Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Frat University Journal of Social Science Cilt: 19, Say: 1, Sayfa: 259-279,

ELAZI-2009

XVII. ve XVIII. ASIRLARDA (1650-1750) KAYSER ktisat Tarihinde ehir ktisadiyat Denemesi

KAYSERI DURING XVII and XVIII CENTURIES (1650-1750) At Economy History On City Economies Essay Marifet iltifata tabidir Alcs olmayan meta zayidir. Mehmet KARAGZ
zet Bir toplumun iktisad durumunun tam olarak bilinmesi, o toplumun yaad her bir ehrin iktisad dzenin ve faaliyetlerinin bilinmesi ile mmkndr. Buna ehir iktisadiyat denir. Bu durum ktisat Tarihinin bilinmezse olmaz larndandr. Bu erevede ehir iktisadiyat; XVII ve XVIII. Asrlarda Kayseri rnei ile izah edilecektir. Anahtar kelimeler: ktisat Tarihi, ehir iktisadiyat, Kayseri. Absract: For perfect to be known a communitys economical situation, inhabit its of community eache city, is neccesary economic order and activities. As for this be named City Economical. This state for Economy History to be kown impossibles. This point of view; is explain in XVII and XVIII. Centuries, example Kayseri. Keywords: Economic History, city economics, Kayseri.

Bu alma I. Milletleraras ktisat Tarihi Kongresine/stanbul (7-9 Eyll 2007) tebli olarak kabul edilmi, ancak elimizde olmayan sebeplerle sunulamamtr. Bu alma, hazrlanan teblide nemli deiiklikler yaplarak yeniden dzenlenmitir. Do. Dr. nn niversitesi. Fen-edebiyat Fakltesi, Tarih Blm. Malatya. karagozm@inonu.edu.tr

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2009 19 (1)

ktisat Tarihinin bir ilim disiplini olarak alan neresidir? Tartmalar devam etmektedir. Bunun esas sebeplerinin en bata geleni: ktisatlarn ve tarihilerin bu sahaya kendi ilim disiplinleri merkezli bakyor olmalardr. ktisat Tarihinin; ktisat ve Tarih ilimlerini, iki ktay birletiren berzah olarak kabul etmek yerindedir demek mmkndr. Bu grn ilgili kesimin ounluunca kabul grdn hatrlatarak esas konumuza balamak gerektii kanaatindeyiz 1 . Buradan hareketle bu alma da, ktisat ilmi edebiyatna/literatrne Sabri F. lgenerin kazandrdn sandm ve ktisat Tarihi iin bilinmezse olmaz olarak kabul ettiim ehir ktisadiyat hakknda bir deneme yapmak istiyorum. Denemenin hudutlar, lgenerin ehir ktisadiyat kavramnn tanm erevesinde kalacaktr. almann baln dikkate sunarak, nmze iki meselenin ktna dikkat ekmek istiyorum. Birincisi, lgenerin tarifinden hareket etmek artyla ehir ktisadiyat kavramnn hudutlarnn belirlenmesidir. kincisi ise, bu kavramn esasland ehir kavramnn da izah edilmesidir. Hemen belirtelim ki, her iki kavram zerinde tartmak niyetinde deiliz ve almamzn da maksad bu deildir. O halde almann maksad snrlar ierisinde kalmak kaydyla, kavramlarn ksa izah yaplacaktr. Birinci, meseleye lgenerin kavram tarifi ile balayalm. lgener, ehir iktisdiyatnn esasn kk tccar da diyebileceimiz retici-satc olan sanat erbab meydana getirir. Bir baka ifadeyle sanatkr-retici-satc olan esnaf topluluklar ehir iktisdiyatnn kendisidir2 demektedir. Buradan hareketle diyebiliriz ki, bir ehrin esnaflarnn retim ve ticar faaliyetleri ehir iktisadiyatnn zn meydana getirir. Bir baka ifade ile ehir iktisadiyat ehir 3 in ars 4 da denilen; zanaat ve ticaret meknlarnda, retim ve pazarlama yapan insanlar ve onlarn btn faaliyetleridir denilebilir. Osmanl ehrinde; sanatkrlar ve tccar-esnaf snfn meydana getirenlere ehl-i hirfet veya hirfet ehli 5 denilmektedir. Hirfet ehlinin yaptklar i taksiminde faaliyetlerini: a-retici-satc-sanatkr, b-retici iin ticar faaliyette bulunan-alm ve satm yapan tccar, c-tekrar satan-tccarlar olarak yrttkleri 6 bilinmektedir.
1

Cokun ak, Trkiyede ktisat Tarihi almalarnn Tarihi zerine Bir Deneme, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, C. 1, S 1, (stanbul 2003), s. 7-63. 2 Sabri Fahri lgener, ktisad zlmenin Ahlak ve Zihniyet Dnyas, stanbul 1991, s. 33. 3 slm ehirleri hakknda bkz. R. B. Serjeant, slm ehri, (ev. Elif Topugil) stanbul 1997. 4 Bir ehrin ars olan fiziki meknlarn ekillenmesi o ehrin esnaflarnn i ve faaliyet; biim ve tarzlaryla ekillenirler. zer Ergen, Osmanl ehrinde Esnaf rgtlerinin Fizik Yapya Etkileri, VIII. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, II, (Ankara 11-15 Ekim 1976) stanbul 1979, s. 1265-1274. 5 Hirfet, lgatte; sanat, meslek manasna gelir. Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara 1992, s. 444. 6 Pedro Chalmeta, Pazarlar slm ehri, (ev. Elif Tougil), stanbul 1997, s. 132

260

XVII. ve XVIII. Asrlarda (1650-1750) Kayseri

Buradan u tespiti yapmak mmkndr kanaatindeyiz. Bir ehrin iktisadiyat denildii zaman ehir arsndaki sanatkr ve tccarlarn faaliyetleri anlalmaktadr. ardaki faaliyetler: retim ve ticaret olarak iki ksmda mtalaa edilirse bu faaliyetlerin arln tccarn ifa ettii grlmektedir. Zira tccarlar hem reticinin maln satmaktadr hem de retim iin mal temin etmektedir. Bu haliyle ehir iktisadiyatnn nemli nispette ileri; tccarlarn faaliyetleridir diye bir tespitte bulunursak doru bir neticeye ulam olduumuzu dnmekteyiz ki, deneme almamzn zn ve esasn nn hududunu da belirlemi oluruz. u hususa da ksaca belirtmekte fayda bulunmaktadr. Ticaretin mal temin edicisi olarak tccarn mal temin ettii kaynaklarn nemli ksmn ziraat ve hayvanclkla uraan kyller meydana getirirler bu bakmdan ehirdeki ticar metan nemli ksmnn retici olarak kylnn ehir iktisadiyatnn bir paras olduu da unutulmamaldr. ehir iktisadiyatna kyl dorudan katlmamaktadr. kinci mesele, ehrin ne demek olduu hakknda birka cmle ile de olsa bilgi vermektir. Trk dilinde adlandrma, tarih srete; Balk, Kent eklinde kullanlmsa da daha ziyade kullanlan ehirdir. ehir; Farsa bir kelime olup XIII. ve XIV. Asrlarda ar diye Trkelemitir ve byk iskn yeri manasna kullanlmtr. Balk ise, ehrin hkim yap malzemesi toprak ve balktan geldii iin kabul edilen bir adlandrma olduu iddia edilmektedir7 . ehrin tanm hususunda yaygn bilgiler corafyac ve sosyologlara aittir 8 . Ancak biz burada bir tarihi olarak Toynbeenin yapt ehir tarifini tercih etmenin mana ve mahiyet olarak bu tip alma iin uygun deceini dnmekteyiz. Ona gre bir yerleim yerinin ehir olabilmesi iin aadaki hususiyetin olmas gerekmektedir: 1-Korunmu olmas, 2-Bir Pazar, yani ticaret merkezi olmas, 3-Orada bir sanayi, yani gda dnda bir retimin olmas icap etmektedir 9 . Baz tarihiler buna bir de din merkez olmas gerektiini ilave etmektedir 10 . Yukardaki bilgileri tamamlayan ve bu almay zenginletirecei dncesi ile bir hususa daha dikkat ekmek istiyorum. Trkiyede ehir tarihi zerindeki
7 8

Tuncer Baykara, Trklerde ve Anadoluda ehir Hayat, Tarihte Trk Devletleri I, Ankara 1987, s. 397. Bkz. Ayla Yrkan, ehir Sosyolojisinin Teorik Temelleri, Ankara 1968; hsan Sezal, ehirleme, stanbul 1992; Korkut Tuna, ehirlerin Ortaya k ve Yaygnlamas zerine Sosyolojik bir Deneme, stanbul 1987; Necdet Tundilek, Trkiyede Yerleimin Evrimi, stanbul 1986, s. I-49. 9 Tuncer Baykara, Trkiye Seluklular Devrinde Konya, Ankara 1985, s. 19. 10 Bkz. Henri Pirenne, Orta ada Kentler, Kkenleri ve Ticaretin Canlanmas, (ev. adan Karadeniz) stanbul 1991, s. 18. (Civitas, Latince yurttalk; yurttalar topluluu, Devlet; ehir anlamna gelir. Civitas, Pisikoposluun merkezi de demektir.)

