeyee yeesues, yeeheoeoe osKeWies Fve YeefeeW ceW keewve-mee yeee Fme efJeMes<e
mebkeuhe kee yeer[e G"eles nQ lees [êcee efJepee kee veiee[e mJele: ner yepeeesiee~
Ssmes kenles yeeheoeoe ves efJeMes<e oeefoeeW kees Deewj meeLe-meeLe keg cegKe
efveefcee YeeF& yenveeW kes mebie"ve kees Fcepe& efkeee Deewj yengle MeefkeleMeeueer ef
111
osles yeesues, meyekees Deye efoue mes efoKeeJes mes veneR, es ewefkekeue henues mJeeb kees
S[pesm kejves kee { mebkeuhe meeLe meJe& kees mJeeb eje S[pesm kejves
DeLee&led mebmkeej efceueeves kee { mebkeuhe kejvee nw~ es mebmkeej efceueve keer
cenejeme Deye yeeyee osKevee eenles nQ~ Ssmes kenles Ske Ske YeeF& yenve mes veeve
cegueekeele kejles yeeheoeoe Jeeeoe keje jns Les~ meye yengle Devleceg&Keer he mes
veeve efceueve ceveeles veeveeW mes neB peer kee hee" he{ jns Les~ Gmekes yeeo oesveeW
oeefoeeW kees yeeneW ceW meceeSb yengle-yengle heej efkeee Deewj kene Deehekee Yeer
ener mebkeuhe nw vee, DeJeMe nesvee ner nw meJe& kees yevevee ner nw~ Ssmes kenles
yeeheoeoe ves meYeer kees eeo oer Deewj ceQ meekeej Jeleve ceW Dee ieF&~ Deesced Meeefvle~
15-7-02
efJee-keueeCekeejer yeveves kes henues

mJe Deewj meeefLeeeW kes eefle keueeCekeejer yevees
(efJeMes<e ereme& yenveeW eefle)
Deepe yeeheoeoe kes heeme meJe& ereme& kee eeoheej ueskej ieF&~ lees keee
osKee efke Deepe yeeheoeoe yengle jnceefoue mJehe mes meJe& efJee keer DeelceeDeeW
kees hee@JejHegue ef os jns Les~ ceQ Yeer en Me osKe-osKe Deeies ye{les yeeheoeoe
kes heeme hengBe ieF&~ yeeheoeoe yeesues, DeeDees cesjs efJee keueeCekeejer yees
DeeDees~ osKees efkeleveer DeelceeeW hejsMeeve nQ, og:Keer nQ~ Deye Fve DeelceeDeeW kees
yeeheoeoe kee pevceefme DeefOekeej cegefkeleOeece kee jemlee yeleeS cegefkele efoueeDees~
Deye legce meye yeeeW kees Yeer Deheves jnceefoue mJehe, keueeCekeejer mJehe
kees Fcepe& kejvee nw~ meeje efove nj kece& kejles Yeer Fme ceneve cevmee mesJee ceW
efye]peer jnvee nw keeeWefke Deepekeue legce yeeeW kees Yeer osefJeeeW kes he ceW,
osJeleeDeeW kes he ceW peeoe eeo kej hegkeejles jnles nQ~ yeehe kees efvejekeej he
mes veneR hegkeejles, lees Deye Fve DeelceeDeeW kes Thej jnce kejes, oee kejes,
112
cemeeaHegue yevees~ Deye peeoe og:Keer veneR kejes~

Ssmes Me efoKeeles DevegYeJe kejeles keg mecee yeeo yeeyee yeesues, yeeer
meJe& ereme& kee keee meceeeej ueeF& nes~ ceQ yeesueer yeeyee Deepekeue lees meyekees
ener Gcebie nw efke Deye yeeheoeoe kees efjve& osvee ner nw~ keg kejkes efoKeevee nw~
yeeheoeoe yengle mvesn he mes megvekej cegmkegje jns Les~ Deewj Ssmes ueiee pewmes nce
meye yeeheoeoe kes Deeies Fcepe& nw Deewj yeeheoeoe osKe-osKe Deheveer ceer"er ef ceW
mecee jns nQ~ ye[s mvesn mes yeesues cesjs efJeMes<e efveefcee mee|JemeSyegue, vee@uespeHegue
yees Deees nQ~ lees yeeheoeoe keer Fve efJeMes<e ye[s yeeeW ceW yengle-yengle GcceeroW nQ
keeeWefke en cesjs DeeMeeDeeW kes oerheke nQ~ Deye peuoer mebieef"le he ceW SkeJelee,
Ske ueieve, Skejme efmLeefle kees mewcheue he ceW efJee keer mspe hej ele#e
kejWies~ yeeheoeoe lees ener osKeves eenles nQ efke cesje Ske-Ske yees kee pees
yeeheoeoe kee mebkeuhe Jen yeeeW kee mebkeuhe, pees yeehe kee yeesue Jen yeeeW kee
yeesue, pees yeee yeehe kee kece& Jen yees kee nj kece&, otmeje ve keesF& Fme {
efveee kees mJehe ceW ueeJes~ Deye yeeheoeoe Fve ye[W yeeeW kees Jeeeoe veneR
kejeves eenles~ Jeeeoe efveYeeves Jeeues osKeves eenles nQ~ mebkeuhe efkeee Deewj
mJehe yeveW~ Jeeeos kes HeeFue lees yeeheoeoe kes heeme yengle ye[s-ye[s nQ uesefkeve
Deye HeeFveue ]HeefjMlee mJehe osKeves eenles nQ~
peye efJee keueeCe DeLe& efveefcee yeves nes lees keee mJe Deewj meeefLeeeW eefle,
meJe& eefle keueeCekeejer veneR yeve mekeles~ Deye lees yeeheoeoe en yeeheve keer
yeeleW, hegjeveer jmece, hegjeves mebmkeej megveves-kenves Yeer veneR eenles~
Dees cesjs efveefcee ceneve DeelceeeW Deye heefjJele&ve keer keceeue efoKeeDees~ lees
mebmkeej heefjJele&ve mes mebmeej heefjJele&ve kes ve]peejs meYeer kes veeveeW ceW, ceve ceW,
eueve ceW, esnjs ceW efoKeeF& oW~ ener yeeheoeoe keer Deehe efveefcee yeeeW ceW es
DeeMe nw~ yeesuees, Hem& eghe yees en Heem heefjJele&ve keer DeeMe hetCe& kej
heem kees meceehle Deewj ]HeefjMles he ceW ele#e kejWies Deewj kejeeWies vee! Deye
lees keejCe veneR efveJeejCe mJehe yevees Deewj yeveeDees~
113
Ssmes yengle ceer"er-ceer"er ef osles, yeesue yeesueles yeeheoeoe ves oesveeW oeefoeeW
kees Deheves meeLe Ke[e efkeee Deewj meyemes efceueve ceveeee, yeeo ceW yeeheoeoe Deewj
oeroer oeefoeeW ves meJe& ereme& kees Deheves JejoeveeW keer Je=efe eje JejoeveeW kes neLe
mes yengle MeefkeleMeeueer ef oer Deewj yeeheoeoe ves ceneJeekee Geejs meHeuelee
mJehe yees, meHeuelee nes, meHeuelee nes~ en Me Yeer ye[e efoue kees Deekee|<ele
kejves Jeeuee Lee~
Ssmes ner meye Fcepe& ngS Deewj cepe& nes iees~ Deewj nce veeres Dee iees~
Deesced Meeefvle~
29-7-02
meeFuesvme keer Meefkele eje ner

efMeJe-MeefkeleeeW meefnle yeeheoeoe keer ele#elee
Deepe yeeheoeoe kes heeme ceer"er ceeleeDeeW Deewj efmekeerueOes heeC[JeeW keer
eeoheej ueskej hengbeer lees keee osKee efke yeeheoeoe otj mes ner yeebnW hemeej ceer"sceer"s yeesue mes yeguee jns Les ''DeeDees yeeer, ceer"er yeeer, vetjs jlve yeeer,
efoueleKleveMeerve yeeer DeeDees~`` lees ceQves osKee efke Deepe lees ceQ Dekesueer veneR
ntB, nceejs meeLe meJe& Yeer keer ceeleeDeeW Deewj heeC[JeeW kee mebie"ve Yeer nw~
yeeheoeoe meye yeeeW kees osKe-osKe yengle ne|<ele nes jns Les~ keg mecee kes yeeo
yeeyee yeesues, Deepe lees yeeeW kees yeeyee ves efJeMes<e Jeleve ceW yegueeee nw~ euees lees
mJe jepe meYee ceW ues eueW~ Ssmes kenles keee osKee yengle megvoj mLeeve Lee, nce
meye DeOe& evcee kes he mes yew" iees Deewj meeceves meHeso-meHeso ueeF mes mepee
ngDee ye[e eyetleje yevee ngDee Lee, Jees pewmes leKle kes he ceW Lee, efpeme hej
yeeheoeoe Deewj meeLe ceW Deepe efmeHe& oes oeefoeeb veneR Leer uesefkeve Deheveer mLeehevee
kes Deeefo keer oeefoeeb Yeer Leer~ 1- ye[er oeoer 2- oeoer peevekeer 3- oeoer efvece&ue
Meevlee 4- oeoer ceveesnj 5- oeoer jleveceesefnveer 6- oeoer MeevleeceCeer 7- iebies oeoer
114
8- F&Met oeoer Yeer meeLe ceW Leer~ nceW Yeer meeLe ceW yeeheoeoe ves yegueeee Deewj meyekees
efoueejece yeehe Ssmeer ef os jns Les pewmes Deheves ceW ner mecee jns nQ Deewj nce meye Yeer
mecee iees~ yeeyee yeesues, osKees yeeheoeoe Deepe efJeMes<e efveefcee mLeehevee kes Deeefo
jlve oeefoeeb 9 jlve ner osKe jns nQ~ meeLe ceW Deehekeer mesJee kes meeLeer Deeefo jlve
Yeer yeeheoeoe kees eeo Dee jns nQ~ Jen Yeer yengle Deer mesJee kes efveefcee yeves nQ~
Ssmeer mspe hej nce meye Yeer DeOe& evcee meceeve yew"s Les, yeere ceW yeeheoeoe Les~
Me yengle efouekeMe (efoue kees keefMeMe kejves Jeeuee) Lee~ Ssmes ueie jne Lee
pewmes mJejepe DeefOekeejer jepe meYee ueieer ngF& nw~ Gmekes yeeo yeeheoeoe meJe&
yeeeW kees osKe veeveeW keer ef mes efveneue kej jns Les Deewj yeesues, Deepe
yeeheoeoe ves Fme eghe kees Jeleve ceW keeeW yegueeee nw, peeveleer nes? meye oeefoeeW kees
osKe-osKe yeeyee het jns Les, meye cegmkeje jns Les~ yeeheoeoe yeesues, Deepe efJeMes<e
ceeleeDeeW kees yeOeeF& osves kes efueS yegueeee nw~ cegyeejke osves efueS yegueeee nw~
yeeheoeoe ves osKee efke 4 n]peej ceeleeeW nQ uesefkeve ceewve kee [eejskeMeve Dee
ewefkekeue ceW ueeee nw~ ogefveee ceW lees kenles peneB oes leerve ceeleeeW Yeer Fkeer
nesleer lees eghe veneR jn mekeleer uesefkeve Deepe ceeleeDeeW ves kejkes efoKeeee efke nce
efMeJe Meefkeleeeb pees eens Jen kej mekeleer nQ keeeWefke nceeje meeLeer YeieJeeve nw~
ceeleeDeeW keer efnccele hej yeeheoeoe ne|<ele nes jns nQ~ yeeo ceW yeeheoeoe heeC[JeeW
kees osKe yeesues, osKees en egieue he ceW meveeefmeeeW kees Yeer Pegkeeves Jeeues cesjs
yeneogj yees nQ~ Fve yeeeW ves efJee kes Deeies mewchegue yeve efoKeeee efke meeLe ceW
jnles, eJe=efe mecYeeueles keceue heg<he meceeve yevevee keesF& cegefMkeue veneR nw,
FmeefueS yeeheoeoe kee yeeeW hej yengle mvesn nw~ en cesjs mehetle yees efJee kees
ewuesvpe kejves Jeeues nQ~ yeeo ceW en mebie"ve kee Me meceehle nes ieee Deewj ceQ
Deheves kees ner yeeheoeoe kes meeceves osKeves ueieer~ yeeyee ves hete yeeer Deewj keee
meceeeej ueeF& nes? ceQ yeesueer yeeyee Deepekeue lees ceOegyeve (MeeefvleJeve) ceW ceewve
Yeefeeb eue jner nQ~ GmeceW meyeves [erhe meeFuesvme, Hee@JejHegue eesie Deewj cevmee
mesJee ceW Deeies ye{ves kee DevegYeJe yengle Dee efkeee nw~ yeeheoeoe yeesues,
115
Jele&ceeve mecee kes eceeCe Deye cevmee mesJee Deewj Hee@JejHegue eeo eje ner mesJee
kee hee& Keguevee nw Deewj Fmemes OeejCee mJehe Yeer menpe yeve peeeWies keeeWefke
Deye meeFuesvme keer Meefkele kee PeC[e uenjvee ner nw, Fmemes ner efMeJe Meefkeleeeb
yeeheoeoe meefnle ele#e neWieer~ Deye nj Ske yees kees Ssmes DeYeeme ceW efJeMes<e
mecee osvee nw~ Gcebie-Glmeen mes Deeies ye{vee nw~
Gmekes yeeo ceQves Heejsve mesJee kee efJeMes<e meceeeej megveeee~ oeoer peevekeer
kes Heem ekekej kee meceeeej megveeee~ yeeyee yeesues, yeeer kees yeehe keer ceoo
kes meeLe Dehevee mesJee kee Glmeen ner euee jne nw~ meye yees meeLe ceW Yeer yengle
Deer efoue mes mesJee kej jns nQ~ yeeheoeoe meye yeeeW kees efJeMes<e eeo os jns nQ~
Gmekes yeeo yeeyee kees megveeee efke yeeyee Deehe pees meekeej ceW kenles Les efke
Deehekes ye[s-ye[s mLeeve yeveWies lees Deye ye[s efjêr neGme yeve iees nQ Deewj yeve jns
nQ~ ueesie Yeer yengle KegMeer mes Dee jns nQ~ osnueer ceW Yeer Deehekeer oer ngF& efieHe
Dees.Deej.meer. ceW Deer mesJee eue jner nw~ nwojeyeeo ceW Yeer Gcebie mes yevee jns
nQ~ efJeosMe ceW Yeer meyekees yengle yeveeves kee Gcebie nw~ yuet ceeGC ceW Yeer mesJee
Deer eue jner nw~ ceOegyeve ceW lees efvecev$eCe Lees[eW kees osles uesefkeve Deeles Deheveer
efe mes peeoe nQ~ yeeheoeoe yeesues, yeeer meye efveefcee yeves ngS yeeeW keer
efnccele hej yeeheoeoe Yeer yeefuenej peeles nQ Deewj Ssmes yeeeW kees efoueejece yeehe
efoue mes mhesMeue eeo osles nQ, cegyeejke osles nQ~ Deye lees yeeeW kees mecee eceeCe
Deheves efceues ngS meJe& Ke]peeveeW kes DeKeC[ ceneoeveer yeve, efvejvlej jnceefoue
mJehe mes DeelceeDeeW kees Meeefvle keer, megKe keer Debeueer osves ceW ner efye]peer jnvee
nw~ mJe-mesJee Deewj efJee mesJee keer uenj Deheves ceW Deewj meJe& ceW Hewueeveer nw~
yeeheoeoe keer Deye ener DeeMe nw efke cesjs efJee keer meye DeelceeeW og:Ke, DeMeeefvle
mes cegkele nes peeSb~ yeesuees yees, Deehe meyekees Yeer ener leele-ueele ueieer ngF& nw
vee~ Ssmes kenles pewmes yeeheoeoe jnceefoue ef meJe& yeeeW kees os jns Les Deewj ceQ
Yeer Ssmeer ceer"er ef uesles ngS meekeej Jeleve hengbe ieF&~ Deesced Meeefvle~
116
9-8-02
keesF& Yeer mecemee ceW

