Blm 2: lemsel Ykselteler (Op-amplar)

A. Op-amplarn yaps Yksek kazanl lineer (dorusal) entegrelere op-amp denir. Op-amplar, plstik ya da metal gvdeli olarak retilir. Bu elemanlarn gvdelerinin iinde bulunan ykselte says bir ya da birden fazla olabilmektedir. rnein, 741 adl op-ampta 1 adet, 747 adl op-ampta 2 adet, LM324 adl op-ampta 4 adet ilemsel ykselte vardr. Op-amplarn art (+) ve eksi (-) olmak zere iki girii ve bir k ucu bulunur. Bu elemanlarda NC ile gsterilen ular botadr. (Hi bir yere bal deildir.) Op-amplar konusunu iyice renen elektroniki bir ok devrenin tasarmn en az malzeme kullanarak yapabilir.
741
NC
bo u

+U

off-set sfrlama

giriler

741

off-set sfrlama

-U

ekil 2.1: Op-amp sembol

ekil 2.2: 741 op-ampnn yaps

off-set sfrlama op-amp1

+U op-amp1

NC
bo u

off-set sfrlama +U op-amp2 op-amp2

op-amp1

747

op-amp2

off-set -U off-set Op-amplarn kazanc (Ak, Av) sfrlama sfrlama op-amp1 op-amp2 Girilere uygulanan gerilimlerin seviyeleri arasndaki farkn ekil 2.3: 747 op-ampnn i yaps entegrenin ykseltme miktaryla arpmna kazan denir. yle ki; op-ampn kazanc 100.000, giri ularna uygulanan gerilimlerin fark 1 mV ise kta 100.000 mV grlr. (Geri besleme direnci bal deilken.)

Devre anlatmlarnda, Op-amplarn (+) giri ucuna evirmeyen (evirmeyen) giri, (-) giri ucuna ise eviren (eviren) giri denir. Op-amplarn k ucu bir adettir. Yk, k ucu ile devrenin ase ucu arasna balanr. Alcda den k geriliminin seviyesi op-amp besleme geriliminden 1-2 V daha dktr. 1-2 V luk gerilim, op-ampn i elemanlar zerinde dmektedir. Alcya giden akm ise 10-100 mA dolayndadr. Alc akmnn yksek seviyelere kmamas iin genelde 10 kW luk diren ka seri olarak balanr.

Op-amplarn DC ile beslenmesi Bu elemanlarn beslemesi pozitif kl ya da simetrik (+, 0, -) kl DC reteleriyle yaplr. Uygulamada en ok simetrik kaynakl besleme yntemi kullanlr. Simetrik g kayna basit olarak birbirine seri bal iki pil ile elde edilebilir. yle ki; pillerin st ve alt ucu (+) ve (-)'yi oluturken, birleim noktalar ise ase grevi yapar. Op-amplarn beslenmesinde en ok 5 V, 9 V, 12 V, 15 V ve 18 V luk simetrik DC reteleri kullanlr. ekil 2.4'e baknz. Uygulamada yaygn olarak kullanlan 741 adl opampn baz zellikleri unlardr: I. Gerilim kazanc 45.000-200.000 arasndadr. II. Giri direnci (empedans) 0,3-2 MW arasndadr. III. k empedans 50-100 W arasndadr. IV. Band genilii 1 MHz dolayndadr. V. k akmlar (Ik) 10-100 mA dolayndadr. VI. Giri ularna 0 V uygulandnda k ularnda da 0 V olumaktadr. VII. Karakteristikleri scaklkla ok az deimektedir. VIII. Giri ularnn ektii akm sfra yakndr.
UCC