261

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2009 19 (1)

almalaryla tannan zer Ergenin, ehir tarihi almalarnn teorik temellendirilmesi hakkndaki grnde, ehircilik konusunun gemiini ve bugnn inceleyenler balca yapmalar gerekenleri k halinde sralamakta ve ehrin evresindeki daha geni ekonomik yaplar ierisindeki durumlarn da aklamaya almakla ykmldrler dncesini belirtmektedir 11 . Bu grlerin ortak noktasnda bir ehir veya o ehrin iinde bulunduu bir devletin iktisad durumu ortaya konulacaksa iktisat tarihilerinin ihmal edemeyecei bir durum ortaya kmaktadr; yukarda belirlediimiz artlar erevesinde ehir ktisadiyat mutlaka izah edilmelidir. Yine W.M. Ramsay da Anadolunun Tarihi Corafyas balyla Trkeye evrilen eserinde, Kk Asyann ticaret tarihinin temeli ise ancak elimizdeki eseri takip ve itmam etmesi icap eden bir mahalli tarih stne kurulabilir 12 demektedir ki bu grte ehir iktisadiyatnn bilinmesi gerektii zaruretine iaret etmektedir. Bu deneme 13 almasnda, Kayserinin seilmesinin sebebi unlar olarak ifade edilebilir. Birincisi, Kayseri ehri zerine Doktora Tezi 14 yapm olmamdr. kincisi, Osmanl Sosyal ve ktisad Tarihi zerine mhim almalar olan Suraya Faroqhi, XVI. asrdaki Osmanl ehirlerini tetkik ettii bir makalesinde; Kayserinin Bursa, Manisa, Ankara, Tokat gibi ehirlerle mukayese edilebilir nemli ticaret yerlerinden biri olduunu belirtiyor. Ancak verileri bulunmad iin Ankara, Tokat ve Sivas gibi Osmanllar dneminde nemli ticaret ehirleriyle mukayese imknnn olmadna iaret ediyor 15 . Osmanl ehirleri arasnda mukayeseli almalar yok denecek kadar azdr. Bu almada da mukayeseler yapmak imkn imdilik mmkn olmamaktadr. Ancak ortaya karlacak olan bilgilerin bundan sonra yaplacak mukayeseli almalara imkn verebileceini dnmekteyim 16 . Ksa girizghtan sonra almann esasna giri olmak zere, Osmanlnn iktisat anlaynn bir ksmn tekil eden i ve d ticaret siyasetinin kabaca bir erevesini izmekte fayda vardr kanaatindeyiz. Teekkl eden sistemde ieride; mmkn olduu
11

zer Ergen, ehir Tarihi Aratrmalar Hakknda Baz Dnceler, Belleten, LII, S. 203, (Austos 1988), s. 670. 12 W. M. Ramsay, Anadolunun Tarihi Corafyas, (ev. Mihri Pekta) stanbul, 1970 s. 59. 13 Osmanl ehirlerinin ticar imknlar konusunda almalar yok denilebilecek kadar azdr. Bkz., Muhittin Tu, Osmanl ehirlerinin Ticar Potansiyelleri, Osmanl 3, Ankara 1999, s. 481-489. 14 Mehmet Karagz, XVIII. Asrn Balarnda Kayseri (1700-1730), (Yaynlanmam Doktora Tezi) Kayseri 1993. 15 Suraya Faroqh, Taxation and Urban Activities in Sixteenh Century Anatolia, International Journal of Stuties I, (1979-1980) s. 30. 16 Bu almann esas kaynaklar Kayseri eriye Sicilleridir. Bu sicillerin 1650-1750 seneleri arasndaki defterleri Ankarada Mill Ktphane ve Kayseri Tarihi Aratrma Merkezinde bulunmaktadr.

262

XVII. ve XVIII. Asrlarda (1650-1750) Kayseri

kadar tam rekabet artlar gerekletirilmeye allrken bir taraftan da rekabetin rekabeti ldrmemesi engellenmek istenmitir. Bunun iin etkili bir piyasa denetimi salanm ve ihtikr tekelci eilimlerle mcadele edilmitir. Fiyat istikrar salanarak, retim, datm ve tketim en st anlamda planlanmtr 17 . D ve transit ticaret; dk gmrk ve kapitlasyon politikalar ile sava zamanlarnda bile ticaretin engellenmemesi zerine ina edilmitir 18 . almamz ksaca Osmanl ticaret siyaseti diyebileceimiz bu esas zemin zerinde yrtlecektir. Osmanllarn kurulduklar corafyada kendilerinden nceki devletlerin izledikleri iktisad siyasetin bir bakma devam ettiricisi olduklarndan pek ve Baharat yollarnn canlln korumular ve XVI. Asrn sonlarnda ticaret yollarnn Akdenizin dna yn deitirmesine ramen artlara uygun ticaret siyaset gelitirmeyi baarmlar Msr, am ve Halep (Baharat yolu) ehirleri canl ticaret hayatn devam ettirmektedir 19 . Bu sayede XVIII. Asrn ortalarna kadar Akdeniz ticaretini kendi lehlerine tutmay baarmlardr. Trkiyedeki Dou-Bat, Kuzey-Gney ticaret yollarnn kesitii corafyada bulunan Kayseri ehri de bu imknlar en iyi kullanan ehirlerden birisidir. 1-Kayserinin tarih ticar durumu: Dnya tarihinde ilk ehirlerin ortaya kt Smerler dnemine yakn bir zamandan beri varl bilinen Kayseri dnyann en eski retim ve ticar merkezlerinden biridir 20 . Nitekim Anadolunun eski ehirlerinin yerleim yerleri tespit edilirken dikkat edilen hususlar; kolay ulam ve her trl ticar mnasebet imknlarnn o blgede bulunmas 21 olarak kabul grmtr. Anadolunun en eski yerleme yerlerinden olan Kayseri, Anadolu corafyasnda daha ziyade gneye bakan Hindistan-Akdeniz tarih ticaret yollarnn kesitii coraf bir blgede bulunmaktadr 22 . Mbeccel Krayn tanmlamas ile Kayseri kendine zg bir fetih ve ticaret tarihi zerinde ekillenmi zel bir etkileim alan olarak tarih boyunca Msr, Roma ve Osmanl gibi byk devletlerin oluturduu ve denetledii ulam, ticaret ve kltrel etkileim yollar 23 zerindedir.
17

(Bkz., Mehmet Gen, Ahmet Tabakolu almada zikrettiimiz eserleri ve Ltfi Ger, XVI-XVII. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Hububat Meselesi ve Hububattan Alnan Vergiler, stanbul 1964 isimli eseri.) 18 Ahmet Tabakolu, Yenileme Dnemi Osmanl Ekonomisi, Trkler 14, Ankara 2002, s. 207-240. 19 Andr Raymond, Arap eyaletleri XVI-XVIII. Yzyllar, Osmanl mparatorluu Tarihi (Yay. Yn. Robert Mantran), (ev. Server Tanilli), stanbul 1995, s.446-449. 20 Fruzan Knal, Eski Anadolu Tarihi, Ankara, 1989, s. 70. 21 W. M. Ramsey, a.g.e., s. 87. 22 Nezahat Baydur, Kltepe(Kanes) ve Kayseri Tarihi zerine Aratrmalar, stanbul 1970, s. 19. 23 Mbeccel Kray, Akdeniz Sesleri Projesi, 20.02.2005, giri cmlelerinden alnmtr.