meceeOeeve mJehe efJepeeer yeveves kee Jeeeoe kejes
(2 Je<e& mes 15 Je<e& leke keer ereme& yenveeW keer Yeer ceW)
Deepe yeeheoeoe kes heeme Deheves meJe& meeLeer ereme& keer eeoheej ueskej
hengBeer lees keee osKee efke yeeheoeoe yengle ceOegj Jejoeveer mJehe ceW Ke[s nQ~ pewmes
ceQ vepeoerke peeleer jner lees keeveeW ceW ceer"s-ceer"s yeesue megveeF& os jns Les, ``ceer"s
yees meoe mechevve, meoe efJepeeer efoueleKle veMeerve YeJe''~ Ssmes MeefkeleMeeueer
mvesnceF& Jejoeveer yeesue megveles-megveles Gmeer neveer veMes ceW ceQ meceerhe hengBe ieF&~
yeeheoeoe yeesues yeefeeeW keer eeoheej ueeF& nes~ cegPes meye yeefeeeb yengle
heejer nQ~ ceQ cegmkejeleer jner Deewj meeseleer jner Ssmee heej, Flevee heej kejsiee
keewve! Jeen! nce meyekee Yeeie~ keg mecee yeeo yeeyee yeesues, yeeheoeoe Fme
eghe kees osKe KegMe nes jns nQ efke efkeleveer eser-eser cesjer yeefeeeb mebmeej kes
yevOeveeW mes, Deeke<e&CeeW mes yeekej yeehe kes heeme hengBe ieF& nw~ Fme eghe kees
yeeheoeoe Deheveer YegpeeDeeW kes he ceW osKe jns nQ~ pewmes Mejerj ceW YegpeeeW ner meJe&
keee& ceW meneesieer yeveleer nQ, Jewmes ner en eghe Yeer meJe& keee& ceW yeehe kes Deewj
efveefcee ye[er yenveeW kes meneesieer yevelee nw~ osKees, nj mesvj hej nj keee& ceW
meneesie kes efveefcee ener yeefeeeb yeveleer nQ~ yeeheoeoe Fme eghe kees meneesieer
eghe kenles nQ~ FmeefueS yengle efoue kee heej nw~ yeeyee ves osKee meye yeefeeeb Yeer
yengle Gcebie-Glmeen mes Fme Yeer ceW DeeF& nQ~ yeeheoeoe efoue keer ogueej mes kenles
nQ efke Deye mes Ssmee heefjJele&ve kejes pees ye[s lees ye[s nQ uesefkeve ess yeehe meceeve
yevekes yeehe kees ele#e kejves ceW vecyej Jeve yevees~ yeesuees, cesjer meeLeer YegpeeeW
yeefeeeb, ener ue#e jKee nw vee! Deheves efoue ceW hekekee Jeeeoe kejes, keesF& Yeer
ye[s les ye[er mecemee DeeJes uesefkeve ceQ meceeOeeve mJehe yeve efJepeeer yevetBieer~
117
Deheves kees efceeTbieer, yeouetbieer~ en Jeeeoe Ssmee hekekee kejes pees Deehekee es
Jeeeoe vewegjue mebmkeej yeve peeS~ efHej Deewj kecepeesj mebmkeej meye menpe
meceehle nes peeeWies~ yeehe keer Deehe yeeeW hej yengle ye[er efoue mes Gcceero nw efke
en eghe ue#e Deewj ue#eCe kees Ske kej efoKeeeWies Deewj FmeceW Fveece ueskej
efoKeeDees~ Ssmes kenles yeeyee pewmes meyekees ef os Deheves veeveeW ceW mecee jns Les~
yeeyee yeesues, Deepe efJeMes<e yeeheoeoe kees Deheveer YegpeeDeeW hej yengle veepe nw
FmeefueS meye yeeeW kees Jeleve ceW yegueeles nQ~ efHej lees yeeyee kes Fme mebkeuhe mes
ner meye ereme& Fcepe& nes ieF& Deewj Deeescesefke Jeer (V) kes he ceW Ke[er nes
ieeeR~ meyekees ef osles yeeyee yeesues, Deepe yeeeW kees yeeheoeoe mce=efle mJehe
yeveves efueS Ske efJeMes<e meewieele osles nQ~ lees keee osKee Ske megvoj ^s ceW efYevveefYevve jbie kes keceue kes heg<he Les~ yeeheoeoe ves Ske-Ske kees Deheveer ceer"er ef
mes, efoue mes Jejoeve osles keceue kee heg<he efoee~ Deewj nj Ske Deheves Jeer (V)
kes he ceW Ke[s nes iees~ meyekes neLe ceW keceue heg<he yengle megvoj mepe jne Lee~
yeeyee yeesues, peeveleer nes yeefeeeb, en meewieele keeeW oer nw? efJeMes<e Fme Yeer keer
en efMe#ee eeo jKevee efke ``keesceue veneR yevevee nw - keceue meceeve yevevee nw,
vee]pegke veneR yevevee nw, yeehe kee veece ele#e kejvee nw''~ nj kece& ceW veejs Deewj
yeehe kes heejs yevevee nw~ Fmekes yeeo yeeyee yeesues, meYeer Dehevee keceue heg<he Thej
G"eles efoue mes en { mebkeuhe kejes efke keceue heg<he yevevee nw~ peye meyeves neLe
ceW keceue heg<he G"eee lees en Me Ssmee ueie jne Lee pewmes keceue heg<heeW kee
hene[ yeve ieee~ Lees[s mecee kes yeeo en Me Yeer meceehle nes ieee~ efHej
yeeheoeoe ves meJe& Yeejle kes Deewj efJeosMe kes [yeue efJeosMeer yeeeW kees yengle-yengle
eeo oer Deewj kene meye yeeeW keer efnccele Guueeme osKe yeeheoeoe ne|<ele nes
cegyeejke os jns nQ~ cegyeejke nes, yeOeeF& nes, yeOeeF& nes...~
meeLe ceW oesveeW oeefoeeW kees Deheves ieues ueieeS yeeyee yeesues, efke yeefeeeb
yeehe meceeve heeuevee kee, efJee keueeCe kee keee& yengle Dee kej jner nw Deewj
kejleer jnWieer~ Ssmes meceeeej osles, uesles meekeej Jeleve hengBe ieF&~
118
22-8-02
mebkeuheeW ceW Yeer heefJe$elee kees OeejCe kej ceneve

yevees
(j#eeyevOeve efveefcee mevosMe)
Deepe efJeMes<e jeKeer kes heJe& hej oeoer peer Deewj oeoer peevekeer peer kes meeLe
Deehe meYeer yeeeCeeW keer eeoheej ueskej yeeyee kes heeme hengbeer lees keee osKee,
otj mes ner yeeheoeoe kes oesveeW veeveeW Deewj cemleke mes leerve efkejCeW efvekeue jner Leer
- efpeme hej efueKee ngDee Lee ``mJe j#eke, efJee j#eke Deewj eke=efle j#eke''~
ceQ Gme ueeF kees osKeles-osKeles yeeyee kes meccegKe hengbe ieF&~ yeeyee ves Meefkele
mJehe ceOegj yeesue ceW kene efke ``DeeDees cesjer efJee keueeCekeejer yeeer
DeeDees'', Deepe keee meceeeej ueeF& nes?
nceves kene yeeyee Deepekeue lees meye jeKeer kee GlmeJe Ketye cevee jns nQ~
yeeyee yeesues, Deepe kes mecee Devegmeej meJe& DeelceeDeeW kees heefJe$elee keer ner
DeeJeMekelee nw~ heefJe$elee veneR lees megKe-Meeefvle Yeer veneR Dee mekeleer~ Deehe
yeeeCe yeeeW kees Yeer Jele&ceeve mecee nj mebkeuhe ceW heefJe$elee ner ceneve yeveeleer
nw~ yeeeCe yeeeW ves peye mes yeeeCe pevce efueee nw leye mes ner yeeheoeoe ves
heefJe$elee kee kebieve yeebOee nw, Fme yebOeve kees meye efceuekej efHej mes mce=efle
mJehe yeveves Deewj yeveeves kes efueS en GlmeJe ceveeles nQ~
yeeheoeoe meYeer osMe efJeosMe kes yeeeW kes Gcebie kees osKe KegMe nesles nQ~ mJeheefjJele&ve Deewj efJee heefjJele&ve kee efkelevee Gcebie-Glmeen yeeeW ceW nw, ener cetue
DeeOeej nw - mechevve Deewj yeehe meceeve yeveves kee~ en j#eeyevOeve meJe& DeelceeDeeW
kees menpe mevosMe osves kee Yeer yengle Dee meeOeve nw keeeWefke en mvesn kee
mecyevOe meyekees yengle heeje nw~ yeeheoeoe lees ener kenles efke Ketye mesJee kejes
Deewj heefJe$elee eje meYeer kees megKe-Meeefvle keer Debeueer oes~ oelee yeve %eeve
119
oeve, Meefkele oeve, iegCeoeve kejles euees~ efHej yeeyee yeesues, efoueejece yeeyee
yeeeW kees yengle efoue mes eeo kejles nQ~ Ssmes kenles yeeheoeoe pewmes meJe& yeeeW
kees mvesn mes osKe jns Les, Fleves ceW keee osKee oesveeW oeefoeeb Deewj eejeW Deesj kes
meYeer mee|JemeSyegue yees yeeyee kes meccegKe hengbe iees~ yeeheoeoe yengle ceer"er
ef nj Ske kees os jns Les, peye yeeyee keer ef nj Ske yees hej he[leer Leer lees
meyekes cemleke hej ueeF kee leepe ecekeves ueielee Lee, pees <e yengle megvoj
ueie jne Lee~ yeeheoeoe yeesues yees, Ssmes ner meoe ueeF, ceeF mJehe YeJe
Deewj ]HeefjMlee YeJe! Ssmes yeeheoeoe mes efceueve ceveeles ceQ meekeej Jeleve ceW hengbe
ieF&~ Deesced Meeefvle~
29-8-02
ceve kes eot<eCe (ceWue heesuetMeve) kees meceehle

kejves mes ner nj mecemee kee meceeOeeve
(keevesvme ceW Deees ngS eefleefveefOeeeW eefle - F&ejere
mevosMe)
hejceelce heejer DeelceeeW, hejceelce eeoheej~ Deepe Deehe meyekee MegYe
meceeeej efceuee efke Deehe meye yegefpeve Fme MegYe mebkeuhe mes keevesvme kejves
Deees nes efke efJee ceW pees efYevve-efYevve ekeej keer mecemeeeW nQ Gvekee meceeOeeve
kejves kee huewve yeveeeW~ en lees yengle Dee ceeveJe DeelceeDeeW eefle Deewj
eke=efle eefle keueeCe kee mebkeuhe nw~ ener cemeeaHegue mJehe yengle Dee nw~
Gmekeer LeQkeme~ hejvleg Gmekes meeLe-meeLe en Yeer meeseves keer ]pejle nw efke Fme
JeeleeJejCe kes heesuetMeve Jee Deve keesF& Yeer mecemeeDeeW kee yeerpe keee nw? Deehe
meye peeveles nes efke Fme Skemejveue heesuetMeve kes meeLe cetue ceveg<eeW kes ceve
Deewj efoceeie kee heesuetMeve Yeer keeHeer meercee heej kej ieee nw~ FmeefueS meceeOeeve
kes huewve Jee efJeefOe yengle Deer yeveleer nw, uesefkeve Jen DeeOeer lees huewve leke jn
120
peeleer Deewj cegefMkeue mes DeeOeer ewefkekeue ceW Deeleer nw, keejCe ceeveJe kes ceve ceW
Deepekeue Jesm Leedme, efveiesefJe Leedme kee yengle ner Heesme& kee heesuetMeve nesves
keejCe pees mener meceeOeeve Jee efJeefOe nw Gmekes efueS ve mecee nw, ve efnccele-Gcebie
Deelee nw, Deheves ner svMeve DeeeefhleeeW Deewj Deuhekeeue keer FeDeeW ceW cetbPes
jnles nQ FmeefueS ener MegYe mebkeuhe nw efke Skemjveue heesuetMeve Jee Deve
mecemeeDeeW kes meeLe met#ce yeerpe ceWue heesuetMeve kes meceeOeeve kee Yeer keesF&
"esme huewve yeveW, efpememes Deehekee es mebkeuhe efJee heefjJele&ve kee huewve Deewj
ewefkekeue kee yewuesvme nes peeS, ener MegYe mebkeuhe keer yueweEmeie Deehe meyekes
eefle nw~
Gmekes meeLe yeeheoeoe kees ceQves meJe& yeeeCe DeelceeeW pees efJee mesJee DeLe&
mebie"ve he ceW meeLeer yeves nQ, GvneW keer eeo oer lees yeeheoeoe ves Yeer yengle ceer"e
cegmkejeles efoueejece ves efoue mes eeoheej oer Deewj yeesues, yeeeW ceW mesJee kee
Gcebie-Glmeen yengle Dee nw~ efoue mes mesJee kej jns nQ Fmekees kenles nQ jnceefoue
mesJee mJehe~ pewmes nw Gcebie-Glmeen Jeeueer peveke, Jewmes nw meeje eghe~ yeeheoeoe
meyekes veece lees veneR uesles uesefkeve nj Ske yeee Dehevee veece henues vecyej ceW
peeve efoueyej kes efoue keer eeoheej uesvee~ meeGLe Deeerkee kes eejeW Deesj kes
yees Yeer kece veneR nQ, ye[er efoue mes mesJee kej Deeies ye{ jns nQ, ye{les jnWies~ Ketye
mesJee keer Keeve efceueer nw~ yengle cevmee eje, JeeCeer eje, mecyevOe mecheke& eje
mesJee kee eebme uees~ yeeheoeoe lees yeeeW kes meeLeer kecyeeFv[ nw ner FmeefueS
Ketye Deeies ye{es~ Deeerkee kes meJe& yeeeW kees yeeheoeoe meHeuelee YeJe keer
cegyeejke os jns nQ~ meoe meHeuelee kes efmeleejs G[les jnes, G[eles jnes~ Ssmes meyekeer
eeo osles ceQ meekeej Jeleve ceW hengbe ieF&~ Deesced Meeefvle~
121
1-9-02
Deheves hee& keer mce=efle mes

