UNIVERZITET U SARAJEVU MAINSKI FAKULTET SARAJEVO

IZBOR OPTIMALNOG RJEENJA UPRAVLJANJA OTPADNIM VODAMA U OPTINI PETROVO

Specijalistiki rad

Zoran uranovi

Sarajevo, april 2011

UNIVERZITET U SARAJEVU MAINSKI FAKULTET SARAJEVO

IZBOR OPTIMALNOG RJEENJA UPRAVLJANJA OTPADNIM VODAMA U OPTINI PETROVO

Specijalistiki rad

Zoran uranovi

Sarajevo, april 2011 2

MAINSKI FAKULTET SARAJEVO

Katedra: LOKALNA OKOLINSKA INFRASTRUKTURA Predmet: Upravljanje vodama u lokalnoj zajednici Sarajevo, april 2011

SPECIJALISTIKI RAD Kandidat: Zoran uranovi

Tema specijalistikog rada: Izbor optimalnog rjeenja upravljanja otpadnim vodama u optini Petrovo

Predsjednik Komisije: V.prof.dr Ejub Daferovi

Mentor: doc.dr Branko Vuijak

Sadraj Abstrakt .......................................................................................................................................... 6 Abstract .......................................................................................................................................... 7 UVOD ............................................................................................................................................ 8 2. VODNI RESURSI U BIH ......................................................................................................... 9 3. PROBLEMATIKA OTPADNIH VODA U BIH ..................................................................... 12 3.1. Otpadne vode ..................................................................................................................... 13 3.2. Oblici zagaivanja povrinskih boastih voda .................................................................. 13 3.2.1. Mikrobioloko zagaivanje vode ............................................................................... 13 3.2.2. Hemijsko zagaivanje vode........................................................................................ 14 4. OPIS OPTINE PETROVO I NJENE KARAKTERISTIKE ................................................. 16 4.1 Hidrografija optine Petrovo .............................................................................................. 18 4.2. Otpadne vode na podruju optine Petrovo ....................................................................... 20 5. ANALIZA STANJA I KVALITETA VODA NA OPTINI PETROVO ............................... 26 5.1. Analiza stanja i kvaliteta rijeke Spree ............................................................................ 26 5.2. Analiza sastava zoobentosa rijeke Spree ......................................................................... 27 5.3. Analiza stanja i kvaliteta potoka Suva Jadrina-gornji tok ................................................. 28 5.4. Analiza stanja i kvaliteta potoka Vukovac ........................................................................ 29 5.5. Analiza stanja i kvaliteta potoka Miljkovac ...................................................................... 30 5.6. Analiza stanja i kvaliteta potoka Kasarna Mala Prenja ..................................................... 32 5.7. Analiza dobijenih rezultata ............................................................................................... 33 6. PREIAVANJE OTPADNIH VODA ............................................................................... 35 6. 1. Odabir metode preiavanja otpadnih voda na podruju optine Petrovo...................... 37 7. PLANSKA MOVARA I NJENE KARAKTERISTIKE ...................................................... 42 7.1 Konstrukcija planske movare ........................................................................................... 44 7.2. Izbor i i karakteristike vegetacijskog sloja za plansku movaru ....................................... 46 7.3 Tehniko rjeenje planske movare za optinu Petrovo ................................................ 54 7.4. Odravanje planske movare ......................................................................................... 56 7.5. Prednosti i mane kod primjene planske movare .............................................................. 56 8. PREPORUKE ZA UNAPREENJE STANJA VODOTOKA NA PODRUJU OPTINE PETROVO.................................................................................................................................... 57 ZAKLJUAK .............................................................................................................................. 61

Abstrakt Problematika odvodnje i tretmana otpadnih voda u BiH je posljednjih godina jako naglaena, potrebe za vodom rastu, a samim tim uzajamno sa potrebama raste i zagaenje koje optereuje vode. Mali broj optina u BiH je ovo pitanje rijeio u skladu sa principima EU. Optina Petrovo u RS, ima slian problem - rijeke i potoci na podruju optine Petrovo su znaajno optereeni nekontrolisanim zagaivanjem. Najloije stanje je u rijeci Sprei, sa kojom optina Petrovo granii. S obzirom na to da optina Petrovo spada u red nerazvijenih optina, sa malim budetom, razumljivo je da u doglednoj budunosti nee biti u mogunosti da obezbjedi tretman otpadnih voda i da popravi stanje vodotoka na podruju optine Petrovo. Ovaj jako bitan problem mogue je rijeiti ako se biraju jeftina rjeenja koje e zadovoljiti drutvene, ekonomske i ekoloke zahtjeve. Danas je razvijeno vie sistema tretmana otpadnih voda, koji su zastupljeni na BiH podruju, ali njihova cijena je visoka za domae standarde. Ako se uzme u obzir konfiguracija terena, cijena zemljita, niska ulaganja u izgradnju kao i odravanje, a sa druge strane mali budet lokalne zajednice, kao zadovoljavajue rjeenje samo po sebi namee se tretman otpadnih voda putem planske movare ("constructed wetland"). Na podruju optine Petrovo postoji dovoljno slobodnog podruja za postavljanje planske movare, postoji i odgovarajue podruje koje je prirodno barovito (Bare-Kakmu), a cijena granulacije je dosta niska (granulacija iznosi 40% cijene planske movare) jer postoji u prirodnom stanju na lokalnim kopovima, kao i velike koliine granulacije koje su ostatak starog rudnika Azbest. Da bi se popravilo stanje vodotoka pored tretmana otpadnih voda, treba znaajno da se smanji zagaivanje du svih vodotoka. Ovo je mogue primjenom metoda dobre prakse, izgradnjom manjih planskih movara za grupna domainstva.

Abstract In the past few years the problem of drainage and treatment of waste waters in BiH is very noticeable. The need for water grows and at the same time the pollution of water grows, too. Only few municipalities in BiH have solved this problem according to EU principles. The Municipality of Petrovo in RS has the similar problem. Rivers and streams are much polluted. The worst condition is of the river Spreca. Taking into the account that Petrovo is very small and underdeveloped and has very low budget, there are weak chances that any significant money may be used for the treatment of waste waters and that this condition will be improved soon. This problem can be solved only if some inexpensive solution is chosen. This solution has to satisfy social, economic and ecological conditions. There are many systems for treatment of waste waters today. They are available at BiH market, but they are very expensive for local conditions. Considering configuration of the ground, the price of the land and low budget of local community the solution for the treatment of waste waters by constructed wetland is the one to be examined. Thus in order to improve the condition of water, besides the treatment of waste water, pollution should be reduced and build smaller construction wetlands for several neighbouring households.

UVOD Na podruju optine Petrovo vodotoci su optereeni raznim vidovima zagaenja, koje je prouzrokovano nepostojanjem sistema za tretman otpadnih voda, nepostojanjem kanalizacione mree, nekontrolisanom sjeom ume, nepostojanjem vodozatitnih zona uz rijene tokove kao i neadekvatno rijeenim odvozom otpada. Karakteristika optine Petrovo je ta da je njeno stanovnitvo u veem broju grupisano u centralnom dijelu mjesnih zajednica. Procjenjuje se da optina Petrovo ima 9366 ES koji su grupisani po mjesnim zajednicama; Petrovo-3360, Kakmu-2640, Karanovac-1165, Sokovac-1186, Porjeina-717, Kaluerica-153, Krtova-145. Stanovnitvo koje ivi na ovom prostoru teko bi bilo obuhvatiti jednim sistemom odvodnje otpadnih voda radi nepostojanja centralnog kanalizacionog sistema, postoje samo ogranci kanalizacionih sistema po mjesnim zajednicama koji obuhvataju pojedina grupisana domainstva. Sami po sebi se nameu mali sistemi koji imaju relativno nisku cijenu kao i malu potrebu za odavanjem. U izboru i odabiru rjeenja za tretman otpadnih voda na podruju optine Petrovo poseban akcenat bie dat na prirodne sisteme za tretman otpadnih voda. Jedan od prirodnih sistema koji e biti posebno analiziran je planska movara.Danas se sve vie razvijaju i prouavaju sistemi tretmana otpadnih voda putem planske movare, gdje trstika igra vanu ulogu. Termin movara nije sinonim planskoj movari, jer se u obinoj movari ne mogu optimizovati fiziki, hemijski i bioloki procesi koji se odvijaju u tom ekosistemu. Svoju ulogu u tretmanu zagaenih voda priroda obavlja milionima godina. Stari Kelti su trstiku smatrali vrstom drveta i vjerovali da trstika uvodi red poslije neega. Danas, kad je poznata uloga trstike u tretmanu otpadnih voda ove rijei starih Kelta postaju jasne, jer trstika raste u vodi uvodi red poslije neeg, uvodi red poslije naruene ravnotee tj. posle poveanog zagaenja u vodi. Planska movara pored svoje efikasne funkcije uklanjanja zagaenja, odlino se uklapa u okruenje. Ima minimalan uticaj na okolinu, visok kapacitet i pouzdanost u radu, i relativno nisku cijenu u odnosu na ostale sisteme za tretman otpadnih voda, ne zahtijevaju dodatnu koliinu energije, relativno su lake za odravanje, ne zahtjevaju poseban struni kadar, a bioloki materijal nakon etve moe posluiti kao graevinski materijal.Znai, sistem planske movare je sa ekonomske strane prihvatljiv, tretman izlazne vode je zadovoljavajui, a mogue ih je postaviti na cijelom podruju optine Petrovo. Uz rijeku Spreu se nalazi velika slobodna povrina, koja na pojedinim djelovima ima i prirodno barovito podruje (naselje-Bare, Kakmu). Cijena zemlje je relativno niska, na raspolaganju je granulacija (koja u ukupnoj cijeni kotanja zauzima 40%) koju je mogue nai na ostacima starog rudnika, ili na lokalnim kopovima po relativno niskoj cijeni u odnosu na blie okruenje. Za unapreenje stanja vodotoka potrebno je primijeniti metode dobre prakse kako bi se jednostavnim i jeftinim rjeenjima smanjilo zagaenje i onemoguilo da zagaenje dospije u vodotoke.

