Mc lc

Cy o v Con Ong ............................................................................... 4 Ba M v Thuc L ................................................................................ 5 Nhn din ................................................................................................. 7 S sng l mt .......................................................................................... 8 Ht La v Ming Tht ............................................................................ 9 u im v Nhc im ..................................................................... 10 Hy a bn tay ln m nhn ngm .................................................... 12 Gii ta tim nng sng to .................................................................. 13 ng sinh cng t .................................................................................. 14 T do l sc mnh ca Vn Ha .......................................................... 15 Vn dng thc..................................................................................... 15 Mng li ngn t ................................................................................. 16 Tinh thn khoa hc, tinh thn ci m .................................................. 17 S thc n g ca tm ta ..................................................................... 18 Tinh thn bao dung ha hp ................................................................ 19 Tnh dn tc tm u? ........................................................................ 20 Ti sao hng triu ngi b nc ra i? .............................................. 21 Anh khng chp nhn chn l ti th anh phi cht .......................... 21 Chng Quan Liu, Phong Kin v Tham Nhng ngay trong huyt qun ca mi ngi chng ta ............................................................... 22 Nhn dn l ai? V u? .................................................................... 23 Bnh tm m nhn xt ............................................................................ 24 c hiu sinh ......................................................................................... 25 Tc ot s sng ca k khc l tc ot s sng ca chnh ta ... 26 ng xng v nh cao ................................................................. 27 Khng c thc h no qu bng s sng ......................................... 28 S mng m ging ni ph thc .......................................................... 29 ng minh ca chng ta ....................................................................... 30 Hin tng mt chn ng vn ha .................................................... 31

2 | M c lc

Nhng phng chm ch o vn ha ................................................ 32 Khi ni c cht liu vn ha .......................................................... 33 Ti v ng .............................................................................................. 34 nh ngha Vn Ha .............................................................................. 35

3 | M c lc

i ngy no y hai a cn trt bn ln mt, a gin vi nhau bn b ao, vy m by gi cc con ln v bt u lo ngh ti chuyn i ri. Cuc i nhiu chuyn lm, ta ngi cc con s t c c hi ngi li cng nhau m xt ngh cho chn chn v vic tng lai. Tui ta cao m cu chuyn ta mun ni vi hai con li l mt cu chuyn cn c ni trong tnh lng, v vy ta ly giy bt vit nhng dng ny cho cc con.

Cy o v Con Ong
iu ta mun ni trc tin vi hai con l ta c c tin vng chi vi hai con. Cc con hy thc v t do ca mnh. Khng ai c quyn buc cc con lm nhng g m cc con khng mun lm v cm cc con lm nhng g m cc con mun lm. Ngay by gi v ri y trong tng lai, cc con hy ch hnh ng theo nhn thc ca cc con. Quyt nh ca cc con ng hay sai, iu khng quan trng my. Quan trng l ch cc con hc c bi hc kinh nghim v mi khi quyt tm v mt vic g, cc con c thc tnh to v quyt nh y v can m nhn ly trch nhim. c nh th th d cn y hay khut ri, ta cng s vui lng cng chu chung trch nhim vi cc con. Ta thy cc bc cha m thng hay lo lng qu ng cho con chu ca mnh, v d con chu ln khn, h cng lun lun c cm tng l con chu h vn cn nh b v di dt. Cng v vy m h c theo st bo v v gio dc con chu khin cho n hu tin c cm tng mt t do. Ta th ta thy rng t khi lt lng m, cc con nhn c y tt c nhng k thc ca ging ni ri. Cch y hai mi nm, ta n trong vn nh mt ht o. Ht o mc thnh mt cy o ti tt, khe mnh, l cnh xanh tt. Cy o n hoa mi nm v lm nn nhng tri o rt thm v rt ngt. Trong ht o nm xa, ging ging o tin k thc tt c tr tu v c vng ca mnh. Khng cn ai gio dc m ht o vn bit nt mm, lm l, lm cnh, lm hoa, lm tri.

4 | C y o v C o n On g

C l mt s cc c v cc ch ca con khi c n nhng dng trn s cho rng ta mun a con chu tr v vi np sng d man khng php lut, khng gio dc, khng o c, khng vn ha. C ln ta nghe nh vn Triu Sn ni: Mt x hi c vn ha l khi no n ra ngoi ci tnh trng sinh hot thin nhin ca th vt. Ra ngoi bng cch thch ng vi hon cnh v thay i hon cnh n thch ng vi mnh m tha mn nhng nhu cu ca mnh. Ra ngoi bng hot ng lao tc. Nh vn Triu Sn lm nh cc loi thc vt v ng vt (khc) khng bit thch ng vi hon cnh v thay i hon cnh v hot ng lao tc. Cy o trong vn nh ta bit thch ng vi hon cnh lm ch. Cc con ong thng n ving cy o vo ma Xun cng bit thch ng vi hon cnh, thay i hon cnh v hot ng lao tc lm ch. Vn khng phi l mt sinh vt c mc cm t tn, ta ngh rng khng phi ch c con ngi mi c vn ha. Cy o tin kia v con ong cn mn v nhiu ti nng kia cng c mt nn vn ha ca chng ch sao khng. Nhiu khi ta tic rng mc vn ha ca con ngi khng bng trnh vn ha ca cy o v ca con ong. Thi s Nguyn Cng Tr chng c lc c ao lm mt cy thng hn lm mt con ngi sao? Ci th vn ha ca loi ngi chng ta l th vn ha g m khin cho tri t chng ta lm vo tnh trng bi t nh by gi, h cc con? Chng ta lm nhim c tri t, chng ta tiu dit bao nhiu chng loi thc vt v ng vt, chng ta cng gy ra bao nhiu khn kh cht chc cho ngi ng loi. Hin nay s lng v kh nguyn t ang nng trn s phn loi ngi v nhiu chng loi khc: cuc thi ua v trang in r gia cc khi hu nh khng cn c th chn ng li c na.

Ba M v Thuc L
Cc con hy nhn li t nc v dn tc chng ta. my mi nm ri, chng ta b dn vo th phi git hi v th tiu ln nhau. Chng ta ch ni ha gii v ha hp dn tc u mi cht li thi, ch trong thc t th chng ta phi th tiu nhau, giam hm nhau m cng

5 | B a M v T h u c L

c cho gung my chnh tr m chng ta chn la. Sng ng m chng ta s dng bn git nhau, chng ta em vo t bn ngoi. Cc thc h chuyn gy s hi v cm th, chng ta cng em vo t bn ngoi. Ni th l tranh u bo v t do, khi phc ch quyn t nc, xy dng cng bng x hi, nhng lm li l tc ot t do, a t nc cng ngy cng l thuc chnh tr v kinh t vo mt ngoi bang, em chin tranh thc h v giai cp tn ph sinh mng dn chng v lm cho np sng dn chng cng ngy cng tr nn bn hn c cc. Np sng , nn vn ha , ta cho l thp km hn np sng v vn ha ca mt cy o, ca mt con ong. Cy o kia v con ong kia t do hn chng ta. Ci m ta thng gi l vn ha, ci l nhng th ba m thuc l u c chng ta, tc ot t do ca chng ta. Sut trong thi gian chin tranh gia min Nam vi min Bc, c hai min nc ta u ni ti vn ha, u ch trng pht huy mt nn vn ha dn tc phc v cho t nc, cho con ngi Vit Nam. Thc cht ca nhng ch trng kia, xt li cho k, ch l nhng lun iu tuyn truyn m chng ta dng kch i phng. Vn ha ch c ngha l ln n v kch. G mt nh bi mt nhau, khng ai trong chng ta l khng thuc lng cu . y vy m tt c chng ta u b buc phi bi mt m nhau. Bi mt bng ci th phn sn no? Bng phn sn vn ha. Ti bi mt ri, ti theo th vn ha ny, anh chng ti l anh mun tiu dit ti. Anh chng ti th anh phi cht. Nhng ti sao ti phi bi mt? Ti v ng ring r ti s b ngi ta nut chng. Ti bi mt v ti mun c hu thun ca khi ngi cng mt cht phn sn. V vy cho nn ti va s dng thc h ca ngi ta va s dng mu lc v sng ng ca ngi ta. Ngi anh em ti, n bi mt bng cht phn sn khc tc l n c tnh xem ti l k th. Lm sao ti c th cn l ngi anh em ca n? Chc cc con cng bit rng tt c bi t l ch y. Phn sn l phn sn ca ngi, nhng m trn mt ta, ngi ta ni, n phi c tnh cch dn tc. L duy linh, l nhn v, l t do, l hin thc, l khoa hc, l x hi ch ngha tt c nhng phn sn u khng tri

6 | B a M v T h u c L

chng vi tnh dn tc u bi p cho nn vn ha dn tc. Nhn danh dn tc, chng ta ch lm cho dn tc iu ng v lm than.