741

UCC

ekil 2.4: Op-ampn simetrik kl g kaynayla beslenii

Geri besleme direnci kullanlmamas durumunda op-amp kazanc lemsel ykseltelerin kndan giri ucuna doru geri besleme yaplmazsa kazan ok yksek olur. Bu deer 200.000 gibi yksek rakamlara ulaabilir. rnein, (+) girie Ugiri1 = 4 mikrovolt, (-) girie Ugiri2 = 1 mikrovolt uyguladmz varsayalm. Op-amp bu iki gerilimi kyaslar. Aralarnda ne kadarlk fark olduunu belirler. Daha sonra bunu 45.000 - 200.000 kez bytr. Bizim kullandmz op-ampn kazancnn 100.000 olduunu kabul edelim. Buna gre ykseltecin knda, Uk = (Ugiri1 - Ugiri2).Kazan = (4-1).100000 = 300.000 mV luk gerilim oluur. Grld zere geri besleme elemanlar kullanlmazsa ok yksek kazanl devre elde edilir. Bu ilk anda iyi bir zellik gibi grlebilir. Ancak bir ok devrede bu kadar ykseltme istenmez. Giri sinyalini geri besleme direnci kullanmadan ok yksek deere karmay istemeyiin sebebini yle zah edebiliriz: (+) girie 5 V, (-) girie 2 V luk sinyal uyguladmz varsayalm. Geri besleme direnci kullanmadmz zaman op-amp iki sinyalin farkn belirler (bu 3 V tur). ve 3 V u 200.000 kez glendirmek ister. Ykseltme hesabna gre kn 3.200 000 = 600.000 volt olmas imknszdr. nk ykseltecin besleme gerilimi en fazla 36 V olabilmektedir. O halde bu rnekte verilen devrede girie uygulanan gerilimler en ok 34 V seviyesine karlabilir. Bu ise k sinyalinde distorsiyon olmas sonucunu dourur O nedenle, op-amplarn kazanc teorik bir deerdir. Uygulamada daha dk kazanl olarak altrlan ykselteler kullanlmaktadr. Op-amplarda off-set gerilimi Op-amplar ne kadar kaliteli yaplrlarsa yaplsn, giri ular bota olduu hlde bile

klarnda belli bir gerilim oluur. Yksek kaliteli lme, kontrol vekumanda devrelerinde bu durum istenmeyen sonular yaratabilir. te bu sakncay gidermek iin off-set (sfrlama) ayar yaplr. ekil 2.5'te verilen devrede grld gibi ykseltecin 1 ve 5 numaral ayaklar arasna ayarl bir diren balanr. Daha sonra bu direncin orta ucuna retecin eksi (-) ucundan besleme yaplr. Ayarl direncin mili evrilerek kn 0 V olmas salanr.

Rgb R1 2 +U 7

741 5 3 1 4 -U

Uk -U

ekil 2.5: Op-ampn off-set ayarnn yapl kazan (A)

106

Op-amplarn bant genilii 105 Alak frekansl sinyallerde op104 ampn kazanc en yksek dzeyde 103 (yaklak 45.000-200.000) iken, giri sinyalinin frekans ykseldike kazan 102 dmektedir. bant 10 genilii Bu yaklama gre frekans ile bant (Hz) geniliinin arpm daima eittir. 10 102 103 104 105 106 Yani, ekil 2.6: Op-ampn bant Kazan x bant genilii = 106 Hz genilii-kazan karakteristii olarak kabul edilebilir. Bu aklamalardan sonra op-amplar iin maksimum kazancn giri sinyalinin DC olmas durumunda elde edilebilecei ifade edilebilir. ekil 2.6'da op-amplarn bant genilii-frekans karakteristii verilmitir. Op-amplarn i yapsndaki devre katlar inde 20'nin zerinde transistr bulunduran op-amplarn i yapsn tamamen bilmek, pratik uygulamalarda pek bir fayda getirmez. O nedenle bu elemanlarn i devreleri ksaca aklanacaktr. ekil 2.7'de grld gibi op-ampn iinde bulunan devreler ksmdr. I. Fark ykselteci (difamp) kat Giri sinyallerinin uyguland kattr. (+) ve (-) eklinde iki giri sz konusudur. II. Kazan kat Fark ykseltecinden gelen sinyalleri ykselten kattr. III. k kat Yk besleyebilmek iin gerekli akm ve gerilimin alnd kattr.