2. VODNI RESURSI U BIH Rijeni tokovi Bosne i Hercegovine pripadaju slivovima Crnog i Jadranskog mora. Od ukupne povrine BiH ,koja iznosi 51.129 km2, Crnomorskom, odnosno slivu rijeke Save, pripada 38.719 km2, dok slivu Jadranskog mora pripada 12.410 km2. U Crnomorski sliv, koji ini 75% podruja Bosne i Hercegovine spadaju slivovi sljedeih rijeka: neposredni sliv rijeke Save, Une, Vrbasa, Bosne, Drine. Jadranski sliv zauzima 25% teritorija Bosne i Hercegovine. Tu spadaju slivovi rijeka Neretve, Trebinjice, Cetine i Krke. 1

Sa slike br.1. se moe primijetiti, povrine Bosne i Hercegovine pripada Crnomorskom slivu, a Jadranskom slivu. Prema podacima iz 1991. godine, u Crnomorskom slivu u BiH ivjelo je 4.012.266 stanovnika, a u Jadranskom u BiH 515.360 stanovnika. 1

Slika br.1. Rijeni slivovi u BiH

Od ukupne koliine vode koja otie godinje sa teritorija BiH (1.155 m3/s), 63% (722 m3/s) otie rijekom Savom, a 37% (433 m3/s) prema Jadranskom moru. Slivovi u Bosni i Hercegovini, povrini sliva, kao i kapacitet rijeka prikazani su u tabeli br.1. 2

1 2

http:// wwf.panda.org/bs/living_neretva/vijesti/ Prirunik za javnost, pristup informacijama i uee javnosti u donoenju odluka u okviru upravljanja vodnim resursima,Sarajevo, juni 2006 .

Sliv

Specifini prosjeni protok Po povrini sliva (litara u sekundi po km2) Po stanovniku (litara u sekundi po stanovniku) 0,099 0,387 0,257 0,089 0,293 0,180 0,921 0,392 0,840 0,255

Neposredni sliv Save u BiH Una u BiH Vrbas Bosna Drina u BiH Ukupno Crnomorski sliv Neretva i Trebinjica Cetina Ukupno sliva Jadranskog mora Ukupno BiH

11,44 26,29 20,67 15,59 17,13 18,65 39,76 13,48 34,89 22,59

Tabela br.1 Specifini prosjeni protok po slivovoma u BiH u lit/s po km, i lit/s/ po stanovniku 2

Najvie vode u BiH, kao to se moe vidjeti iz tabele br.1 ima u rijeci Neretvi (39,76 l/s/km ), dok je neposredni sliv rijeke Save u BiH najmanje vodan (11,44 l/s/km2). Analizirajui raspoloive koliine voda u odnosu na broj stanovnika, najkritinija situacija je u slivu rijeke Bosne (0,089 l/s/stanovniku). Naime, sliv rijeke Bosne zauzima 20% teritorije BiH u kome ivi oko 40% ukupnog broja stanovnika, dok sa tog podruja otie svega 14% ukupne koliine vode. Potpuno drugaija situacija je na podruju slivova rijeka Neretve i Trebinjice, gdje sa 20% teritorije BiH, koju pokrivaju slivovi tih rijeka i gdje ivi oko 10% od ukupnog broja stanovnika, otie 35% ukupne koliine vode. Na ostalim tokovima odnosi su uglavnom ujednaeni. Sliv rijeke Bosne, pored toga to ima malu vodnost i specifino oticanje po stanovniku, ima i najloije karakteristike kvaliteta vode. 3Slivno podruje optine Petrovo pripada slivu rijeke Bosne.
2

Porast broja stanovnika praen poboljanjem ivotnog standarda i jaanjem svih sektora ekonomije uslovljava poveane potrebe za vodom, a samim tim i porast zagaenja. Ovakvo stanje neminovno vodi do pojave oskudice vode. Prema proraunima IWMI (International Water Management Institute), 45% svjetske populacije e u 2025. godini ivjeti u oblastima koje e oskudijevati svjeom vodom. 4 Predvia se da su mogui ozbiljni konflikti u mjestima gde je korienje limitirajuih vodnih resursa izloeno osporavanjima. Sljedei vijek predstavljae razdoblje borbe za vodu. Pristup problemu vode je pitanje politike, zakonodavstva, nauke... Postojei odnos prema vodi na lokalitetima gdje nema oskudice je rasipan, mjere zatite se poboljavaju, ali jo uvijek neadekvatno, a zagaenje limitira korienje vode. 4

Prirunik za javnost, pristup informacijama i uee javnosti u donoenju odluka u okviru upravljanja vodnim resursima,Sarajevo juni 2006. Jasminka Bjelovac, Erna ori, Vildana onko, Sabina Hadiahmetovi, Ana Kalem-Peri, Branko Vuijak, Voda za ivot, Istitut za hidrotehniku GF Sarajevo, Sarajevo, 2006-07.
3 4

10

Samo integralno upravljanje vodnim resursima moe dovesti do eljenih rezultata. A to podrazumijeva unapreivanje koordinisanog razvoja i upravljanja vodom i relevantnim resursima radi maksimiziranja rezultante ekonomskog, socijalnog i drutvenog blagostanja na pravedan nain, bez ugroavanja odrivosti vitalnih eko sistema. Prema tome, neophodno je da voda postane briga i posao svakog pojedinca, a svijest da su svi dio hidrolokog ciklusa i da svi ive nizvodno preduslov je za to. Integrisanje u smislu upravljanja vodnim resursima moe se shvatiti kao integracija fizikog sistema (du hidrolokih granica rijenog sliva), integracija aspekata okoline (kvalitet, koliina, okolina), integrisanje interesa kroz uestvovanje svih uesnika i integrisanju administrativnih funkcija. Da bi ovakvo integrisanje bilo efikasno potrebno je sistem upravljanja vodom na hidrolokim granicama, s odgovarajuim organizacijama rijenog sliva koje e predstavljati platformu za uestvovanje svih uesnika i donoenje odluka na temelju njihovih interesa. Plan integralnog upravljanja rijenim slivom se bavi (ili koordinira) aspektima koliine, kvaliteta i okoline. Integralno upravljanje rijenim slivom je idealna situacija, ali esto sasvim drugaija od stvarnih situacija.

11

3. PROBLEMATIKA OTPADNIH VODA U BIH

Djelatnost koja se bavi problematikom planiranja, projektovanja, izgraenja i korienja objekata, ureaja i postrojenja za prijem, transport i preiavanje zagaenih voda, te njihovo isputanje u vodotok, ili naknadno korienje, naziva se kanalizacija. Kanalizacija predstavlja dio tehnikog sistema koji se nadovezuje na ljudsku potrebu za vodom u svakom segmentu ivota i aktivnosti, kojim se osigurava kvalitetno prikupljanje i odvoenje otpadnih voda, te njihovo preiavanje. I pored tijesne povezanosti vodosnabdijevanja i kanalizacije razvoj kanalizacionih sistema u veini sluajeva zaostaje za razvojem vodovodnih sistema. To se prije svega odnosi na zemlje u razvoju. Prioritetno je rjeavano vodosnabdijevanje naselja, a odvodnji i tretmanu otpadnih voda pristupalo se tek kada su problemi sanitarne zatite naselja narasli toliko da se njihovo rjeavanje nije moglo odlagati. Okvirna direktiva o vodama 2000/60/EC usvojena je 22. decembra 2000. godine, a uspostavlja okvir za djelovanje Evropske zajednice u politici u oblasti voda, gdje se oekuje: Sprijeiti daljnje unitavanje vodenih cjelina, poveati i obnoviti stanje vodenih kao i kopnenih ekosistema i movara. Uspostaviti odrivo korienje voda bazirano na dugoronijoj zatiti vodnih resursa. Osigurati smanjenje zagaenja. Situacija u Bosni i Hercegovini je nije zadovoljavajua, u prilog tome ide injenica da je samo 56% ukupnog stanovnitva obuhvaeno javnim vodovodom 94% u gradovima i 35% u selima, a javnom kanalizacijom samo 35% , 80% gradskog i 11% seoskog stanovnitva. 5 Prema ovim pokazateljima Bosna i Hercegovina bila je na pretposljednjem mjestu od svih republika i pokrajina u bivoj Jugoslaviji. Jo je vee zaostajanje u odnosu na druge evropske drave npr. u vicarskoj je obuhvaenost populacije javnom kanalizacijom preko 95%.

Broj gradskih postrojenja za preiavanje otpadnih voda u BiH je veoma mali. Postrojenja koja su u pogonu nalaze se u Trebinju, Ljubukom, Grudama, Gradacu, elincu, Neumu i Srebreniku, dok su postrojenja u Sarajevu, Trnovu i Odaku izgraena, ali su van funkcije. Vano je naglasiti da ekonomski razvoj BiH od Drugog svjetskog rata nije pratio adekvatan razvoj korienja i zatite voda. Voda nije tretirana kao ekonomska kategorija. Istraivanja su pokazala da je ve 1978. godine radi dovoenja kvaliteta rijenih voda u propisane granice u BiH, bilo potrebno smanjiti koliine otpada koji se unosi u rijeke za 81% .

Prirunik za javnost, pristup informacijama i uee javnosti u donoenju odluka u okviru upravljanja vodnim resursima, Sarajevo, juni 2006.

12

3.1. Otpadne vode Otpadne vode su one koje se poslije korienja odvode do ureaja za preiavanje ili se isputaju u podzemne ili povrinske vode. U koliine otpadnih voda nisu ukljuene atmosferske ni protone vode npr. vode koje pokreu hidroelektrane. Proiene otpadne vode su sve one koliine otpadnih voda koje se u toku izvjetajne godine proiavaju mehanikim, hemijskim, biolokim ili kombinovanim nainom. Javna kanalizacijska mrea je mrea zatvorenih ulinih kanala i kolektora koja slui za odvoenje otpadnih i atmosferskih voda (opti sistem kanalizacije) ili kao posebna mrea za odvoenje otpadnih voda, a posebno za atmosferske vode (separacijski sistem kanalizacije). Najee se govori o etiri tipa otpadnih voda: 6 Otpadne vode iz domainstva ili sanitarne otpadne vode. Industrijske otpadne vode. Oborinske otpadne vode. Procjedne otpadne vode. 3.2. Oblici zagaivanja povrinskih boastih voda Voda je potrebna za zadovoljenje stanovnitva pitkom vodom, za potrebe industrije, poljoprivrede itd. Sa poveanjem broja stanovnika i potrebe za vodom samim tim poveava se koliina otpadne vode koja se isputa u vodotokove, tako se poveava zagaenost povrinskih slatkih voda. Otpadne vode sadre rastvorljive i nerastvorljive materije, kao i neorganske i organske supstance razliitog sastava. Ovim materija mijenja prirodna svojstva vode i tako utie na ivi svijet u njoj. Razlikuju se dva oblika zagaenja povrinskih slatkih voda,a to su mikrobioloko i hemijsko zagaenje vode. 3.2.1. Mikrobioloko zagaivanje vode Voda moe biti zagaena velikim brojem mikroorganizama koji u nju mogu dospjeti iz vazduha, tla, sa biljaka, a najee iz fekalija ljudskog ili ivotinjskog porijekla. Mikroorganizmi koji se mogu prenijeti putem vode su bakterije, virusi, itd. Voda koja se koristi za pie ne smije sadravati patogene mikroorganizme ili neku od bakterija, indikatora fekalnog zagaenja. Mikrobioloki zagaena voda za pie moe izazivati niz oboljenja, bilo koritenjem zagaene vode, bilo zalijevanjem povra, pranjem voa ili pripremanjem hrane upotrebom zagaene vode. Zagaenom vodom za pie najee se prenose crijevne zarazne bolesti.7

6 7

http://www.grad.hr/nastava/hidrotehnika/gf/opskrbavodom/predavanja2slide/2.6.%20Prociscavanje%20otpadnih%20voda.pdf Prirunik za javnost, pristup informacijama i uee javnosti u donoenju odluka u okviru upravljanja vodnim resursima, Sarajevo, juni 2006.