Nhn din
Cc con cng thy rng kt vo th tranh chp gia nhng khi ln, t nc ta kh m c c mt nn vn ha c lp. Chng ta b buc phi chn la gia cc khi, phi tip thu vn ha ca cc khi gy vn mi vn ha, b tc cho vn c vn ha ca truyn thng dn tc. Cc con bit khng, trong nhng nm u ca cuc chin, mt s cc c ch ca cc con thy r ci nguy c ca hin tng g mt nh bi mt nhau. H tng la ln: chng ta ng c nn bi mt, cn c th nhn c mt nhau. Ting ni ca h, thng thay, b chm t trong ting loa tuyn truyn v sau trong ting bom ting sng. Mt s anh em ta, mt s cc c ch ca hai con can m t khc vic bi mt cng quyt ng gia la n m ku gi tnh huynh . H b c hai bn xem l k th, bn git, t y, bc t. C nhng ngi bi mt vi thc tnh to rng y ch l phng tin nht thi i qua mt giai on. Min mnh cn nh mnh l ngi Vit. Nhng cuc sng tranh u hng ngy buc h phi nhn din h trong knh soi v trn khun mt ca nhng k cng s dng mt th phn sn. Rt cc l h ng nht h vi th phn sn v tr nn k th khng i tri chung vi nhng ngi anh em khc mu phn sn vi h. Ta vit cho con vo u nm 1982. Cuc chin cha chm dt u hai con. Phn sn vn cn nguyn vn l phn sn c. N n su vo da mt ca c i bn. Cha chng n s thm su vo da tht v xng ty ta cng nn. Nguy bit my cho tng lai ca nn vn ha dn tc. Cuc tranh chp vn l cuc tranh chp ca nhng siu cng, nhng hon cnh a y v buc chng ta nhn lm cuc tranh chp ca chng ta. Chng ta git nhau khng gm tay. Mt nhc s tr tht ln i ci cht au thng v cng, i t

7 | N h n d i n

nc u m ngn nm. U m l u m ch nhn cuc tranh chp ca ngi lm cuc tranh chp ca mnh. Ta ni vi hai con l cuc chin cha chm dt, bi v trong m thm mi chng ta vn nui dng cm th v dy cho con chu chng ta nui dng cm th. Nhng a tr nm by tui, u c cn cha bit nhn xt, chng ta dy cho chng cm th. Chng ta khng dung nhau trong nc nh, ra ti nc ngoi, chng ta cng p ph, tn t v bi xu nhau. Chng ta hi nhau trong cc tri t nn, ti nhng nc nh c, chp m nhau v c khi chm git c nhau na.

S sng l mt
Nu hai con c sng mt mi trng thoi mi nh cy o ca chng ta v k lng ging bit iu ca n l con ong vng cn mn th ta s sung sng bit bao. Cc con s c iu kin pht trin t nhin, v tinh hoa ca nn vn ha ging ni s pht hin ni hai con. Hai con bit khng, gia con ong v cy o c mt s hp tc mu nhim. Con ong cn n nhy hoa em v lm mt; cy o cn n con ong hoa o c th kt tri. Cy o cng phu lm ra nhng ci hoa c nhng cnh phn pht mu hng mi mc con ong v hng dn con ong ti. Loi ngi chng ta thng t ho l loi duy nht c ci bit. K thc ci bit ca cy o v ci bit ca con ong cng su sc khng km g ci bit ca loi ngi. D ta c gi ci bit ca con ong l bn nng i na th ci bit y cng l mt ci bit tuyt diu. Con ong l mt kin trc gia ti tnh, mt thm him gia kinh nghim v mt thnh vin x hi kiu mu. Sau khi khm ph ra mt a im c hoa, con ong v t v i mt vi ng ma ch ng cho ng loi bay ti a im y. Ta khng ch trng chng i vn ha u hai con. Ta cho rng vn ha l np sng ang vn ti ci lnh, ci p v ci tht. Ta ch ngh rng phi gii c cho vn ha m thi. Khng th c mt nn vn ha ring r cho con ngi. S sng l mt ton th. Coi con ngi l ch t v tt c mun loi khc l nhng phng tin phc v cho con ngi, ta thy l iu lm li cn bn trong nhn thc
8 | S s n g l m t

v vn ha. Loi ngi ch l mt trong s mun loi. Tt c nhng loi tho mc v sinh vt trn tri t u nng ta vo nhau m tn ti. Nu con ngi t cho mnh l cha t, ph phm, tn ph v tiu dit cc loi khc phc v cho chnh mnh tc l con ngi t tiu dit. Trn thc t, khng nhng con ngi ang tn ph cc loi khc m li ang tn ph c mi trng sinh hot chung l ni, rng, sng h, bin c, khng kh. T mt trng, hnh tinh xanh l tri t ca ta c chp hnh nh mt c th xinh p; nhng ta bit rng c th ang b mt loi vi khun tn ph thm thng: vi khun l loi ngi. Khng nhng con ngi ang tn ph sinh mi mnh, con ngi li cng ang xy p i sng hng th ca mnh trn xng mu ca ng loi na. Ta khng th xt n mt nn vn ha dn tc nu ta khng xt n nn vn ha ca con ngi v ca c tri t.

Ht la v Ming Tht
Trc ht, ta hy ni n cch thc con ngi sn xut v tiu th. C khi no i ngang qua mt cnh ng, cc con lng tai m khng nghe ting mun loi cn trng r r hay khng? Ty phng hin gi, c nhng cnh ng rng mnh mng m khi i ngang qua ta cm thy mt s lng yn kinh khip. Tt c cc loi sinh vt nh b sng trn v di mt t b thuc st trng tiu dit. C khi no cc con cm ln tay mt t Nu c Thi Bo s ra ngy ch nht khng? T bo y kh ln m dy c ti khong t by ti mi phn ty, nng ti ba bn k. Nu tnh s giy cn thit in mt s bo nh th m pht hnh ngy ch nht th ta phi n c mt rng cy lm bt giy. C khi no cc con c lng s lon bia, lon coca cola, khn giy v ly giy s dng v qung b mi ngy ngh h trn mt b bin Ty phng khng? Dn c nhiu lng mc ngho i Phi c khi phi i b c nm by cy s mi i v hoc gnh v c mt t nc. S bia v s nc ngt tiu th trong mt ngy h c gi tr ngang hng vi cng trnh thy li c th cung cp nc ung cho hng chc lng mc mt cch thng xuyn. S hp giy, ly giy v lon giy c gi tr ngang hng vi giy bt cho hng trm trng tiu

9 | H t l a v M i n g T h t

hc trong nhiu nm. Cc con c bit nu Ty phng bt n tht v ung ru li nm mi phn trm th hng chc triu tr em Phi s khi phi cht i mi nm khng? Ht la thay v dng nui tru b g vt v nu ru c th em i cu i ti cc nc ny. S knh chng gia hai khi ln trn quc t khng gip c ta lm gim bt tnh trng nt lng . Theo bn no ta cng lm cho tnh trng bi t thm. Tuy Lin Bang X Vit v Hp Chng Quc Hoa K l nhng th lc chng i nhau, nhng mu ca hai bn li ging ht nh nhau. Bn no cng chy ua sn xut v kh, mong chim c thng phong, bn no cng rt huyt mch ca dn chng vo qu quc phng, bn no cng mun ni rng vng nh hng ca mnh trn th gii. Bn no cng bn v kh cho cc nc nhc tiu, d rng dn chng cc nc ny dang cn cm cn go. Sng bn no, sng theo bn no, nhn cch ca ta cng b tc ot, d ta c ng la hay khng ng la vi cc gung my kinh t v chnh tr ca h. Trong trng hung , ta kh m ni n mt nn vn ha dn tc v c lp.

u im v Nhc im
Lu nay cc bc, cc c v cc ch ca hai con mi khi ni n nn vn ha dn tc thng hay c khuynh hng cao ngun gc v truyn thng ca nn vn ha ny. nh rng khi ta c t ho v ngun gc v truyn thng ca ta th ta li cng yu mn ta hn, nhng lm nh th khng khi vng mc vo thi ch quan v k th. Ta c ngun gc Tin Rng cao qu, iu ny khng c ngha l nhng dn tc khc khng c ngun gc cao qu, iu ny khng c ngha l cc dn tc khc khng dng cm, khng nh bi c xm lng. Vng quc Chim Thnh ngy xa cng tng nh bi c cuc xm lng ca i Vit, v vua Trn Du Tng b phc kch cht trong thnh Tr Bn. Nh Hn, nh ng, nh Tng thng nhn dn tc i Vit nh nhn mt dn tc man r, khng c vn ha; nu ta khng chu ni thi th ta khng nn nhn

10 | u i m v N h c i m

nhng dn tc khc nh nhng dn tc hn km v bn khai. Nc ta c bn ngn nn vn hin, nhng cu ni nh th ch hoc to nn mc cm t tn hoc ngn cn mt cm t ti. C bit bao nhiu nn vn ha b hy dit, trong c nhng nn vn ha tht rc r v lu bn. Xt v cn bn th mi nhm dn tc u tri qua nhng giai on pht trin tng t, v s hn km ca cc nn vn ha i khi ch c quyt nh do mt vi iu kin thun li c tnh cch a phng m thi. Paul Huard ngh ng khi ng ni: Khng c nn vn ha no nn t thn, cng khng c nn vn ha no c php khinh mn nhng nn vn ha khc Mc cm t ti cng nh t tn u khng chnh ng [1]. Ta lm sao c kh nng yu thng c con ngi nu ta ch c th thy c ci qu ci p ca ring ta Chng ta a ni nc ta l mt quc gia c bn ngn nm vn hin. Chng ta a ngh rng t quc ta v dn tc ta khng nhng khng thua km ai, tri li, cn c nhiu ci hn ngi. Ni v vn ha hay vit v vn ha, chng ta a vin dn lch s v i sng chng minh rng ta c vn ha, v c vn ha cao. iu cng d hiu thi, bi v ai cng mun t ho v t quc mnh v ni ging mnh. Tuy nhin, khng phi v chng ta ni ta c vn ha cao m vn ha ta cao. Trong mt vn hoa trm hng ngn ta ta ch l mt a hoa thi; v nu ta tm nim c iu th ta s nhn ra tnh cch tr con trong thi thao thc mun chng minh rng ta hay, ta p hn ngi. S pht trin ca vn ha ty thuc rt nhiu vo nhng iu kin a l v lch s. Mc cm t ti hay mc cm t tn u l nhng mc cm khng nn c. Khng c dn tc no m khng c vn ha. iu quan trng l vi nn vn ha ca mnh, mt dn tc c sng hnh phc hay khng, c thng yu nhau khng, c lm kh nhau v lm kh nhng dn tc khc hay khng. Ci qu ci p ca ring ta nh l c , nhng iu ny khng cm ta thy c nhng ci xu ci d ca chng ta. Hai con c on ny nghe ngi Vit Nam ni v mnh: Trong qu trnh sn xut v chin u chng ngoi xm, trong qu trnh u tranh cch mng, nhn dn cc dn tc Vit Nam cng nhau hun c nn nhng phm cht cao qu p ca con ngi Vit Nam: lng yu nc nng nn, ch kin