KegMeer ceW G[les cevmee mesJee kejles jnes
(efJeMes<e pevceeceer keer cegyeejke)
Deepe Dece=leJesues yeeheoeoe kees eejeW Deesj keer pevceeceer ceveeves kee
meceeeej megveeee Deewj oesveeW oeefoeeW kes Gcebie-Glmeen ye{eves kee Yeer meceeeej
megveeee efke oesveeW meye lejHe yengle Glmeen ye{eleer jnleer nQ~ yeeyee yeesues, peneB
Gcebie-Glmeen nw JeneB meHeuelee mJele: ner nw~ yeeeW keer mesJee hej yeeheoeoe Yeer
yeefuenej peeles nQ~ efHej ceQves megveeee efke efkeleveer KegMeer mes meye pevceeceer hej
megvoj-megvoj Peebefkeeeb yeveeles nQ efpememes Yekele DeelceeDeeW kees Yeer keg mevosMe
efceue peeS~ yeeyee cegmkejeles yeesues, Yeiele lees pe[ efe$eeW mes ceveeles nQ, legce yees
lees peeveles nes efke yeme keue nce lees ewefkekeue ceW ewleve ke=<Ce kes meeLe KesueWies,
KeeeWies, jeme jeeeWies~ Yeiele lees Deheveer YeeJevee hetjer kejves efueS ceve yenueeles
nQ, Deehe yees lees Ske pevce veneR, Deveske pevce efYevve-efYevve he mes ke=<Ce keer
Deelcee kes meeLe peerJeve kes meeLeer yeve nerjes hee& yepeeeWies, yeme eeo jnlee nw vee
efke Deepe en nQ keue en yevevee nw~ Ssmes KegMeer ceW ner G[ jns nQ Deewj meJe&
DeelceeDeeW eefle cevmee mesJee kej meJe& kees cegefkele kee Jemee& efouee jns nQ~ Ssmes
kenles yeeheoeoe yeesues, nj Ske yeee pees Yeer nw, pewmee Yeer nw uesefkeve cesje yeee
ceneve nw~ nj yees kees eeoheej osvee~ Ssmes yengle mvesn mJehe mes meJe& kees eeo
osles en Yeer efceueve cepe& nes ieee Deewj ceQ Deheves meekeej Jeleve hengbe ieF&~
122
7-9-02
JeeegceC[ue kees neveer yeveevee

efveefcee DeelceeDeeW keer efpeccesJeejer
(mecee|hele YeeF&eeW keer Yeer ceW)
Deepe efJeMes<e Deheves Deeue Fefv[ee kes mecee|hele YeeF&eeW keer Deewj Keeme
nceejer ceer"er oeoer peer keer eeo uesles ngS Dece=leJesues kes mecee Jeleve ceW hengbeer lees
Deepe keee osKee efke yeeheoeoe Deepe yengle efye]peer nQ, cegPes osKeves keer Yeer Hegme&le
veneR Leer uesefkeve ceQ otj mes ner veeje heeje DevegYeJe kej jner Leer efke yeeheoeoe mes
yengle Hee@JejHegue JeeeyesMeve eejeW Deesj Hewue jns nQ pees eejeW Deesj kes yeeeCe
DeelceeDeeW kees os jns nQ~ pewmes mete& eje keYeer keYeer 7 jbieeW keer ueeF efoKeeF&
osleer nw, Ssmes meJe& MeefkeleeeW kes met#ce JeeeyesMeve keer Meefkele meejs osMe efJeosMe kes
yeeeCeeW kees efceue jner nw~ Ssmes JeeegceC[ue kes yeere [eejske ceQ yengle Deevebocee
ceieve efmLeefle kee DevegYeJe kejles Deeies hengbe ieF&~ yeesuees, Deehe Yeer ceveesyeue
eje en Deueewefkeke DevegYeJe kej jns nes vee~ keg mecee kes yeeo yeeyee keer
ef cesjs Thej he[er lees cegmkejeles ngS meceeeej hete Deewj yeesues yeeer, Deepe
osKee Dece=leJesues ceele efhelee kewmes meJe& yeeeW keer neveer heeuevee kejles nQ~ Gme
heeuevee kee DevegYeJe Yeer vecyejJeej keweEeie heeJej Jeeues yees kewe kej G[les
jnles nQ~ yeeheoeoe lees meJe& yeeeW keer heeuevee kejles nQ uesefkeve YeeieJeeve yees
Dehevee Yeeie ues uesles nQ~ (yeesuees Deehe meye lees DevegYeJe kejves Jeeues nQ vee?)
yeeo ceW yeeyee kees meceeeej megveeee efke Deepekeue mecee|hele YeeF&eeW keer
Yeer eue jner nw~ nceejer oeoer kees lees yengle heej Dee jne nw, Gcebie mes efjesMe
kej jner nQ~ otmejer oeefoeeb, oerefoeeb Yeer yengle heeuevee os jner nQ~ yeeyee yeesues oeoer
kees lees nj yeeeCe Deelcee kees osKe yengle Gcebie Deelee nw efke yeme meYeer DeYeer
DeYeer mechevve yeve peeeW~ ener ye[eW keer MegYe YeeJevee kee Heue GvneW kees ceoo
123
efceue peeleer nw~ Ssmes kenles yeeyee ves oeoer peer kees yengle-yengle heej keer ef ceW
mecee efueee~ yeeo ceW yeeyee yeesues, Fme eghe kes Yeeie kees osKe yeeyee KegMe nes jns
nQ efke Deepekeue keer ogefveee kes mebie Deewj JeeegceC[ue mes efkeveeje kej hejceelce
mesJee ceW Dee iees nQ~ Deiej efoue mes hejceelce mesJee mLeeve kes cenJe kees peeveles
nQ lees mesJee kee Heue Deewj yeue Skemê efceuelee nw, pees yeeeW kes efueS Ske
F&ejere efieHe leerJe heg<eeLe& keer menpe efueHe yeve peeleer nw~ hejvleg nj eghe ceW
vecyejJeej lees nesles ner nQ~ yeeheoeoe lees nj yees keer en efJeMes<elee osKe jns Les
efke nj cesje yeee 1- mebkeuhe 2- yeesue 3- JeeleeJejCe Deewj 4- hegjeves mebmkeej
Fve meye yeeleeW ceW keneB leke meHeue peerJeve yevee jns nQ keeeWefke en Ske Ske
yeee Deheves mLeeve ceW mecee|hele peerJeve kes Ske mewchegue, Sipewchegue nw~ FmeefueS
Fve DeelceeDeeW keer Yeer ye[er efpeccesJeejer nw keeeWefke mewchegue kees osKekej ner Deve
meewoe kejles nQ, efnccele jKeles nQ~ pewmes efveefcee ereme& keer efpeccesJeejer nw Ssmes ner
mejsv[j efveefcee DeelceeDeeW keer Yeer efpeccesJeejer nw - JeeegceC[ue kees neveer
yeveeves keer~ nce mejsv[j nQ en kenueevee, keesF& keeceve yeele veneR nw~ Skemê
eeefhle Yeer nw lees efpeccesJeejer Yeer nw~
yeeheoeoe peeveles nQ Fme eghe ceW Yeer keesF& yees lees efveee, %eeve eesie kes
DeeOeej hej, neveer eeefhle kes DeeOeej hej eue jns nQ, keesF& keesF& peeoe ogefveee
keer efKe-efKe mes yeeves Deewj Dee mebie meeLe efceueves kes DeeOeej mes eue jns
nQ uesefkeve Deheves heefjJele&ve hej kece DesvMeve nw~ keesF& efmeHe& mesJee kes yeue mes,
mesJee mes heej menpe Deewj mesHe mecePe eue jns nQ~ efYevve-efYevve ue#e Jeeues
yees nQ~ uesefkeve yeeheoeoe ener eenles nQ efke cesje nj yeee pees [êcee ceW
ieesu[ve eebme es Yeeie yeveeves kee efceuee nw lees hetje-hetje Yeeie ues YeeieJeeve
yeves~ yeeheoeoe lees nj yees kes cemleke ceW Tbes ue#e, ue#eCe kee ecekelee
ngDee efmeleeje osKe ne|<ele nesles nQ efke Jeen cesje nj yeee Jeen! yeeeW kees kenvee
efpelevee eenes Yeeie keer Kegueer Keeve nw, Ketye Yeeie yeveeDees, G[es Deewj G[eDees
ener es Yeeie kee Jejoeve yeeheoeoe keer lejHe mes nj yees kes efueS meewieele
124
nw~ mecYeeueves keer efnccele Deehekeer, ceoo HeodceiegCee yeehe keer~ Ssmes kenles
yeeheoeoe ves oeefoeeb, oerefoeeb Deewj meeLe ceW pees Yeer mesJee kes efveefcee ereme& yeveer
nQ GvneW kees Yeer yengle-yengle eeoheej efoee Deewj ceQ meekeej Jeleve ceW Dee ieF&~
23-9-02
mebie"ve kees MeefkeleMeeueer yeveeves kes efueS

yeehe kes ueJe ceW ueerve jn mecceeve oes-mecceeve uees
(ye[s YeeF&eeW keer eesie Yeer ceW)
Deepe yeeheoeoe kes heeme ieF& lees keee osKee, yeeheoeoe ye[s mvesn mJehe mes
ieer hej yew"s nQ Deewj yeeheoeoe kes meeceves efYevve-efYevve ekeej kes megvoj Hetue Les,
yeeheoeoe ye[s heej mes Gve HetueeW kee iegueomlee yevee jns Les Deewj iegueomlee
yeveeles nj Hetue kees osKe-osKe yengle cegmkeje jns Les~ ceQ peye vepeoerke hengbeer lees
yeeheoeoe ves ceOegj efceueve ceveeles nceW Yeer ieer hej meeLe ceW efye"e efoee Deewj
yeesues, yeeer Deepe yeeieJeeve Deheves HetueeW kee iegueomlee yevee jns nQ~ osKees Ske
Ske Hetue kee jbie, he Deewj neveer KegMeyet efkeleveer efYevve-efYevve Deewj megvoj
nw~ osKees yeeer, peye Ske Ske Hetue neslee nw lees Gmekeer Jewueg Deueie nesleer nw
uesefkeve peye meye Hetue efceuekej mebieef"le he ceW iegueomlee yeve peelee nw lees
Gvekeer Jewueg Deewj Deeke<e&Ce Deewj ye{ peeleer nw~ lees yeeheoeoe Deepe Fme eghe kes
yeeeW kee mebie"ve osKe KegMe nes jns nQ efke yees Gcebie-Glmeen mes mJe heg<eeLe&
kees leerJe yeveeves kes efueS neveer Yeer ceW hengbe iees nQ~ Fme heeC[JeeW kes eghe keer
efJeMes<elee yeeheoeoe osKe jns nQ efke Fme mebie"ve ceW nj yeee ee lees meekeej
mJehe keer heeuevee Jeeues nQ Jee DeJekele mJehe kes Deeefo heeuevee Jeeues yees
nQ Deewj nj Ske Deheves-Deheves mesJee mLeeve kes efveefcee efpeccesJeej yees nQ~ lees
meoe ueewefkeke yeehe Yeer ye[s yeeeW kees osKe KegMe nesles nQ efke en cesjs nj keee&,
nj kece& ceW meeLeer meneesieer nQ~ Jewmes yeeheoeoe Yeer Fme eghe kees osKe KegMe nQ efke
Jeen cesjs meneesieer meeLeer meceeve yeveves Jeeues yees Jeen! yeeheoeoe peeveles nQ efke
125
en efveefcee yees meoe yeehe meceeve efvece&ue, efvecee&Ce mJehe mes yeeheoeoe kes nj
kece& kees Heeuees kejves Jeeues meJe& kes Deeies Ske Skepewchegue nQ~ yeesuees, yees
mJeeb kees Ssmes neveer mJeceeveOeejer, mJeeefYeceeveer, mewchegue mecePeles nes? meoe
ener mce=efle jnleer nw efke nce efmeHe& mesJee mLeeve hej veneR uesefkeve Fme [êcee keer
yesno mspe kee cegKe Skej yeve meoe efJee mspe hej nj kece& kej jns nQ, meejs
efJee keer DeelceeDeeW keer ve]pej nceejs Thej nw? lees Fme mce=efle mes meoe menpe
mJele: ner mechevve yeehe meceeve yeve peeeWies~ meoe en cev$e eeo jnsiee efke ``pees
kece& nce kejWies nceW osKe Deewj Yeer Heeuees kejWies~'' yeeheoeoe kees Fve efJeMes<e
yeeeW kees osKe meekeej he eje ueem Geejs ngS Jejoeveer ceneJeekee eeo
Dee jns nQ efke yees meoe efvejekeejer, efvejnbkeejer, efvee|Jekeejer jnvee nw~ FvneR leerve
MeyoeW ceW 4 ner meyepeske meceeF& ngF& nQ~ yeme FvneR leerve MeyoeW kees eeo jKees lees
ef$ekeeueoMeea yeve, meoe efJeIve-efJeveeMeke yeve DeewjeW kees Yeer yeveeles jnWies~
mecee keer meceerhelee Deewj mechetCe&lee kes yewuesvme kees meoe eske kejles
Meefkele, mvesn, mebie"ve kees MeefkeleMeeueer yeveeles euees~ meoe nj mebkeuhe, yeesue
Deewj kece& ceW ogDeeeW osles, ogDeeeW uesles jnes~ yeeheoeoe kees Fme eghe ceW yengleyengle meHeuelee keer DeeMeeeW nQ~ Deye Gve DeeMeeDeeW kes oerheke kees leerJe kejes~
meoe yeehe kes ueJe ceW ueerve jn mecceeve oes, mecceeve uees keeeWefke mecceeve osvee ner
mecceeve uesvee nw~ ener mebie"ve keer Meefkele yeehe kees ele#e kejves keer menpe
efJeefOe nw~ Ssmes kenles ner yeeheoeoe nj yees kees Deheves veeveeW ceW Fcepe& kej yengle
Meefkele mvesn Yejer ef os jns Les~ efHej yeeyee yeesues yeeer, Fme eghe kes efueS keee
meewieele ues peeeWieer! yeme yeeyee kee kenvee Lee Deewj meskeC[ ceW keee osKee, yengle
ner megvoj meHeso-meHeso ueeF mes ecekeles ngS nbme kes he ceW Deemeve Les, yeeyee
yeesues yeeer meoe Fme nbme Deemeve hej efmLele jn mesJee kee nj keee& Deewj mJe
efmLeefle ceW G[leer keuee kee DevegYeJe kejles jnvee~ Fmeer Deemeve mes ner efJee
eEmenemeve kes DeefOekeejer yevevee nw~ ener lees Deehekee pevce efme DeefOekeej nw~
Ssmes ceOegj yeesue, ceOegj efceueve ceveeles nce Deheves meekeej Jeleve hengbe ieF&~
126
Deesced Meeefvle~
13-10-02
cevmee mesJee eje