263

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2009 19 (1)

Dolaysyla tarihin her dneminde retim ve ticar imknlaryla ne kan bu ehir, Trkler tarafndan fethedildikten sonra da nemli bir retim ve ticaret ehri olma zelliini muhafaza etmitir. Seluklu idarecileri Anadoludaki tarihi ticaret yollarnn nemini kavramakla yetinmemiler ve ticaretin canl tutulmas iin de byk gayret sarf etmilerdir 24 . Seluklular ve halefleri Osmanllarn ticaret yollarnn korunmas maksadyla aldklar tedbirler veya yaptklar han ve kervansaraylar bu iddiann delili olarak kabul edilebilir 25 . Seluklular XIII. ve XIV. asrlarda Asur ticaret kolonisi Kltepeye ok uzak olmayan bir yerde milletleraras bir ticaret panayrn Yabanlu Pazarn 26 kurmulardr. Bilindii gibi Anadolu corafyasnda iki mhim ticaret yolu bulunmaktadr. Bu yollardan birisi; Dou-Bat, dieri Gney-Kuzey istikametindedir. Dou-Bat istikametindeki yol Antalyadan balyor, Burdur, Isparta, Konya, Aksaray, Kayseriden getikten sonra Sivasta Kuzey-Gney istikametindeki yolla birlemekte ve oradan da Erzurum zerinden Tebrize ulamaktadr. kinci yol ise, Sinop limanndan balayarak Tokattan geip Sivasta Dou Bat istikametinden gelen dier yolla birletikten sonra Malatya zerinden Halepe ulamaktadr 27 . Bu yollarn getii corafyay hkimiyeti altnda tutan nceki devletler gibi Seluklular ve Osmanllar benzeri retim ve ticar siyaseti takip etmilerdir. Doudan gelen mallar Batya aktarmak olarak ifade edebileceimiz bu retim ve ticar siyaset, XII. Asrdan itibaren Douda ran ve Hindistan, Kuzeyde Kafkasya ve Rusya ile Batda nceleri Venedik, Ceneviz daha sonra dier Batl devletler, Fransa, spanya, ngiltere ve Hollanda vs. ile yrtlmtr 28 . XVI. asrdan itibaren Osmanl Devleti; Dou ve Batyla yapt ticar mnasebetlerinden dolay nemli meseleyle kar karya kalmtr: 1- Doudan (ran-Hind-Rusya) lkeye giren ticaret mallarnn fazlal sebebiyle altn ve gmn o tarafa gitmesine sebep olduundan kymetli madenler hususunda darla dmtr. 2- Avrupal tccarlarn Trkiyeden devaml hammadde ekmeleri yerli sanayicilerin gcn zayflatmtr. 3- Sahillerde yksek fiyatlarla tahl satn alan tccarlar yiyecek darlna sebep

24 25

Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, stanbul 1980, s. 358-384. O. Turan, a.g.e., s. 360-361. 26 Faruk Smer, Yabanlu Pazar, stanbul 1985, s. 4. 27 F. Smer, a.g.e., s. 4-5. 28 Mehmet Gen, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, stanbul 2005, s. 35-49.

264

XVII. ve XVIII. Asrlarda (1650-1750) Kayseri

olmulardr . Osmanl devlet idarecileri bu zorluklarn almas iin gayret ederlerken, XVI. asrn sonlarndan itibaren karlarna daha nemli bir mesele kmtr. Zira Akdeniz ticareti yerini Atlantik ticaretine brakmtr 30 . XVII. asrda Franszlar, ngilizler ve Hollandallarla ticaret devam etmise de artk ticar gelimeler Osmanl Devletinin aleyhine deimeye balam XVII. asrn sonunda ve XVIII. asrn balarndaki savalar da bu artlar arlatrmtr. Olumsuz gelimeler Osmanl ticaretinin duraklamasna sebep olmusa da Osmanllar da bu artlara uygun yeni ticaret politikalar gelitirmilerdir 31 . Bu durumu Mehmet Gen, Osmanllar, Bat ile Dou arasndaki entersekler/stnlk trendi deitirmek iin insan-st gayretleri bizleri ve herkesi hayrete dren performans gsterdiler Nitekim 17. yzyln sonlarna hatta 18. yzyln ortalarna kadar, nispeten yava seyreden deimeler karsnda pekl direnebilmilerdir, eklinde ifade etmektedir 32 . Bunun sebebi Osmanl idaresinin dier Dou devletlerinin aksine pratik ve esnek olmalardr. Her hal ve arta gre uyum salayan bu esnek politika Osmanl Devletinin uzun mrl olmasnn en nemli sebeplerindendir. Bu sebeplerle XVII. ve XVIII. Asrn balarnda Anadoludaki ticaret yollar hl canlln koruduu Gen 33 , Tabakolu 34 , Marsigli 35 , Braudel 36 , Faroqhi37 ve Raymond 38 vs. tarafndan kabul edilmektedir. Bu ticaret siyasetini umumi Osmanl iktisat siyasetinin uygulamas olarak kabul edebiliriz. Osmanl iktisat siyasetini ksaca birka maddede izah edebiliriz. Birincisi, Osmanl Devleti transit ticaret blgesi olmaya byk nem verdiinden gmrk gelirlerini % 3-5 gibi dk bir seviyede tutmaktadr 39 . Bu durum Avrupal tccarlarn ticar faaliyetlerini Osmanl topraklar zerinden yrtmeye devam etmelerine sebep olmutur. Nitekim Avrupal tccarlar XVIII. asrn ilk yarsndan itibaren Osmanl

29

29 30

Ahmet Tabakolu, Gerileme Devrine Girerken Osmanl Maliyesi, stanbul 1985, s. 236. Mustafa Akda, Osmanl mparatorluunun Kurulu ve nkaf Devrinde Trkiyenin ktisadi Vaziyeti, Belleten, XIII, S. LI, (Ankara, 1949), s. 513. 31 A. Tabakolu, Gerileme Devrine Girerken, s. 391. 32 M. Gen, a.g.e., s. 210. 33 M. Gen, a.g.e., s. 205-210. 34 Ahmet Tabakolu, Osmanl ktisad Yapsnn Ana Hatlar, Osmanl 3, Ankara 1999, s. 17-31. 35 Bkz. Ahmet Tabakolu, , Trk ktisat Tarihi, stanbul 1986, s. 388. 36 Ferdinand Braudel, Maddi Uygarlk Ekonomi ve Kapitalizm XV-XVIII. Yzyllar, III, (ev. Mehmet Ali Klbay), Ankara 1993, s. 410-416. 37 Suraya Faroqhi, Ticaret: Blgesel, Blgeleraras ve Uluslararas, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C. 2, stanbul 2004, s. 601-655. 38 A. Raymond, a.g.m., s. 446-449. 39 A. Tabakolu, Gerileme Devrine Girerken, s. 388.

265

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2009 19 (1)

ehirlerinde ticar konsolosluklar aarak 40 ticaret alarn Anadolunun i ksmlarndaki ehirlere kadar geniletmi; Ankara, Kayseriye kadar ulamlardr 41 . Tabi olarak bu ticaret ann meydana getirdii canllktan birok ehir gibi Kayseri de payn almtr. kincisi, XVI. asrda Dnya ticaret yollarnn yn deitirmesi veya iktisad stratejik stnlk siyasetlerinin neticesi mecbur artlar yaanrken Osmanllar Suriyedeki airetlerin yardm ve destekleriyle yerli halkn yaknln kazandlar. Bu i birlii Baharat yolunun korunmasn salam 42 ve Osmanlnn Gney ve Gneydousundaki Ky ticaret ehirlerinin canllna yardmc olmutur. in ve Hindistandan gelip Batya giden pek ve Baharat yollarnn iyi korunmas ticaretin akn canlandrm mal/metan srekli dnmne sebep olmutur. Batl, ranl, Anadolu ve Msrl tccarlar bu ehirlere kendi memleketlerinden getirdikleri mallar satarlar veya tek tarafl mal alarak kendi ehirlerine gtrrlerdi. XVII. ve XVIII. asrlarda bata stanbul olmak zere Osmanl ehirlerinin ticar ynleri Akdenize dnm olsa da, sahil kentleri ile yrtlen ticaretin hacmi Bat ile yrtlenin iki katna kmtr 43 . XVII. ve XVIII. Asrlarda; Kayserili tccarlarn i ve ky ticaret ehirleriyle ticar mnasebetlerini tespit edebiliyoruz. Belgelerde, tccarlarn ok youn ticaret yaptklar i ticaret ehirleri Ankara 44 , Tokat 45 , orum, Erzurum 46 , Adana, Yozgat, Konya, Kastamonu, Nide 47 dir. Ky ticaret ehirler ise, zmir 48 , stanbul 49 , Payas 50 ve
40 41