11 | u i m v N h c i m

cng bt khut, tnh on kt keo sn, thng ngi nh th thng thn, tr thng minh sng to, c cn c lao ng, tinh thn lc quan yu i, phm cht hn nhin, bnh d Nhn dn cc dn tc Vit Nam cng nhau xy dng nn mt nn vn ha phong ph, a dng nhng c o Vit Nam. [2] Nhng phm cht cao qu p ni trn ca con ngi Vit Nam l c tht, nhng ni v vn ha v lch s m khng cp ti nhng hin tng tham vng, k th, chia r, bo ng v phn phc tng a dn tc v t nc vo nhng giai on tm ti v kh au trong lch s th vn ch l hnh ng v v t i dn tc m khng phi l cng trnh xy p vn ha. Cm b i Vit S K Ton Th ca Ng S Lin ln m c, hai con s thy lch s ta y dy nhng m mu, phn phc, bo ng, k th v chia r. Khng bit cc con ngh sao ch ring ta, ta chng bao gi c th t ho c v cng trnh chim c v tiu dit trn c vng quc Chim Thnh. Ta ngh l xy dng con ngi v vn ha Vit Nam, cc s gia ca chng ta phi can m ni r rng v y v nhng tham vng v bo ng trong lch s dn tc: nhng ti liu s soi sng cho vic tu thn, t gia v tr quc ca mi ngi trong chng ta. Khng c g hi ta bng khi ta c nhng nhc im m ta khng bit r.

Hy a bn tay ln m nhn ngm

Cc nh bnh s thi nay ni ging cch mng, thng a tt c mi li lm ln u giai cp phong kin thng tr. Ra ci iu ta y ng vo th nhn dn, th i chng, ta khng chu trch nhim g v nhng hnh ng phn dn tc v phn vn ha ca giai cp thng tr ny. Giai cp thng tr phong kin, h ni, chn ng pht trin ca nn vn ha dn tc bng cch m phng np sng ngoi quc, gieo rc m tn d oan. H li ni rng ch c giai cp nng dn mi thc s sng to vn ha dn tc: no ca dao, no tc ng, no chuyn c tch, no ht v, ht dm, ht quan h, no tranh ng H, tranh Hng Trng, no gch Bt Trng Dng mt li gm bn cht khi dn tc ra lm hai, h chia ra mt bn l a s

12 | H y a b n t a y l n m n h n n g m

nhn dn v mt bn l thiu s thng tr phong kin, v quy mi ti li cho thiu s ny. H khng mun thy rng chnh khi i chng thiu hc mi l gii a nui dng m tn d oan. H khng mun thy rng chnh nhng gii bit ch mi sng to c ch Nm. nh bi c nhng cuc xm lng, u phi l cng trnh ca ring mt gii nng dn m l cng trnh chung ca mi gii trong phi k vai tr ca gii tr thc phong kin. Sng to vn ha dn tc u phi ch l cng trnh ca ring gii nng dn m l cng trnh chung: nhng sch v do tin nhn trc tc, nhng chung Quy in, nhng vc Ph Minh vn vn m qun nh Minh ph hy, thiu t hoc ch v Bc Kinh u l nhng sng to phm vn ha ca gii bit ch. Gii bit ch v gii cm quyn u l con chu ca nng dn ch khng phi l con chu ca ai khc. H c lm li th cng l cha ng ca chng ta, ni mt cch khc hn, h l chng ta; chng ta khng th phi tay ni rng h l k th ca chng ta, cha ng ca chng ta, nhng thnh tch v nhng li lm ca h cn , trong bn tay ca chng ta, chng ta khng chu trch nhim g v h. Cc con hy a bn tay ca cc con ra m nhn ngm: t tin ca chng ta, cha ng ca chng ta, nhng thnh tch v nhng li lm ca h cn , trong bn tay ca chng ta, chng ta khng lm sao loi b ra khi chng ta c. Thi khn ngoan nht l hy chp nhn mt cch can m suy nghim, t vn v th hin mt thc mi c th a bn thn ta v ging ni ta thot n mt chn tri mi.

Gii ta tim nng sng to

Nhng quc gia yu, nh v b p bc lun lun mun vng dy ginh ly c lp chnh tr v c lp kinh t ca mnh. Cuc tranh u rt cam go. Cam go n ni nu khng c ng minh th khng sc mnh tip tc chin u. Chnh v cn ng minh cho nn ta mi t t b l thuc vo ng minh. Ta s dng sng ng v thc h ca h. Ta tr nn bi chin trng ca h, v cui cng ta lm ch hu ca h. Ni rng ta c vn ha c lp nhng i sng t tng, kinh t v gio dc ca ta chp y theo kiu mu ca h. Lm

13 | G i i t a t i m n n g s n g t o

sao ta c vn ha c lp c khi ta khng c t duy c lp? mt x m mi t tng tri chng vi thc h nh nc u b tiu dit ngay lc cha ny mm th lm sao c suy t c lp, lm sao c vn ha c lp? c mun c ch quyn quc gia, chnh quyn no cng c. Nhng mun thc s c ch quyn quc gia phi mnh. Quc gia lm sao mnh c khi mi tim nng sng to u b nn? Cc nh cm quyn lun lun s hi rng nhng tim nng sng to kia mt khi c gii ta s ph tan gung my thng tr ca h. V vy h phi tip tc nn. Quyn bnh thc hin s gii phng dn tc do tr thnh mt loi xing xch ngn cn khng cho dn tc vn ln gii phng thc s.

ng sinh cng t
Trong khi ta loay hoay v vn c lp v t do ca t quc ta th tnh trng quc t tr nn v cng him ngho do cuc thi ua v trang nguyn t ca cc cng quc gy nn. Ta bit i km v s p bc l nhng nhin liu rt bn nhy chm ngi chin tranh nguyn t. Ta bit nu cuc chin tranh nguyn t bng n, con ngi v nn vn minh ca n s b tiu dit. y vy m ta khng th vng vy ra khi nhng tranh chp cc b gp phn vo vic y lui him ha chin tranh dit chng ny. Ti cc nc pht trin, con ngi cng b lng tng khng km. Tuy ting ku gi tht thanh ca nhng thnh phn gic ng v tnh trng c vng ln, a s vn cn cha thy r c thc trng ca th gii. H ch bit bn rn tranh u tng mc sng ca h, tng mi lc, tng kh nng tiu th, khng bit rng s tn vong ca h v ca quc gia h cng ty thuc vo s tn vong ca cc dn tc ngho kh v ca cc quc gia chm tin. H cha thy c tnh trng ng sinh cng t ca cc dn tc trn th gii: nu chin tranh ht nhn bng n, h s b tiu dit ng thi vi cc quc gia kia, c th l s b tiu dit trc cng nn.

14 | ng s in h c n g t

T do l sc mnh ca Vn Ha
V bin c lch s nm 1975, hng triu ngi Vit ri b t nc h v hin thi ang sinh sng tn mc cc quc gia trn th gii. Tiu cc m ni, l s phn ca nhng ngi Vit phi sng kip lu vong. Tch cc m ni, l c hi ngn nm mt thu ngi Vit c th ng gp vo s chuyn i tnh trng th gii, to thm c hi bo tn s sng ca hnh tinh xanh. Ra quc ngoi sng mt cuc i ly lt lu vong hoc em vn ha Vit lm cht liu xc tc vn ha th gii, ci ty ch kh ca mi ngi. C nhng vic m hin gi ngi Vit khng lm c quc ni, nhng li c th lm c quc ngoi: chng ta ai cng bit iu . Lm ym tr cho ngi quc ni, hoc lm ng gp vo s chuyn i tnh trng th gii. Lm c g, ci ty thuc cht liu vn ha tim n trong mi ngi. Cht liu vn ha y, nu ta bit to mi trng thun li cho n, n s pht trin, v ging nh cy o, n s ra l ra hoa v cng hin cho ta nhng tri o thm ngt. Cht liu vn ha c di truyn xung t t tin nhiu i nhiu kip trong cc t bo c th ta. Mi trng thch hp cho cht liu pht trin l mi trng t do. Ta ng cho n b nn, bt lp. Ta cho n t nhin pht trin v biu l. V ta nui dng qu trnh biu l v pht trin ca n bng nhn xt thng trc ca chng ta v nhng iu kin ni ti v ngoi ti ca n.