fark ykselteci kat Ugiri1 Ugiri2

+UCC

Uk

offset

offset Ugiri1 fark ykselteci kat Ugiri2

-UCC kazan kat k kat Uk

kazan kat

k kat

ekil 2.7: Op-ampn i yaps

B. Op-ampl uygulama devreleri 1. Op-ampl gerilim izleyici (voltage follower) devresi k empedans yksek olan bir +12 V devrenin dk empedansl bir devre ile uyumlu almasn salamak iin 7 3 gelitirilmitir. Uk 6 sinyal Bu balantda giri empedans 741 jeneratr 2 (Zi) yaklak 400 MW , k 4 Ugiri empedans yaklak 0,1 W kadardr. osilskop osilskop -12 V Devrenin bant genilii ise 1 MHz kanal 1 kanal 2 dolayndadr. ekil 2.8: Op-ampl gerilim izleyici Gerilim izleyici devresinde giri empedansnn ok yksek olmas, girie balanan sisteme fazla bir yk binmesini engeller. Yani, girideki devreden ok ok az bir akm ekilir. te yandan k ucu ise alcya maksimum akm gnderebilir. Ykseltecin kndan (-) giriine yaplan kprleme (balant) sayesinde devrenin k gerilimi giri gerilimine eit dzeyde olabilmektedir. Devrenin kazanc ise hliyle, Av = Uk/Ugiri denklemine gre 1 olacaktr. Gnmzde sadece gerilim izleyici olarak kullanlmak zere yaplm op-amplar da mevcuttur. rnein LM110 kodlu op-ampn k ile eksi girii arasndaki balant entegrenin iinden yaplmtr. LM110'un baz zellikleri unlardr: I. Giri direnci (empedans): 106 MW, II. Giri akm: 1 nA, III. k empedans: 0,75 W, IV. Bant genilii: 10 MHz, V. Kazanc: 0,9997 Not: Dtan balant yaplarak gerilim izleyici olarak alan op-ampl devrelerin karakteristik zellikleri de LM110'a benzer.

2. Op-ampl faz eviren (eviren, inverting, ters evirici) ykselte devresi Girie uygulanan AC ya da DC zellikli sinyalleri 180 ters eviren devrelerdir. Bu tip devrelerde giri (-) utan uygulanr. ekil 2.9'a baknz. Eviren ykseltelerde kazan: Av = Rgb / R1 Uk = -Av.Ugr Denklemde kullanlan (-), sinyallerin ters evrildiini vurgulamak iindir. rnek Ugr = 0,5 V R1 = 10 k Rgb = 100 k Uk = ? zm Av = Rgb / R1 = 100/10 = 10 Uk = -Av.Ugr = 10.0,5 = 5 V
sinyal jeneratr

100 k Rgb R1 10 k 3
osilskop kanal 1

+12 V 2 741 7 4
osilskop kanal 2

Ugiri

Uk

-12 V

ekil 2.9: Op-ampl faz eviren ykselte

sinyal jeneratr

+12 V 3 2 7 741 6 4 -12 V Rgb 100 k Uk

3. Op-ampl faz evirmeyen (evirmeyen, non-inverting) Ugiri 10 k ykselte devresi R1 osilskop Bu devrelerde giri ile k kanal 1 osilskop sinyalleri ayn ynldr. Yani giri kanal 2 pozitif ynl iken k da pozitif ekil 2.10: Op-ampl faz evirmeyen ykselte ynl, giri negatif ynl iken k da negatif ynldr. Ykseltecin giri ucunun direnci ok yksektir (yaklak 100 MW ) Bu nedenle girie balanan sinyal kaynandan (sinyal jeneratr, mikrofon vb.) ok ok az akm ekilir. Evirmeyen ykseltelerde kazan Av = 1 + ( ) denklemiyle bulunur. Bu denklemin nasl ortaya kt uzun aklamalar ve hesaplamalar gerektirdiinden burada aklanmamtr. k gerilimini bulmada kullanlan denklem ise: Uk = Ugiri.[1+( )] dir.

rnek: R1 = 1 k, Rgb = 10 k, Ugiri = 2 V

a. Uk =? b. Av (kazan) =?

zm: a. Uk = Ugr.[1 + (Rgb / R1)] = 2.[(1 + (10 / 1)] = 22 V b. Av = 1 + (Rgb/R1) = 1 + (10/1) = 11. Ya da, Av = Uk/Ugiri = 22/2 = 11