A. Yaln, a.g.e., s. 299-300. Ycel zkaya, Ycel zkaya, XVIII. Yzylda Osmanl Kurumlar ve Toplum Yaants, Ankara 1986, s. 312. 42 Halil nalck, Trkler (XVI. Yzyl Osmanllar), A, XII/II, s. 308. 43 mmanuel Wallerstein-Faruk Tabak, Osmanl mparatorluu, Akdeniz, Dnya Ekonomisi (1560-1800) Osmanl 3, Ankara 1999, s. 202-209. 44 Rfat zdemir, XIX. Yzyln ilk Yarsnda Ankara, Ankara 1986, s. 132. 45 Bkz. Hindistan, ran, Badat, Basra, Erzurum, Halep ve Diyarbakr canibinden gelen kafileler kadimden doru stanbula gelirken bde zaman Tokata geldiklerinde, stanbul, Karadeniz ve zmire gelecek olan kafileler ayrlp gmr olmayan Amasya, Ankara, ankr, Kastamonu, Bolu, Ktahya, Karaman, Konya, Akehir ve Kayseri caniplerine gidb demektedir. Mehmet Gen, 17-19 Yzyllarda Sanayi ve Ticaret Merkezi Olarak Tokat, Trk Tarihinde ve Kltrnde Tokat Sempozyumu 2-6 Temmuz 1986, Ankara 1987, s. 148 (dip not. 10.) 46 KS., 129/202-2. 47 KS.,135/24-2, 133/8-1, 134/76-2, 129/98-1, 147/128-2, 134/120-4, 129/13-3, 134/81-1, 137/10-3, 141/1-2, 132/3-1. 48 KS., 147/128-2. 49 Aye Trkmen, 96 Numaral Kayseri eriyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Deerlendirilmesi (H.1099-1100/M. 1687-1689), (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Kayseri 1998, Sayfa Numaras: 42, Belge Numaras: 20. 50 Hayrnnisa Ger, 63 Numaral Kayseri eriye Sicili Transkripsiyon ve Deerlendirme (H.10631064/M. 1652-1653), (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Kayseri 2001, Sayfa Numaras: 7, Belge

266

XVII. ve XVIII. Asrlarda (1650-1750) Kayseri

Kahire dir. Yine XVIII. asrn ilk yarsnda Anadoluya ticaretin yapld nemli bir merkez de pek yolunun gzerghndaki Tebriz 52 dir. Bir hususa dikkat ekmek gerekirse Kayserili tccarlarn Gneyde en fazla ticaret yaptklar ehirler ise Halep, am, Payas ve Kahire 53 dir. Bu da imdiye kadar iddia edilen ve hl geni bir kesim tarafndan kabul gren ticaret yollarnn Atlas Okyanusuna kaymas neticesinde Osmanl ticaretinin kt tezinin pek de doru olmadn ortaya koymaktadr. Btn alnan tedbirlere ramen XVIII. asrn bandan itibaren d ticarette olumsuz gelimeler Osmanl Devletinin i ticaretini de etkilenmi, sadece toptanclkla uraan yabanclara karlk kuvvetli pazarlk gc olan retim ve ticaret yapan esnafn da artk gcn yitirmesine yol amtr 54 . Tarihin her dneminde ticaret yollarnn kesime yerinde kurulduu iin Kayseri Hata! Yer iareti tanmlanmam.zaman iinde ticar nemi azalsa da, XVII ve XVIII. Asrlarda nemli retim ve ticaret ehirleri olmay srdrmtr. 2-ehrin Ticar mknlar ve Faaliyetleri: Girite, bir ehrin ticar imkn ile kastedilen; ticar olmak maksadyla reticiesnaf-sanatkr ve retilen mal-metadan, retilen maln tketiciye ulatrlmas srecindeki btn faaliyetler kastedilmektedir diye belirtmitik. Bu faaliyetleri; i gc, mal, pazaryeri, ulam vastalar ve ulam artlar alt balklar eklinde sralamak mmkndr. Buradan hareketle bir ehrin ticar imknlarn ve faaliyetlerinin iki ana blmde inceleyebiliriz. Birincisi, ehrin yerleim yeri, ulam imknlar ve ticar meknlar, ikincisi ise, ehrin i adam ve i gc-mteebbis ruhlu insan; sanatkr, retici, tccar-dr. A-ehrin Yerleim Yeri, Ulam mknlar ve Ticar Meknlar: Bu balk altnda bilgiler nazar olarak verilirken ayn zamanda denemenin esas olarak rnek ehir olarak ele alnan Kayseri ehrinin fiili durumu izah edilerek ortaya konulma allacaktr. a-Yerleim yeri: Yerleme, en geni anlamda dnyann her yerinde en ilkel ev kmelerinden, en
Numaras: 25. KS., 141/1-2. 52 KS., 147/102-3. 53 Bkz., M. Karagz, a.g.t., ilgili ksmlar. 54 A. Tabakolu, Gerileme Devrine Girerken, s. 391.
51

51

267

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2009 19 (1)

yce yaplara kadar btn binalarn tamam olarak tanmlanabilir. Bu ekilde yerleme, bir anlamda, dnya yzeyi zerinde insan eliyle yaplm olan ekillerin tamam demektir 55 . Paleolitik devirden beri Anadoludaki yerleme yerleri; ok dakik coraf hesaplamalara gre kurulmu, Jeopolitik ve Sosyo-Ekonomik alardan ince hesaplamalarla belirlenmilerdir 56 . Kayseri bu artlarda Anadoluda kurulan ehirlerden birisidir. b-Ulam imknlar: Bilindii gibi Trkiye Dou-Bat, Kuzey-Gney istikametinde gelen ve eitli kollar olan ticaret yollarnn bulunduu bir corafyadr. Kayseri ehri bu yollarn getii ve kesitii yerlerde kurulmu ehirlerden biridir, dolaysyla ticari imtiyazl ehirlerdendir denilebilir. Bu sebeplerden dolay ulam imknlar yeterinden fazladr denilebilir. c- Hata! Yer iareti tanmlanmam.mlat ve ticret meknlar: Osmanl dnemi Trk ehirleri umumi manada ticaret yaplar olarak ana trdedir. Bunlar: a-dkknlar, b-hanlar, c-bedesten/bedestenlerdir 57 . Osmanl ehrinin ticaret meknlar, ticar faaliyetlerin faallii seviyesine bal olarak; belli bir biime ulama, durgunlama ve endstri a teknolojisinden etkilenme olarak safha geirmileridir ki, kabaca XVI. Asrn sonu, XVII ve XVIII. Asrlar ve XIX. Asrn ortalar bu safhalar iin balang zaman dilimleri olarak kabul edilebilir 58 . Btn bu safhalar imalat ve ticaret meknlarnda takip etmek mmkndr. Bu meknlar umumiyetle ehrin merkezinde bulunmakta; ar ve pazaryerleri olarak adlandrlmaktadr. Bu meknlar retim, alm-satm dhil her trl faaliyetlerin yrtld yerlerdir. ca-ar: Btn Osmanl ehirlerinde olduu gibi Kayseride de ehrin merkezinde birer ar-pazar bulunmaktadr. Belgelerin hemen tamamnda ar kelimesi; ar-Pazar veya ar, Pazar 59 eklinde gemektedir. Biz de ar ve pazar kavramlarnn beraber ele alacaz. Belgelere; ehir arusu, sk- sultan veya uzun ar 60
55 56

Geni bilgi iin bkz. N. Tundilek, a.g.e., s. I-49. Bkz. Fruzan Knal, Eski Anadolu Tarihi, Ankara 1991, s. 1-8; Tahsin zg, n Tarihte Gney ve Gney-Dou Anadolunun Mukayeseli Stratigrafisi, DTCF IV, S. 3, (Ankara 1946), s. 251-253. 57 M. Cezar, a.g.e., s. 19. 58 M. Cezar, a.g.e., s. 56-57. 59 KS., 129/87-1; BOA Mukataa Defteri, 1435, s. 2-6. 60 Recep alkan, 68 Numaral eriye Sicili, (H. 1068-M 1657) (Baslmam Lisans Tezi) Kayseri 1995,

268

XVII. ve XVIII. Asrlarda (1650-1750) Kayseri

olarak kaydedilen muhit her trl retim/zanaat ve ticaret faaliyetlerinin yrtld merkezdir. Surlarla i kale arasnda olan Kayseri ars hakknda Evliya elebi, Muhasip Aann dkknn geince Arpaclar ars, Kazanclar Pazar ve Samurcular ars gelir. Sol tarafta Mevlevihane bahesinin kaps vardr. Uzun ar banda son bulur. Sarahane ile Haffafhane Pazar, aydnlk, dzenli ve ok kalabalk pazarlardr. Debbalar Pazar temizdir. Odun Pazar kale kapsnda olup buraya At Pazar kaps derler, 61 At Pazar, Paa Saray yanndadr. Koyun Pazar da o civardr 62 diyerek fizik olarak yerini tarif ettii ardan iki yerde kargir kapal ars bulunur. Biri kuyumculardr ki her trl eya ve mcevherler bulunmaktadr. eitli kap kacak eyalar pek oktur. Byk bedestende zengin tccarlar al-veri edb, eitli kumalar satn alrlar. Byk arlardan Uzun ar gayet ssldr 63 diye bahsetmektedir. Kayseriyi gezen bir baka seyyah Polonyal Simon ise Kayseride hnlar, bedestenler, dkknlar, ar-pazarlar ve kuyumcu dkknlar vardr. Byle olduu halde az insana rastlanr 64 demektedir. Osmanl ehrindeki ar-pazarlar esnaf tekilat yapsna uygun tekilatlanmakta ve idare edilmektedir. Muhtesibin kontrolndeki ar-Pazar Pazarba tarafndan her meslein ikolu temsilcileriyle birlikte yrtlr. ar-pazarlarn meknlar olarak bedestenler, hanlar ve pazaryerleri bulunmaktadr. XVII ve XVIII. asrlarda Kayserinin ar-pazar gelirlerinin tamamn hesaplamak mmkn olmamakla beraber bir belgeden Kayserinin 17 asrda bac- bazr gelirlerinin senelik 63.000 ake olduu tespit edilebilmitir 65 . 1-Bedesten: Kayseride ar-pazarn en nemli ticar meknlarndan iki tane bedesten bulunmaktadr. Birisi Seluklu yapm olan bedestenin yapl tarihi bilinmemekte ve kitabesizdir 66 . kinci bedesten 1467 senesinde Kayseri Sancakbeyi Mustafa Bey tarafndan ina edilmitir. Gneyinde Vezir Han, Dou ve Kuzeyinde Kapal ar,