Vn dng thc
Nhn xt thng trc m ta va ni , hai con i, l tt c b quyt ca tng lai Vn Ha. Nu ta nui dng c thc minh mn v nhng g ang xy n cho s sng l ta soi sng cho ng i nc bc ca ta, ca vn ha dn tc ta. Ta bt u khng phi chp nhn mt l thuyt hay mt thc h. Lm nh th l ta t g b ngay bui bt u. Ta phi t do. Cy o phi c t do m r, lm cnh, lm l, lm hoa. Ta cng vy. Ta khng th nghe li ng mt ca bt c ai em t do ca ta m nh i mt thin ng

15 | T d o l s c mn h c a V n H a

no trong tng lai. Thin ng ca hai con chnh l t do ca hai con . Chng ta hay ni lm cng tc vn ha v xy dng vn ha. Nhng ng t lm v xy dng bao hm nhng ngh nhng n lc nng nhc. Theo ta, vn ha trc ht l s pht trin t nhin, khng cn lm g ht. Ta phi bit p dng thi v hnh vi vn ha. V hnh l khng lm, l ng kh cng lao tc, ng un nn v n p. V hnh l tn trng s t do pht trin. Cc con hy ng qun cy o. Nhng v hnh khng phi l ph mc. Con ngi l mt sinh vt c thc v nh con ngi c th hng dn c vn ha. Con ngi phi s dng thc y. Do , s dng thc l cng tc c bn xy dng vn ha. S dng nh th no? Ta phi tnh to thy c chn tng ca s sng. Mt ci thy khch quan, trc tip, khng b bp mo bi mt lng knh thc h no, mt s t k m th no, mt tm trng say m hoc cm th no. Ta ch lm lc khi ta khng thy m thi. H m ta thy c tc l ta i ng ng. Ci thy , hai con i, c truyn xung khng t cho chng ta t nhng th h i trc. Ci thy cn c b tc thng trc bng nhn xt ca chng ta.

Mng li ngn t
Mun thc s thy, ta phi thng xuyn tranh u chc thng nhng mng li ngn t v nim. Chng l nhng tr ngi ln lao nht cho ci thy. Chng che lp thc tng ca vn vt. Loi ngi chng ta c tt rt a ngn t v nim, v lm khi ch cn n ngn t v nim cng sng c hng thng hoc hng nm. Do m nhng k i bn nim v danh t rt ng. C khi ta phi mt rt nhiu ngy thng mi pht hin ra rng cc nim y v cc danh t y l trng rng, khng n nhp g vi thc ti. Nhng nim v danh t kia c th to nn tc dng h hi v phn khi trong ta, nhng chng khng duy tr c tc dng y lu di. Ci c th duy tr nim h hi v phn khi ca ta mt cch ch thc l thc trng t nc. Nhng trn thc t, thc trng en ti v bo nho qu,
16 | M n g l i n g n t

khin cho gung my nim v danh t khng cn sc kch ng c ai na.

Tinh thn khoa hc, tinh thn ci m

Mt s cc c ch tng nu ra cc khu hiu khoa hc, dn tc v i chng lm phng chm cho mt nn vn ha dn tc. ng v phng din nim chng ta khng thy cn chng i g nhng phng chm y c. Nhng y l vn phng chm hnh ng. Khoa hc l mt l li hc hi t do, khng gio iu, lun lun mun t thng vt mnh m i ti v do i hi ngi hc gi phi thng trc xt li thc ti v nhng c s lp lun ca mnh. Tt c nhng g m ta gi l chn l khoa hc hm nay u s l nhng mu ng khoa hc ngy mai. Khoa hc m cc c ch cc con thng ni ti trong khi din dy v thuyt Mc - L ch l khoa hc ca cc th k mi tm, mi chn. Cc c ch y thng cao ging ln n mi l li suy t khng Mc-xt l duy tm, thn b, phn khoa hc v phn tin ha. H ch cho c Duy Vt Bin Chng Php l khoa hc. H khng thy c nhng chn tri mi m nn khoa hc vt l mi va t chn ti, trong tc dng nhn thc (tm) ca nh khoa hc khng th no cn c quan nim nh mt thc ti c th tch ri ra khi i tng nghin cu. Cc con tm hiu v thuyt tng i v lc hc lng t (mecanique quantique) th cc con thy c iu y. Nu thc s c tinh thn khoa hc, ta s khng bm vu vo mt vi gio iu hoc mt thc h no c. Ta s c nhiu t do hn. Ta s khng kh kh gh cht ly m kin thc hin ti m ta ng l chn l tuyt i, l nh cao ca tr tu loi ngi; tri li ta s sn sng hc hi c th thy c rng hn v ng hn thc ti. Ngi Mc-xt thng hay ch trch gii tn gio l phn khoa hc, phn tin ha, nhng cc con bit tinh thn ph chp ca o Pht rng ri bit my v ph hp vi tinh thn khoa hc bit my. Cc con hy th c iu th hai ca Gii Lut Tip Hin: Khng c yn tr rng nhng kin thc mnh hin c l nhng chn l bt di bt dch, nh th

17 | T i nh t h n k ho a h c , t in h t h n c i m

trnh s tr thnh c th v hp hi. Phi hc hi thi ph chp v ci m n nhn quan im ca k khc. Chn l ch c th thc chng trong s sng m khng th tm kim trong nhng kin thc v khi nim. Ta c mong nhng ngi theo ch ngha Mc - L-nin x ta cng c c mt thi ci m nh th cho dn ta c th pht biu t do, v t nhn trong cc tri hc tp ci to c tr v vi gia nh h. Con ngi ch c th hc tp ni s sng ch khng th hc tp di hng sng ca ngi ng loi.

S thc n g ca tm ta
Ta mun k cho hai con nghe cu chuyn ng ngn ny ca dn tc n . Mt ngi li bun ga v kia c mt a con trai nm tui. ng ta cng chiu con, xem n nh l l sng i ng. Mt ba n ng i vng, k cp n t xm t lng v bt cc a con ca ng i theo. Khi ngi cha tr v ti ni, thy thi hi mt a b trc tui con mnh cht thiu bn cn nh chy ri ca mnh, ng tin ngay rng l con ng cht. ng khc lc v lm l tr t (ha thiu) thn xc ; ri v thng con qu, ng ct tro xng ca thi hi vo mt ci ti gm v i u cng mang theo bn mnh. My thng sau, vo lc na m, a con thot c tr v v g ca i vo. Ngi cha, lc y ang mang chic ti gm ng tro v khc thng con mnh, khng chu ng dy m ca. ng tin rng con ng cht thc ri, v a tr ang g ca xng con ngoi kia l mt a tr hng xm no ang c tnh tru gho ng. V th m a tr con tht ca ng phi tht thu ra i, v ngi cha khn kh kia vnh vin mt a con ca mnh. Cu chuyn ng ngn cho ta thy s thit thi gy ra do thi cung tn v hp hi. Khi ta tin vo mt l thuyt nh chn l tuyt i ri th ta khng cn c kh nng ci m thy mt mi s tht na, d s thc c n g ca tm ta. Ta c th v chn l m gy ra bao au thng tang tc cho ngi ng loi.

18 | S t h c n g c a t m t a

Tinh thn bao dung ha hp

Ngy xa ci hc ca ta bao gm Nho, Pht v Lo. Ba ngun tu gic ny u c tc dng soi sng cho nhn tm v th o. Nho hc c xem nh ch trng v mt tr th hn Pht hc v Lo hc. Tuy vy vai tr o to nhn cch v gn lc tm hn ca Pht v Lo rt quan trng; phng chm x th ca o Pht cng duy tr c ha bnh v tnh huynh trong nhiu th k lin tip. Trong cc triu i L v Trn, o Pht rt mc hng thnh; tuy vy cc o Nho v Lo khng h b nn. Tri li c ba truyn thng cng tn ti c vi nhau trong tinh thn tng dung tng hp. l nhng thi i c ha bnh lu i nht ca lch s nc ta v cng l nhng thi i v vang nht, sng p nht. Kp n khi Nho hc chim a v c tn th Pht, Lo b dm pha, ch bai. Trng nguyn Lng Th Vinh ch v sng tc c sch Pht m sau khng c th cng trong Vn miu. S hp hi v t tng khin cho triu L y dy nhng bo ng v lon lc. Cuc tranh u gii phng dn tc th k ca chng ta s d hao tn nhn mng v thi gi mt cch oan ung l cng do s hp hi v t tng v s chn p ln nhau gia cc ng phi. Cc ng phi thanh ton ln nhau ngay trong thi gian cn phi on kt chng li cc th lc ngoi bang. Bi th cho nn thay v ch cn nm by nm tranh ot c nn t ch, chng ta mt ti bn mi nm. Bao nhiu triu ngi cht oan ung v s hp hi . T th k th hai, t Giao Chu l chic ni ca s sng chung ha hp gia cc ngun tu gic Pht, Lo v Khng. Nu cc con c c sch L Hoc Lun ca Mu T th cc con thy c iu . Truyn thng tt p y ko di ti u th k th mi lm. Hai triu i L v Trn rng chiu tinh thn ci m bao dung v nh , chng ta c ti bn th k ha bnh. Tinh thn bao dung , h chng phi l vn ling qu bu ca nn vn ha dn tc? Ti sao ta khng bo tn n?