13

3.2.2. Hemijsko zagaivanje vode Hemijsko zagaivanje dospijeva u vodu najee iz industrijskih kompleksa (pri proizvodnji nafte, u rudarstvu itd.) kao i spiranjem sa poljoprivrednih zemljita (ime najee stradaju podzemne vode). U nastavku su nabrojane neke od hemijskih supstanci koje mogu dospjeti u vodu i tako ugroziti okolinu. Amonijak je opasan za ljudsko zdravlje samo ako se unosi u visokim koncentracijama. U koncentracijama, koje su uobiajene u vodama za pie, nema direktnog uticaja na zdravlje ljudi. Moe smanjiti efikasnost dezinfekcije vode za pie. Nitrati i nitriti - Pitka voda koja sadri prevelike koliine nitrata i nitrita moe biti opasna, posebno za novoroenad, jer nitrati smanjuju koliinu kiseonika koji dospijeva do mozga i tako dolazi do sindroma plave bebe. Poveana koliina nitrata povezuje se i sa kancerom digestivnog trakta. Deterdenti se iroko koriste za razliite svrhe u industriji, kao i u sredstvima za pranje. Pojava deterdenata u vodotokovima je nepoeljna, jer izaziva promjene ukusa, mirisa i boje vode, kao i fizike osobine vode (pojava pjenuanja). Pojava pjene kvari izgled vode, oteava rastvaranje kiseonika u njoj i spreava prodor suneve svjetlosti u dublje slojeve vode to je neophodno za razvoj ivog svijeta u vodi i fotosintezu. Mineralna ulja - Pod mineralnim uljima podrazumijevaju se ugljovodonici naftnog porijekla. Naftne materije su esti zagaivai vode u koju dospijevaju kao industrijske otpadne vode, otpadne vode iz naseljenih mjesta. Nafta se u vodi rasporeuje u vidu sitnih kapljica ili tankog sloja na povrini. Ovaj sloj spreava rastvaranje kiseonika iz vazduha i prodor suneve svjetlosti u dublje slojeve vode, neophodnih za razvoj ivog svijeta. Masti i ulja - Prisustvo ovih materija u vodi je nepoeljno, jer uzrokuje smanjenje sadraja kiseonika koji se troi u procesu njihove razgradnje. Pesticidi se koriste u savremenoj poljoprivrednoj proizvodnji, kao i u mnogim oblastima industrije. Oni posjeduju toksina i kancerogena dejstva. Polihlorirani bifenili (PCB) su jedinjenja koja se iroko koriste kao prenosnici toplote, kao pesticidi, dodaci gumi i plastici, u industriji ulja, boja i lakova. Spadaju u grupu veoma otrovnih jedinjenja. Teki metali - Metali spadaju meu najrairenije hemijske materije na zemlji. Pojam teki metali obuhvata metale ija je gustina vea od 5 g/cm3. itav niz ovih metala je neophodan za mnogobrojne funkcije u ljudskom organizmu, a njihov manjak dovodi do pojave ozbiljnih problema. Meutim, poviena koncentracija tekih metala moe biti uzrok naruavanja zdravlja. Najei primjeri su razliite vrste alergija. Teki metali su esti

14

zagaivai u vodenim sistemima. Smatraju se opasnim za ive organizme zbog velike otrovnosti i sklonosti akumulisanja u ekosistemu. 8 Dokument koji govori o klasifikaciji voda na podruju optine Petrovo u skladu je sa uredbom o klasifikaciji voda iz 1968. godine propisane su granine vrijednosti pojedinih fizikohemijskih, bakteriolokih i biolokih parametara. Prema namjeni korienja vode su podijeljene u etiri klase: Vode I klase su najistije prirodne vode, izvorita rijeka i njihovi gornji tokovi. Upotrebljavaju se za pie ili u prehrambenoj industriji. Naseljavaju ih plemenite vrste riba (salmonidi). Nemaju miris, vidljivu boju niti otpadne tvari. Vode II klase su jo uvijek relativno iste. Mogu se koristiti za rekreaciju i uz odreeno preiavanje za snabdijevanje gradova vodom. Ne smiju imati miris ni boju. Vode III klase zagaene su prolaskom kroz gusto naseljene i industrijske oblasti. Imaju miris i vidljivu boju, ali se jo uvijek mogu koristiti u poljoprivredi i nekim granama industrije. Pokazatelji za ove vode imaju znatno vie granine vrijednosti. Vode IV klase su sve one vode koje ne spadaju u prethodne tri klase. Vrlo su zagaene i moraju se preiavati ukoliko se upotrebljavaju u odreene svrhe. 9

8 9

Prirunik za javnost, pristup informacijama i uee javnosti u donoenju odluka u okviru upravljanja vodnim resursima, Sarajevo, juni 2006. Pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za pie, sl. list SRJ br. 42/98 i 44/99

15

4. OPIS OPTINE PETROVO I NJENE KARAKTERISTIKE

Optina Petrovo prostire se na 375,60 ha, i procjenjuje se da u njoj ivi oko 9.300 stanovnika. Osnovana je nakon potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma kao dio predratne optine Graanica. Nalazi se u sjeverozapadnom dijelu BiH i granii sa optinama Doboj, Doboj Istok, Graanica, Maglaj, Teanj, Lukavac i Doboj Jug. Klima je umjereno kontinentalna, sa toplim ljetima i hladnim zimama. Nadmorska visina Spreanskog polja je od 160 do 200 metara. Najvii vrh je Velika Ostrvica (917 m). U njenom podnoju izvire rjeica Prenja. Tu su i vrhovi Kraljica (883,5 m), u ijem podnoju izvire rijeka Jadrinja, Mala Ostrvica (853 m) i Ozrenski kamen (852 m). 11 Prije nove ere na Ozrenu su ivjela ilirsko-panonska plemena koja su 33. godine nove ere pokorili Rimljani. U 6. i 7. vijeku u dananji prostor Ozrena doseljavaju se Sloveni. Optina Petrovo slika br.2. obuhvata podruje naseljenih mjesta Petrovo, koje je i sjedite optine, Kakmu, Kaluerica, Karanovac, Krtova, Porjeina i Sokovac. U pogledu reljefa 65% teritorije Optine je brdsko-planinsko podruje koje se blago podie iz ravniarskog (35%) dijela teritorije Spreankog Polja i zavrava najviim planinskim vrhom Ozrena, Velikom Ostrvicom (917m). Na podruju optine Petrovo 54% zemljita zauzimaju ume, zatim ikare i 23% vegetacije uz rijeno podruje, ostalo su mala dvorita. Njeno podruje bogato je mineralnim sirovinama: azbestom, kaolinom, ciglarskom glinom, termomineralnom i alkalnom vodom, te nekim plemenitim, jo uvijek nedovoljno istraenim metalima. Optina Petrovo spada u red nerazvijenih optina u Republici Srpskoj. 10 Na podruju optine Petrovo funkcioniu osnovne institucije i organi i dravne uprave kao i javna preduzea, ustanove i institucije iz oblasti javne bezbjednosti, komunalnih usluga, osnovnog i srednjokolskog obrazovanja, kulture, zatite zdravlja ljudi i ivotinja, potanskog saobraaja, telekomunikacija, uzgoja i eksploatacije uma. Najvaniji privredni resursi su preraivaka industrija, prerada plastike, mala poljoprivreda i turizam, kao potencijalna grane privrede. 10
Slika br.2 Lokacija optine Petrovo, slivno podruje rijeka Bosne 11

10 11

http://www.projektad.com/Stranice/Prostorni_plan_Petrovo.html http://vodeherc.org/index.php?option=com_content&view=article&id=21&Itemid=33&lang=ba

16

Optina Petrovo bogata je manjim izvorima i potocima. Bogatstvo rijekama, odnosno vodni potencijal svake drave, a samim tim i lokalne zajednice, jedan je od bitnih faktora njenog privrednog i ekonomskog razvoja. Razvoj je uslovljen adekvatnim rukovoenjem ovim prirodnim resursima. Imajui u vidu izraen antropogeni uticaj, koji je neminovnost, neophodno je preduzeti adekvatne mjere zatite radi odrivog razvoja i ouvanja vodotoka. Poznavanje i odravanje kvaliteta vodotoka dobra je osnova za svaku ljudsku aktivnost. Voda je nesumnjivo najvitalniji resurs, ivot je neodriv bez nje. Istovremeno, voda je ogranien i osjetljiv resurs. U tabeli br. 2 dati su podaci o stanovnicima na podruju optine Petrovo.
Podaci o broju domainstava Mjesna zajednica L/s po naselju Broj stanovnika 3360 2640 1165 1186 717 153 145 9366 Broj domainstava (evidencija elektrinih brojila ED Doboj) 1139 895 395 402 243 52 49 3175

Petrovo Kakmu Karanovac Sokovac Porjecina Kaluerica Krtova UKUPNO

5,2-8,3 (3.000-4.000) 4,2-5,2 (2.000-3.000) 2,1-3,1 (1.000-1.500) 2,1-3,1 (1.000-1.500) 0,9-2,1 (500-1.000) 0,5 (<250 ) 0,5 (<250 )