efJee keer DeelceeDeeW kees
megKe-Meeefvle keer Debeueer oes
Deepe efJeMes<e Deheveer heejer oeoer peevekeer keer eeo Deewj meJe& [yeue
efJeosMeer yeeeW keer eeoheej Deewj meceeeej uesles ngS Jeleve ceW hengbeer~ otj mes
ef eje hejceelce heej DevegYeJe kejles meccegKe hengbe ieF&~ yeeheoeoe efceueve
ceveeles yeesues, yeeer keee meceeeej ueeF& nes? Deepe cesjs [yeue efJeosMeer yeeeW
kee meceeeej ueeF& nes? yeeheoeoe lees nj yees keer efJeMes<elee keer ceeuee peheles
jnles nQ, ieerle ieeles jnles nQ - ``Jeen cesjs [yeue efJeosMeer yees Jeen!'' Ssmes kenles
ner keg mecee kes efueS pewmes yeeheoeoe kes meeceves meJe& [yeue efJeosMeer yees efoue
keer er.Jeer. ceW Fcepe& Les Deewj yeeheoeoe yeeeW kes esce ceW meceees ngS Les~ yeesuees,
Deehe meye Yeer hejceelce heej keer uenjeW ceW mecee iees nes vee~ keg mecee yeeo
yeeyee kees eejeW Deesj kee meceeeej megveeee, oeoer peevekeer kes Gcebie megveees~
yeeyee yeesues, Deepekeue peveke yeeer kees yengle ye[s efnccele kes hebKe ueies ngS nQ~
Ske lejHe jnceefoue, otmejs lejHe ceemj oelee Fve hebKeeW mes G[leer jnleer nw
Deewj meeLe-meeLe meeefLeeeW kees Yeer es[leer veneR, GvneW kees Yeer G[eleer jnleer~
uesefkeve yeeheoeoe peeveles nQ efke meeLeer meeLe osves ceW Yeer kece veneR nQ~ efnccele mes
meeLe efveYeeves Jeeues nQ, nj yeee mee|JemeSyegue, yeeheoeoe kes efouehemevo jlve nw
Deewj mesJee keer efjpeu ceW meHeuelee keer efjpeu Yeer Deer nw~ yeeheoeoe lees nj
yees keer mesJee osKe efoue kes mvesn keer cegyeejke osles nQ~
Gmekes yeeo yeeheoeoe yeesues, yeeer Deye mecee keer meceerhelee eceeCe Heem
heg<eeLe&, Heem mesJee kee mecee nw~ FmeefueS yeeheoeoe ves Heem ieefle keer mesJee
eueles efHejles mecee efvekeeue cevmee mesJee eje efJee keer DeelceeDeeW kees megKe-
127
Meeefvle keer Debeueer osves keer efJeefOe kee menpe meeOeve yeleeee nw~ FmeceW mJe
heg<eeLe& keer meHeuelee Deewj mesJee oesveeW meceeee ngDee nw Deewj Fmemes ceve keer meJe&
mecemeeeW Yeer meceehle nes peeleer nQ~ FmeceW meJe& yeeeW kees jsme kej Deeies ye{vee
nw keeeWefke menpe Yeer nw Deewj meHeuelee Yeer nw~ Deveske yeeleeW mes mesHeer kee meeOeve
Yeer nw~ cevmee efye]peer jnves mes Jeeee, kece&Cee, mecyevOe, mecheke& hej menpe ner
eYeeJe he[ peelee nw~
Gmekes yeeo yeeyee ves ueC[ve kes [eeceC[ neGme kees eeo efkeee Deewj
yeesues, meye yees ye[s Gcebie-Glmeen mes Dehevee meneesie os Deeies ye{e jns nQ~
[êcee ceW Deeefo mes en YeeJeer yeveer ngF& nw~ Deye leke eens Heejsve ceW, eens Yeejle
ceW pees Yeer mesJee kes mLeeve yeves nQ Jen meJe& keer MegYe YeeJevee, mesJee keer YeeJevee mes
mechevve nesles jns nQ Deewj nesves ner nQ keeeWefke efveefcee yeves ngS yees meoe meHeue
kejves ceW nesefMeeej nQ, FmeefueS meHeuelee nw ner~ Gmekes yeeo yeeyee ves efJeMes<e
et.kes. Deewj etjeshe Jeeues yeeeW kees eeo efkeee Deewj kene yees je]peegkele,
mvesnegkele, meneesie egkele nQ~ Deewj yengle-yengle nj Ske kees eeo oer~ efJeMes<e
ueC[ve kes mesJee keer ceereEie JeeueeW kees heej efoee~
Gmekes yeeo yeeyee ves ceesefnveer yenve (vegeeke&) kees yengle heej Yejer ef mes
eeoheej oer Deewj kene yeeer ves Deheveer efnccele Deewj {lee mes, eeo kes yeue mes
yengle menpe meHeuelee hetJe&ke Mejerj kee efnmeeye mechevve efkeee Deewj meJe& yeeeW
keer MegYe YeeJevee, MegYe keeceveeDeeW kee meneesie Yeer Dee eehle ngDee~ meeLe ceW
ceesnveer yenve kes mee|Jeme meeefLeeeW kees Yeer yeeyee ves mesJee keer cegyeejke oer~ Deewj
yeeo ceW meJe& [yeue efJeosMeer yeeeW kees Yeer yengle-yengle eeo oer, mee lees efoueejece
yeehe ves eeo ceW meJe& kees Deheves efoue ceW mecee efueee Deewj yeesues, ceer"s yees
mecee eceeCe mJeeb kees meoe leerJeieefle mes Deeies ye{eles euees, meJe& kees Debeueer
osles jnes~ Deesced Meeefvle~
128
7-1-03
eesOe kes Deefive he kees mecee|hele kej

Meerleue osJelee yevees
Deepe peye ceQ Jeleve ceW hengBeer lees keee osKee efke yeeheoeoe yengle ceer"er ef
eje eejeW Deesj kes yeeeW kees mvesn Deewj Hegue Heesme& Yejer Meefkele osves ceW yengle
efye]peer nw~ ceQ otj mes ner meceerhe kee mvesn Deewj Meefkele uesles ngS meeceves hengBe ieF&~
yeeheoeoe yeesues, DeeDees cesjs [yeue ueeF mJehe MeefkeleMeeueer ueeF neGme
yees DeeDees, uesefkeve Deepe pewmes ceQ yeeyee keer yeeneW ceW meceeF& lees meskeC[ ceW
Ssmes DevegYeJe ngDee pewmes efyeukegue ceQ efvejekeejer efyevot yeve ueeF kes meeiej ceW
mecee ieF& ntB~ keg mecee lees cegPes Deheveer mce=efle veneR jner~ keg mecee yeeo yeeyee
ves nceejs cemleke hej neLe Hesjles ngS kene DeeDees yeeer, DeeDees yeeer, lees
Oeerjs-Oeerjs cegPes mce=efle DeeF& Deewj Deheves kees yeeheoeoe kes meeceves osKe ne|<ele nes
jner Leer~ yeeheoeoe yengle mvesn keer ef osles yeesues, yeeer Deepe keee meceeeej
ueeF& nes? ceQves yeesuee yeeyee Deepe lees efJeMes<e ceOegyeve keer heebe YegpeeDeeW keer
(heeb[Je YeJeve, %eeve mejesJej, ne@efmheue, MeeefvleJeve, veeres-Thej kes Deeyet
efveJeemeer) Deewj [yeue Heejsveme& keer eeo ueeF& ntB, meeLe ceW oeoer peer keer yengleyengle efoue keer eeo Deewj meceeeej ueeF& ntB~ Fme mecee oeoer peer kees efMeJejeef$e
OetceOeece mes ceveeves kee yengle Gcebie nw, yeme ener eenleer efke nj keesves mes
efMeJeyeeyee keer peevleer kee DeeJeepe ietBpes Deewj yeeheoeoe keer ele#elee kes
efveefcee yeveW, lees yeeheoeoe cegmkejees Deewj yeesues, yeeheoeoe ves osKee efke efveefcee
yeveer oeoer peer kes mebkeuhe kees eejeW Deesj Gcebie mes mJeerkeej kejles nQ~ ener nw
yeehe kes mebkeuhe kees efjiee[& osvee keeeWefke oeefoeeW kees meekeej he ceW efveefcee
yeeheoeoe ves ner yeveeee nw~ yeeyee kees KegMeer nw efke meye yeeeW kees yeeheoeoe mes
efkelevee heej nw pees meye eenles nQ yeeheoeoe kees ele#e kejW~ meye lejHe eeseece
129
Deer ueieve mes yevee jns nQ~ yees peeveles nQ efke en efMeJejeef$e kee jnme efme
nesvee DeLee&led yeehe keer ele#elee kee DeeJeepe Hewuevee~ FmeefueS yeeheoeoe Yeer
FveS[Jeevme meye yeeeW kees efoue keer ogDeeDeeW mes cegyeejke os jns nQ Deewj pees
mLeeve DeLeke yeve cevmee, Jeeee keer [yeue mesJee eje mevosMe osves ceW vecyej Jeve
DeeeWies GvnW efveefcee eeo meewieele Yeer oWies~ efJeosMe ceW Yeer peveke yeeer meJe&
lejHe Dee Gcebie efouee jner nw~ meyekes efoue ceW Gcebie Glmeen kee DeeJeepe
yeehe kes heeme hengBelee ner nw~ efmeHe& yeeheoeoe ener eenles nQ efke mecee Devegmeej
efmeHe& eeseece yeveeee, Yee<eCe efkeee, eoMe&veer, mesefceveej efkeee en lees kejles
Deees nes uesefkeve Deye mecee eceeCe Jeeee kes meeLe mJeeb Yeer yeehe meceeve yeve
efoue keer ueieve mes efoue leke mevosMe hengBeeeW~ ceemj oelee yeve neveer
DevegYetefleeeW keer Debeueer os, emeeo os, heemeer DeelceeDeeW keer Ske yetBo keer heeme
efceeeW~ Gmekes yeeo yeeheoeoe keg mecee kes efueS pewmes meeceves nesles efyeukegue
ner mJeer meeFuesvme ceW mecee iees Deewj eejeW Deesj mJeer meeFuesvme kee JeeeyesMeve
Hewuee jns nQ~
Gmekes yeeo yeeyee yeesues Deewj keee meceeeej ueeF& nes? ceQ yeesueer yeeyee meye
osMe efJeosMe kes yeeeW ves Deheveer heefJe$elee keer efj]peu Deehe kees mvesn mes oer nw~
yeeheoeoe cegmkejeles yeesues yeeeW ves efnccele mes efueKee lees nw uesefkeve Deye Fmeer
efjpeu kees mechevvelee leke ueevee ]pejer nw~ yeeheoeoe kees Fme efMeJejeef$e kes
eefle Ske Deewj Yeer efoue kee MegYe mebkeuhe nw efke pewmes yeeeW ves heefJe$elee eefle
mebkeuhe efkeee nw Ssmes ner efMeJejeef$e hej efJeMes<e meyemes henues pees heefJe$elee kee
otmeje ceneve efJeIve eesOe Deheveer Deewj otmejs keer DeJemLee kees yengle nueeue ceW
ueelee nw~ lees yeehe yeeeW kees Fme efMeJejeef$e hej efJeMes<e Fme Deefive he kees
mecee|hele kej Meerleue osJelee yeveevee eenles nQ~ pewmes Yeefkele ceW otOe kes meeLe Deke
kes ke[Jes Hetue e{eles nQ lees yeeheoeoe eenles nQ efke en eesOe Yeer ke[Jee ceve,
ke[Jee yeesue nw Deewj Fmekee yeerpe Denbkeej Yeer efhee ngDee neslee nw~ Denbkeej
efmeHe& osn-Denbkeej veneR uesefkeve %eeveer yeeeW kees Denbkeej jesye kes he ceW Guer
130
DeLee@efjer kes he ceW Deelee nw eens keesF& efJeMes<elee keer DeLee@efjer, eens efkemeer
keee& kejves keer efJeMes<elee keer DeLee@efjer, eens yegef kes efJeMes<elee keer DeLee@efjer,
efveCe&e kes efJeMes<elee keer DeLee@efjer, Fveepe& kes efJeMes<elee keer DeLee@efjer en
met#ce Denbkeej Yeer jesye Je eesOe kes he ceW ele#e neslee nw~ lees yeeheoeoe keer
en MegYe DeeMe nw efke Fve meyekees eYeg emeeo peeve Fme ke[Jes Deke kes HetueeW
kees efMeJejeef$e hej mJe heefjJele&ve eefle yeeheoeoe kees efoue kes { mebkeuhe meefnle
mecee|hele kejW~ lees eesOe pJeeuee keer meceeefhle mes eesie pJeeuee he menpe ner yeve
peeesiee Deewj ele#elee kee he meeceves Dee peeesiee~
Gmekes yeeo yeeheoeoe ves Deheveer oeoer peer kees ieesoer ceW ues cemleke hej, heer"
hej neLe Hesjles yengle heej mes Deheves ceW mecee efueee~ oeoer peer Yeer Gmeer heej ceW
mecee ieF&~ Gmekes yeeo yeeheoeoe eejeW Deesj kes yeeeW kees Deheves efoue keer
ogDeeeW osles yeesues, nj yeee jepee yeee yeve meHeue nes, meHeue nes, meHeue
nes~ yeme Ssmee ueie jne Lee pewmes yeeheoeoe nce yeeeW kees yengle peuoer-peuoer
mechetCe& heefJe$elee kes Jejoeve mes ceeueeceeue kej jns nQ~ Ssmes eejeW Deesj yengle
ceer"er ef osles ngS nceW Yeer meekeej Jeleve ceW Yespe efoee~
8-1-03
De Deewj F yeveves kes efueS De MeefkeleeeB