4. Op-ampl faz eviren toplayc ykselte devresi Girie uygulanan sinyalleri topladktan sonra ykselten ve ykseltii sinyali ters eviren devredir. Devrede toplanacak sinyaller (-) girie uygulanmaktadr. Toplanacak gerilim says istenildii kadar artrlabilir. Yani (-) girie uygulanan sinyal says 2 adet olabilecei gibi 10 adet de olabilir.
Ugiri1

+12 V 33 k R1 10 k 2,2 k R2 10 k
Ugiri2

Rgb 10 k 2 3 741 +12 V 7 6 Uk

1k

4 -12 V

ekil 2.11: Op-ampl faz eviren toplayc ykselte

Uk = -Rgb.(Ugr1/R1+Ugr2/R2+...+Ugrn/Rn) Eer girie balanan R1, R2, R3... birbirine eit olarak seilirse denklem, Uk = - .(Ugr1+Ugr2+...+Ugrn) eklinde yazlabilir. rnek 1: Ugr1 = + 2 V, Ugr2 = + 3 V, Rgb = 10 k, R1 = 10 k, R2 = 10 k zm: Uk = - .(Ugr1+ Ugr2) = -10/10.(2+3) = -5 V 5. Op-ampl diferansiyel (fark) ykselte devresi Girilere uygulanan sinyallerin farkn bulduktan sonra bu fark ykselten devredir. Fark ykseltelerinde kn hesaplanmasnda kullanlan denklem: Uk = .(Ugr2-Ugr1)
Ugiri1

Uk =?

+12 V 33 k R1 10 k 5,6 k R2 10 k 2,2 k

Ugiri2

Rgb 33 k +12 V 7 741 3 R3 10 k 4 -12 V 6 Uk

rnek: Ugr1 = 1 V, Ugr2 = 2 V, Rgb = 10 k, R1 = 5 k, Uk =? zm: Uk = -

ekil 2.12: Op-ampl fark ykselteci

.(Ugr2-Ugr1) = -10/5.(2-1) = -2 V

6. Op-ampl komparatr +12 V (karlatrc, kyaslayc) 10 k devresi +12 V Girilerine uygulanan 10 k 10 k gerilimlerin farkn alarak 7 +3 ykseltme yapan devredir. 6 10 k R1 741 Bu tip balantda geri besleme -2 Uk +12 V direnci yoktur. 4 Karlatrc olarak kullanlan 1k -12 V op-ampl devre simetrik kl g 10 k kaynayla beslendiinde, I. (+) girie uygulanan gerilim (-) R2 girie uygulanan gerilime eit ise, 3V k gerilimi 0 V olur. ekil 2.13: Op-ampl karlatrc II. (+) girie uygulanan gerilim (-) girie uygulanan gerilimden byk ise, k gerilimi pozitif ynde maksimum deerde olur. III. (+) girie uygulanan gerilim (-) girie uygulanan gerilimden kk ise, k gerilimi negatif ynde maksimum deerde olur. Not: Op-amplarn karlatrc zelliinden yararlanlarak scaklk, k, ses, dokunma ile ilgili devreler ok kolayca yaplabilir.
Ugiri t (s)

C1 100 nF
Sinyal sinyal jeneratr jeneratr

R1 10 k

+12 V +3 -2 R2 10 k 741 4 -12 V

osilskop kanal 2

Uk Uk
t (s)

Ugiri

osilskop kanal 1

ekil 2.14: Op-ampl integral alc devre ve giri k sinyallerinin ekli

7. Op-ampl integral alc devre (zaman gecikmeli devre) Giriine uygulanan kare eklindeki sinyali gen dalgaya eviren devredir. Uk = -[ ].Ugr.t (t: Saniye) Denklem, Uk = -(1/t).Ugr.t eklinde de yazlabilir. (t = R.C olup zaman sabitesidir.) t rnek: R1 = 10 k, C1 = 100 nF ile yaplan integral alc devrede giri gerilimi 0,2 V ise, 10 ms sonra k gerilimi ne olur? Hesaplaynz. zm: t = R1.C1 = 10.103.100.10-9 = 1.10-3 s Uk = -(1/t).Ugr.t = -(1/1.10-3).0,2.10.10-3 = -2 V