Sayfa 20 Belge 55; KS., 129/142-2. KS., 147/72-1. 62 Evliya elebi, Seyahatname III, stanbul 1985, s. 143. 63 Evliya elebi, a.g.e., s. 143. 64 Hrand D. Andreasyan, Polonyal Simon Seyahatnmesi, stanbul 1964, s. 158-159. (Eserde nciciyann ticaret hayatyla ilgili messeseleri kaydeder, a.g.e., s. 159. Dipnot 6. ) 65 Y. Ouzolu, a.g.m., s. 33. 66 Mehmet ayrda, Kayseride Zamanmza kadar Gelmemi Olan Baz Mhim Binalar, IX. Trk Tarih Kongresi Bildirileri II, stanbul 1986, s. 545.
61

269

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2009 19 (1)

Batda Pamuk han ile evrilidir 67 . XVII. Asrdaki durumu hakknda Evliya elebiden bilgi sahibi olduumuz bedestenler XVIII. Asrda da faaldir. 2-Boyahaneler: Dokumacln nemli olduu Kayseride dokumaclkta kullanlan ipliin renklendirilmesinde nemli katk maddesi olarak boya retimi ve ticareti nemli bir i koludur. IV. Muratn silahtar Mustafa Paa evkafna ait olan Kayseri boyahanesinin XVI. Asrn son eyreinde 500-550 kuru geliri bulunmaktadr 68 . XVII. Asrn sonlarndan itibaren malikne usulyle iletilen boyahanenin 600 kuruluk geliri, 1730lu senelerde yasak olmasna ramen alan yeni boyahaneler dolaysyla azalmaya balamtr 69 . 3-Kirihane: Silah yapmnda ve hayvanlarn sinirleri ve barsaklarnn deerlendirildii yerler olan Kayseri kirihanesi hakknda bilgiye ulaamadk. 4-Hanlar: Kayserinin merkezinde; Gn Han 70 , Abdi Bey veya Kflamazolu Han 71 , Vezir Han 72 , Pamuk Han bulunmakta, Karatay Kervansaray ve Sultan Han Sivas Yolu zerindedir. Bu hanlarn XVII ve XVIII. Asrlardaki durumu hakknda faaliyette olmalarna ramen yeteri kadar bilgi sahibi deiliz 5-Kapan Han: Evliya elebinin, ok kalabalk ve salam bir han 73 diye tanmlad Kayseri Kapan han At Pazarndadr 74 . Drt taraf tark- amm ile mahdut fevkan ve tahtan 29 kaps bulunmaktadr 75 ve XVII. Asrda geliri 38 bin akedir. XVIII. Asrda Kapan
67 68

Ahmet Nazif, Kayseri Tarihi (Nr. Mehmet Palamutolu), Kayseri, 1987, s. 117. Yusuf Ouzolu, XVII. yzylda Kayseri, I. KKSHK, Nisan 1987, Kayseri, s. 33. 69 KS., 130/23-3, 143/8-3, 143/141-1. 70 (Bir belgeden, hann bir dehlizin bina zira ile tulen 32.5 ve arzen 3.5 zira olan drt dehliz ve fevkan 29 oda olduunu tespit edebiliyoruz. KS., 134/132-3, Nisan 1707de senelii 250 kurua icara verilmitir. KS., 132/105-1). 71 (At Pazarnda 1622 senesinde Abdi Bey isimli birisi tarafndan yaptrlmtr. A.Nazif, a.g.e., s. 128. 72 (Nevehirli damat brahim Paa tarafndan (1718-1730) yaptrlmtr. Kemal zdoan, Kayseri Tarihi, Kayseri 1948, s. 88) 73 Evliya elebi, a.g.e., s. 143. 74 KS., 129/87-1. 75 KS., 148/38-1.

270

XVII. ve XVIII. Asrlarda (1650-1750) Kayseri

hann gelirinin yaklak bu rakamda olabilecei tahmin edilebilir.Hata! Yer iareti tanmlanmam.Hata! Yer iareti tanmlanmam. cb-Pazaryerleri: XVII. ve XVIII. asrlarda Kayseride tespit edebildiimiz Pazaryerleri: At pazar, Araba pazar, plik pazar, Odun pazar, Koyun pazar, Buday pazar, Debba pazar, Mezat pazar, Penbeciler pazar, Haffaf pazar, Saman pazar, ilingir pazar, Samurcular pazar, Pastrma pazardr. Yukardaki bilgilerden anlald gibi Pazaryeri isimleri o ehirde retim ve ticareti yaplan eya ve mala gre adlandrlmaktadr. Kayserideki esnaf cemiyetlerinin XVII. ve XVIII. Asrlardaki faal olmalarnn sebepleri arasnda Kayserili tccarlarn ticar faaliyetlerinin nemli yeri olmaldr. nk Anadolunun birok ehirleriyle ticar mnasebetlerde bulunan Kayserili tccarlar retim ve tketim mallarnn ticaretini beraberce yapmaktadrlar. Bu durum Kayserili esnafn mallarn rahat pazarlamasn temin ederken esnafn hammadde ihtiyalarn da kolayca temin etmesine sebep olmaktadr. Bylece Kayserili esnafn retim faaliyetleri canlanmakta ve retim artmaktadr. B- adam ve i gc (sanatkr-mteebbis-sermayedar-tccar): ehrin ars 76 da denilen; zanaat ve ticaret meknlarnda, retim ve pazarlama yapan insanlar ve onlarn emei, ehrin ticaret imknlarnn esas unsurlarndandr. Osmanl ehrinde; sanatkrlar ve tccar-esnaf snfn meydana getirenlere ehl-i hirfet veya hirfet ehli 77 denilir. rak usta geleneiyle eitim alanlar Gedik sistemiyle i yerine kavuur ve Lonca tekilat ierisinde messis bir yap meydana getirirler ve Muhtesibin denetiminde hukuk 78 artlara uygun olarak faaliyetlerini icra ederlerdi 79 . Hirfet ehlinin yaptklar i taksiminde faaliyetlerini: a-retici-satc sanatkr, bretici iin ticar faaliyette bulunan-alm ve satm yapan tccar, c-tekrar satan-

76

Osmanl devri kaynaklarnda ar yerine ska Suk kelimesi de kullanlmaktadr. Trk ve slm ehirlerinde ar hakknda bkz. Mustafa Cezzar, Tipik Yaplariyle Osmanl ehirciliinde ar ve Klasik Dnem mar Sistemi, stanbul 1985, s. 1-91;R. B. Serjeant, slm ehri, (ev. Elif Topugil) stanbul 1997; zer Ergen, Osmanl ehrinde Esnaf rgtlerinin Fizik Yapya Etkileri, VIII. Trk Tarih Kongresi Bildirileri II, (Ankara 11-15 Ekim 1976) stanbul 1979, s. 1265-1274. 77 Hirfet, lgatte; sanat, meslek manasna gelir. (Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara 1992, s. 444) 78 Bkz. Ziya Kazc, Osmanllarda htisab Messesesi, stanbul 1987. (Muhtesiplik messesesinin hukuk kayna, Kuran- Kerim, 7/157. ayet olduu iddia edilmektedir.) 79 Ahmet Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, stanbul 1986, s. 404.