19 | T i nh t h n b ao d u n g h a h p

Tnh dn tc tm u?
Phng chm th hai c nhc n l dn tc. Nn vn ha chng ta phi c tnh cch dn tc. C nhin tt c chng ta u mong mun nh vy. Nhng th no l tnh cch dn tc? Cc con hy nghe hai ng Trng Chnh v ng c Siu vit v vn ha dn tc: Nn vn ha chng ta ang xy dng l nn vn ha x hi ch ngha, tc l mt nn vn ha c hc thuyt Mc - L-nin soi sng v nhm mc ch phc v ch x hi ch ngha. C s ca n l nn vn ha dn tc. N khng xa la truyn thng dn tc, khng qun d vng ca dn tc. N phi c tnh dn tc, ng thi thch ng vi cuc sng hin nay, phn nh tm hn ngi Vit Nam thi nay [3]. Ta thy nh hai ng ang c gng trn ln mt lt nc vi mt lt du cui cng lt nc nm di (c s ca n l nn vn ha dn tc) v lt du nm trn (nn vn ha ca chng ta ang xy dng l nn vn ha x hi ch ngha). Ngp th cho nn vn ha dn tc bit my. Chng ta bit ni rng ngun gc ca tnh dn tc l tm hn v tnh cm Vit Nam, vy m chng ta li em l li suy ngh v mt np sng rt ngoi lai p chp ln trn u dn tc. C thi no trong lch s ta m tr con i t co cha m v hng xm i t co ln nhau nh by gi khng? C thi no trong lch s m i sng c nhn b kim sot ti tn phm vi t tng v tnh cm nh by gi khng? Chng ta ch trch cc triu i phong kin ch tip thu mi th thit ch vn ha ca ngi phng Bc v lm cng c tr dn, nhng chng ta khng thy c rng chng ta ang ly ch ngha Mc - L-nin lm khun vng thc ngc v ch dm hc tp ch ngha y m khng dm ph bnh khng? Ta c thy l ta m phng gung my cai tr ca nc ngoi hay khng? Nhng cch thc t chc kim sot, km kp v trng pht ngi dn, ta c bit l ta bt chc mu mc nc ngoi khng? Ngy xa dn tc ta c bao gi thit lp nhng tri hc tp ci to trn rng ni nh by gi. Nn vn ha x hi ch ngha c tnh cch dn tc ch no?

20 | T nh d n t c t m u?

Ti sao hng triu ngi b nc ra i?

Cc con i, trong mt vn hoa chng ta thy c nhiu loi hoa, trm hng nghn ta, a hng ph sc. Mi loi hoa c c tnh ca n; nhn thy v ngi thy, ta nhn c l loi hoa no. Mt dn tc l mt loi hoa. N c nhng c tnh ca n. Ta khng th p buc mt a thc dc phi c nhng cnh hoa hng. Nu ta bt p qu th a thc dc s ho tn. Bt buc dn tc phi suy t v hnh ng theo mt mu mc khng thch hp vi dn tc , nh vy u phi l theo tnh thn khoa hc? Ta than phin rng hin tng tiu cc v nn tham nhng lan trn. Ti sao ta tiu cc? Ti v ta c gng ht sc ta m vn khng th h hi v phn khi. Ti sao ta tham nhng? Ti v quanh ta ai cng tham nhng c, nht l nhng thnh phn ct cn; khng tham nhng th khng sng c. Ti sao ng bo ta b nc ra i, k c nhng gii lao ng nh ng dn v nng dn? C khi no trong lch s m ng bo b nc i ti hng triu ngi, bt chp hi tc v ci cht? Tt c nhng iu khng cho chng ta thy rng np sng hin ti i ngc vi tnh dn tc sao? V i ngc vi dn tc tnh cho nn n ang b dn tc chi b.

Anh khng chp nhn chn l ti th anh phi cht

Chng ta c quyn theo o Pht, o Lo, o Nho, o C c, o Cao i hoc theo ch ngha Mc - L Nhng chng ta khng c quyn cho rng ch c np sng ta mi c tnh cch dn tc, cn nhng tp on khc l phi dn tc, l phn ng, l khng yu nc. Thch ng c vi dn tc tnh th tn ti vi dn tc, cn khng thch ng s b loi tr. Ngi Mc-xt nc ta tuy ni nhiu v mt nn vn ha dn tc nhng cha thc s xc tip c vi linh hn dn tc. Th phng dc m h bo ch chng t l khng hp vi t tng dn tc, do gy phn ng r rt. Dn tc ta khng t chi tip thu cht liu vn ha ca cc dn tc khc. Nhng mun c tip thu, cc cht liu y phi c tinh luyn c th ph hp vi t tng dn tc ta. Cc nh Mc-xt Vit Nam hy tr v bn sn

21 | T i s ao h n g t r i u n g i b n c r a i?

tu luyn li, xt nghim li, tm ra u l nhng tinh hoa m dn tc c th tip thu c, ri bin ch chng theo mt phng trnh thc s khoa hc. ng vi cho l mnh nm c chn l tuyt i trong tay ri, v k no khng chp nhn chn l ny th phi ghp vo ti cht. Cc con i, tinh thn ci m v ha ng l mt trong nhng c tnh ca vn ha dn tc. i ngc vi tinh thn l a dn tc vo con ng tranh chp, chia r, lon ly.

Chng Quan Liu, Phong Kin v Tham Nhng ngay trong huyt qun ca mi ngi chng ta
Vo u th k th mi lm, sau khi xm chim c nc ta, nh Minh sai thu lm ht tt c cc sch do ngi i Vit trc thut em v nc. Cc sch v Pht, Lo, v Khng ca ta cng b thu lm rt k. Sau h sai em nhng kinh sch Nho Pht Lo ca h sang cho ta hc v s dng. Ti sao h lm nh th? Cc con cng d bit l nhng trc tc ca ngi Vit th no cng c tnh cch dn tc Vit hn nhng trc tc ca ngi ngoi. Cc nh l thuyt gia Mc-xt c a ni rng vn ha dn tc l cng trnh ca i chng ch khng phi l cng trnh ca gii tr thc cm quyn. Gii tr thc, theo h, thuc v giai cp phong kin, bc lt, ch bit hc theo nc ngoi, ch bit tip thu nhng thit ch no ca ngoi quc c th s dng nh nhng cng c thng tr tinh thn, trong c nhng hc thuyt duy tm thn b. Ni nh h l ph nhn cng trnh xy nc dng nc ca nhng L Cng Un, nhng Trn Nhn Tng v nhng Nguyn Tri ca dn tc ta. Ni nh th l c tnh chia r ngi tr thc v ngi lao ng, xem nh hai gii khng th no cng tc vi nhau, xem nh hai gii khng th i tri chung vi nhau. Ta bit trn s thc, trong gii no cng c k xu ngi tt. Xy dng vn ha l cng trnh ca mi gii. Trong nc Cng Ha X Hi Ch Ngha ca chng ta, khng c giai cp phong kin thng tr nhng c ng thng tr. ng km kp nhn dn cn hn phong kin km kp, ng vin tham nhng cn
22 | C h n g Q ua n L i u , Ph o n g K i n v T h am N h ng n g a y t r o n g h uy t q u n c a m i ng i c h ng t a

hn phong kin bc lt. Thi s Phng Qun t 1956 ni n nhng con ngi tiu mu ca dn nh tiu giy bc gi v nhng con ch si quan liu nhe rng cn t tht da cch mng. Tham nhng trong hng ng ng vin, than i, ti nm 1982 khng th vit thnh li. Chng phong kin quan liu trong qu kh l chuyn khng cn thit, bi v qu kh khng cn. Chng ta hy tr li chng phong kin quan liu ngay trong hng ng gii chnh quyn, trong hng ng ng, v ngay trong dng mu ang lu chuyn trong bn thn ca mi chng ta.

Nhn dn l ai? V u?
Chng ta nu ln phng chm i chng v chng ta lun lun cao nhn dn. Ci g cng nhn dn. Nhn dn lm ch. Lm ch ci ni g ngay trong khi bn thn ca mnh, mnh cng khng lm ch c? Ai cng phi suy ngh v ni nng theo chnh sch. Phi bm bng v cn rng m tnh nguyn. Thi gi ca ta, ta khng c quyn lm ch. Nh ta, sn ta, vn ta, ta khng c quyn lm ch. Nhn dn l ta, nu khng phi l mi ngi trong chng ta? y vy m ta khng c quyn nhn danh nhn dn. ng lnh o, nh nc qun l, nhn dn lm ch. Ni cho ng, ng lnh o, nh nc qun l cn nhn dn ngho i v chu ng. Tht l mt tr h cha bao gi tng c trn t nc ta. Gung my thit lp km kp nhn dn khin cho nhn dn kh ni ca quy. Ta buc ti phong kin ch bit xy dng v cng c cho dng h v ngai vng ca h nhng ta lm y ht nh phong kin. Ta phi buc cho cht, rng cho k, nu khng nhn dn vng dy c th ta cht. Nu ta mun nn vn ha ca ta thc s c tnh cch i chng th ta hy c cho i chng t do i. Ta l ng th ta ch nn nhn danh ng. Hy cho i chng t do nhn danh i chng. Hy cho h t do pht biu v t do sng to. cho h thc s lm ch t nc h, cuc i h. cho h ht mun b nc ra i. B my tuyn truyn ca ta c gii th ta cng ch kch ng c qun chng trong mt thi gian thi. n khi qun chng thy c rng nhng hy sinh ca h khng a n u v s khng a
23 | N h n d n l a i? V u?

n g th ta khng cn c v qun chng c na. Nu ngi lm rung khng chu lm rung v ngi cng nhn ch mun lm qua loa cho ht bui, nu ngi dn tiu cc v th ng, l i chng b ta ri. Ta c ban pht giy khen tng, ta c tuyn dng cng trng, hoc ta c t chc thi ua vt ch tiu cng tc th cng khng i n u. Qun chng chng i, d chng i bng thi tiu cc v bt hp tc th qun chng cng thc s b ta ri. Ta khng th dng b my cng an cnh st buc qun chng ng h ta. Nu ni rng phi i vo i chng tm bit nguyn vng v hc hi nhn dn th ti sao ta khng ghi nhn nhng pht biu chn thc ca nhn dn ngay trong kho tng chuyn tro phng v ca dao chng i ch : Nhn dn lm vic bng hai, cho cn b mua i mua xe, Nng dn lm vic bng ba, cho cn b xy nh xy sn. Nhng cu ca dao c phi l do nhn dn sng to khng hay ch l do bn phn ng ngy tc?