8. Op-ampl trev (differentiator) devresi Giriine uygulanan gen dalgay kare dalgaya eviren devredir. Uk = -Rgb.C1.(Ugr/t) rnek: Rgb = 10 k, C1 = 100 nF, Ugr = 4 V iken 8 ms sonra k gerilimi ka volt olur? Hesaplaynz. zm: Uk = -Rgb.C1.(Ugr/t) = -10.103.100.10-9.(4/8.10-3) = - 0,5 V Not: Op-ampl devrelerin trev alabilmesi iin iki koulun yerine getirilmesi gerekir. I. Giri sinyal frekans, f gr 1/2.p.R gr .C gr = f k deerine uygun olmaldr. Bu art salamayan giri sinyalleri iin devre trev alc olarak alamaz. II. Devrede R gb .C gr zaman sabitesidir. Giri sinyallerinin periyodu bu deere yakn olmaldr. rnek: Cgr =0,1.10-6 F (0,1 mF), R gb = 10.000 W olduuna gre devrenin zaman sabitesini ve trev alc olarak alabilmesi iin giri sinyalinin frekansn bulunuz. zm: t = Cgr.Rgb = 0,1.10-6.10 000 = 1 ms Devrenin trev alc olarak alabilmesi iin giri sinyalinin frekans:
Uk Rgb 10 k
sinyal jeneratr

R1 1k
C1 100 nF

+12 V 7 Uk 6

-2 741 +3

Ugiri

4 -12 V

osilskop kanal 1

Ugiri

osilskop kanal 2

t (s)

t (s)

ekil 2.15: Op-ampl trev alc devre ve giri k sinyallerinin ekli

fgr = 1/t = 1/0,001 = 1000 Hz = 1 kHz olmaldr. Not: Devre bu Cgr ve Rgb deerleriyle 1 kHz in altndaki frekanslarda da alabilir. 9. Op-ampl dorultma devreleri I. Op-ampl hassas yarm dalga dorultma devresi Diyotlarla yaplan dorultma devreleri ile mV dzeyinde DC k veren devreler yaplamamaktadr. nk 1N4001 olarak bilinen silisyumdan yaplm diyodun iletime geebilmesi iin en az 0,6 V (600 mV) a gerek vardr. Buna gre, 1N4001 ile yaplan dorultmacn 600 mV un altnda DC gerilim vermesi imknszdr.

te bu nedenle op-amplar kullanlarak DC reteleri Uk Rgb 10 k gelitirilmitir. ekil 2.16'da 1N4001 +12 V verilen devre op-ampl yarm R1 osilskop Ugiri D1 dalga dorultmaca rnektir. 7 kanal 2 -2 6 A Giri sinyalinin pozitif 10 k 741 alternansnda, Ugr gerilimi op+3 4 ampn (+) giri ucundaki 1N4001 -12 V gerilimden byk olduundan, D2 kta negatif ynl bir gerilim osilskop R2 grlr. A noktasndaki negatif kanal 1 5.6 k ynl gerilim D1 diyodundan ekil 2.16: Op-ampl hassas yarm dalga dorultma geemez. D2 diyodundan geen bu gerilim negatif bir geri beslemeye neden olur ve giri sinyali Uk ucuna ulaamaz. Negatif giri alternansnda ise op-ampn (+) ucunun gerilimi giri sinyalinden byk olacandan A noktasnda pozitif ynl bir sinyal grlr. Pozitif ynl sinyal D1 diyodunu iletime sokar. ktan DC akm alnr.
R3 Rgb1 10 k
Ugiri

Rgb2 10 k -2 +3 +12 V 7 6 4 -12 V

osilskop kanal 2
t U k sinyali

10 k D1 R4 5 k

741

Uk

R1 10 k

-2 741 +3

+12 V 7 6 4 -12 V

1N4001

osilskop kanal 1

1N4001

R5 3.2 k
(2.2+1 k)