271

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2009 19 (1)

tccarlar olarak yrtmektedirler 80 . ehrin arsnda faaliyetlerini yrten bu kesim insanlar ayn zamanda ehrin iktisad gcnn de ekip-evirenidirler. Bir Osmanl ehri olan Kayserinin ticar imknlarn yukarda belirlediimiz esas zerinden ele alarak ortaya koymak mmkndr. a-retici-satc sanatkr veya hirfet ehli: ehir iktisdiyatnn esasn kk tccar da diyebileceimiz retici-satc olan sanat erbab meydana getirdiine dair gr ba tarafta iaret etmitik Osmanl ehrinde sanayi ve ticaret hayatnn kadrolarn meydana getiren bu hirfet ehli de denilen sanatkrlar, cemiyetler halinde hiyerarik bir biimde tekilatlanmlardr. Osmanl esnaf cemiyetleri i ve faaliyetlerini; serbest rekabet dsturu yerine, karlkl kontrol, yardm ve imtiyaz esasyla yrtmektedirler 81 . ehrin retim hayatnn nemli ve vazgeilmez unsuru olan esnaf cemiyetleri gelenek halinde belli saylarda zmreler tekil ederek hayatn devam ettirmektedirler. Bu zmrelerden birisine katlmak isteyen Osmanl insan; belli bir hiyerariyle; rak-usta usulnde sanatn srlarn, cemiyet geleneklerini ve ahlak esaslar renirler ve gedik sistemine uygun olarak retim hayatna katlrlard 82 . Bylece bir ehrin nemli insan nfusu esnaf cemiyetlerinin bnyesinde bulunurlard. Esnaf cemiyetlerindeki gedik sisteminin zel teebbs engelleyen bir taraf olmakla beraber, esnaf cemiyetleri idar tekilatn shhatli yrtlmesine de yardmc olmaktadrlar. nk Osmanl Devleti, esnaf cemiyetlerinin meselelerinde esnaf yneticileriyle muhatap olmaktadr. Dolaysyla kolayca yzlerce insan zabt- rabt altna alnmakta ve cemiyet-devlet ahengi kurulmaktadr 83 . XVII. ve XVIII. Asrlarda zellikle Kayseri, girite de belirttiimiz gibi Anadolunun kendi leinde nemli birer sanayi ve ticaret ehirleri olarak az da olsa; canl ve hareketli bir ehri durumundadr. XVII asrn ortasnda Kayseriyi gezen Evliya elebi, Kayserinin esnaflarnn ok hizmet kollar olduundan bahsettikten sonra Attarlar, berberler, bakkallar, kasaplar, izmeciler, raclar, hattatlar, oduncular,

80 81

Pedro Chalmeta, Pazarlar slm ehri, (ev. Elif Tougil), stanbul 1997, s. 132. mer Ltfi Barkan, Osmanl mparatorluunda Esnaf Cemiyetleri, Prof. Dr. mer Ltfi Barkana Armaan, EFM, XL, S: 1, s. 1-4, stanbul 1984-1985, s. 39. 82 Osmanlda esnaf cemiyetlerinin yaps ve alma dzenleri hakknda bkz. Ycel zkaya, XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunda Esnaf Sorunlar, IX. TrkHata! Yer iareti tanmlanmam. Tarih Kongresi Bildirileri II, (Ankara 21-25 Eyll 1981), Ankara 1986 s. 1041; Z. Kazc, a.g.e., s. 41-42 83 . Ergen, XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunda Esnaf Sorunlar, IX. Trk Tarih Kongresi Bildirileri II, Ankara 1986, s. 1041

272

XVII. ve XVIII. Asrlarda (1650-1750) Kayseri

bulunmakta diye anlatmaktadr. Kayseriden esnaflk kolunun debbalk ve dokumaclk olduu bir baka seyyah Polonyal Simonda XVII asrda Kayserideki esnaflar byklklerine gre Kasaplar, Cullahlar, Demirciler, Alar, Brekiler, Semerciler, Arpaclar ve Berberler eklinde tasnif etmekte ve en nemli esnaf mesleklerinden terzilik ve kaftanclktan sz etmektedir 85 . Bu arada Kayseride XVII. ve XVIII. Asrlardaki deri ilemeciliinin nemini belirtmek iin birka cmle yazmak gerekir diye dnmekteyiz. Mesela, dericiliin katk maddesi olan Maz Badat ve Diyarbakrdan geldii iin aksamalar sebebiyle stanbula sahtiyan gndermesi gereken Kayseri esnaf retimi ve mal gndermeyi aksatmaktadr 86 . Bu durum Osmanl lkesinde sahtiyan fiyatlarnn artna sebep olmaktadr 87 . Devlet; XVII ve XVIII. Asrlarda yetkilileri tedbir almalar iin sk uyarmaktadr 88 . Kayseri iin Evliya elebi, Polonyal Simon ve eriye sicillerinden istifade ederek, saylarn tam olarak tespit edememekle beraber XVII ve XVIII. Asrlarda bu ehirde aadaki meslek zmrelerini tespit etmek mmkndr: Debbalar, Sabuncular, Cullahlar, Cerrahlar, Kaftanclar, Boyaclar, Kuyumcular, Berberler, Atarlar, Bakkallar, Oduncular, Haffaflar, Kalayclar, Terziler, Kazanclar, Semerciler, Mumcular, Talar, Hamamclar, Svaclar, Ekmekiler, Kuruncular, Bezirciler, Bakrclar, Krkler, Yorganclar, Neccarlar, Pastrmaclar, iviciler, Kavukular, Demirciler, ilingirciler 89 Kayseride her bir esnaflk kolunda i yapanlarn saylarn tam olarak tespit etmek mmkn olmamaktadr. Yukardaki bilgilerden; XVII. ve XVIII. Asrlarda Kayserili tccarlarn faal olmalarnn ticar ihtiyac artrd dolaysyla da esnaf cemiyetlerinin say ve i imknlarnn artmasna yardmc olduu kabul edilebilir 90 .
84 85

84

Evliya elebi, a.g.e., s. 143 H. D. Andreasyan, a.g.e., s. 158 86 Yusuf Ouzolu, XVII Yzylda Kayseri, I. KKSHK, (Nisan 1987), Kayseri 1987, s. 33; Ycel zkaya, XVIII. Yzylda Kayseri, I. KKSHK, (Nisan 1987), Kayseri 1987, s. 37. 87 Mustafa ztrk, Osmanl Ekonomisinde Fiyatlar Etkileyen Unsurlar, Prof. Dr. erafettin Turan Armaan, Elaz 1996, s. 237. 88 Y. zkaya, XVIII. Yzylda Osmanl Kurumlar, s. 350-351. 89 Kayserideki esnaf saylar XVI. Asrdan XVIII. Asrn sonlarnda doru srekli artmtr. Kayserideki esnaflarn says 44dr. Mehmet nba, XVI. Asrn Balarnda Kayseri, 1991, s. 74; XVIII. Asrn sonlarna doru 102ye ykselmitir. Ahmet Gndz, XVIII. Asrn Son eyreinde Kayseri (17751800), (Baslmam Doktora Tezi) Kayseri 1998, s. 317-320. 90 Y. zkaya, XVIII. Yzylda Osmanl Kurumlar, s. 12.

273

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2009 19 (1)

b-retici iin ticar faaliyette bulunan-alm ve satm yapan tccar(ticar messeseleri ve faaliyetleri): ehir iktisadiyatnn bir dier unsuru retici-satc esnaftan say olarak daha az, ancak i hacmi bakmndan daha byk olan ksmn alm-satm yapan ve satan tccar diye adlandrlan ksm teekkl ettirir. Tccarlar yalnz kendileri ticaret yaptklar gibi meydana getirdikleri messeselerle alm-satm yapmakta ve tamamyla ticar diyebileceimiz faaliyetleri yrtmektedirler. XVII ve XVIII. Asrda Kayserideki tccarlar ve ticar messeseleri ve faaliyetlerini btn ynleri ile takip etmek iin yeterli belge ve bilgi bulmak mmkn olmamaktadr. Bu dnem hakknda umumi, hususi retim ve ticaret mal ve sermayesi hakkndaki bilgiler, maalesef yok denecek kadar azdr. Konu ile alakal bilgileri elde ettiimiz en zengin kaynaklar; Kayseri eriye sicillerindeki, bata tereke kaytlar olmak zere sat vesikalar veya vakf eserleri ile ilgili olarak tamam dolayl belge ve bilgilerdir. Ad geen belgeler meseleleri izah iin ihtiyacmz olan bilgileri yeteri kadar vermemekle beraber o dnemdeki kiilerin; meslek durumlar, tketilen mal-meta ile retilen ve ticar kymeti olan eyalar hakknda bilgi sahibi olunmamza yardmc olmaktadr. Elde edilen bilgi ve rakamlardan ancak tahmini neticelere ulamak mmkn olabilmektedir. Dnemin Kayserisinin ticar imknlarnn belirlenmesinde irket kelimesine dikkat etmek gerekir kanaatindeyiz. Osmanlda yaygn bir irket kltrnn olduu bilinmektedir 91 . irket; hukuk lisannda mevzu olarak ortaklk, bir adamn yapamayaca eyi meydana getirmek ve mtemeddi olmak iin birden ziyade ahslarn muhtelif suretlerle birlemesidir 92 . Kayseride bizim tetkik ettiimiz belgelerde daha ziyade irket-i akd eklinde kurulan irketler bulunmaktadr. irket-i akd; iki veya daha fazla kimsenin arasnda bir akd; yani bir icab ve kabul ile husule gelen irkettir ki, kazanlacak olan kr irketi kuranlarn arasnda mterek olarak paylalr. irket-i akdler, irket-i inn, irket-i mufveze ve irket-i mudrebe gibi ayr ekilde teekkl ettirilmektedirler 93 . XVII ve XVIII. Asrlarda Kayseride irket-i akdin ayr biimiyle ilgili ok fazla bilgi bulunmaktadr 94 . Belgelerden, kurulan irketlerin kimliklerine ulamak da mmkndr. irketler; hem Mslmanlar hem de gayrimslimler tarafndan kurulabilmektedir. Yalnz Mslmanlarn veya
91 92