OeejCe kejes
Deepe efJeMes<e oeoer peevekeer keer eeoheej uesles yeeyee kes heeme hengbeer Deewj
oeoer kes efoue kee mebkeuhe yeeyee kees megveeee~ yeeyee yengle efpeiejer efoue mes
cegmkejeee Deewj yeesues, yeeer kees yeehe kes nj Ske Decetue yeesue mes yengle heej
Deewj efjiee[& nw FmeefueS yeeer DeewjeW kees Yeer nj yeesue, Jeeve kee cenJe Deewj
heej efmeKeeleer nw~ yeeheoeoe ves pees yesno keer mesJee DeLe& efveefcee yeveeee nw, lees
jnceefoue mes nj keesves keer DeelceeDeeW kees keg eYeg emeeo efceue peeS, keesF&
Jebefele ve jn peeS, en { mebkeuhe mJele: ner meHeuelee efoueelee jnlee nw~
131
yeeer kees efJeMes<e De MeefkeleeeW kees mecee hej keee& ceW ueieeves keer efJeefOe
Deer Deeleer nw, FmeefueS De Meefkele eje De Deewj F yeveves kes DeefOekeejer
nw~ yeeheoeoe kes efoue leKle kes DeefOekeejer mees YeefJe<e jepe DeefOekeejer Deelcee
nw keeeWefke Deye eeo kee Deemeve oesveeW eEmenemeve kes DeefOekeejer mJele: yeveeles nQ~
heg<eeLe& Yeer menpe mJele: leerJe eue jne nw FmeefueS menpe meHeuelee eehle nw~
cegKe Deewj ceve keer oesveeW mesJee kee Heue Yeer eehle nes jne nw~ Gcebie-Glmeen kes
hebKe mes mJeeb kes meeLe DeewjeW kees Yeer G[eves kee mebkeuhe Dee nw~ Skecele,
Skejme, Skeeelee keer lejHe DeYeeme Dee nw~ eercele keer efnccele Deewj
efjiee[& ceW mJeeb jn DeewjeW kees Yeer eercele hej eueves keer efJeefOe meeer efoue,
meeHe efoue kee cenecev$e Dee DevegYeJe kejeleer nw~ FmeefueS yeeheoeoe kenles
cemlekeceCeer nw, efoue kes nej kee meee [eeceC[ nw~
Ssmes efYevve-efYevve ceOegj yeesue GeejCe kejles ngS Deheves mvesn keer ieesoer ceW
mecee efoee Deewj yengle-yengle heej efkeee, ogueej efoee~ nce lees mee#eer nes osKe
osKe KegMe nes jner Leer~
4-2-03
Deye leerJe eesie meeOevee kees ye{eDees,

meeOevee ner meeOeveeW mes Jewjeie efoueeesieer
Deepe Deheveer efmekeerueOeer oesveeW oeefoeeW kee mevosMe ueskej yeeyee kes heeme
hengbeer lees otj mes keee osKee efke nceejs henues ner oesveeW oeefoeeb yeeyee kes heeme
hengbeer ngF& nQ~ pewmes meekeej ceW yeeheoeoe kecejs ceW ieer hej yew" efceueles Les Ssmes ner
Deepe Jeleve ceW oesveeW oeefoeeW mes Deefle mvesn he ceW efceue jns Les, ceer"er ceer"er yeeleW
kej jns Les Deewj keg Heue Deeefo efKeuee Kee Yeer jns Les~ ceQ Oeerjs-Oeerjs Deeies ye{les
en mvesn Yeje efceueve osKeles Deeies ye{leer hengbe ieF& lees oesveeW oeefoeeb yeesueer,
yeeyee nce Deheveer ef$ecete|le cetle& kees eeo ner kej jner Leer, Gmekeer ner keceer Leer -
132
DeeDees iegupeej yenve DeeDees, Des mecee hej Deehe Yeer hengbe ieF&~ Deewj ceQ Yeer
oesveeW oeefoeeW kes meeLe yew" efceueve ceewpe ceveeves ueieer~ keg mecee yeeo yeeyee
yeesues, Deehe ef$ecete|le yeeeW kees osKe yeeheoeoe yengle efoue keer ogDeeeW osles nQ Deewj
Jeen cesjs efoue KegMe yees Jeen! kes ieerle ieeles nQ efke Deeheme ceW efJeeej efceueeles,
neB peer kee hee" hekekee kej Ske oes kes mebkeuhe mebmkeej kees efceueeles efjiee[&
osles, yesno keer mesJee kees ye{e jns nQ~ yeme meoe mesJee kes meeLeer yeve, mebie"ve kes
efueS Sipewchegue yeve Deeies ye{les jnes, G[les jnes, ener efJeefOe nw yeeeCe heefjJeej
kes mebie"ve kees efveefcee yeve Deeies ye{eves keer~ yeeheoeoe osKe-osKe ne|<ele nesles nQ~
Gmekes yeeo yeeyee yeesues, yeeer keee meceeeej ueeF& nes? ceQ yeesueer yeeyee meceeeej
lees oesveeW oeefoeeW ves megveeee ner nesiee~ lees ye[er oeoer yeesueer veneR-veneR nce lees
efceueve ceveeves ceW cemle Leer, en lees Deehekeer [deger Deehe yepeeDees~ ceQves megveeee
yeeyee oeoer peer Deehekes mebkeuhe kees ceevekej oes efove eseEkeie kejeves ieF& Deewj
yengle heej mes DeLeke yevekej kejeF&~ Deehekees LeQkeme os jner Leer~ yeeheoeoe oesveeW
mes ceOegj veeve efceueve ceveeles yeesues, osKees yeefeeeb Deepekeue kes neueerJeg[ kes
Skeme& kes efueS nj mecee eseEkeie kes efueS [ekej neef]pej nesles nQ~ Deehe lees
nesueer nwheerJeg[ keer nerjes Skeme& nes lees Deehekeer eseEkeie Yeer mecee eefle mecee
nesveer ner eeefnS keeeWefke Deehemes lees meJe& yeeeCeeW kee heej nw Deewj meekeej he
ceW yeeeCe mebmeej kes efueS Deehekes MejerjeW kee Yeer efkelevee cenJe nw, en meye
peeveles nQ~ meyekee mebkeuhe hetje efkeee, Dee efkeee~ Ssmes kenles oeoer peer kees
lees yeeyee ves Deheves ceW mecee efueee Deewj hete Deewj keee meceeeej nw?
ceQ yeesueer oeoer peevekeer ken jner Leer efke Deepekeue efJeosMe ceW eejeW Deesj
eg kee yengle [j nw Deewj keneB keneB yeeeCe Yeer nueeue ceW Dee peeles nQ~ yeeyee
yeesues yeeer, en Yee lees DeYeer wcesjer nw uesefkeve en Yee ner meyekees Jewjeie
Je=efe ceW ueeesiee efke en meye meeOeve meeLeer keesF& keece kes veneR nQ~ keesF& meneje
eeefnS~ ceve kes svMeve kes efueS keg Deewj eeefnS, Deewj DeeOeeeflcekelee keer
lejHe Oeeve peeesiee~ Deehe meye yees pees Deye peesjMeesj mes eejeW Deesj mevosMe
133
osves keer mesJee kej jns nes, en mevosMe eeo Deeesiee efke keee Lee, keee kene Lee~
FmeefueS mevosMe osvee Deewj mJe eefle eeo keer Meefkele pJeeuee he IeCs ye{e jns
nes, mecee Devegmeej en mesJee Deewj eesie Meefkele kee eYeeJe he[vee ner nw~
Deehekeer meeOevee, meeOeveeW mes Jewjeie efoueeesieer Deewj meyekee DesvMeve Ske keer
lejHe peeesiee~ FmeefueS yees Deye meJe& lejHe Jewjeie Je=efe Glhevve kejeves kes
efueS en F&Meejs efceues nQ~ Deye Deewj leerJe eesie meeOevee kees ye{eDees~ Deheves
eefle efJeIve-efJeveeMeke yeveves kes efueS Yeer Deye efmeHe& JeeCeer eje Jee Yeeie-oew[
keer mesJee eje meHeuelee veneR uesefkeve eesie Meefkele meeLe mesJee eeefnS~ eesie
Meefkele Deewj JeeCeer keer Meefkele oesveeW meeLe ceW Fcepe& eeefnS keeeWefke efmeHe& JeeCeer
keer Meefkele Dee nw, Dee nw eneB leke ueeleer nw uesefkeve eesie Meefkele, JeeCeer
keer Meefkele kee yewuesvme Dee yeveves keer esjCee osieer~ yeeheoeoe meceeeej megveles
efke efmeHe& JeeCeer keer mesJee kejves ceW Deeheme ceW ee Deheves ceW efJeIve Yeer Deeles nQ~
FmeefueS Fme Je<e& en { mebkeuhe kejes - mJeeb eefle Jee meJe& DeelceeDeeW kes
eefle cegPes efJeIve-efJeveeMeke yevevee ner nw, eens keesF& Deewj efJeIve he yeves, eke=efle
JeeegceC[ue efJeIve he yeves uesefkeve cegPes efJepeeer yevevee ner nw~ efJeIveeW kee keece
nw Deevee, cesje keece nw efJepeeer yevevee~ Ssmes kenles ner yeeheoeoe nce ef$ecete|le kees
yengle-yengle Hee@JejHegue ef osles eejeW Deesj Yeer yengle MeefkeleeeW keer mekeeMe osles
yeesues, meJe& efJeIve-efJeveeMeke yeeeW kees eeoheej osvee~ Ssmes kenles ner nceves
Deheves kees meekeej Jeleve ceW osKee~
4-2-03
ceemj oelee yeve