Tabela br.2. Broj domainstava na podruju optine Petrovo

Pokrivenost kanalizacionom mreom na podruju optine Petrovo je izrazito mala, i iznosi priblino 5%, pokrivenost kanalizacionom mreom najvie je zastupljena u uem centru Petrova. Mada na podruju optine Petrovo ne postoji znaajna industrijska proizvodnja. Optina Petrovo okruena je industrijskim bazenom to se najznaajnije odraava na rijeku Spreu. Prema UNEP pokazateljima optina Petrovo znaajno je optereena zagaenjem voda i vazduha. 12 Kvalitet vode rijeke Spree tokom godine se mijenja. Tokom ljetnih mjeseci voda je III IV klase boniteta. Priliv velikih koliina organskih materija i razliitih nutrijenata dovodi do ovakvog stanja vode. Nutrijenti uslovljavaju razvoj razliitih organizama, naroito planktonskih algi, to dovodi do eutrofikacije i pogoranja kvaliteta vode.
12

http://www.unep.org/

17

Slika br.3. Karta zagaenja zemljita i voda 15

Tokom zimskih mjeseci kvalitet vode se popravlja. Najloije stanje je u rijeci Sprei koja granii sa optinom Petrovo u duini od 28 km. Naroito je ugroen njen donji tok. Dio toka od postrojenja Koksare je gotovo mrtav. Nizvodno se stanje donekle popravlja usljed procesa autopurifikacije, tako da voda poprima karakteristike vode IIIII klase kvaliteta. Sistem monitoringa kvaliteta vode, zasnovan na istraivanju ivotnih zajednica, nikada nije uspostavljen. Zbog toga su podaci o stanju kvaliteta vode na ovom poduju nesreeni, fragmentarni i nesistematizovani. 13 U zatiti ivotne sredine, posebno u oblasti vodenih resursa, veliki problem predstavlja kvalitet povrinskih slatkih voda. Poseban problem predstavlja injenica da vie od polovine stanovnitva na Zemlji nema dovoljno vode zadovoljavajueg kvaliteta. Stanje akvatinih ekosistema je takvo da se intenzivno mijenjaju pod antropogenim uticajem. Antropogeni uticaji su raznoliki. Zagaenje vodotoka predstavlja svako odstupanje od prirodnih, hemijskih, fizikih i biolokih svojstava vode. Oblici zagaenja vodotoka na podruju sjeveroistone Bosne su razliiti. Osim komunalnih otpadnih voda iz naselja loem uticaju na kvalitet voda doprinose industrija, saobraaj, poljoprivreda i nerijeen odvoz smea. Posebno treba naglasiti uticaj rudnika uglja, koji godinama isputaju velike koliine estica ugljene praine iz separacija uglja, sto se naroito odraava na rijeku Spreu. Ugljena praina kontinualno zatrpava dno rijeke Spree i spreava odravanje ivotnih zajednica dna i tako remeti ekoloku ravnoteu u Sprei. Na prostoru optine Petrovo znaajnijih industrijskih postrojenja gotovo da nema. Glavni problem predstavlja neureena odvodnja komunalne otpadne vode, sjea ume, neadekvatno rijeen odvoz otpada kao i zagaenje iz netakastih izvora (difuzno zagaenje). U rijeci Sprei stanje je znaajno narueno. Poseban problem predstavljaju industrijske otpadne vode, naroito nakon privatizacije pojedinih industrijskih postrojenja. Negativan uticaj zagaenja povrinskih voda na zdravlje stanovnitva ogleda se na kvalitet vode za pie, vode za navodnjavanje, rekreaciju, itd. Pored ve napomenutog zagaenje nastaje i od komunalnih otpadnih voda, koje nastaju kao rezultat aktivnosti stanovnitva u selima i gradovima.

4.1 Hidrografija optine Petrovo Najznaajniji vodotoci na podruju optine Petrovo su Prenja, Velika rijeka, Mala rijeka, Ponikva, Jadrinja i Kamenika rijeka. Vodotoci na podruju ove optine pripadaju slivu Spree (slika br.4).Hidrografski sistem Spree smjeten je unutar spreanske zavale dinarskog pravca orijentacije sa osnovnim smjerom jugoistoksjeverozapad. Sliv se nalazi na hidrolokim izolatorima tako da su orografska razvoa ujedno i vododjelnice. Orografska razvoa na sjeverozapadu prelaze preko Trebave (692 m), na sjeveroistoku preko Majevice (915 m), na jugoistoku preko Javornika (1060 m) i Snagova (470 m), a na jugu i jugoistoku preko Konjuha (1327 m) i Ozrena (918 m). Rijeka Sprea je jedna od najduih rijeka u naoj zemlji.13 Izvire ispod Velje Glave (619 m.n.v) u blizini Zvornika i ima duinu toka od 115,7 km i povrinu sliva od 1945 km. Rijeka Sprea je bogata vodom. Prosjeni protok kod Modraca je 15 20 m /sec,
13

Dr. Avdul Adrovi. Kvalitet vode u rijekama i akvalnim akumulacijama sjeveroistone Bosne, Tuzla ,mart 2010.

18

a kod Karanovca (optina Petrovo) 2527 m /sec. Najvii srednji mjeseni vodostaj je u februaru 160 cm, a najnii u avgustu 89 cm, te se kao takva moe svrstati u varijantu vodotoka pluvijalnog reima. Uzduni talog ove rijeke je nesaglasan, a na pojedinim mjestima stepenast.14 U izvorinom dijelu padovi su najvii i prosjeno iznose 23,8 , na uzdunom profilu se smanjuju i do Modraca iznose 1,85 , a do ua u Bosnu 1,26 . Vodotok se odlikuje meandrima, naroito u donjem dijelu, to je posljedica malog nagiba kao i akumulisanja velikih koliina rijenog nanosa, koje u aluvijalne ravni donose njene pritoke. 14 Na slici br.4. prikazani su vodotoci na podruju optine Petrovo.

Slika br.4. Vodotoci na podruju optine Petrovo

Sprea se odlikuje slabije razvijenom rijenom mreom, ali i manjom koliinom vode u pritokama. Najznaajnije lijeve pritoke na podruju optine Petrovo su Prenja, Velika rijeka, Mala rijeka, Ponikva, Jadrinja i Kamenika rijeka. U hidrografskom sistemu rijeke Spree gustina rijene mree iznosi 550 m/km. To znai da padavinaske vode slivanjem prelaze put dug prosjeno 550 m da bi dotekle do nekog toka u slivu.14 Na svakom km slivne povrine rijeke Spree postoji po 1,79 km vodenih tokova tako da je koliina slivne vode na podruju optine Petrovo priblino jednaka prosjeku za Bosnu i Hercegovinu.
14

Dr. Avdul Adrovi. Kvalitet vode u rijekama i akvalnim akumulacijama sjeveroistone Bosne, Tuzla, mart 2010.

19

4.2. Otpadne vode na podruju optine Petrovo Otpadnim vodama nazivaju se vode koje su bile upotrijebljene u odreenu svrhu i pri tome prikupile dodatna zagaenja zbog kojih je dolo do promjene njihovih fizikalnih, hemijskih, biolokih i bakteriolokih karakteristika. U otpadne vode spadaju i vode koje dospijevaju u sistem odvodnje od padavima i procjeivanja podzemnih voda. Optina Petrovo samo u uem naseljenom mjestu Petrova ima izgraena tri ogranka kanalizacije. Dio kanalizacione mree koji postoji u optini Petrovo prolazi kroz ui centar naseljenog mjesta Petrovo. Podijeljen je u tri manja zasebna sistema. Poto ne postoji potpuna i tana i evidencija domainstava koja su pripojena sa kanalizacionom mreom, procjenjuje se da je na mreu spojeno oko 200 objekata sa brojem stanovnika koji varira u toku dana (kole, optina, dom zdravlja, policijska stanica). Varijacija je javlja jer su uglavnom javne institucije optereene 1/3 dana. U narednoj tabeli br.3. vidi se procjena broja stanovnika i znaajniji objekti koji su pripojeni sa kanalizacionom mreom.
Uestalost prisustva

Ustanove, objekti Izlaz kanalizacije 1

Ustanove

Broj ES

Ukupan broj ES

Individualna domainstva (20*3) Stanovi (80*3) Poslovni objekati Osnovna kola Srednja kola Ukupno 1 Izlaz kanalizacije 2 Individualna domainstva (40*3) Poslovni objekati Policijska stanica Optina Dom kulture Tvornica obue Zvornik Ukupno 2 Izlaz kanalizacije 3 Individualna domainstva (10*3) Stanovi (40*3) Poslovni objekati (10*3) Dom zdravlja Pilana HGP Ukupno 3

60 240 2 80 78 460 120 1/3 1/3 1/3 1/3 1/3 9 36 65 10 70 3 12 22 3 23 183 30 120 10 5 17 182

1/3 1/3 1/3

6 240 230

1/3 1/3 1/3

30 54 50

Tabela br.3 Broj stanovnika obuhvaenih kanalizacionom mreom

Na slici br.5. prikazan je jedan dio naselja Petrova koji je obuhvaen kanalizacijom, i sva tri ogranka kanalizacije koji zavravaju u rjeici Jadrini.

20

Slika br.5. Kanalizacioni sistem naseljenog mjesta prtrovo sa isspustima

Na slici 5 je prikazan dio ueg centra Petrova u kojem postoje tri ogranka kanalizacije (oznaeni crvenom bojom na slici) i sva tri zavravaju direktno u rijeci Jadrini bez prethodnog tretmana. Na slici su prikazani i ispusti u rijeku oznaeni brojevima od jedan do tri, kao i podruje koje je obuhvaeno svakim od kanalizacionih sistema. Na ova tri zasebna ispusta predlau se dva rjeenja izgradnje planske movare kao pilot projekta za optinu Petrovo; Prema porijeklu i karakteru zagaivanja uobiajena je podjela otpadnih voda u etiri osnovne grupe: iz domainstva ili sanitarne otpadne vode: potrone i fekalne, industrijske otpadne vode: neoiene, odnosno zagaene i uslovno iste, oborinske vode: od kie, snijega i pranja ulica, procjedne vode: od procjeivanja podzemnih voda.