Bnh tm m nhn xt
Nhng phng chm dn tc, khoa hc v i chng tng c Trng Chinh nu ra cho mt nn vn ha dn ch mi Vit Nam nm 1948. Gi d nhng phng chm y c thc s tn trng th may mn cho dn tc chng ta l my. Cc con thy khng, s d nhng phng chm y khng c tn trng ti v trong my chc nm qua cc bc c ch y thiu tinh thn ci m v dung hp. Nay n lc chng ta phi bnh tm nhn li qu kh v qun st hin ti. Trong chng ta, nhiu ngi chu ng qu nhiu kh au v do , kh m bnh tm c. Tuy vy, ta vn trng cy hon ton hai con. Tng lai ca dn tc, ca nhn loi v ca s sng nm trong kh nng nhn xt ca hai con. Cc con phi sng sut ng cho kh au lm cho tri tim tr thnh st v th hn che mt con ng trc mt. Vn ha chnh l s sng. Vn ha chnh l con ng. Ta mun ngi vi hai con, nm tay hai con cng hai con nhn xt li tnh trng.

24 | B nh t m m nh n x t

c hiu sinh
Triu i nh L s d c gi l triu i thun t nht trong lch s nc ta cng bi v t vua quan n th dn, rt nhiu ngi thy c c hiu sinh l mt c ln nht ca o lm ngi. Hiu sinh l trn qu s sng, tn trng s sng v bo v s sng. Cc con cn nh vua L Thnh Tng trong mt phin x kin in Thin Khnh nm 1065, ch vo cng cha ng Thin ng hu bn cnh m bo cc quan: Lng ta yu con ta cng nh lng cha m dn yu dn. Dn khng bit m mc vo hnh php, ta rt ly lm thng. T nay tr v sau, khng c g ti nng hay nh, u phi nht lut khoan gim. Cc con c bit khng, chnh cng ng vua y, vo ma ng rt rt mt ca nm 1055 tng bo vi triu thn: Ta trong cung no l si ng, no o lng cu, m cn rt th ny th chc chn ngi b giam trong ngc tht, kh s v gng cm, cha bit r c ti hay khng m n khng no, o khng kn, gi rt kh thn, c k c th cht khng ni nng ta. Vy cc quan hy ra lnh cho hu ty pht chn chiu cho h v mi ngy cho h n hai ba cm. c hiu sinh , cc con i, phi c em ra i x khng nhng vi ngi ng loi m cn vi cc loi cm th v tho mc na. Nn vn ha ca chng ta, trc ht phi l mt nn vn ha bit bo v s sng. gn hai ngn nm, dn ta c tc l phng sanh rt p. Phng sanh tc l tr li s sng cho cc loi sinh vt sp b git hi. Ngi ta lm l phng sinh vo nhng dp l ln hn nh l Pht n, l Vu Lan, l Chc Th cho ng b cha m cn sng vi con chu. Ngy xa, vo l n Sinh hng triu sinh vt nh chim v c c tr li mi trng sinh hot ca chng. Lng no cng phng sinh, nh no cng phng sinh. Nim vui ca cc loi sinh vt tr thnh nim vui ca con ngi. Gia nh no cng n chay, t nht l mt thng hai ln. n chay nh vy l trnh bt s git hi sinh mng. Hin gi gii tr Ty phng bit n chay cng nhiu, v ti cc thnh ph ln nh Nu c, Lun n, Ba L, Zurich, Amsterdam v.v... thnh ph no cng c nhng tim cm chay. S ngi n chay trng Bc M chu nay vo khong mi lm triu. H n chay ngon lm, ch khng n khc kh nh nh ngho x
25 | c h i u s i nh

mnh u. C nhiu ngi ngh rng ch c th n ngon nu ba cm c tht c c. Ci l do thi quen. n chay ngon lm. Nu n chay nm by thng ri m tr li n tht c, cc con s thy tanh ti kh chu. n chay c lin h g n vn ha ch? C ch. n chay l trnh bt s git hi sinh mng. Ngi c c hiu sinh thng n c con su v ci kin. Nhng ngi c th dm p sinh mng cc loi b nh khng cht thng xt v ct c g vt khng gm tay, nhng ngi y kh m thng c ng loi ca h. Hm no cc con th i thm l st sinh xem. i thm v, c l l cc con s khng cn mun n tht na. Thi by gi thin h khng phi nhc cng m b v ct c g. C vic ra ch: cc th tht u c bao sn trong cc hp giy rt sch s. Ta cho my mc lm vic st sinh, ta u c st sinh. S thc l ta t nh la ta, ta khng dm nhn vo cnh th vt b st hi v m x thnh tng ming. Ta che du s thc vi chnh ta. S lng th vt b s dng trong cc cuc th nghim kha hc cng rt ln lao. Cc loi th b git lt da em bn cng nhiu. Nhiu loi gn dit chng. Nhiu nhn vt ni ting trn th gii ln ting chng i s tn st th vt. H i quyn sng cho cc loi. S qun chng ng h cng ngy cng ng o. Dn tc ta tng c truyn thng phng sinh v n chay lan rng trong i chng, dn tc ta s pht trin truyn thng bng cch no?

Tc ot s sng ca k khc l tc ot s sng ca chnh ta

Hin nay, v cuc tranh ua pht trin k ngh v sn xut, con ngi lm ung thi mi trng sinh hot ca mnh v ca mun loi. Sng h b nhim c, bin c b nhim c, kh tri b nhim c, t ai v cy ci b nhim c. C cht trong nc, chim cht trn b bin, th cht trn rng, ngi b qui thai. y th m chng ta c mun tip tc khai thc thin nhin, khai thc cho cn tu ro mng. Ta quen tiu th nhiu, ngi ta cn to thm cho ta nhng nhu yu tiu th mi. S chy ua tranh ginh th trng v tranh ginh nh hng chnh tr i i vi cuc thi ua v trang bng v kh nguyn t ang a nhn loi i v h dit vong. Dn tc ta c nn
26 | T c o t s s n g c a k kh c l t c o t s s n g c a c h nh t a

gia nhp vo s chy ua cung lon y khng? Hay phi m mt con ng mi? Ta c th no to mt np sng va n gin va c an lc khng? y trn th gii c nhng ngi tr tui gic ng, t b np sng tiu th hi h, tm vi nhau v to lp nhng cng ng lnh mnh, sng an ha vi c cy v loi vt, sn xut m khng lm nhim mi trng, lao tc m c th gi sinh hot tm linh v ngh thut. Khoa hc v k thut c nhin l s gi mt vai tr quan trng trong i sng mi ca ta. Nhng ta lm th no khoa hc v k thut ch phc v cho ta trn chiu hng y? Cc con hy suy ngh i, cc con tm thy cu tr li. Cha bao gi trong lch s m ta thy s mnh ca cy c v cm th lin h ti s mnh loi ngi nh vy. Nu ta tc ot s sng ca chnh ta. Ta hy sng i sng hng ngy nh th no c hiu sinh ca ta thm nhun v s sng nh ma mc thm nhun vo cy c.

ng xng v nh cao
Ti mt s quc gia trn th gii, n t hnh b quc hi bi b. l mt o lut rt p. Nc ta c th lm c nh vy khng? Khi mt ngi tr tui i vo qun ng c gi ra mt trn, mt n t hnh c treo sn trn u ngi . y c phi l mt cuc chin thc s cn thit t v khng, hay ch l mt cuc chin tranh tranh ginh nh hng ti quc ngoi? Nhng nh lnh o quc gia c c hiu sinh khng th khng ngh n iu . Bao nhiu ngi trong la tui con b xc ti Cam-Bu-Chia? Nhng l thuyt gia v nhng k ch trng chin tranh bao gi cng yn n ni chn thm cung ca h. Xng tht cp dng cho con c th chin tranh lun lun l xng tht ca k khc. Suy ngh v con ng vn ha dn tc, cc con khng th khng nhn n tnh trng th gii. Cc con c bit l hin gi trn th gii chng ta, mi nm s lng tr em cht v i km v thiu dinh dng ln ti mi bn triu khng? Ngha l mi ngy c ti 40.000 em b cht i. S lng nhng ngi b i trn th gii hin ln
27 | ng x n g v nh c ao

ti trn mt t, ngha l mt ngn triu ngi. Trong khi , loi ngi tiu ph ba mi lm triu m kim mi gi ng h ch to v kh chin tranh. Nh vy mi nm ta tiu ph ba trm t m kim (tc l ba trm ngn triu) vo vic chun b chin tranh. Ch cn mt phn mi s tin cng xa b s ngho i trn th gii trong vng mi nm. Cc con c thy l loi ngi chng ta in hay khng? Nn vn mnh ca loi ngi y! Khong cch gia n v s tiu dit ca nhn loi ch l gang tc. Chin tranh nguyn t m bng n th l ci cht cng ng, d man v tn bo n cc im. Ta c nn tip tc hnh din ha theo nhng ng minh v i ca ta hay khng? Hay l ta phi khn ngoan n lc ph mt ng thot cho ta v cho k khc?