Osmanlda irket Kltr hakknda bkz. Fethi Gedikli, Osmanl irket Kltr, stanbul 1998. Mehmet Zeki Pakaln, Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, III, stanbul 1983, s. 357-358 93 M. Z. Pakaln, a.g.e. III, s. 357-358. 94 KS., 143/58-1, 135/114-3, 135/119-1

274

XVII. ve XVIII. Asrlarda (1650-1750) Kayseri

gayrimslimlerin kendi aralarnda kurduklar irketler olduu gibi Mslmanlar ile gayrimslimlerin ortak olarak kurduklar irketler de bulunmaktadr 96 . Osmanlnn hukuki hogrs ve ticaret siyaseti bu ekillenmenin esas belirleyicisi olmaldr. Teekkl ettirilen bir irket belirlenmi sermayesi veya kredi kaynaklar ile ilerini yrtmektedirler. Kayserideki tccarlarn kurduklar irketler; bizzat kendilerinin sermaye olarak meydana getirdikleri kaynaklar olduu gibi, sermaye tark ile 97 , mteri ve makbuz karl veya karz- eri ile ya da kk sermayeler murbha karl alnan sermayelerden meydana getirilmitir. irket sermayeleri iin nemli bir dier kredi kaynaklar ise, ehrin mahalle ve mahallelilerin ihtiyalarn karlamak maksadyla ayrlm olan, nakit paralardr. Belgelerde, avrz ve nzluna mevkf- nkd eklinde kaydedilmilerdir. Mahalle mevkf- nkd mtevellileri tarafndan idare edilen paralar, kymetinin korunmas veya gelirlerinin arttrlmas iin murabaha ya verilerek bu paralarn nem larndan istifade edilmektedir 98 . Bu ekilde hem mahallelinin paralar deer kazanmakta hem de tccarlara byk kaynaklar temin edilmektedir. Kayseride XVII ve XVIII. asrlardaki irketler; hem kendi z kaynaklar hem de kredi imknlaryla sermayelerini kmsenmeyecek rakamlara ulatrabilmektedirler. Bu durum ehrin ticar imknlarn artrmaktadr. Bu zaman diliminde tespit edebildiimiz kiilerin ve irketlerin sermaye rakamlar 200 ile 20 bin kuru arasndaki rakamlara bali olmaktadr. Belgelerde tccar ve irketlerin yaptklar ticar faaliyetler: ticaret maksadyla diyr- ahere gitmek veya diyr- ahere kr- kesb maksdyla gitmek gibi ifadelerle kaydedilmitir 99 . Ayrca, irket sahipleri XVII. asrn sonundan itibaren eitli mukataalar-iletmeleri iltizamla alp satmaktadrlar. Bu iler byk rakaml ticar faaliyetlerdir. Kayserideki XVII ve XVIII. asrdaki ticar faaliyetleri sadece bu ehirlerin
95

95

KS., 135/114-3 (30 Austos 1711 tarihinde Kirkor ve Uurlu zimmler rf-i beldad- ere tekne bir ortak tabir olunur bir irket-i mufaveze kurmulardr.) 96 KS., 119-1 ((24 Austos 1711 tarihinde Ebubekir Aa, Bali zimmyle irket-i mudarebe kurmulardr.) 97 Hilal ahin, 77/1 Numaral Kayseri eriyye Sicili Transkripsiyon Deerlendirme (H. 1078/M. 1667), (Lisans Tezi) Kayseri 2006, S. 70 B.143. 98 KS., 126/46-3, 129/28-1, 129/80-1, 130/11-3, 130/41-1, 132/19-1. 99 Hakan Aytekin, Sayfa 21 Belge 56; Ayhan Afin nal, 92 Numaral Kayseri eriye Sicili Transkripsiyon ve Deerlendirme H.1095/M.1683-1684, (Baslmam Yksek Lisans Tezi) Kayseri 1995, Sayfa 108 Belge 204, Songl Caner, 128 Nolu Kayseri eriye Sicili Transkripsiyon ve Deerlendirme H.1161-1162/M. 1748-1749 (Baslmam Yksek Lisans Tezi) Kayseri 1997, Sayfa 42 Belge 20 vb.

275

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2009 19 (1)

tccarlar ile snrl deildir. Osmanlnn dier ehirlerinden veya baka lkelerden gelen tccarlarn da ticaret faaliyetleri bulunmaktadr. Belgelerde, ticaret maksadyla bulunan 100 veya Diyar- Acemden olub ber-vech-i ticret 101 kaytlar bu kiilerin yerli tccar olmadklarn iaret etmektedir. Kayserili tccarlarn XVII ve XVIII. Asrlardaki ticar mallarnn kalemlerini u ekilde sralamak mmkndr; pamuk, keten, sabun, bez, kahve, astar, balk, at, deve, eitli kuma, ab, uka, sahtiyan, nadr, pastrma, elvan, Londra uka, eher iti (tlbent), maz, Manisa alacas, gherile, kurun, demir, bakr, kazan, cariye, kle, vb.. bu kadar eit kalem maln ticaretinin yaplmas bu ehirlerdeki ticar hayatn byk boyutlarda olduunu gstermektedir. almaya g katar dncesiyle Kayseride XVIII. asrda yaplm bir han olarak Vezir Han hakknda ksa bilgi vermek yerinde olur dncesindeyiz. 1-Vezir Han: Kayseride ticar hayatn XVIII. asrn balarnda hl canllna iyi bir delil de, Nevehirli Damat brahim Paann 1723de Nevehirde eyledii cami ve imaret iin akar temin etmek maksadyla yaptrd Vezir Handr. Vezir brahim Paann bina ettirmek istedii han iin vazifelendirdii Ser Mmimar- Hassa Mehmet tarafndan nce akar binas ne mahallerde bina olunmas mnsib bir yer tetkiki yaptrlm ve sonra ina edilmitir 102 . nas tamamlanan han, 27 Ocak 1728 tarihinde senelik 4.000 kurua iltizama verilmitir 103 . Bu hann Kayseriye yaptrlmasndaki tercih ehrin ticar nemi ile alakal olmas gerekir. XVII. ve XVIII. asrlardaki Kayserinin ticar hayatnn umumi manada Osmanl iktisad siyasetinin llerinde cereyan ettii unutulmamaldr. Mehmet Genin ifade ettii gibi: bir slm toplumu olarak Osmanllar, ticarete ve tccara deer veriyorlard. Bunun bir gstergesi olarak da tccarlar ve ticaret az vergi deyen ve himaye edilen toplum ve i kesimiydi. Bu durum Osmanlnn iktisad dnya grnn neticesi idi. Provizyonizm ve fiskalizmizm ilkelerinin gerei olarak grlyordu 104 .
100

Zeynep Kalpolu (Kd), 75 Numaral Kayseri eriyye Sicilinin Transkripsiyon ve Deerlendirilmesi, (H.1073-1074/M.1663-1664), (Baslmam Yksek Lisans Tezi) Kayseri 1996, Sayfa Numaras 65 Belge Numaras 164. 101 zen Tok, 130 Numaral Kayseri eriyye Sicilinin Transkripsiyon ve Deerlendirilmesi, (H.1151M.1738-1739), (Baslmam Yksek Lisans Tezi) Kayseri 1996, Sayfa 17 Belge 41. 102 BOA, Mhimme 133, s. 66. 103 KS., 144/41-1. 104 M. Gen,a.g.e., s. 205-206.