21

Otpadne vode iz domainstva ili sanitarne otpadne vode rezultat su korienja vode u seoskim i urbanom dijelu optine Petrovo, turizmu, zdravstvu, kolstvu, uslunim i drugim neproizvodnim djelatnostima. Vode su iskoriene za pripremanje hrane, proizvodnju namirnica, pranje posua i rublja, odravanje line higijene i stana (potrone vode) i vode iz sanitarnih ureaja (fekalne vode). Sastav otpadnih tvari u otpadnim vodama iz naselja zavisi od niza faktora, a posebno od naina ivota, klimatskih prilika, izgraenosti vodovodnog sistema i raspoloivih koliina vode. U pogledu organskih tvari i posebno biolokih kontaminenata (prvenstveno virusa i bakterija) ove vode pripadaju grupi zagaenih voda (naroito fekalne vode). Najei sastav otpadnih voda naselja prikazane su u tabeli 4.
Karakteristike Koncentracija, mg/l Opseg Srednja vrijednost

Fizike Suva materija (suvi ostatak) Ukupno 300-1200 Suspendovane estice, ukupno 100-400 Suspendovane estice, isparljive (*) 70-300 Rastvorene materije, ukupno 250-850 Rastvorene materije, isparljive (*) 100-300 Hemijske Organski ugljenik BPK5 100-400 HPK 200-1000 Ukupni azot (kao N) 15-90 Ukupni fosfor (kao P) 5-20 pH 7-7,5 Hloridi 30-85 (*) Gubitak arenjem suvog ostatka, priblino odgovara sadraju organske materije Tabela br.4. Karakteristike otpadnih voda 15

700 220 150 500 150

250 500 40 12 7,0 50

Otpadne vode iz naselja na podruju optine Petrovo u najveem broju sluajeva se malim kanalizacionim sistemima grupno ili pojedinano slivaju u vodotokove. Ove otpadne vode izgledaju runo, neugodne su boje i mirisa, kao i u estetskom pogledu, a predstavljaju dodatno zagaenje vodotoka kao prijemnika takvih voda. Da bi se bolje shvatilo njihovo porijeklo to e biti prikazano na primjeru potronje vode u jednom prosjenom domaintvu. Vidljivo je i porijeklo zagaenja vode iz jednog domainstva. Najea potronja vode u domainstvu prikazana je na slici 6.

15

Gaea, S., Klanja, M. Tehnologija vode i otpadnih voda, Jugoslovensko udruenje pivara, Beograd ,1994.

22

Slika broj 6. Potronja vode u domainstvu

Domae upotrijebljene vode se mogu opisno klasifikovati prema vrsti i mestu nastajanja na sljedei nain: Siva voda (kuhinja, kada, tu, maina za pranje vea i sudova), Crna voda (feces i urin sa vodom od ispiranja), uta voda (urin; poseban tip WC olje), Smea voda (crna voda bez urina). 16 Industrijske otpadne vode nastaju upotrebom vode u tehnolokim procesima i u proizvodnji energije. Velikim industrijskim zagaenjem optereena je rijeka Sprea sa kojom optina Petrovo granii. Specifinih su svojstava koja zavise o vrsti industrije i primijenjenog tehnolokog procesa. Radi toga se ne mogu naznaiti opti pokazatelji, a potrebno je svaku industriju razmatrati posebno. Mogu biti raznoliko zagaene (tekim metalima, kiselinama, bazama, mineralnim solima, biocidima, mineralnim uljima, ugljikovodonicima, fenolima, aromatskim organskim spojevima, radioaktivnim materijama, sintetikim hemijskim proizvodima i patogenim mikroorganizmima), ali i uslovno iste, tj. da upotrebom nisu pretrpjele znaajniju promjenu fizikalnih i hemijskih karakteristika, kao to su npr. vode iz rashladnih ureaja. Zagaene industrijske vode mogu se svrstati u dvije temeljne vrste: bioloki razgradive ili kompatibilne, koje se smiju mijeati sa otpadnim vodama iz naselja, bioloki nerazgradive ili inkompatibilne, koje se ne smiju mijeati s otpadnim vodama iz naselja, bez prethodnog proiavanja (predtretmana).

16

Jonsson H, Stintzing R, Vinneras B, Salomon E (2004) Guidelines on use of urine and faeces in crop production, Stockholm Environment Institute, Stockholm, Sweden.

23

Industrijske otpadne vode, naroito ako su toksine, mogu biti izuzetno tetne po zdravlje ljudi, a posebno po biljni i ivotinjski svijet u prijemniku (ukoliko bi se isputale bez proiavanja). Zbog korozivnog djelovanja mogu biti tetne i za objekte odvodnje (prvenstveno cijevi), a takoe mogu nepovoljno djelovati i na pojedine vrste, odnosno faze, procesa proiavanja otpadnih voda. Upotrijebljene vode iz sanitarnih ureaja u industriji istih su svojstava kao i otpadne vode iz naselja. Oborinske vode posljedica su padavina (oborina), prvenstveno kie i snijega na urbano slivno podruje i pranja ulica, poto i te vode u pogledu stepena i karaktera zagaenja, te naina rjeavanja odvodnje, odgovaraju oborinskim vodama. Stepen zagaenja oborinskih voda koje s urbanog podruja dotiu u sistem odvodnje, odnosno u recipijent, zavise od vie faktora meu kojima su vrsta povrinskog pokrivaa, intenzitet i vrsta saobraaja, uticaja industrije, jaine i trajanje padavina, zagaenja vazdunog basena, trajanje sunog razdoblja i sl. Koncentracija zagaenja u oborinskoj vodi mijenja se tokom trajanja padavine, odnosno u procesu oticanja, tako da je kod prvih dotoka oborinske vode koncentracija suspendovane materije i do deset puta vea nego u zavrnim fazama oticanja. Procjedne vode su podzemne vode koje prodiru u kanalsku mreu kroz neispravne (vodopropusne) spojeve, pukotine, kune prikljuke i prikljuke cijevi na pojedine objekte (naroito ulazna okna, crpne stanice). Ovoj grupi voda (koja se moe nazvati i tuim vodama) dodaju se i neposredni dotoci oborinskih voda koji prolaze kroz poklopce pojedinih graevina kanalske mree (npr. ulaznih okana i crpnih stanica), zatim drenane vode uz temelje graevina, te vode od neispravno izvedenih prikljuaka krovova i dvorita zgrada. Procjedne vode nisu, prema svojim svojstvima i sastavu, otpadne vode, ali ih je (koliinski) potrebno odrediti (procijeniti) kako bi se, radi kontrole propusne moi kanala i prorauna pogonskih trokova crpnih stanica i ureaja za proiavanje otpadnih voda, eventualno uzele u obzir. Otpadne vode na podruju optine Petrovo su zbir prethodno pomenutih vrsta otpadnih voda. Znaajno zagaenje vodotokova na podruju optine Petrovo potie i od sjee uma, neadekvatno rijeenog odvoza otpada (prema podacima komunalnog preduzea u 2010. godini pokrivenost odvoza domainstava kunim smeem iznosila je 22%) kao i poljoprivrednih aktivnosti. Sagledavanjem terena jasno se moe zakljuiti da su tampon zone kraj rijenih slivova znaajno oteene, a na pojedinim dionicama gotovo unitene, kako na rijeci Sprei tako i na ostalim rjeicama. Uzroci su viestruki: borba za dio plodne zemlje oko Spree kao i borba za izgradnju, istovremeno postoji nelegalno krenje pojaseva oko rjeica koji se smatra niijom zemljom. Sve ovo znaajno uslonjava situaciju u vodotocima, jer dolazi sa kiama do spiranja nutrijenata i pesticida u rijene slivove. Da bi se jasnije shvatio problem koji znaajno optereuje vodotoke na podruju optine Petrovo potrebno je objasniti karakteristike takastog i difuznog zagaenja. Karakteristike takastog i difuznog zagaenja prikazane su u tabeli br.4.

24

Takasto zagaenje
Mjerljivo ja kvantitativno i kvalitativno, i uglavnom vezano za ljudske aktivnosti. Varijabilnost vrijednosti, koje su tipino manje od odreenog reda veliine. Veina ozbiljnih uticaja na kvalitet voda tipino ce deava tokom ljetnih perioda kada je protok nizak. Ispustne take zagaenja vode na ispustnim mjestima, ispust je obino putem cjevovoda ili kanalima. Moe se kvanticirati sa tradicionlnim ininjerskohidraulikim tehnikama. Osnovni znaajni parametric kvaliteta voda su biohemijska potronja kiseonika (BPK), rasvoreni kiseonik, nutrienti, suspendovanne vrste materije i ponekad teki metali i sintetske organske mat. Programe kontrole obino primjenjuju vladine agencije/tijela

Difuzno zagaenje
Veoma dinamino, deava se u sluajnim intervalima, usko vezano za hidroloki ciklus. Varijabilost vrijednosti se moe kretati iznad vie redova veliina, jednog reda veliine i unutar nekog podruja. Veina ozbiljnih uticaja na kvalitet voda deava se tokom ili poslije oborina. Ispust zagaenih voda se obino moe identifikovati, tipino nastaje na irem prostoru. Teko ga je kvalifikovati tradicionlnim ininjerskohidraulikim tehnikama. Osnovni parametric kvaliteta voda su suspendovne vrste materije, nutrijenti, tekki metali,sintetske organske materije, pH i rastvoreni kiseonik. Programi kontrole ukljuuju pojedince (volontere), to nije uobiajeno u programima kontrole zagaenja kod nas.

Tabela br.5. Karakteristike takastog i difuznog zagaenja

Takasti izvori zagaivanja su: efluenti iz ureaja za preiavanje komunalnih otpadnih voda, efluenti iz industrija i fabrika, i drugi izvori koji direktno isputaju zagaenje u vodoprijemnike kroz cijevi/kanale, (takaste ispuste). Difuzno zagaenje dolazi iz difuznih (netakastih, rasutih) izvora. U skladu sa BAS ISO 61076 (2003) difuzni izvori zagaenja povrinskih ili podzemnih voda su izvori koji ne potiu iz jedne take, ve su prostorno iroko rasprostranjeni. Upravljanje difuznim zagaenjem bazirano na tzv. najboljim praksama upravljanja NPU predstavljaju pojedinane prakse, mjere, tehnike, postupke i principe dobrog upravljanja ljudskim aktivnostima ili njihovu kombinaciju, kojima se na efikasan nain vri prevencija i smanjenje obima difuznog zagaenja.