meJe& Ke]peeves meHeue kejes lees meHeuelee nw ner
Deepe efJeMes<e efJeosMe kee meceeeej ues Jeleve ceW hengbeer lees Deepe keee
osKee, yeeheoeoe meeceves Ke[s nQ Deewj yeeheoeoe kes veeveeW mes Yekeger mes efYevve-
134
efYevve MeefkeleeeW keer efkejCeW efvekeue efJee kes eejeW Deesj ueeF neGme meceeve
Hewue jner nQ~ ceQ Yeer yeehe meceeve MeefkeleMeeueer efmLeefle kee DevegYeJe kejles ngS
vepeoerke hengbe ieeer~ keg mecee lees Gmeer DevegYeJe ceW ueJeueerve Leer, Gmekes yeeo
yeeyee yeesues, yeeer keee osKe jner nes? yeeheoeoe kees Deheves Devpeeve Yeesues
yeeeW, kecepeesj yeeeW hej efkelevee heej nw efke keg ve keg Debeueer eje Yeer
yeeeW kee keueeCe nes peeS~ Deehe yeeeW kees Yeer yeeheoeoe ves yeehe meceeve efJee
keueeCe kejves keer efmLeefle keer meer oer nw keeeWefke Deehe yees Yeer yeehe kes meeLeer
efJee keueeCekeejer nes~ Deehekee lees mebieceegie kee DeekeeghesMeve ner efJee keueeCe
kejvee nw Deewj peeveleer nes mJe-keueeCe Gme mesJee ceW meceeee ngDee nw~ Gmekes
yeeo yeeyee yeesues yeeer, keee meceeeej ueeF& nes~ ceQ yeesueer yeeyee Deepe ceesefnveer
yenve, ieee$eer yenve, Gvekes meeLeer Deewj meeLe ceW peevekeer oeoer, peevleer yenve ves
yengle Deer KegMeKeyejer megveeF& nw Deewj mesJee keer meHeuelee mes yengle KegMe nQ efke
yeeheoeoe ves pees FMeeje efoee nw efke mvesner mecheke& Jeeueer DeelceeDeeW kees Deeies
ye{eves efueS eeseece jKe meceerhe ueeDees Deewj mesJee kes efveefcee yeveeDees, ceeFke
yeveeDees~ Fme ue#e mes GvneWves eejeW Deesj peneB Yeer keeue DeeHe eFce kee
eeseece efkeee nw Gve meye DeeF&.heer. kees efJeMes<e %eeve eesie keer heeuevee osves DeLe&
mhe efvecev$eCe efoee, efjpeu ceW 35 DeelceeeW DeeF& Deewj efvepeer %eeve Deelcee,
hejceelcee keer DevegYetefle hej ner keesme& kejeee, osKee ieee efke meyeves yengle Des
DevegYeJe efkees Deewj Kego ner mesJee keer Yeer DeeHej keer, huewve yeveees nQ~ meYeer
yengle KegMe Les efke Ssmes ner efveefcee ceeFke yeve peeeWies~ yeeheoeoe megvekej yengle
ceer"e cegmkejeles yeesues, yeeeW ves efnccele Deewj DeLeke yeve Fme eespeske kees
G"eee nw lees efnccele nguueeme kee Heue meoe Des les Dee neslee ner nw~
yeeheoeoe efveefcee yeeeW keer efJeMes<elee hej efoue keer ogDeeeW os jns nQ~ Yeue yeereyeere ceW keF& yeeleW Yeer DeeF& uesefkeve meHeuelee eehle kej ner ueer, Jeen yees Jeen!
ceesefnveer yeeer keer en efJeMes<elee nw efke efpeme keee& kes efveefcee yeveWieer Jen
meHeuelee hetJe&ke mechevve kejleer nw keeeWefke yeeheve mes ner meHeuelee kee Jejoeve
135
nw~ meeLe ceW ieee$eer yeeer Deewj meeefLeeeW kee Yeer yeehe mes efpeiejer heej nw FmeefueS
heej keer heeuevee kee Fve yeeeW kees meneesie ieghle efceuelee jnlee nw~ peevleer
yeeer kee Yeer meneesie yengle efoue mes Dee jne nw~ en lees meekeej yeee yeehe
keer pevce mes ner efmekeerueOeer nw Deewj mesJee kee Jejoeve nw~ yeeheoeoe meYeer mesJee
kes efveefcee yeeeW kees Ske Ske kees veece meefnle HeodceiegCee cegyeejke os jns nQ~
meeLe ceW efjêr neGme kes efveefcee yeves ngS yeeeW kees Yeer eeo os jns nQ efke nj
Ske eghe kees yengle mvesn mes efjesMe Deewj KegMe kej osles nQ~ veece efveefcee ceboe kee
ues jns nQ uesefkeve yeeheoeoe peeveles nQ nj yenve Deewj nj heeC[Je yengle Deer
mesJee keer efjpeu efvekeeue jns nQ~ yeeheoeoe yengle KegMe nQ~
yeeheoeoe Deye mecee Devegmeej ener eejeW Deesj kes yeeeW kees kenles nQ efke
yengle mecee mes pees mesJee keer nw Gve efyeKejer ngF& mesJee kees Deye eghe ceW ueekej,
mvesn mecheke& Jeeueer DeelceeDeeW kee Deeies mebie"ve Fkee kej meceerhe ceW ueeDees~
Yeue efkemeer Yeer Jeie& kes neW uesefkeve efveCe&e kej, veype kees heneeve mebie"ve kej
GvneW kees Deeies ye{eDees lees mesJee keer efjpeu mhe nes peeS Deewj mesJee kes
meneesieer yeve peeSb~ nj Ske yeee mesJee yengle kej jns nQ, uesefkeve Deye mesJee
kee ceeKeve efvekeeuees~ eghe leweej kejes Gvemes ner ceeFke Jee Jeeefjme efvekeeue
mekeWies~ yeeheoeoe ves lees Fme Je<e& kees meHeue kejes Deewj meHeuelee nw ner kee
Jejoeve efoee nw, lees Deehe yeeeW kes Ke]peeves 1- es mebkeuhe 2- mecee 3Meefkeleeeb 4- iegCe 5- %eeve efJeMes<e nw, FvneW kees ceemj oelee yeve meHeue kejes lees
meHeuelee kee DevegYeJe mJe eefle Jee mesJee ceW mJele: menpe nesiee~ Fmemes ner 1- mJeeb
kees efvee|JeIve yeveves kee DevegYeJe kejWies~ 2- ceve-yegef efye]peer jnves mes eser ceeser
yeeleeW mes cegkele neWies~ 3- otmejeW eefle osves mes hegCe kee Keelee pecee nesiee~
Jele&ceeve Deewj YeefJe<e oesveeW Heeeoe nw~ FmeefueS Fme mesJee mes Deheves kees ceemj
oelee yeehe meceeve Deelcee ele#e DevegYeJe kejWies Deewj Deheves kees ele#e kejves
mes ner yeehe kees ele#e kejves ceW menpe meHeue neWies~
Ssmes kenles yeeheoeoe ves eejeW Deesj kes [yeue efJeosMeer yeeeW kees yengle heej
136
mes, efoue kes ogueej mes eeo efkeee Deewj yeesues osKees cesjs yees [yeue mesJee kejles
ueewefkeke pee@ye Deewj neveer mesJee ceW efkeleveer efnccele nguueeme mes ceeeeJeer
JeeegceC[ue ceW Yeer veejs Deewj yeehe kes heejs yeve Deeies ye{ jns nQ~ yeeheoeoe jes]pe
Dece=leJesues meYeer [yeue efJeosMeer yeeeW kees Jejoeve osles nQ efke meoe efJepeeer YeJe,
mJejepe DeefOekeejer YeJe, YeefJe<e jepe DeefOekeejer YeJe~ meYeer yeeeW kees veece
Deewj efJeMes<elee meefnle yeeheoeoe kee yengle-yengle-yengle heej Deewj efoue kee
ogueej osvee~ Ssmes kenles nceW meekeej Jeleve ceW Yespe efoee~ Deesced Meeefvle~
6-3-03
yeehe kes meeLeer Deewj mee#eer yeve

nueeue kes Kesue osKe Deeue yevees
Deepe Deheveer heejer oeoer kee eeo-heej Deewj meceeeej uesles ngS yeeyee kes
heeme hengbeer~ yeeheoeoe lees otj mes yengle MeefkeleMeeueer mJehe mes efJee keer
DeelceeDeeW kees mekeeMe osves ceW efye]peer Les~ yeeheoeoe kee Hesme efyeukegue %eeve mete&
kes meceeve ecekelee ngS eejeW Deesj efkejCeW Hewuee jne Lee~ ceQ Yeer Fme neveer
mekeeMe kees uesles ngS vepeoerke hengbeer~
yeeheoeoe yeesues, DeeDees ceemj %eeve meeiej yeeer DeeDees~ Deehe Yeer
mekeeMe oes~ lees ceQ Yeer yeehe meceeve mekeeMe osves ceW Deheves kees jnceefoue efmLeefle
kee DevegYeJe kej jner Leer~ keg mecee yeeo yeeyee yeesues - Deepe keee meceeeej
ueeF& nes? ceQ yeesueer yeeyee, Deepekeue keer ogefveee kes nueeue kee Meesj megvekej
meYeer kes meeLe oeoer Yeer meeseleer nw efke Deeies keee kejvee nw~ yeeyee yeesues yeeer,
DeYeer pees mesJeeDeeW kes eeseecme yeves nQ GvneW kees eueves oes, FmeceW Ssmes peuoer
meeseves keer DeeJeMekelee veneR nw~ Deeies pees nesiee FMeeje efceue peeesiee~ en lees
yees peeveles nQ efke mecee keer nueeue lees keye lespe, keye Oeerceer nesleer jnsieer,
uesefkeve yeeeW kees Deheveer es eeo yeue mes, mesJee yeue mes mJeeb mechevve yeve
137
heefjJele&ve kes mecee kees meceerhe ueevee nw, efJee keer DeelceeDeeW eefle jnceefoue,
oeeuet, ke=heeuet, cemeeaHegue yevevee nw, leye lees Deye leke Deehekeer Deewj yeehe keer
ceefncee ceW ener hegkeej kej jns nQ ns osJe - ke=hee kejes, jnce kejes, oee kejes~
en nueeue Deehe yeeeW kees Deewj ner Deeue yeveeves kes efueS nes jner nw~ Deye
efove eefleefove Deeue Deewj nueeue kee Kesue ye{vee ner nw~ oesveeW lejHe keer
keMecekeMee kee Kesue ner lees heefjJele&ve ueeesiee~ Deehe yees Yeer heefjJele&ve ...
heefjJele&ve... kee ieerle ieeles nes vee~ en Jev[Hegue Kesue mee#eer Deewj yeehe kes
meeLeer yeve osKeles, kecee&leerle DeJemLee kes Deeies ye{les euees~ yeekeer meYeer pees Yeer
vepeejs, meceeeej nes jne nw, Deehekeer heefjhekeJelee kees Deeies ye{eves kes efueS ner
nes jne nw~ mJeeb kees, mecee kees osKe Deeies ye{les euees, ye{eles euees~ Ssmee
kenles yeeheoeoe pewmes meJe& yeeeCeeW kees efoue ceW Fcepe& kej ceer"er-ceer"er ef os
jns Les Deewj ceQ Yeer ef uesles meekeej Jeleve ceW hengbe ieF&~ Deesced Meeefvle
6-3-03
mebmkeej efceueve kee DeeOeej HesLe, efjmheske Deewj mejue vesej

Deepe Deheveer heejer oeoer peevekeer peer kee eeoheej Deewj meceeeej uesles
ngS yeeyee kes heeme hengbeer lees yeeheoeoe ves cesjs meeLe ner oeoer peevekeer Deewj meJe&
efveefcee yeveer ngF& Heejsve mesJee keer cegKe yenveeW kees Yeer Fcepe& efkeee Deewj kene
osKees [êcee Devegmeej cewpeeefjer efJeosMe mesJee ceW Yeer efveefcee Yeejle kes ner yees
mevosMe osves DeLe& iees nQ Deewj nj Ske Deheves Deheves mLeeve hej mesJee Deer kej
jns nQ~ GvneW kees Yeer Deeheme ceW efceueves, uesve-osve kejves kee mecee ceOegyeve ceW ner
efceuelee nw~ yeeheoeoe yeeeW kee uesve-osve kee Me osKe KegMe nesles nQ Deewj meoe
cegyeejke osles nQ~ Ssmes ner Deeheme ceW vepeoerke Deeles efceueles pegueles meye Ske oes
kes efyeeejeW Deewj efJeMes<e mebmkeejeW ceW Yeer Ske nes jns nQ Deewj nes ner peeeWies~
138
yeeheoeoe lees yeeeW kes mebmkeej efceueve keer cenejeme osKeves eenles nQ~ Gmekee
DeeOeej nw Ske oes ceW HesLe, efjmheske Deewj mejue vesej~ yeeheoeoe osKeles nQ efke
efoveeefleefove Ske oes kes vepeoerke Dee ner jns nQ~ mecee Devegmeej nesvee ner nw~
Ssmes kenles yeeheoeoe ves meYeer efJeMes<e efveefcee mesJee DeLe& yenveeW kees Ske Ske kees
Deheveer yeebneW kes Petues ceW yengle mvesn mes Pegueeles ef oer~ yeeo ceW oesveeW oeefoeeW kees
Yeer oesveeW yeebneW ceW meceeS Ketye Pegueeee Deewj Gvekes yeeo meyekees Deheves ceW mecee
efueee~
efHej nceves Deheves kees Dekesuee ner yeeheoeoe kes meeceves osKee Deewj yeeheoeoe
ves hete Deewj keee meceeeej nw~ ceQves oeoer peevekeer kee meceeeej megveeee efke
keF& osMeeW ceW mecee Devegmeej Deye mesJee efueS peevee "erke jnsiee? keeeWefke Deye
ue[eF& kee JeeegceC[ue lees Hewue jne nw~ lees yeeyee yeesues yeeer, Ssmes JeeegceC[ue
ceW Yee Deewj svMeve Deewj ner ye{lee nw FmeefueS Deiej keesF& Ssmee DeLee@efjer Jeeuee
efvecev$eCe Hee@JejHegue nes, efHej efvecev$eCe Devegmeej ner yeeer peevekeer Jee peevleer
Jee otmeje keesF& pee mekelee nw~
keF& eue jns mesvme& ceW Yeer Gcebie-Glmeen ye{eves keer DeeJeMekelee nw?
yeeyee yeesues, Deye ereme& keer ceereEie nesieer lees Gme mecee Ske oes kees meneesie
osves uesves kee Jee peevekeer yeeer kes ekekej kee eeseece DeeJeMeke nw lees yevee
mekeles nQ uesefkeve leefyeele kee Oeeve ] pejer nw~ yeere-yeere ceW jsm Yeer
]pejer nw~
21-3-03
Deheveer MeefkeleeeW kes me@ke eje