R2 5.6 k

D2

ekil 2.17: Op-ampl tam dalga dorultma

II. Op-ampl tam dalga dorultma devresi Bu devre, op-ampl yarm dalga dorultma devresiyle op-ampl eviren toplayc ykselte devresinin birleiminden olumutur. Giri sinyali pozitif ynl olduunda birinci op-ampn k 0 V olur. kinci op-ampn giriine R3 zerinden gelen pozitif sinyal ykseltilip ters evrilerek negatif ynl olarak ka aktarlr. Giri sinyali negatif ynl olduunda birinci op-ampn k pozitif maksimum olur. Birinci op-ampn kndan gelen pozitif ynl sinyal ile R3 direnci zerinden gelen negatif sinyal ikinci op-amp tarafndan toplanr. Dikkat edilirse ikinci op-ampn giriine pozitif ve negatif polariteli iki sinyal gelmektedir. Birinci op-ampn kndan gelen pozitif sinyal R3 direnci zerinden gelen negatif ynl sinyalden byktr. (nk R 3 direnci R4'ten byk seilmitir.) Dolaysyla toplayc olarak alan ikinci op-ampn giriine pozitiflii fazla olan bir sinyal uygulanm olacaktr. te bu sayede op-ampn kndan yine negatif ynl bir sinyal alnr.

10. Op-ampl aktif bas-tiz filtreleri Sadece diren, kondansatr ve bobin kullanlarak yaplan filtrelere pasif filtre denir. Bu tip devreler basit yapldr ancak, kendilerine uygulanan sinyalleri bir miktar zayflatrlar. Bu olumsuz bir durumdur. Not: Pasif filtreler temel elektronik bilgisi kitabnda aklanmtr. Op-amplar kullanlarak yaplan aktif filtrelerde ise giri sinyallerinde zayflama deil ykselme olmaktadr. Op-ampl aktif filtrelerin iyi ynleri unlardr: I. Sinyal zayflamas yoktur. II. Devrede bobin kullanmaya gerek yoktur. III. Giri empedans ok yksek, k empedans alak olduundan girie ve ka bal olan devrelerde bozulma olmaz. Op-ampl aktif filtrelerin olumsuz ynleri unlardr: I. Pasif szgeler DC besleme kaynana gerek duymaz. Aktif szgelerde ise DC besleme kaynana ihtiya vardr. II. Devrenin maliyeti pasif filtreye 100 nF oranla yksektir. I. Op-ampl alak (dk) frekanslar geiren aktif filtre devresi ekil 2.18'de verilen devrede girie uygulanan sinyalin yksek frekanslarnda C1'in direnci, p XC=1/2.p.f.C denklemine gre ok azalacandan, yksek frekanslar op-ampa gidemeden aseye akar. Alak frekanslar ise ykseltilir. II. Op-ampl yksek frekanslar geiren aktif filtre devresi Giriine uygulanan alak frekansl sinyalleri bastrp sadece yksek frekansl sinyalleri ka aktarr. yle ki; alak frekanslarda kondansatrlerin direnci (XC) ok yksektir. Bu nedenle alak frekansl sinyaller op-ampa ulaamaz. Sadece yksek frekansl sinyaller opampa gider ve op-amp bu sinyalleri ykseltir. ekil 2.19'a baknz.
Ugiri

1k

1k

100 nF

-12 V

10 k ekil 2.18: Op-ampl alak frekanslar geiren filtre R2

100 nF C1

100 nF 1k R1

10 k

ekil 2.19: Op-ampl yksek frekanslar geiren filtre

11. Op-ampl gerilim (voltaj) reglatrleri ekil 2.20'de verilen devrede giri gerilimi 0 V tan itibaren artrlrsa kta oluan gerilim de artmaya balar. k gerilimi 3 V un altndayken zener diyot yaltmdadr. kta oluan gerilimin deeri 3

5.6 k Ra

+3 7 6 741 -2 4 -12 V

+12 V

Rb

Uk

Ugiri

C2

1k

5.6 k

+3 741 -2 4

+12 V 7 6

Uk

voltu geince zener diyot iletime geerek zerinde hep 3 V luk gerilim dm oluturur. te bu 3 V luk zener diyot gerilimi op-ampn girii iin referans gerilimi (Uref) grevini yapar. Op-ampn k gerilimi, U1 3 V oluncaya kadar ykselir. Ykseli, U1'in gerilimi 3 V olunca durur. nk, op-amp knn daha fazla ykselerek U 1 geriliminin +3 V un zerine kmas durumunda eksi (-) giriin gerilimi art giriin geriliminden daha pozitif olacandan kyaslayc olarak alan opampn k hemen de geer. U1 gerilimi 3 V un altna decek olursa kyaslayc olarak alan op-amp yine almaya balar ve k hemen 3 V dzeyine ykseltir. 12. Op-ampl logaritmik ykselte devreleri ekil 2.21'de verilen devreye dikkat edilirse eviren ykseltece benzedii grlr. Tek fark, geri besleme direnci yerine NPN transistrn balanm olmasdr. Bu balama sayesinde T1 transistrnn B-E birleimindeki gerilimden yararlanlarak logaritma ilemi yaplmaktadr. B-E birleimindeki gerilimin denklemi:

Giri

Ugiri

2.2 k U1
R1

33 k 3.3 k
R2

100 W

33 k

Uref

3V

ekil 2.20: Op-ampl voltaj reglatr BC237

+12 V 5.6 k R1 -2 +3

IC

+12 V

10 k

5.6 k 6 R2 Uk

741
-12 V

Ugiri

ekil 2.21: Op-ampl logaritmik ykselte

UBE = (60 mV).Log (IC/Ik) eklinde yazlabilir. Denklemde IC = Ugiri/R1 dir. Ik akm sabit olup oda scaklnda 1.10-13 A dolayndadr. Denklemden de anlalabilecei gibi I C akmndaki ve U giri gerilimindeki dorusal deimeler kta logaritmik artlara yol amaktadr. rnek: R1= R2 = 5,6 k, Ugiri = 0,056 V olduunda, a. Uk gerilimini bulunuz. b. Ugiri 10 kat artrlarak 0,56 V, 100 kat artrlarak 5,6 V yaplrsa Uk ne olur? Bulunuz. zm a. Uk=UBE=(60 mV) . Log (IC/10-13) IC=Ugr/R1=0,056/5,6=0,01 mA = 10-5 A Uk=(60 mV) . log (10-5/10-13)=(60 mV).Log 108 (log 108 = 8 olduundan Uk = 480 mV olur.) b. Ugr=0,56 V yapldnda IC = 10-4 A, Uk (UBE) 540 mV olur. Giri 5,6 V olduunda ise IC = 10-3 A olacandan Uk= 600 mV a ykselir.

370 W

741 +3 4

-2

Uk
270 W

13. Op-ampl kare dalga reteleri (astable multivibratrler) ekil 2.22'de verilen devrede op-amp kyaslayc olarak almaktadr. lk anda art girideki gerilimin daha pozitif olduunu varsayalm. Bu durumda Uk gerilimi pozitif maksimum deerdedir. Devrede B noktasnn gerilimi: kadardr.

Bu srada C kondansatr Rgb direnci zerinden dolmaktadr. Kondansatrn A noktasndaki gerilim B noktasnn gerilimine eit olduunda Uk gerilimi eksi (-) ynl olur. kn eksi (-) ynl olmas A noktasnda ve kondansatr zerinde bulunan gerilimi de eksi (-) polariteli yapar. (k gerilimi Rgb zerinden girie geri besleme 10 k Rgb yapmaktadr.) +12 V Kondansatre bir ncekinin tersi A -2 polaritede bir gerilimin gelmesi bu 7 10 k Uk 6 33 k eleman dearj etmeye balar. 741 +3 Kondansatr belli bir srede dearj 4 olduktan sonra bu sefer bir ncekinin 33 k R1 -12 V tersi polaritede tekrar arj olmaya 5.6 k balar. Kondansatrn gerilimi A B noktasndaki gerilime eit olduu anda op-amp k tekrar konum deitirir. 100 nF R2 Devre yukarda akland ekilde 4.7 k almasn srdrr. Verilen devrede ka led, rle, ekil 2.22: Op-ampl kare dalga reteci lmba gibi alclar balanarak periyodik alan sistemler oluturulabilir.

Deerlendirme almalar 1. Op-amp nedir? Tanmlaynz.. 2. Op-ampn kyaslama zelliinin almasn anlatnz. 3. Op-ampl eviren ykselte devresini iziniz. Devrenin kazan denklemini yaznz. 4. Op-ampta off-set ayarnn yapln ekil izerek anlatnz. 5. 741 op-ampnn zelliklerinden drdn yaznz.