25

5. ANALIZA STANJA I KVALITETA VODA NA OPTINI PETROVO

Trenutno jedini dokument u optini Petrovo koji govori o kvalitetu voda je Analiza stanja vodotoka i zemljita na podruju optine Petrovo. Dokument je raen krajem 2006. godine od strane Tehnikog fakulteta iz Novog Sada. U dokumentu su podaci o uzorkovanim potocima na podruju optine Petrovo, to su; Suva Jadrina - gornji tok, Vukovac (strelite), Milinkovac i Kasarna-Mala Prenja. Podaci o analize rijeke Spree preuzeti su iz dokumenta Kvalitet vode u rijekama i akvalnim akumulacijama sjeveroistone Bosne objavljen u Tuzli marta 2010. godine. 5.1. Analiza stanja i kvaliteta rijeke Spree Vrijednosti temeperature vode na istraivanim lokalitetima rijeke Spree su u direktnoj zavisnosti od temperature vazduha. Ostali parametri, posebno provodljivost, koja se kree od 1211-1423 Sm ukazuju na veoma optereenu vodu. Niske vrijednosti BPK5 (1,38-1,67) kao i neutralna pH vrijednost ukazuju na povoljne uslove i nepostojanje veeg organskog zagaivanja. Visoke vrijednosti provodljivosti ukazuju na postojanje jona u vodi koje moe biti rezultat taloenja otrovnih materija u samom sedimentu koji je dominantno muljevit i crne boje. Na istoku iz akumulacije Modrac, tokom istraivanja, registrovano je devet vrsta riba, sa varijabilnom brojnou populacija tokom razliitih sezona istraivanja. U svakom sluaju, na oba lokaliteta istraivanja registrovano je znatno manje vrsta riba nego u samoj akumulaciji. Na osnovu analize sastava ivog naselja zoobentosa i sagledavanja ribljih populacija na etiri lokaliteta rijeke Spree i uu pritoke Sokolue u optini Graanica i lokalitetu MZ Karanovac moe se rei da se stepen devastacije ovog vodotoka i u posljednoj deceniji nastavlja.17 Ovo je potkrijepljeno i injenicom da je putanjem u rad pogona Fabrike sode i jo nekih hemijskih industrijskih kapaciteta u Lukavcu oznaen poetak ponovnog ekolokog umiranja rijeke Spree i plodne ravnice oko te rijeke. Prema sastavu ivotinjskog naselja dna i ukazujui na injenicu da se na nekim lokalitetima, kao to je Porjeina, koja je blizu Lukavca, u sedimentu ne javljaju ivotinjski oblici (ni oni najotporniji) nego na biljkama, sastav sedimenta i precizna analiza se postavlja kao prioritet u utvrivanju stanja ovog vodnog ekosistema. Pokaziva kvaliteta voda po klasama prikazan je u tabeli br. 5.

17

Troi-Borovac, S. Kvalitet vode rijeke Spree. Javno preduzee za Vodno podruje slivova rijeke Save, Voda i mi, Sarajevo, 2004.

26

Rastvoreni O2 Saturacija Spersaturacija BPK5 HPK iz utroka KMnO4 Nefiltrirajui ostatak Ukupni rezid ostatak pH vrijednost Broj kolimorfnih klica (voda za kupanje)

mg/l mgO2/l mgO2/l mg/l mg/l -

I >8 90 -105 <2 <10 <10 <350 6,8 8,5 <2000

Klasa II III >6 >4 75 - 90 50 -75 105 - 115 115 -125 >4 <7 <12 <20 <30 <1000 6,8 8,5 <100000 <80 <1500 6,0 9,0 <200000

IV >3 30 -50 125 -130 <20 <40 <100 6,0 9,0 -

Tabela br. 6. Pokazatelj kvaliteta vode po klasama18

Rezultati mjerenja fiziko-hemijske i mikrobioloke analize uzoraka vode u rjeicamapotocima koje dominiraju na podruju optine Petrovo prikazane su u tabelama 611. 5.2. Analiza sastava zoobentosa rijeke Spree Analiza sastava zoobentosa rijeke Spree zasnovana je na materijalu prikupljenom Surberovom mreom na tri karakteristina lokaliteta. Na prvom lokalitetu (gornji tok), konstatovano je prisustvo pripadnika redova Diptera, Plecoptera i Trichoptera, te veliki broj raia iz roda Gammarus. Takoe je konstatovano prisustvo nekoliko jedinki Hirudinea kao i neke Gastropoda. Sastav zoobentosa pokazuje mezosaprobni karakter vode u gornjem, a mezosaprobni u donjem toku rijeke Spree. Istraivanja ihtiofaune rijeke Spree.19 pokazuju prisustvo 16 vrsta riba iz pet ribljih porodica. Najznaajniji udio ostvaruje porodica Cyprinidae sa deset vrsta, porodica Percidae je predstavljena sa tri vrste, a porodice Petromyzonidae, Cobitidae i Esocide sa po jednom vrstom. Ovakav sastav ihtiofaune ukazuje na to da je Sprea tipini ciprinidni vodotok za koji je, zbog velikog zagaenja, naroito u njenom donjem toku, karakteristino prisustvo malog broja vrsta. S obzirom na geografski poloaj i koliinu vode u Sprei, nalaz svega 16 vrsta riba je odraz prisustva nepovoljnih ekolokih uslova u ovoj rijeci.

18 19

Analiza stanja vodotoka i zemljita na podruju optine Petrovo, Tehniki fakultNovi Sad, Novi sad, 2006. Skenderovi, I. Populacije riba rijeke Spree. Magistarski rad. Prirodno matematiki fakultet, Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2003.

27

5.3. Analiza stanja i kvaliteta potoka Suva Jadrina-gornji tok

Naziv pokazatelja Boja Miris Mutnoa pH Utroak KMnO4 Ostatak isparni Elektro provod. Amonijak Hlor rezidualni Hloridi Nitriti Nitrati Ukupno gvoe Mangan FIZIKO-HEMIJSKA ANALIZA Mjerna jedinica Oznaka metode Utvrena vrijednost Co-Pt Q3.XI.303 5 Q3.XI.304 Bez NTU Q3.XI.306 0,14 Q3.XI.307 8,70 mg/l Q3.XI.316 10,4 mg/l VDM 005 366 S/cm VDM 006 559 mg/l VDM 001 <0,07 mg/l Q3.XI.308 0,0 mg/l VDM 002 4,2 mg/l VDM 003 <0,01 mg/l VDM 004 0,2 mg/l VDM 017 <0,01 mg/l VDM 007 <0,02 Granina vrijednost (MDK) 5 Bez 1,0 6,8-8,5 8,0 1000 0,1 0,5 200 0,03 50 0,30 0,05

MIKROBIOLOKA ANALIZA Naziv pokazatelja Utvrena vrijednost 16 Ukupan broj koliformnih bakterija u 100ml (37C 24-48h) Ukupan broj koliformnih bakterija odreen MFM u 100ml Pozitivan Fekalne koliformne bakterije (44C 24-48h) 150 Ukupan broj aerobnih mezofilnih bakterija u 1ml (37C 48h) Negativan Streptokoke fekalnog porekla u 100ml (37C 24-48h) Negativan Proteus vrste u 100ml (37C 24-48h) 0 Sulfitoredukujue klostridije u 100ml (37C 24-48h) Negativan Pseudomonas aeruginosa (37C 24-48h) Vrste utvrenih mikroorganizama: Citrobacter spp, Escherichia coli

Granina vrijednost (MDK) 10 5 Negativan 100 Negativan Negativan 1 Negativan

Tabela br. 7. Analiza stanja i kvaliteta potoka Suva Jadrina 20

Fiziko-hemijska analiza komentar rezultata: Na osnovu gornje analize (gornjeg nalaza) rezultati fitiko-hemijskog ispitivanja uzorka vode za pie, ona NE ODGOVARA normama Pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za pie (Sl. list SRJ 42/98 i 44/99) lan 3, stav 1, taka 5. zbog poveanog utroka KMnO4 i poviene pH vrijednosti. 18 Mikrobioloka analiza i komentar rezultata: Na osnovu mikrobiolokog nalaza rezultat mikrobiolokog pregleda uzorka vode za pie NE ODGOVARA normama Pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za pie Sl. list SRJ, broj 42/98 i 44/99 lan 3, stav 1, taka 1 zbog nalaza u veem broju od dozvoljenog: ukupnog broja koliformnih bakterija u 100ml (37C 2448h), ukupnog broja aerobnih mezofilnih bakterija u 1ml (37C 48h), nalaza fekalnih koliformnih bakterija (44C 24-48h) i prisustva Citrobacter spp i Escherichia coli. 20

20

Analiza stanja vodotoka i zemljita na podruju optine Petrovo, Tehniki fakultNovi Sad, Novi sad, 2006.

28

Miljenje o higijenskoj ispravnosti uzorka vode za pie Suva Jadrinja potokgornji tok Na osnovu izvrenog mikrobiolokog i fiziko-hemijskog pregleda dostavljeni uzorak vode NE ODGOVARA zahtjevima l.2, stav 2, l.4 i l.5, stav 1, taka 1 i 8 Zakona o zdravstvenoj ispravnosti ivotnih namirnica i predmeta opte upotrebe, Sl. list SFRJ br. 53/91 i Sl. list SRJ br. 24/94, 28/96 i 37/02 i l. 3, stav 1, taka 1 i 5 Pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za pie, sl. list SRJ br. 42/98 i 44/99 zbog mikrobioloke i fiziko-hemijske neispravnosti, odnosno zbog nalaza poveanog ukupnog broja koliformnih mikroorganizama, nalaza fekalnih koliformnih mikroorganizama pokazatelja sveeg fekalnog zagaenja (Escherichia coli, Citrobacter freundii), nalaza poveanog ukupnog broja aerobnih mezofilnih mikroorganizama, nalaza poveanog utroka kalijumpermanganata i nalaza poveane pH vrijednosti dostavljenog uzorka vode za pie.21

5.4. Analiza stanja i kvaliteta potoka Vukovac

Naziv pokazatelja Boja Miris Mutnoa pH Utroak KMnO4 Ostatak isparni Elektro provod. Amonijak Hlor rezidualni Hloridi Nitriti Nitrati Ukupno gvoe Mangan FIZIKO-HEMIJSKA ANALIZA Mjerna jedinica Oznaka metode Utvrena vrijednost Co-Pt Q3.XI.303 5 Q3.XI.304 Bez NTU Q3.XI.306 0,07 Q3.XI.307 8,84 mg/l Q3.XI.316 11,9 mg/l VDM 005 422 S/cm VDM 006 681 mg/l VDM 001 <0,07 mg/l Q3.XI.308 0,0 mg/l VDM 002 4,0 mg/l VDM 003 <0,01 mg/l VDM 004 0,1 mg/l VDM 017 <0,01 mg/l VDM 007 <0,02 MIKROBIOLOKA ANALIZA Naziv pokazatelja Granina vrijednost (MDK) 5 Bez 1,0 6,8-8,5 8,0 1000 0,1 0,5 200 0,03 50 0,30 0,05 Granina vrijednost (MDK) 0 0 Negativan 10 Negativan Negativan 0 Negativan

Utvrena vrijednost 16 Ukupan broj koliformnih bakterija u 100ml (37C 24-48h) Ukupan broj koliformnih bakterija odreen MFM u 100ml Pozitivan Fekalne koliformne bakterije (44C 24-48h) 30 Ukupan broj aerobnih mezofilnih bakterija u 1ml (37C 48h) Pozitivan Streptokoke fekalnog porekla u 100ml (37C 24-48h) Negativan Proteus vrste u 100ml (37C 24-48h) 0 Sulfitoredukujue klostridije u 100ml (37C 24-48h) Negativan Pseudomonas aeruginosa (37C 24-48h) Vrste utvrenih mikroorganizama: Citrobacter spp, Streptococcus faecalis

Tabela br. 8. Analiza stanja i kvaliteta potoka Vukovac21

21

Analiza stanja vodotoka i zemljita na podruju optine Petrovo. Tehniki fakult Novi Sad, Novi Sad, 2006.