kecepeesj yeeeCeeW kees MeefkeleMeeueer yeveeDees
Deepe yeeheoeoe kes heeme eejeW Deesj kee meceeeej uesles ngS hengBeer~ hengBeles
ner keee osKee efke yeeheoeoe ves Deheves eejeW lejHe kes yeeeCe yeeeW kes mebie"ve
139
kees Jeleve ceW Fcepe& efkeee ngDee nw~ Flevee Dee meHeso-meHeso JeeOeejer
mebie"ve ueie jne Lee pewmes DeekeeMe mes ]HeefjMleeW kee mebie"ve Jeleve ceW hengBe jne
nw~ mebie"ve kee he Ske-Ske ueeFve ueieYeie heewvee (3/4) ieesue ceeuee kes he
ceW Lee~ Ssmes ueie jne Lee pewmes Deveske ewleve ceeueeeW yeeheoeoe kes ieues ceW he[er
ngF& nQ~ yeeheoeoe Yeer yengle MeefkeleMeeueer mJehe ceW Ke[s neskej nj Ske kees ef
os jns Les~ Lees[s mecee kes yeeo yeeheoeoe yeesues, meYeer ceer"s yees mee#eerheve keer
meer hej mes neskej meye Kesue osKe jns nes vee! meoe efveYe&e, efve:mebkeuhe,
mJeceeveOeejer yeve Deheveer MeefkeleeeW eje JeeegceC[ue kees Meeefvle kee meneje os
jns nes vee! meye yees Yeer yengle Hee@JejHegue efmLeefle mes Meefkele he ceW Ke[s Les~
efHej yeeyee yeesues, yeeheoeoe ves lees henues ner FMeeje efoee nw efke Deye yeere-yeere
ceW en Ske lejHe nueeue otmejs lejHe Deehekeer Deeue efmLeefle kee Kesue
euevee ner nw~ Deehe kes efveYe&e, efvej-JeLe&, efveee yegef kes heshej nesves ner nQ~
FmeefueS Deehe meye Deveske yeej kes efveee yegef efJepeeer jlve nes vee! eens eg
kes mLeeve hej nes, eens otj nes uesefkeve meoe ener mce=efle mJehe yevevee nw efke yeehe
Deewj Deehe meoe kecyeeFv[ nQ, Ske Dekesues veneR nw, oes meeLe nQ keeeWefke Dekesuee
osKe ceeee Dehevee kecepeesjer kee JeeeyesMeve Hewueeleer nw~ Deehe meye yeeeW kee
lees yeehe mes Jeeeoe nw efke meoe meeLe nQ, meeLe jnWies~ Fme {lee ceW Ske hejmesv
Yeer kece veneR nes, lees mJele: ner yeeheoeoe $eeee yeve menpe mesHe kej ueWies~
eeo jns - veeELeie vet, veeELeie vet, veeELeie vet .........~
Gmekes yeeo yeeyee ves yengle efoue mes mvesn Yejer ef nj yees kees oer Deewj
Jejoeve kee neLe Iegceeee~ Ssmes efceueve ceveeles meyekees cepe& kej efoee~
yeeo ceW ceQves Deheves kees Dekesuee osKee~ yeeheoeoe ves hete keee meceeeej
ueeF& nes? ceQves [yeue Heejsveme& Deewj oeoer peevekeer kee mebkeuhe megveeee~ lees
megveles ner yeeyee ves oeoer peevekeer Deewj ye[er oeoer kees Deheveer ieesoer ceW mecee efoee
Deewj yeesues, cesjs efJeMeeue yegef yeeeW kees meJe& meeefLeeeW kes meeLe pees MegYe
mebkeuhe Deeee nw, Jen "erke nw~ mecee kes JeeeyesMeve eceeCe eens eg kece,
140
peeoe nesleer jns uesefkeve Gmekes yeeo Yeer JeeegceC[ue Yee Deewj ojyeoj kee
nesiee, Demenejs kee nesiee~ FmeefueS nj Ske yees kees Gme JeeegceC[ue kes yeere
kecepeesj yeeeCeeW kees MeefkeleMeeueer yeveevee ]pejer nw~ FmeefueS nj efveefcee
Deelcee pees yeeheoeoe mes yengle efjesMe ngF& nw, MeefkeleeeW kee me@ke pecee efkeee
nw, Jen Yeue Deheves-Deheves mLeeve ceW pee mekeles nQ~ uesefkeve peeves kee meeOeve
jemlee eske kej mesHeer kee eeseece yeveeeW~ DeYeer Yeer yeeeW ves pees mvesn,
mebie"ve, mebmkeej efceueve keer Meefkele OeejCe keer nw Jener Meefkele mce=efle efoueeleer
jnsieer Deewj DeewjeW kees Yeer meceLe& yeveeleer jnsieer~ Ssmes efJeMes<e oesveeW oeefoeeW kees
Deewj meeLe ceW meJe& yeeeCeeW kees eeo-heej osles efJeoeF& oer~ Deesced Meeefvle~
21-3-03
mesJee kes meeLe

MeefkeleMeeueer eesie kes JeeeyesMeve HewueeDees
Deepe efJeMes<e Deheveer ceer"er oeoer peer keer lejHe mes Jele&ceeve mecee kes
JeeegceC[ue kee meceeeej ueskej Jeleve ceW peevee ngDee~ lees otj mes keee osKee yeeheoeoe yengle efye]peer Les Deewj yengle jnceefoue he mes yeeheoeoe meeceves Ke[s nes
ef os jns Les, yeeheoeoe kes meeceves Deveskeeveske De%eeveer DeelceeeW, keeues, ieesjs,
Yeejle kes ...efYevve-efYevve ekeej kes ueesie heewves ekekej(3/4 mee|keue) kes he
mes Ke[s Les Deewj yengle efoue mes hegkeej jns Les Dees Deuueen, Dees iee@[, Dees
YeieJeve.. ke=heeueg, oeeueg, cemeea, cemeea....j#ee kejes, j#ee kejes.... Yee mes,
ce=leg mes, og:KeeW mes g[eDees~ ceQ Deeies ye{leer ieF&, lees Ssmes og:Ke Yejs DeeJeepe nceW
Yeer megveeF& os jns Les, pees megve-megve kej yengle jnce Dee jne Lee efke FvnW kewmes
yeeeeW~ yeeheoeoe lees ye[s mvesncee cetle& mes ef osles ken jns Les yees, Oeerjpe
Oejes, Oeerjpe Oejes, en og:Ke kes efove peeves Jeeues ner nQ~ meYeer kes esnjs og:Ke mes
pewmes Yejs ngS Les~ keg mecee kes yeeo en Me meceehle nes ieee~
141
nceves Deheves kees yeeheoeoe kes meeLe osKee~ yeeyee yengle ceOegj megvoj efceueve
ceveeles cegmkejeles yeesues, Deepe efHej keee mevosMe ueeF& nes! ceQ yeesueer yeeyee Deepe
kee Me lees yengle veee Lee~ meye Oece& Jeeues Deehekees hegkeej jns Les~ yeeyee yeesues
yeeer, Deye en pees ue[eF& ueie jner nw FmeceW yengle osMeeW keer pevelee yengle
veejepe nw, veenske Ketve kee DevegYeJe kejves kes keejCe keesF& meneje ve osKe,
menejsoelee kees eeo kej jns nQ~
efHej ceQves kene yeeyee, Deepe oeoer peer kee mebkeuhe eue jne nw efke Fme
JeeegceC[ue Devegmeej eejeW Deesj kes yeeeCeeW kees peneB leneB Meeefvle keer uenj
Hewueeves kes efueS eesie kes ner eeseecme kejves eeefnS~ lees yeeyee cegmkejeles yeesues
yeeer, eesie kee JeeeyesMeve lees eejes Deesj Hewueevee DeeJeMeke ner nw~ mecee lees
efoveeefleefove nueeue kee ye{vee ner nw~ Ssmes mecee kes efueS Hee@JejHegue eesie kes
eje MeefkeleMeeueer JeeeyesMeve Hewueeves Deewj mesJee kee eeseece yeveeves ceW yewuesvme
jKevee ]pejer nw~ efJeMes<e mecee eceeCe meYeer yeeeCeeW kees ener DesvMeve efoueevee
nw efke Deye Ske oes kes mebmkeej efceueevee Deewj hegjeves mebmkeej efceeves nw keeeWefke
en mebmkeej ve efceuevee ele#elee kes yeere ceese heoe& nw, Fmemes ner yeehe keer
ele#elee efheer ngF& nw~ FmeefueS mecee eceeCe Fme OeejCee keer DeYeer mes DeeJeMekelee
nw~ Deeheme ceW efceuekej menpe mebmkeej efceueve keer keesF& mejue efJeefOe DeJeMe
efvekeeueveer nw Deewj lees meYeer yeeeW kees yeeheoeoe ves mJeceeve Deewj mecceeve kee
F&Meeje efoee ner nw~ nj Ske ese ye[e en Deheveer efpeccesJeejer mecePe Deeies
ye{les eueWies lees yeeheoeoe keer MegYe DeeMe Deewj Dehevee Meg mebkeuhe yeehe meceeve
yeveves kee mechevve kej mekeWies~ Ssmes kenles yeeyee ves meYeer yeeeW kees mvesn
mechevve eeoheej oer Deewj ceQ meekeej Jeleve ceW Dee ieF&~ Dee - Deesced Meeefvle~
142
27-3-03
ceemj cegefkeleoelee yeve og:Keer DeMeevle

DeelceeDeeW kees mekeeMe os Deejece keer DevegYetefle
kejeDees
(efouueer Dees.Deej.meer. ceW
[yeue efJeosMeer YeeF&-yenveeW keer NCO ceereEie ceW
DeJekele mevosMe)
Deepe Deehe meyekeer eeoheej ueskej yeeyee kes heeme hengbeer lees peeles ner cewves
osKee efke nceejs hengbeves kes henues ner yeeyee ves Deehe meYeer kees ]HeefjMleeW keer meYee
kes he ceW Fkee efkeee ngDee Lee, Deehe meYeer yengle megvoj ueeF kes eyetlejs kes
yeere ceW yew"s ngS Les Deewj nj Ske kes efmej hej ueeF kee eeGve eceke jne Lee~
ceQves kene yeeyee ceQ lees meyekeer eeoheej ueskej DeeF& Leer, hej Deeheves lees henues ner
FvneW kees yeguee efueee nw~ lees yeeyee ves kene efke es efouueer ojyeej ceW Deees nQ, lees
efouueer nw efJepee kee mLeeve~ en efouueer ojyeej nw, lees yeeyee ves Yeer ojyeej
ueieeF& ngF& nw~ yeeyee ves kene, DeYeer osKevee ceQ Deehekees Ske Me efoKeelee ntB~ lees
keee osKee efke Deepe yeeyee keer ef mes ner meye keg eue jne Lee~ keesF& efmJee
Jeiewje veneR Lee uesefkeve ef ner pewmes efmJee Leer, yeeyee ves ef oer lees ceQves keee
osKee, efke ueeF kee Ske efJeceeve Lee Deewj GmeceW oeoer peer Deewj ceOegyeve kes
keg YeeF& yenveW Dee jns nQ~ Jen efJeceeve yengle ner megvoj Lee Deewj nce ueesieeW kes
mee|keue kes yeere ceW Oeerjs-Oeerjs Gleje lees meYeer kees yengle cepee Deeee~
efHej yeeyee ves kene osKees Deehe meYeer peerjes mes ueieve ueieeves Jeeues cesjs nerjes
yees nes~ Deehe meyekees efJeosMe ceW yengle cesnvele kejveer he[leer nw FmeefueS yeeyee
ves Deehekees Jeleve keer mewj kejves kes efueS yegueeee nw~ yeeyee ves kene FmeceW keF&
yees nQ pees [yeue keece kejles nQ~ ueewefkeke pee@ye kes meeLe Deueewefkeke mesJee Yeer
143
kejles nQ, Deewj keF& mesvj hej Yeer jnles nQ uesefkeve JeneB yengle efye]peer jnles nQ
FmeefueS eneB jsm kes efueS Jeleve ceW yegueeee nw~
efHej yeeyee ves oeoer Deewj oeoer peevekeer kees yeebneW ceW ueskej kene euees mewj
kejelee ntB~ nce meye heers-heers eueles iees, eueles iees, lees meeceves osKee efke
Ske yengle megvoj ueeF keer hene[er Leer, Gme hej eejeW lejHe ueeF ner ueeF
Leer~ nce meyekees yeeyee ves kene efke Fme hene[er kes Thej peeDees~ Deepe yeeyee keer
ef ner yeve kee keece kej jner Leer~ peye yeeyee ves meYeer kees ef oer lees keee
ngDee! henues nce pees meye HeefjMles he ceW Les Jes Skeoce Deelcee he ceW nes iees
Deewj meYeer DeelceeeW Thej G[ves ueieer Deewj G[les-G[les hene[er hej peekej meYeer
DeelceeDeeW kee pewmes Ske ieesuee yeve ieee~ Jen ieesuee yengle megvoj ueie jne Lee~
lees yeeyee ves kene efke DeYeer SkemekeMe&ve kes meeLe mesJee Yeer kejveer nw~ Fleves ceW
efHej yeeyee ves meYeer kees HeefjMles he ceW Fcepe& efkeee Deewj veeres Jeu[& kee ieesuee
Lee uesefkeve Gme ieesues hej MejerjOeejer ceveg<e veneR Les, DeelceeeW Leer Deewj Gve
DeelceeDeeW kee pees jbie Lee Jees pewmes jeKe kee jbie neslee nw, Ssmes jbie keer DeelceeeW
ieesues kes Thej Leer, GmeceW Yeer pewmes keesF& lespe yueg jbie neslee nw, Deewj keesF& Leer pees
nukee-nukee pewmes Oethe mes efheer ngF& ueeF nesleer nw, Ssmes heox kes Devoj ueeF
he ceW efoKeeF& os jner Leer~ lees yeeyee ves kene DeYeer Fve DeelceeDeeW kees Deehe
mekeeMe oes~ lees veeres kee ieesuee Yeer Ietce jne Lee Deewj Thej nce efpeme ieesues hej
Les Jen Yeer Ietce jne Lee~ Deewj nce HeefjMles PegC[ kes he ceW Ke[s Les~ meYeer kes
oesveeW veeveeW mes Deewj cemleke mes ueeF efvekeue jner Leer pees ueeF meYeer DeelceeDeeW
kes Thej he[ jner Leer~ yeeyee ves en Me efoKeeee Deewj kene, Dee yeeer
DeYeer mesJee lees keer, Ssmes ner meowJe Fve DeelceeDeeW kees Fcepe& kejkes legcnW mekeeMe
osveer nw keeeWefke DeelceeeW yengle og:Keer nQ, efeuuee jner nQ~ Jes mecePeleer nQ efke keg
meneje efceues, keesF& meneje os~ pewmes keesF& yengle YetKee, Deeehle neslee nw, Gmekees
keg Yeer Lees[e efceue peeS lees KegMe nes peeles nQ, Fmeer jerefle mes Deepe ceveg<eeW keer
neuele nw~ FmeefueS peye Yeer Deehekees eer mecee efceuelee nw, keecekeepe veneR nw
144
leye yeere-yeere ceW meejs efove ceW keF& yeej Fve DeelceeDeeW kees mekeeMe oes~ Ssmes
veneR efmeHe& Dece=leJesues oes uesefkeve eueles-efHejles Yeer cevmee mesJee eje Deehe Fve
DeelceeDeeW kees mekeeMe osles jnes keeeWefke meye yengle og:Keer nQ~ yeeyee kees Fve
meyekees Lees[er Debeueer eehle kejekes cegefkeleOeece ceW Yespevee nw~ lees pewmes yeeyee
cegefkeleoelee nw Ssmes Deehe yees Yeer ceemj cegefkeleoelee nes~ lees FvneW kees peye
Debeueer efceuesieer leye Gme Meefkele mes es DeelceeeW hejceOeece peeeWieer~ FmeefueS ns
cegefkeleoelee yees, Deehe FvneW kees yeere-yeere ceW mekeeMe oskej og:Ke DeMeeefvle
mes cegkele kejes~ Deehekeer mekeeMe mes Jes Yeer hejceOeece ceW peekej Deejece kejWieer,
cegefkele kees eehle neWieer~ Ssmes yeeyee yengle heej mes yeesue jns Les~ oeefoeeB Yeer nceejs
meeLe LeeR~ oeoer lees yengle KegMe nes jner Leer~
efHej yeeyee ves kene, Dee DeYeer mesJee lees keer DeYeer efHej mewj kejes~ lees
yeeyee nce meyekees Ssmes mLeeve hej ues eues peneB yeieeree Yeer Lee, Pejves Yeer Les~ lees
yeeyee ves kene Fme Pejves kes veeres Deehe meye Ke[s nes peeDees~ Jen Pejvee Yeer
ueeF kee Lee, keneB meHeso ueeF, keneB njer ueeF, keneB ueeue ueeF kes
Pejves, keneB ieesu[ve ueeF kes Pejves yen jns Les Deewj yeieeree Yeer Lee~ lees peye
meYeer Pejves kes veeres Ke[s nes iees lees pewmes DeeOee meke&ue yeve ieee Deewj Jen
JewjeFer ueeF kes yeere yengle megvoj ueie jne Lee~ efHej yeeyee ves oesveeW oeefoeeW
kees kene efke osKees legcekees en mebie"ve Dee ueie jne Lee, lees DeYeer Fme
mebie"ve kees efJee mesJee kes efveefcee yevevee nw Deewj Deehe oesveeW kees, Fve meyekees
meeLe ueskej, yeeyee kees neLe oskej efJee keueeCeer yeve meejs efJee kee keueeCe
kejvee nw~
efHej oesveeW oeefoeeW kees yeeyee ves kene efke FvneW kees Ssmeer ef oes pees Deepe
mebmkeej efceueve nes peeS~ lees oesveeW oeefoeeb Ske oes kees osKe cegmkejeves ueieer~
lees yeeyee ves kene efke mebmkeej efceueve lees nesvee nw vee~ efHej yeeyee ves kene Dee
Deepe Ske veF& jeme kejelee ntB~ lees yeeyee meYeer kees yeieeres ceW ues Deees Deewj pewmes
ke=<Ce kes meeLe ieesefheeeW kee meke&ue efoKeeles nQ Ssmes meYeer ves Ske oes kee neLe
145
heke[e Deewj pewmes nwC[Meske kejles nQ, Ssmes meye Ske oes kes meeceves nes iees~ lees
yeeyee ves kene DeYeer Ske oes kees ef oes~ Ssmes ueie jne Lee pewmes yeeyee meYeer kees
ken jne nw efke 1- Je=efe ceW MegYe YeeJevee, MegYe keecevee jKees~ 2- Deeeflceke he
ceW Ske oes kees ef oes Deewj 3- mebkeuhe kejes efke en Ske Ske es Deelcee nw~
Ske oes keer efJeMes<elee osKees~ Ssmes yengle megvoj mvesn efceueve nes jne Lee Deewj en
leerve yeeleW pewmes meYeer keer Je=efeeeW ceW, veeveeW ceW Fcepe& efoKeeF& os jner Leer~ Ssmes
meYeer kees yeeyee ves kene Deepe es efJeefe$e jeme ceQves Deehe ueesieeW kees kejeF&~ Ssmes
ner meoe Ske oes kees osKeles, neLe ceW neLe efceueeles, Ske oes kes meneesieer mvesner yeve
kejkes en 3 yeeleW meoe mce=efle ceW jKevee lees mvesn efceueve, mebmkeej efceueve meye
nes peeesiee~ Ssmes yeeyee ves es Me efoKeeee~ Ssmes ueie jne Lee pewmes mebmkeej
efceueve kee JeeegceC[ue nes ieee nw~ ueem ceW kene efke osKees keneB-keneB mes cesjs
yees Deees nQ Deewj Deees Yeer efieHe kes mLeeve hej nQ, lees FvneW kees efieHe lees osveer
ner nw~ lees yeeyee ves oeoer peer kees kene Deehe Fve meyekees Deheves neLe mes efieHe oes~
Jen efieHe Yeer yengle megvoj Leer - keceue kee heg<he ueeF kee Lee, GmeceW De
MeefkeleeeW keer 8 ueeFme LeeR~ Jen 8 ueeFme Deewj keceue kee Meshe yengle megvoj
eceke jne Lee~ oeoer peevekeer, oeoer kes neLe ceW en efieHe os jner Leer Deewj oeoer
Deheves neLe mes meyekees os jner Leer~ oeoer lees Fleveer esce ceW meceeF& ngF& Leer, yeme
yeeyee kees osKes, nj Ske kees osKes~ pewmes mvesn ceW keesF& ueJeueerve neslee nw, Ssmes
ueJeueerve nes meYeer kees meewieele os jner Leer~ efHej yeeyee ves meYeer hej Dehevee neLe
Ssmes Iegceeee pewmes Jejoeve kee neLe Ietce jne nw~ efHej yeeyee ves kene, Dee
yees DeYeer peekej huewve yeveeDees Deewj ewefkekeue ceW ueeDees~ Ssmes kenles meYeer
kees eeoheej oer Deewj ceQ meekeej Jeleve ceW Dee ieF&~ Deesced Meeefvle~
146