Khng c thc h no qu bng s sng

Chng ta phi quyt nh dn mi nng lc vo vic sn xut la go v cc thc phm cn bn. Phi tr li cho ngi nng dn v th thuyn nim vui ca s sn xut. Phi gip h v khuyn khch h. ng thu mua, ng p ung, ng nh thu qu mc khin h r ri bung li sn xut. S no m ca quc dn phi l mc tiu chnh yu; vic k ngh ha nn kinh t quc gia phi xem nh l th yu. Khi ngi dn n cha no mc cha m th ta khng c quyn em nng sn bn ra ngoi kim ngoi t. ng nui dng chin tranh, bi v chin tranh lm kit qu nhn lc v ti lc ca x s. Hy hc bi hc thc t, hy bung b s sng bi thc h. Khng c thc h no qu bng s sng. Nu cc con l Pht t chng hn, cc con hy bit rng nu cn bo v Pht gio m phi git ngi th chi bng cc con hy b Pht gio c th cu ngi. ng bao gi v thc h m lm hi n s sng. Dn tc ta tng thc hin li sng tam gio ng hnh v chng ta c ha bnh v hnh phc nh thi dung hp ln nhau . Hy bo v truyn thng p ny ca vn ha dn tc. Lch s nhn loi cho thy nhn vt c ti no, ch c ti no ri cng phi qua i nhng ch cho nhng th h mi. Cc con hy tnh to, ng say m mt thc h no hoc mt ch ngha no ht c th nhn thu chn tng ca

28 | K h n g c t h c h n o q u b n g s s n g

s vt. ng ch nhn t mt quan im. Hy ng t khc bt c quan im no. Hy ng say sa trong l thuyt c th nghe r ting khc ting ci ca ngi ng loi. ng bao gi di dt cho mnh l nm c chn l tuyt i. Tm ta cha cht y m vng, ta hy khim nhng v ci m c th vt b dn nhng m vng . Nh vy t t cc con s ph c mng li ngn t v t tng ang che ph thc ti v pht hin ngun sng chn thc cng nh pht hin ngun t do vn c sn trong tm cc con. Chc chn cc con s bc ti, t mnh nm ly tng lai v vn mnh ca t nc. Sc sng ca dn tc ta rt di do; nhng khun php gi to b buc ta s do chnh sc sng ca ta ph v.

S mng m ging ni ph thc

Nu v nhng bin c lch s ca t nc m hin gi cc con ang nc ngoi th cc con hy chp nhn hon cnh mi ca cc con vi mt nim tin tng lai. S c mt ca con chnh l s c mt ca dn tc Vit Nam ni con c tr. Phi thng xuyn bit rng mnh l ai v hin ang ng u. Ngy xa cng cha Huyn Trn qua Chim Thnh thc hin s mng ha bnh ca vua Trn Nhn Tng tc Trc Lm i s. Ngy nay con hy c ngh l dn tc con gi con ti ni y. Hy nh mt ht o ny sinh thnh cy o ni t l. C dn tc ca con c mt ni con; dn tc ph thc ni con mt s mng. Hy nui dng thc ca con cho sng t. ng cho np sng bn rn v x b Ty phng lm cho mnh chm m. Con tng bit i, con tng bit n n, con tng c cha v anh i hc tp, tng kh au v s nn p ch th con bit th no l tnh trng tht ca th gii chng ta. Cm mt bt cm ln n, con hy ngh ht go y t u ti, v nh rng ngay trong quc gia sn xut ht go ny ngi dn phi n n hoc n go xu quc gia y c th dnh ht go trng thm ny m xut cng. i vo mt siu th, con hy ngm nhn v suy tng v mi ha phm trng by trong . Phi nhn cho su thy c nhng git m hi v nhng git

29 | S m n g m gi n g n i p h t h c

nc mt ca dn ngho trong cc nc i km. Nhiu ha phm c ch to ti cc nc ny bng nhn cng rt r, so vi Ty phng th l mt s bc lt. Hy cm nhng ha phm y ln tay nh cm nhng hn la chy bng. Hy t chi np sng tiu th v thc, hy sng n gin nui dng thc cho sng t. Hnh phc khng phi ch c tin i mua sm cho tht nhiu. Mua sm cho nhiu phi nai lng lm vic m tr n sut i th khng phi l hnh phc. Nu ta bit sng n gin ta s c th gi thy c mun vn nhim mu trong s sng, ta c th tho mn c lng thng yu v c tm hiu ca ta. a tr th ang nm i khu kinh t mi Vit Nam hay min ng kh c chy Uganda ang i con, bng hoa n ngoi hng du ang i con, con chim vng trn cnh liu ang i con. Con c th lm cho thc lan rng trong gii tr tui thn cn; bng np sng v bng hnh ng ca con, con lm pht sinh v nui dng thc y ni h. u con cng c th tm thy nhng ngi c lng. Tuy h khng ni ting ni ca con nhng h cng c th cm thng c tm hn ca con. Np sng ca con, d l np sng ca mt c nhn, l phi biu hin cho thc vn ha va c tnh cch dn tc va c tnh cch nhn loi. Vn ha dn tc phi c t trong mi trng vn ha nhn loi v phi ng vai tr xc tc vn ha nhn loi trn con ng bo v v lm thng ha s sng.

ng minh ca chng ta
Hin nay s phn ca cc dn tc v ca cc nn vn ha c buc vo nhau; tng lai ca mt dn tc c lin h ti tng lai ca cc dn tc khc. S i km ca cc nc gi l chm tin c th l ngi thuc sng lm bng n mt cuc th chin. Cc cuc tranh u chnh tr cc b thng ch nu ra tiu chun tng lng, tng mi lc, tng kh nng hng th; nhng s lng nhng ngi gic ng v tnh trng thc ca th gii ang cng ngy cng tng. u cc con cng c th tm gp, lin lc v cng tc vi h. C rt nhiu t chc ang n lc mt mt gip ngi ng bo m mt m trng thy nhng c cc ca s sng trn th gii v nhng him nguy ca

30 | n g m i nh c a c h n g t a

tnh trng chung, mt mt gp phn lm vi nh tnh trng i kh bnh tt ca ngi ng loi thiu may mn. Nhng ngi lm vic trong cc t chc y phn ln l nhng ngi c lng. Thn cn v lm vic vi h con s nui dng c d dng thc vn ha ca con. Con cng c th ng gp cho h mt cch c hiu qu v chnh con, con l biu tng cho thc y.

Hin tng mt chn ng vn ha

Hi ta trc tui hai con, ta tng thy rt b v. Ta khng bit ta s i v u. C mt m n ta nm m thy mnh ang nm trong ngi nh th h ca chng mnh, v ta thy trong lng m , lng du. Ngi nh th h i vi ta lc nh l mt ni che ch cho ta an ton nht. Lc thc dy, ta cht thy b v thm ln. Th ra trong gic m tim thc ta a ta tr v trn trnh ni truyn thng vn ha dn tc. Nh th h, cng nh bn th t tin l tng trng cho truyn thng . Trong ngi nh t ph, v trong bt c ngi nh no khc, bn th t tin c t v tr trung ng v tn qu nht. Nm 1966, hi cc con cn mi c chng bn nm tui, ti cc thnh ph Hu v Nng, gia nh no cng mang bn th t tin ra ng chn cuc tin cng ca xe tng v thit gip. Ngi ngoi quc c ng l cc v lnh o tn gio x ta mun s dng tn gio lm v kh chnh tr, nhng ta ngh khc. Ta ngh rng l dn tc ta mun chng li bo lc bng sc mnh truyn thng ca nn vn ha dn tc. Cc con c thy mt cuc bc l tm t no m bi trng nh th hay cha? Bn th t tin cn l biu tng rt quan trng cho truyn thng dn tc. Nh bn th y m chng ta cm thy s hin din ca ng b cha m bn ta, nht l vo nhng dp Tt nht v k gi. Trong ngy k gi, ngi gia trng trong khi khn vi thc s xc tip vi t tin mnh. Ly c rng s th cng t tin l m tn m dp b bn th t tin, ta thy l mt hnh ng ph hoi vn ha rt nguy hi. Nu bn th t tin m b dp b th ai trn ng trn bn th t

31 | H i n t n g mt c hn n g v n h a

quc? V bn th t quc cn c ngha l g? Ngi m khng c linh hn th nc lm g c? T khi ting sng ngoi quc bt u n vo thnh quch v lng miu ta, nhiu gi tr tinh thn ca ta cng bt u rn v. No trung hiu tit ngha, no qun thn ph t, no t c tam tng. Ta mun duy tn, ta mun hc i theo ci hc Ty phng c th tr nn hng mnh nh ngi Ty phng, v c kh nng chng li h. Ta mt c tin ni truyn thng ta. Nhng nhng truyn thng ca h, ta hc rt kh, trong khi np sng chung c nhn, ch k v phng tng ca h, ta hc rt d. Ci p nht ca h, ta cha vi ti, trong khi ci p nht ca ta, ta bung b v ta cho l c h ht thi ri Ta ht mt chn ng. Ta nh mt thn cy bt gc. Hin tng h hng v tham nhng trong x hi ta vn c ngun gc t s thiu chn ng y. Rt cuc, ta i tm v c mt thc h m ta tin rng s c cng nng gip ta gii phng c t nc. Ta nu ly n nh chn l ngn i. V v n, ta gy chia r, n au v tang tc cho nhiu th h. N rng buc ta v tc ot ca ta c tnh huynh c ngha ng bo.