29

Fiziko-hemijska analiza komentar rezultata: Na osnovu gornje analize (gornjeg nalaza) rezultati fitiko-hemijskog ispitivanja uzorka vode za pie NE ODGOVARAJU normama Pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za pie (Sl.list SRJ 42/98 i 44/99) lan 3, stav 1, taka 5 zbog poveanog utroka KMnO4 i poviene pH vrijednosti. Obzirom na to da su u uzorku vidljive uto-mrke estice, uzorak NE ODGOVARA Zakonu o zdravstvenoj ispravnosti ivotnih namirnica i predmeta opte upotrebe (Sl.list SFRJ, br.53/91, Sl. list SFRJ, br.24/94, 28/96, 37/02) lan 5, stav 1, taka 4 i 5 zbog mehanikog zagaenja primjesama, te izmijenjenih organoleptikih svojstava. 22 Mikrobioloka analiza komentar rezultata: Na osnovu mikrobiolokog nalaza rezultat mikrobiolokog pregleda uzorka vode za pie NE ODGOVARA normama Pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za pie Sl. list SRJ, broj 42/98 i 44/99 lan 3, stav 1, taka 1 zbog nalaza u veem broju od dozvoljenog: ukupnog broja koliformnih bakterija u 100ml (37C 2448h), ukupnog broja aerobnih mezofilnih bakterija u 1ml (37C 48h) nalaza fekalnih koliformnih bakterija (44C 24-48h), Streptokoka fekalnog porijekla u 100ml (37C 24-48h) i prisustva Citrobacter spp. 22 Miljenje o higijenskoj ispravnosti uzorka vode za pie Vukovac (strelite) potok; Na osnovu izvrenog mikrobiolokog i fiziko-hemijskog pregleda dostavljeni uzorak vode NE ODGOVARA zahtjevima l.2, stav 2, l.4 i l.5, stav 1, taka 1,6 i 8 Zakona o zdravstvenoj ispravnosti ivotnih namirnica i predmeta opte upotrebe, Sl. list SFRJ br. 53/91 i Sl. list SRJ br. 24/94, 28/96 i 37/02 i l. 3, stav 1, taka 1 i 5 Pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za pie, sl. list SRJ br. 42/98 i 44/99 zbog mikrobioloke i fiziko-hemijske neispravnosti, odnosno zbog nalaza poveanog ukupnog broja koliformnih mikroorganizama, nalaza fekalnih koliformnih mikroorganizama pokazatelja fekalnog zagaenja (Citrobacter spp), nalaza poveanog ukupnog broja aerobnih mezofilnih mikroorganizama, nalaza streptokoka fekalnog porijekla, nalaza izmijenjenih organoleptikih osobina, nalaza poveanog utroka kalijumpermanganata i nalaza poveane pH vrijednosti dostavljenog uzorka vode za pie. 22 5.5. Analiza stanja i kvaliteta potoka Miljkovac
Naziv pokazatelja Boja Miris Mutnoa pH Utroak KMnO4 Ostatak isparni Elektro provod. Amonijak Hlor rezidualni Hloridi Nitriti Nitrati Ukupno gvoe
22

FIZIKO-HEMIJSKA ANALIZA Mjerna jedinica Oznaka metode Utvrena vrijednost Co-Pt Q3.XI.303 5 Q3.XI.304 Bez NTU Q3.XI.306 0,12 Q3.XI.307 8,67 mg/l Q3.XI.316 11,6 mg/l VDM 005 337 S/cm VDM 006 544 mg/l VDM 001 <0,07 mg/l Q3.XI.308 0,0 mg/l VDM 002 3,8 mg/l VDM 003 <0,01 mg/l VDM 004 0,1 mg/l VDM 017 <0,01

Granina vrijednost (MDK) 5 Bez 1,0 6,8-8,5 8,0 1000 0,1 0,5 200 0,03 50 0,30

Analiza stanja vodotoka i zemljita na podruju optine Petrovo, Tehniki fakult Novi Sad, Novi Sad, 2006.

30

Utvrena vrijednost 6 Ukupan broj koliformnih bakterija u 100ml (37C 24-48h) Ukupan broj koliformnih bakterija odreen MFM u 100ml Pozitivan Fekalne koliformne bakterije (44C 24-48h) 40 Ukupan broj aerobnih mezofilnih bakterija u 1ml (37C 48h) Negativan Streptokoke fekalnog porekla u 100ml (37C 24-48h) Pozitivan Proteus vrste u 100ml (37C 24-48h) 0 Sulfitoredukujue klostridije u 100ml (37C 24-48h) Negativan Pseudomonas aeruginosa (37C 24-48h) Vrste utvrenih mikroorganizama: Citrobacter freundii, Proteus mirabilis Mangan mg/l VDM 007 <0,02 Tabela br. 9. Analiza stanja i kvaliteta potoka Miljkovac23

MIKROBIOLOKA ANALIZA Naziv pokazatelja

Granina vrijednost (MDK) 0 0 Negativan 10 Negativan Negativan 0 Negativan 0,05

Fiziko-hemijska analiza komentar rezultata: Na osnovu gornje analize (gornjeg nalaza) rezultati fitiko-hemijskog ispitivanja uzorka vode za pie NE ODGOVARAJU normama Pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za pie (Sl.list SRJ 42/98 i 44/99) lan 3, stav 1, taka 5, zbog poveanog utroka KMnO4 i poveane pH vrijednosti. 23 Mikrobioloka analiza komentar rezultata: Na osnovu mikrobiolokog nalaza rezultat mikrobiolokog pregleda uzorka vode za pie NE ODGOVARA normama Pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za pie Sl. list SRJ, broj 42/98 i 44/99 lan 3, stav 1, taka 1 zbog nalaza u veem broju od dozvoljenog: ukupnog broja koliformnih bakterija u 100ml (37C 2448h), ukupnog broja aerobnih mezofilnih bakterija u 1ml (37C 48h) nalaza fekalnih bakterija (44C 24-48h), proteus vrste u 100ml (37C 24-48h) i prisustva Citrobacter freundii. 23 Miljenje o higijenskoj ispravnosti uzorka vode za pie Milinkovacpotok Na osnovu izvrenog mikrobiolokog i fiziko-hemijskog pregleda dostavljeni uzorak vode NE ODGOVARA zahtjevima l.2, stav 2, l.4 i l.5, stav 1, taka 1 i 8 Zakona o zdravstvenoj ispravnosti ivotnih namirnica i predmeta opte upotrebe, Sl. list SFRJ br. 53/91 i Sl. list SRJ br. 24/94, 28/96 i 37/02 i l. 3, stav 1, taka 1 i 5 Pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za pie, sl. list SRJ br. 42/98 i 44/99 zbog mikrobioloke i fiziko-hemijske neispravnosti, odnosno zbog nalaza poveanog ukupnog broja koliformnih mikroorganizama, nalaza fekalnih koliformnih mikroorganizama pokazatelja fekalnog zagaenja (Citrobacter freundii), nalaza poveanog ukupnog broja aerobnih mezofilnih mikroorganizama, nalaza Proteusa vrste, nalaza poveanog utroka kalijumperemanganata i nalaza poveane pH vrijednosti dostavljenog uzorka vode za pie. 24

23

Analiza stanja vodotoka i zemljita na podruju optine Petrovo, Tehniki fakultet Novi Sad, Novi Sad, 2006.

31

5.6. Analiza stanja i kvaliteta potoka Kasarna Mala Prenja

FIZIKO-HEMIJSKA ANALIZA Mjerna jedinica Oznaka metode Utvrena vrijednost Co-Pt Q3.XI.303 5 Boja Q3.XI.304 Bez Miris NTU Q3.XI.306 0,22 Mutnoa Q3.XI.307 8,68 pH mg/l Q3.XI.316 6,1 Utroak KMnO4 mg/l VDM 005 357 Ostatak isparni S/cm VDM 006 576 Elektro provod. mg/l VDM 001 <0,05 Amonijak mg/l Q3.XI.308 0,0 Hlor rezidualni mg/l VDM 002 4,6 Hloridi mg/l VDM 003 <0,01 Nitriti mg/l VDM 004 1,2 Nitrati mg/l VDM 017 <0,01 Ukupno gvoe Mangan mg/l VDM 007 <0,02 MIKROBIOLOKA ANALIZA Naziv pokazatelja Utvrena vrijednost 9 Ukupan broj koliformnih bakterija u 100ml (37C 24-48h) Ukupan broj koliformnih bakterija odreen MFM u 100ml Pozitivan Fekalne koliformne bakterije (44C 24-48h) 240 Ukupan broj aerobnih mezofilnih bakterija u 1ml (37C 48h) Negativan Streptokoke fekalnog porekla u 100ml (37C 24-48h) Negativan Proteus vrste u 100ml (37C 24-48h) 0 Sulfitoredukujue klostridije u 100ml (37C 24-48h) Negativan Pseudomonas aeruginosa (37C 24-48h) Vrste utvrenih mikroorganizama: Enterobacter spp Naziv pokazatelja Granina vrijednost (MDK) 5 Bez 1,0 6,8-8,5 8,0 1000 0,1 0,5 200 0,03 50 0,30 0,05 Granina vrijednost (MDK) 0 0 Negativan 10 Negativan Negativan 0 Negativan

Tabela br. 10. Analiza stanja i kvaliteta potoka Kasarna Mala Prenja 24

Fiziko-hemijska analiza komentar rezultata:Na osnovu provedene analize (gornjeg nalaza) rezultati fitiko-hemijskog ispitivanja uzorka vode za pie NE ODGOVARAJU normama Pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za pie (Sl.list SRJ 42/98 i 44/99) lan 3, stav 1, taka 5 zbog poviene pH vrijednosti. Budui da su u uzorku vidljive utomrke estice, uzorak NE ODGOVARA Zakonu o zdravstvenoj ispravnosti ivotnih namirnica i predmeta opte upotrebe (Sl. list SFRJ, br. 53/91, Sl. list SRJ, br. 24/94, 28/96, 37/02) lan 5, stav 1, taka 4 i 5 zbog mehanikog zagaenja primjesama, te izmijenjenih organoleptikih svojstava. 25 Mikrobioloka analiza komentar rezultata: Na osnovu mikrobiolokog nalaza rezultat mikrobiolokog pregleda uzorka vode za pie NE ODGOVARA normama Pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za pie Sl. list SRJ, broj 42/98 i 44/99 lan 3, stav 1, taka 1 zbog nalaza u veem broju od dozvoljenog: ukupnog broja koliformnih bakterija u 100ml (37C 2448h), ukupnog broja aerobnih mezofilnih bakterija u 1ml (37C 48h), nalaza fekalnih koliformnih bakterija (44C 24-48h) i prisustva Enterobacter spp. 25
24

Analiza stanja vodotoka i zemljita na podruju optine Petrovo, Tehniki fakultet Novi Sad, Novi Sad, 2006.