3-4-03
Deye yeerleer kees efyevoer ueieekej

vees yeeeCe mebmkeejeW kees Fcepe& kejes
Deepe yeeheoeoe kes heeme efnvoer kes vees Je<e& keer cegyeejke ueskej Jeleve ceW
hengbeer lees keee osKee efke yeeheoeoe yengle MeefkeleMeeueer he mes meeceves Ke[s nQ
Deewj yeeheoeoe eje efvekeueer ngF& efYevve-efYevve ueeFdme pees Hewue jner Leer Jen
$eeee kes he ceW nes ieF&~ otj mes ner Me yengle megvoj ueie jne Lee~ ceQ Deeies
ye{les $eeee kes Devoj peeles ngS yeeyee kes heeme hengbe ieF&~ Ssmee DevegYeJe nes
jne Lee pewmes meJe& ueeFdme mJehe yeve ieF& ntB~ yeeyee yeesues, yeeer osKee yeeheoeoe
kee Deheves yeeeW mes efkelevee heej nw! yeehe mecePeles nQ meoe nj yeee Ssmeer
$eeee ceW mesHe jns keeeWefke Jele&ceeve mecee ceeee kes met#ce Jeej Deewj mecee
Yeer veepegke nes jne nw Deewj neslee jnsiee~ FmeefueS efJee j#eke yeehe Yeer yeeeW keer
efJeMes<e j#ee kej jns nQ~ ceQ lees yeeheoeoe keer en heeuevee osKe efoue ner efoue ceW
ener DevegYeJe kej jner Leer efke Flevee heej keer heeuevee kejsiee keewve! yeeheoeoe
cegmkejeles cegPes mvesn ceW osKe Deheveer yeebneW kes Petues ceW Pegueeves ueies~ Jen Deleerefve
megKe lees DehejceDeheej Lee~ yeesuees, Deehe meye Yeer Ssmes Decetue Petues kee DevegYeJe
kej jns nes vee? keg mecee yeeo yeeyee yeesues yeeer, keee meceeeej ueeF& nes? ceQ
yeesueer yeeyee Deheveer ceer"er oeoer ves vees Je<e& keer cegyeejke meyekeer lejHe mes oer nw
Deewj ener kene nw efke vees Je<e& ceW keesF& veF& mesJee nesveer eeefnS~ yeeyee cegmkejeles
yeesues, Deehekeer ceer"er heejer oeoer kees veJeervelee kejves kejeves kes Gcebie yengle
Deeles nQ, Ske hetje ngDee otmeje Meg ngDee keeeWefke oeoer kes ceve ceW ener nw efke
Deye peuoer-peuoer yeehe keer ele#elee nesveer eeefnS~ Deye lees Deehekeer ceereEie
Yeer nesveer nw lees oeoer kees Gcebie yengle nw~ osKees meye yeeeW ves Yeer DeYeer pees efoue
mes, Gcebie mes nj mLeeve hej mevosMe osves keer mesJee keer nw Jen yengle Deer cegyeejke
eesie keer nw~ ye[s efoue mes ye[er mebKee ceW mevosMe heer yeerpe [euee nw~ yeeyee
147
KegMe nw uesefkeve Deye yeeheoeoe ener eenles nQ efke Deye HewueeF& ngF& mesJee mes pees
Heue efvekeuee Gme keJeeefueer kees ebkej Deueie ele#e kejes~ henues Yeer
yeeheoeoe ves kene nw efke efjpeu efvekeeuees efke
1- keewve-keewve mvesner yeves pees efkeme Yeer he mes mesJee ceW efveefcee yeveW?
2- keewve meceerhe mecheke& ceW Deees pees mesJee kes efveefcee yeveW!
3- keewve yees yeves Deewj keewve efmeHe&
4- Dee kenves Jeeues yeveW?
keeeWefke Deye mecee Devegmeej yeeheoeoe nj keJeeefueer keer Deueie-Deueie
ceeuee leweej osKeves eenles nQ~ keJeeefver lees efvekeeueer Deye keJeeefueer efvekeeuees~
yeeheoeoe osKe jns nQ efke Jeie& JeeueeW ves Yeer yengle mecee mes mesJee keer nw uesefkeve nj
Jeie& ceW mesJee keer efj]peu keee efvekeueer! keewve-keewve Deewj efkeleves efkeme keJeeefueer
kes efvekeues, Jen yeeheoeoe osKeves eenles nQ keeeWefke Gve keJeeefueer JeeueeW keer
Deueie-Deueie heeuevee nesveer eeefnS, efpememes Jen Deewj meceerhe DeeJeW~ eens keneB
Yeer GvneW kee mebie"ve kejes keeeWefke yeehe kees ele#e kejves kes efueS Deye mesJee
keer efj]peu ele#e kejes~ ener Fme ceereEie ceW jee kejes~
Gmekes yeeo yeeheoeoe ves vees Je<e& kes efueS `èfJeIve-efJeveeMeke YeJe!''
kenles Jejoeve efoee, HeodceiegCee cegyeejke oer Deewj Deheves ogDee kes nmle Iegceeles
nj Ske yees hej ogDeeDeeW keer Je<ee& keer Deewj ener ceOegj yeesue Geejs `` ns
cesjs ceemj oelee yees, Deye nj Deelcee kees osles peeDees keeeWefke osvee ner mJele:
uesvee nw~'' en efveefcee mesJeeOeeefjeeW kee mebie"ve osKe yeeheoeoe kees yengle KegMeer
nw efke Jeen cesjs yees efkeleves ceer"s, efkeleves heejs, efkeleves efmekeerueOes neveer ns
iegueeye nes~ Deye Yeer efJeMes<e Deewj YeefJe<e ceW Yeer nesJevenej nes, lekeoerjJeeve nes~
yeehe peeveles nQ efke nj yeee yeehe keer GcceeroeW kee efmeleeje nw~ FmeefueS Deye
mJe-heefjJele&ve kes efueS hegjeveer eser-ceeser yeeleeW ceW yeej-yeej mecee, mebkeuhe
148
keer Svepeea ve os, Deheveer MeefkeleeeW kees DeewjeW eefle ceneoeveer, Jejoeveer, keueeCeer
yevees~ Deye mecee eceeCe Ssmes JeLe& mebmkeejeW kees DeeueceeFer ieJecexv keer {
meerue ueieeDees pees 5 n]peej Je<e& leke ceeee Jee eke=efle keer mecemee Keesue ve
mekes~ Deye meYeer efceuekej efoue mes Ssmeer eefle%ee kejes efke yeerleer mees yeerleer~ yeerleer
kees efyevoer ueieeDees Deewj vees yeeeCe mebmkeejeW kees Fcepe& kejes~ Deeheme ceW
mebmkeej efceueve keer efJeefe$e jeme kejes~ otmeje efceues veneR efceues cegPes efceueevee nw,
FmeceW nj Ske kees henues ceQ ns Depeg&ve ntB, ener hee" hekekee kejvee nw Deewj mecee
eefle mecee mJeeb kees eske kejles jnvee nw, ener yeeheoeoe keer Fme mebie"ve ceW
DeeMe nw~ yeesuees, meye yeehe keer DeeMee kes oerheke nQ vee!
Gmekes yeeo yeeheoeoe kees oeoer peevekeer keer Deewj ye[er oeoer keer eeo oer~
yeeyee ves lees oesveeW oeefoeeW keer eeo megveles ner oesveeW jlveeW kees oe ceW mecee efoee
Deewj kene yeehe keer ceefncee mes Yeer yeeeW keer ceefncee ceneve nw pees yeee yeehe kes
mecee lees ese heefjJeej Lee, Deye Fleves ye[s heefjJeej kees yeehe keer lejHe mes yengle
efnccele Gcebie mes mecYeeue jner nQ~ keee ceefncee keb yeeeW keer~ Ssmes kenles ner
yeeyee ves oesveeW kees oe ceW ueieeS efoue ceW mecee efoee~ Deewj yeej-yeej kene yeehe yeeeW hej yeefuenej nw, yeefuenej nw~ Ssmes ueJeueerve Me osKeles ceQ Yeer
ueJeueerve nes meekeej Jeleve ceW hengbe ieF&~ Dee - Deesced Meeefvle

Am 2002 2003

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Am 2002 2003

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

DeJekele JeeCeer

8 Deketyej 2002 mes 17 ceee&, 2003 leke

HepeeefHelee yeeekegceejer F&MJejere efJeMJe efJeeeuee

DeJekele efMeJeyeeyee Deewj yeeeyeeyee ves

HekeeMeke SJeb cegke

Copyright : Brahma Kumaris Ishwariya Vishwa Vidyalaya, Mount Abu, (Raj)

DeJekele ceneJeekee leLee Jeleve mes

Deeeflceke heej keer cete|le yeve efMe#ee Deewj

mebkeuheeW ceW Yeer heefJe$elee keer OeejCee eje

Deeeflceke heej keer cete|le yeve

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

ne@efmheue, Deeyet efveJeemeer leLee heee|eeW mes

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

mesJeeOeeefjeeW mes DeJekele yeeheoeoe keer cegueekeele

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

yeeeCe peerJeve kee DeeOeej - hegefjer keer je@euer

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

yeeeCe peerJeve kee

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 30-11-2002

efjve& Meyo keer mce=efle mes meceeve yevees

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

mesJee ceW yebieeue, efyenej, G[ermee, Deemeece, vesheeue, leeefceuevee[g (F&mve&)

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 15-12-2002

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 2002-2003

DeJekele JeeCeer 31-12-2002

Fme vees Je<e& ceW meJe& Ke]peeves meHeue kej

DeJekele JeeCeer 2002-2003