Nhng phng chm ch o vn ha

Ta khng cn n mt ch ngha ch o cho vn ha. Ch o cho vn ha, cng nh ch o cho kinh t, chnh tr v gio dc, ta c nhng phng chm rt ra t kinh nghim trc tip ca ta v s sng. m ly mt ch ngha, tc l loi b ra ngoi tt c nhng ai khng cng theo mt ch ngha vi mnh. Ta khng mun th. Ta mun mi ngi, mi loi cng c mt vi nhau trong s sng cho nn ta t chi mi ch ngha. Cn kinh nghim sng th ai m chng c: khng nhng con ngi c kinh nghim sng m cm th v c cy cng vy. Qu trng v bo v s sng, l c vng thm su nht ca mi loi, trong c con ngi. Vn ha phi i v no y. Ta phi bo v s sng cho mi loi v nh vy l phi bo v lun mi trng sinh hot ca mi loi. Ta phi chng li tt c nhng g e da s sng v
32 | N h n g p h n g c h m c h o v n h a

e da tn ph mi trng ca s sng: chin tranh, v kh nguyn t, phng x nguyn t, s khai thc v xi ph khng nng tay nhng ngun nguyn liu ca tri t, s ch to v tiu th nhng ha phm khng thc s cn thit Khim cung v ci m trong s hc hi, l thi khn ngoan ca k bit cu tin. y l phng chm th hai. Ci Bit ca loi ngi cn rt khim nhng, i vi chn l v tr v vn hu. thc c iu , ta s khng ri vo h cung tn v qu khch. Ta s lng nghe v hiu thu c quan im v kinh nghim sng ca ngi ng loi. Bao nhiu cuc chin tranh xy ti trong lch s v l do tranh chp tn gio v thc h. Con ngi thc s vn minh s khng hp hi trong nhn thc, s khng git nhau v bt ng nhn thc. Trn tri t c nhiu truyn thng vn ha khc nhau. Ch c thi ci m mi gip ta thy, hiu v yu mn c nhng truyn thng vn ha. Khng c g cm ta thy c ci hay ci p trong nhng truyn thng khc nh Nho gio, Lo gio hay C c gio. Ta n cm Vit, nhng iu khng cm ta thng thc nhng truyn thng nu nng khc nh cm Tu, cm Ty, cm n , cm Ty Ban Nha. C k sut i ch dm n nhng mn quen thuc, khng bao gi c kh nng thng thc c nhng mn n l thuc cc truyn thng nu nng khc; nhng k y b thit thi. Kho tng vn ha ca nhn loi rt a dng v giu c, ta phi m mt nhn qua cho bit. Ta ci m th khng nhng ta thy c ci hay ci p ca k khc m ta cn pht hin ngay trong truyn thng ta nhng ci hay ci p tng b che lp na.

Khi ni c cht liu vn ha

Dn tc ta ngy xa c tc t vng m m by gi ta gi l mt h tc. Ta ch l m tn. Ta khng tin rng t o qun tin bc bng giy th thn nhn ta ci m c o qun mc v tin bc tiu xi. Ta khng thy c rng hnh ng t vng m biu hin lng thng nh lo lng ca ngi cn sng i vi ngi khut. Ci cht liu vn ha ca s t vng m l lng nh thng v nim

33 | K h i n i c c ht li u v n h a

chung thy. Ta c th bi b tc t vng m, ly c rng iu c hi cho nn kinh t quc gia, nhng ta ch c th v ch nn lm nh th sau khi tm ra nhng hnh thc sinh hot vn ho khc thay th cho vic t vng m. Nu khng th ta v tnh dp b mt np sng tnh cm rt trung hu v p trong truyn thng vn ha ta. Ni ti ci li v ci hi kinh t th khng cng. Ch to v kh v theo ui chin tranh th hi cho kinh t v cng m ta khng h ni ti. Ta c th xut tin hng triu ra mua thc ny thc khc, nhng ta u c th mua c lng thng nh v ngha vn ton bng tin bc. Vy th ti sao ta ni n ci hi kinh t ca s t vng m. Pho ta t ngy Tt cng c hi kinh t lm ch. Nhng ta c t, bi v n cho ta nim vui v lng hy vng nm mi hnh phc v thnh vng hn. Cch y hai chc nm, hi cc con cn trng nc ta c vit mt on vn tn l Bng Hng Ci o v tnh m con. T y n nay, nm no gii tr x ta cng t chc hi Bng Hng Ci o. on vn y cm ng c tri tim ca tui tr, lm cho h thc c s qu gi ca b m bn mnh, lm cho bao nhiu ngi c sung sng, con cng nh m. Tuy n khng phi l mt cun kinh nh kinh Vu Lan nhng n cng c th c mt tc dng tng t nh tc dng kinh Vu Lan. Tuy n rt khc vi s t vng m, n cng nui dng c lng thng yu nh vic t vng m. Cc con hy nhn bn th t tin, cy cau, cy nu, ng rm, ming tru v.v.., hy lng nghe nhng cu ca dao, nhng li ru ting ht v nhng ting ni ting ci ca ngi dn trong xm v.v.., cc con s thy c nhng gi gm m thm ca truyn thng vn ha dn tc. Nhim v ca cc con l khi ni cho c nhng gi tr ca truyn thng vn ha dn tc c th lm giu c thm cho truyn thng y.

Ti v ng
Truyn thuyt mt m trm con cho ta thy t tin ca chng ta t ngy xa quan nim trm h nh mt nh, v dn tc ta l mt i gia nh. Ngn ng ca ta cng bc l hng y. Ting ti trong

34 | T i v n g

ngn ng Vit Nam khng phi l mt ting ti cc lc nh trong cc ngn ng khc. Ni ng hn, trong ngn ng ta khng c nhng i danh t ch nhn vt nh je v vous, nh I v you, nh ng v n. Cc con nhn xt m coi. Nu i ngoi ng m gp mt ngi th ta phi thit lp mt th lin h thn thuc no gia ta v ngi trc khi ta c th m ming ni chuyn. Nu ngi y hi ln hn ta hoc bng ta, ta s gi bng Anh hoc Ch v ta t xng em. Anh Hai, Ch Ba v.v.., l nhng ting ta quen dng gi ngi trc tui ca anh ch ta. Nu ngi y ln tui hn ta nhiu, ta gi bng Ch, bng Bc, bng D, bng C hoc bng ng, bng B v ta t xng l Chu. Dng ting ti th c v cc lc, lt lo. Vi li ting ti xa kia vn l ting khim nhng ca ngi thn dn t xng vi vua, ca ngi y t t xng vi ch. Ti c ngha l by ti (votre sujet) ca vua, hoc ti t (votre serviteur) ca ch. Ting ng v ting b m ta thng tng l tng ng vi i danh t vous hay you tht ra ch l ting tn xng ngi i din, cho h ng bc ng v b ca ta. Tt c mi xng h trong ngn ng ta u phi c t trong lin h gia tc. Cu Chu xin li b ta thit ngh khng th dch ra Php vn l je vous demande pardon c. Ci tinh thn ca ng php khin ta c khuynh hng mun dch: la petite fille voudrait demander pardon sa grande mre. Nu ta nghe cu ting Php ny khng m tai, l ti v hai vn ha khc nhau, hai ngn ng khc nhau. Mt ngn ng m khng c nhng i danh t nhn vt ngi nht v ngi hai nh th k cng him c trn th gii con nh. Trong nhng chi tit nh th, ging ni k thc cho ta bit bao nhiu nim c vng, bit bao iu mong mi. Ta hy tr li khai thc tim lc ca chnh ta ngay trong vn ha ta trc .

nh ngha Vn Ha
T sng ti gi ta dng danh t vn ha m khng chu nh ngha vn ha l g. Chc hai con cng bit rng vic i tm nh ngha s lm mt th gi ca chng ta lm. Ngi c ni Kultur,

35 | n h n gh a V n H a

ngi Php ni cultrue. C ngi hiu vn ha l tm kin thc hc hi (trnh vn ha). C ngi hiu vn ha l vn minh. C ngi cho vn ha l np sng c thc hng thng ca mt dn tc hay mt x hi. Nu cc con cn nh ti cy o v con ong th cc con s thy cng vic nh ngha kh khn nh th no. Tuy vy ta tin rng iu khng thc s cn thit, v cc con cm thng c nhng iu ta mun ni. Nhng iu ta ni vi cc con hm nay, ta tin chc l cc con bit ri. Chng khng phi l kin thc. Chng ch l nhn thc v kinh nghim. M nhn thc y, kinh nghim y, ta bit, tim n trong con. Ta ch mun cc con v ta c dp ngi vi nhau m chim nghim li. Cc con i ti l ta i ti. Con c l mt trang thiu nin anh tun ti ba li lc hn ngi th con vn l mt thng Cu xa kia ca rung la qu nh. V con c l mt thiu n nhan sc mn m, c hnh v s nghip lm rng cng danh cho x s, con vn l mt con Hm xa kia thng ra vo ni cu ao xm c. Hy nh n gc r ca cc con, v hy can trng i ti. iu ta mun dn hai con, ta gi k trong tng t bo ca c th hai con ri. Thch Nht Hnh

[1]. Paul Huard, Les Chemins du Raisonnent et de la Logique en Extrme-Orient. [2]. y Ban Khoa Hc X Hi Vit Nam, Lch S Vit Nam, Nh Xut Bn Khoa Hc X Hi, H Ni 1971 [3]. Trng Chnh v ng-c Siu, S Tay Vn Ha Vit Nam, nh xut bn Vn Ha, H ni 1978.

36 | n h n gh a V n H a