276

XVII. ve XVIII. Asrlarda (1650-1750) Kayseri

KAYNAKLAR A-Ariv Vesikalar: a-Babakanlk Osmanl Arivi:

Mhimme: 133. Mukataa Defteri: 1435.

b-Kayseri eriiye Sicilleri:

eriye Sicili No: 119, 126, 129, 130, 132, 133, 134, 135, 137, 141, 143, 144, 147, 148

c-Kayseri eriyye Sicilleri zerine yaplm Yksek Lisans Tezleri:

GER, Hayrnnisa, 63 Numaral Kayseri eriye Sicili Transkripsiyon ve Deerlendirme (H.1063-1064/M. 1652-1653), (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Kayseri 2001. ALIKAN, Recep, 68 Numaral eriye Sicili, (H. 1068-M 1657) (Baslmam Lisans Tezi) Kayseri 1995, Sayfa 20 Belge 55. KALIPIOLU (KIDI), Zeynep, 75 Numaral Kayseri eriyye Sicilinin Transkripsiyon ve Deerlendirilmesi, (H.1073-1074/M.1663-1664), (Baslmam Yksek Lisans Tezi) Kayseri 1996. AHN, Hilal, 77/1 Numaral Kayseri eriyye Sicili Transkripsiyon Deerlendirme (H. 1078/M. 1667), (Lisans Tezi) Kayseri 2006. AYTEKN, Hakan, Sayfa 21 Belge 56; NAL, Ayhan Afin nal, 92 Numaral Kayseri eriye Sicili Transkripsiyon ve Deerlendirme H.1095/M.1683-1684, (Baslmam Yksek Lisans Tezi) Kayseri 1995. TRKMEN, Aye, 96 Numaral Kayseri eriyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Deerlendirilmesi (H.1099-1100/M. 1687-1689), (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Kayseri 1998. CANER, Songl, 128 Nolu Kayseri eriye Sicili Transkripsiyon ve Deerlendirme H.11611162/M. 1748-1749 (Baslmam Yksek Lisans Tezi) Kayseri 1997. TOK, zen, 130 Numaral Kayseri eriyye Sicilinin Transkripsiyon ve Deerlendirilmesi, (H.1151-M.1738-1739), (Baslmam Yksek Lisans Tezi) Kayseri 1996.

B-Eserler:
ANDREASYAN, Hrand D., Polonyal Simon Seyahatnamesi, stanbul 1964. AKDA, Mustafa, Trkiyenin ktisadi Vaziyeti, Belleten, XIII, S. LI, (Ankara, 1949), Ankara 1949. BARKAN, mer Ltfi, Osmanl mparatorluunda Esnaf Cemiyetleri, mer Ltfi Barkana Armaan, EFM, XL, S: 1, s. 1-4, stanbul, 1984-1985. BAYDUR, Nezahat, Kltepe(Kanes) ve Kayseri Tarihi zerine Aratrmalar, stanbul 1970.

277

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2009 19 (1) BAYKARA, Tuncer, Trklerde ve Anadoluda ehir Hayat, Tarihte Trk Devletleri I, Ankara 1987. BRAUDEL, Ferdinand, Maddi Uygarlk Ekonomi ve Kapitalizm XV-XVIII. Yzyllar, III, (ev. Mehmet Ali Klbay), Ankara 1993. CEZZAR, Mustafa, Tipik Yaplaryla Osmanl ehirciliinde ar ve Klasik Dnem mar Sistemi, stanbul 1985. CHALMETA, Pedro, Pazarlar slm ehri, (ev. Elif Tougil), stanbul 1997.32 AKI, Cokun, Trkiyede ktisat Tarihi almalarnn Tarihi zerine Bir Deneme, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, C 1, S 1, (stanbul 2003). AYIRDA, Mehmet, Kayseride Zamanmza kadar Gelmemi Olan Baz Mhim Binalar, IX. Trk Tarih Kongresi Bildirileri II, stanbul 1986. ERGEN, zer, Osmanl ehrinde Esnaf rgtlerinin Fizik Yapya Etkileri, VIII. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, II, (Ankara 11-15 Ekim 1976) stanbul 1979. ERGEN, zer, ehir Tarihi Aratrmalar Hakknda Baz Dnceler, Belleten, LII, S. 203, (Austos 1988). Evliya elebi, Seyahatname III, stanbul 1985. FAROQH, Suraya, Taxation and Urban Activities in Sixteenh Century Anatolia, International Journal of Stuties I, (1979-1980). FAROQH, Suraya Faroqhi, Ticaret: Blgesel, Blgeleraras ve Uluslararas, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C. 2, stanbul 2004. GEDKL, Fethi Gedikli, Osmanl irket Kltr, stanbul 1998. GEN, Mehmet, 17-19 Yzyllarda Sanayi ve Ticaret Merkezi Olarak Tokat, Trk Tarihinde ve Kltrnde Tokat Sempozyumu 2-6 Temmuz 1986, Ankara 1987, s. 148 (dip not. 10.) GEN, Mehmet, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, stanbul 2005. GER, Ltfi, XVI-XVII. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Hububat Meselesi ve Hububattan Alnan Vergiler, stanbul 1964. GNDZ, Ahmet, XVIII. Asrn Son eyreinde Kayseri (1775-1800), (Baslmam Doktora Tezi) Kayseri 1998. NALCIK, Halil, Trkler (XVI. Yzyl Osmanllar), A, XII/II. NBAI, Mehmet, XVI. Asrn Balarnda Kayseri, 1991 KARAGZ, Mehmet, XVIII. Asrn Balarnda Kayseri (1700-1730), (Yaynlanmam Doktora Tezi) Kayseri 1993. KAZICI, Ziya, Osmanllarda htisab Messesesi, stanbul 1987. KINAL, Fruzan, Eski Anadolu Tarihi, Ankara, 1989. NAZF, Ahmet, Kayseri Tarihi (Nr. Mehmet Palamutolu), Kayseri, 1987. OUZOLU, Yusuf, XV. Yzylda Kayseri, IKKSHK, Nisan 1987. ZDEMR, Rfat, XIX. Yzyln ilk Yarsnda Ankara, Ankara 1986. 278

XVII. ve XVIII. Asrlarda (1650-1750) Kayseri ZG, Tahsin, n Tarihte Gney ve Gney-Dou Anadolunun Mukayeseli Stratigrafisi, DTCF IV, S. 3, (Ankara 1946). ZKAYA, Ycel, XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunda Esnaf Sorunlar, IX. Trk Tarih Kongresi Bildirileri II, (Ankara 21-25 Eyll 1981), Ankara 1986. ZKAYA, Ycel, XVIII. Yzylda Osmanl Kurumlar ve Toplum Yaants, Ankara 1986. ZKAYA, Ycel, XVIII. Yzylda Kayseri, IKKSHK, (Nisan 1987), Kayseri 1987. ZTRK Mustafa, Osmanl Ekonomisinde Fiyatlar Etkileyen Unsurlar, Prof. Dr. erafettin Turan Armaan, Elaz 1996. PAKALIN, Mehmet Zeki, Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, III, stanbul 1983. PRENNE, Henri, Orta ada Kentler, Kkenleri ve Ticaretin Canlanmas, (ev. adan Karadeniz) stanbul 1991. RAMSAY, Wiliam M., Anadolunun Tarihi Corafyas, (ev. Mihri Pekta) stanbul, 1970. RAYMOND, Andr, Arap eyaletleri XVI-XVIII. Yzyllar, Osmanl mparatorluu Tarihi (Yay. Yn. Robert Mantran), (ev. Server Tanilli), stanbul 1995. SERJEANT, R. B., slm ehri, (ev. Elif Topugil) stanbul 1997. SEZAL, hsan, ehirleme, stanbul 1992. SMER, Faruk, Yabanlu Pazar, stanbul 1985. TABAKOLU, Ahmet Tabakolu, Gerileme Devrine Girerken Osmanl Maliyesi, stanbul 1985. TABAKOLU, Ahmet, , Trk ktisat Tarihi, stanbul 1986. TABAKOLU, Ahmet, Osmanl ktisad Yapsnn Ana Hatlar, Osmanl 3, Ankara 1999. TABAKOLU, Ahmet Tabakolu, Yenileme Dnemi Osmanl Ekonomisi, Trkler 14, Ankara 2002. TUNA, Korkut, ehirlerin Ortaya k ve Yaygnlamas zerine Sosyolojik bir Deneme, stanbul 1987 TUNDLEK, Necdet, Trkiyede Yerleimin Evrimi, stanbul 1986. TURAN, Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, stanbul 1980. TU Muhittin, Osmanl ehirlerinin Ticar Potansiyelleri, Osmanl 3, Ankara 1999. LGENER, Sabri Fahri, ktisad zlmenin Ahlak ve Zihniyet Dnyas, stanbul 1991. WALLERSTEN, mmanuel-TABAK, Faruk, Osmanl mparatorluu, Akdeniz, Dnya Ekonomisi (1560-1800) Osmanl 3, Ankara 1999. YRKAN, Ayla, ehir Sosyolojisinin Teorik Temelleri, Ankara 1968.

279