32

Miljenje o higijenskoj ispravnosti uzorka vode za pie Kasarna Mala Prenja potok Na osnovu izvrenog mikrobiolokog i fiziko-hemijskog pregleda dostavljeni uzorak vode NE ODGOVARA zahtjevima l.2, stav 2, l.4 i l.5, taka 1,6 i 8 Zakona o zdravstvenoj ispravnosti ivotnih namirnica i predmeta opte upotrebe, Sl. list SFRJ br. 53/91 i Sl. list SRJ br. 24/94, 28/96 i 37/02 i l. 3, stav 1, taka 1 i 5 Pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za pie, sl. list SRJ br. 42/98 i 44/99, zbog mikrobioloke i fiziko-hemijske neispravnosti, odnosno zbog nalaza poveanog ukupnog broja koliformnih mikroorganizama, nalaza fekalnih koliformnih mikroorganizama pokatatelja fekalnog zagaenja (Enterobacter spp), nalaza poveanog ukupnog broja aerobnih mezofilnih mikroorganizama, nalaza izmijenjenih organoleptikih osobina i nalaza poveane pH vrijednosti dostavljenog uzorka vode za pie. 5.7. Analiza dobijenih rezultata Konani rezultati i miljenje o higijenskoj ispravnosti uzoraka vode sa etiri reprezentativne lokacija (fiziko-hemijske i mikrobiolokie osobine vode) sa teritorije optine Petrovo prikazani su u tabeli br. 11, a prema klasama rezultati analiza uzorkovanih voda prikazani su tabeli br. 12. Rezultati analiza ukazuju da sva etiri dostavljena uzorka vode NE ODGOVARAJU zahtjevima i propisanoj zakonskoj regulativi vode za pie. Miljenje o higijenskoj ispravnosti uzorka vode za pie (fizikohemijska analiza i mikrobioloka analiza).
Mjesto uzorkovanja vode lokacija Suva Jadrina - potok gornji tok Vukovac (strelite) - potok Milinkovac - potok Kasarna Mala Prenja - potok Miljenje o higijenskoj ispravnosti uzorka vode za pie Ne odgovara Ne odgovara Ne odgovara Ne odgovara

Tabela 11. Klase uzorkovane vode u vodotocima na podruju optine Petrovo 25

Podjela voda na podruju optine Petrovo prema klasama je sledea.

Mjesto uzorkovanja vode lokacija Suva Jadrina - potok gornji tok Vukovac (strelite) - potok Milinkovac - potok Kasarna Mala Prenja - potok Klase voda III III III III

Tabela 12. Lokacija uzorkovane vode na prostoru mjesne zajednice Petrovo 25

Analiza dobijenih uzoraka vode u vodotocima na podruju optine Petrovo uzorkovana voda sa lokaliteta Suva Jadrina, Vukovac-strelite, Milinkovac i Kasarna Mala Prenja koja je
25

Analiza stanja vodotoka i zemljita na podruju optine Petrovo, Tehniki fakultet Novi Sad, Novi Sad, 2006.

33

vrena krajem 2006. godine pokazuje da uzorci vode na izvoritima NE ODGOVARAJU zahtjevima i propisanoj zakonskoj regulativi vode za pie. Iz ove analize moe se zakljuiti da je voda na izvorima tree klase. To ukazuje da je voda znaajno optereena (najee nekontrolisanim zagaenjem, nepostojanjem sistema za tretman otpadnih voda, neadekvatno rijeenim odvozom kunog smea, sjea ume i od poljoprivrednih aktivnosti), pa se moe pretpostaviti da su nizvodno vodotoci jo vie optereeni kako difuznim tako i takastim zagaenjem koje se javlja nizvodno, gdje je vea gustina naseljenosti stanovnitva iskljuivo uz vodotokove. U svim mjesnim zajednicama ne postoji sistem za tretman otpadnih voda, to jo vie uslonjava postojeu situaciju. Samo Mjesna zajednica Petrovo ima djelimino rijeen odvod kanalizacije u uem centru gdje je i najgua naseljenost, koja obuhvata dva ogranka kanalizacije sa 150 prikljuenih domainstava do 1000 stanovnika. Na kanalizacioni sistem pripojena je Optina, Dom zdravlja, Policijska stanica, osnovna i srednja kola i male zanatske, trgovake i druge sline radnje. Da bi se unaprijedilo stanje vodotoko na podruju optine Petrovo potrebno je djelovati viestruko, a kao prioritet potrebno je izvriti tretmen grupisanih otpadnih voda, kako bi se smanjio njihov uticaj na vodotoke.

34

6. PREIAVANJE OTPADNIH VODA

Visoka cijena tretmana otpadnih voda u siromanim i bogatim zemljama nametale su potrebu korienja raznih nauno-struno i tehniki dokazanih metoda tretmana koje su uz to za sve zajednice, i ekonomski prihvatljive. Proiavanje otpadnih voda obavlja se primjenom razliitih sistema ili postupak koji mogu biti: fiziki, bioloki, hemijski. S obzirom na primijenjene postupke i procese. Pravilniku o graninim vrijednostima emisija otpadnih voda, uobiajeno razlikovati: prethodno proiavanje (preliminarno proiavanje), prvi stepen (I) proiavanja (primarno proiavanje), drugi stepen (II) proiavanja (sekundarno proiavanje), trei stepen (III) proiavanja (tercijarno proiavanje).26 Prethodno proiavanja ili prethodni stepen proiavanja oznaava primjenu postupaka proiavanja otpadnih voda u skladu sa zahtjevima za isputanje tehnolokih otpadnih voda u sistem javne odvodnje. Podrazumijeva primjenu postupaka kojima se iz otpadnih voda uklanjaju krupnije plivajue tvari, ljunak, pijesak, ulja i masti. Prvi stepen (I) proiavanja oznaava primjenu fizikalnih i/ili hemijskih postupaka proiavanja komunalnih otpadnih voda koji obuhvataju taloenje rasprenih (suspendiranih) tvari ili druge postupke kojima se BPK5 ulaznih otpadnih voda smanjuje za najmanje 20 [%] prije isputanja, a ukupne suspendovane tvari ulaznih otpadnih voda za najmanje 50 [%]. Drugi stepen (II) proiavanja uopteno oznaava primjenu biolokih postupaka proiavanja komunalnih otpadnih voda sa sekundarnim taloenjem kojima se uklanja 70 do 90 [%] BPK5 ulaznih otpadnih voda i 75 [%] KPK ulaznih otpadnih voda. Trei stepen (III) proiavanja oznaava primjenu postupaka proiavanja komunalnih otpadnih voda kojima se uz drugi stepen proiavanja jo dodatno uklanja fosvora i azota za 70-80[%].26 Pri tome je propisano da se komunalne otpadne vode proiavaju na ureajima s najmanje drugim (II) stepenom proiavanja. Jedino u sluaju kada sistem javne odvodnje s proiavanjem komunalnih otpadnih voda nije ekonomki opravdana u odnosu na efekat zatite

26

http://www.grad.hr/nastava/hidrotehnika/gf/opskrbavodom/predavanja2slide/2.6.%20Prociscavanje%20otpadnih%20voda.pdf

35

vodnog ekosistema, koriste se pojedinani sustemi ili drugo odgovarajue proiavanje kojim se postie isti nivo zatite vodnog ekosistema. 27 Granine vrijednosti pokazatelja u otpadnim vodama, koje se isputaju u prirodni prijemnik iz ureaja za proiavanje nakon odreenog stepena proiavanja su prikazane u tabeli br.13.28
Stepen preiavanja I. II. Pokazatelji Ukupne suspendovane tvari Ukupne suspendovane tvari Bioloka potronja kiseonika BPK5 (20C) Hemijska potronja kiseonika KPKcr Ukupni fosfor Ukupni azot (organski) N+NH3-N+NO2-N+NO3-N Tabela br.13. Granine vrijednosti pokazatelja u otpadnim vodama 27 Granina vrijednost 150 mg/lit 35 mg/lit 25 mgO2/lit 125 mgO2/lit 2mg P/L 15mg N/L Najmanje smanjenje ulaznog optereenja (%) 50 90 70-90 75 80 70-80

III:

Bioloki procesi se primarno primjenjuju za proiavanje otpadnih voda iz domainstva i industrijskih otpadnih voda s pretenim ueem organske (bioloki razgradive) materije i sa sadrajem opasnih tvari ispod kritinih koncentracija. Proiavanje biolokim procesima temelji se na aktivnosti mikroorganizama koji razgrauju mrtvu organsku materije upotrebljavajui je kao hranu za izgradnju novih stanica (umnoavanje). Uz razvoj mikroorganizama kao produkt biolokih procesa nastaju gasovi i nerazgradivi ostatak. Prema koliini otopljenog kiseonika u otpadnoj vodi i prema prilikama u stanitu mogui su sljedei procesi: aerobna gradnja i razgradnja stanica, anaerobno kiselo vrenje i metanska razgradnja, bakterioloka oksidacija i redukcija. Aerobni procesi nastaju kada u vodi ima dovoljna koliina otopljenog kiseonika. Kiseonik se troi prilikom razgradnje rasprene i koloidne organske materije koju mikroorganizmi upotrebljavaju kao hranu. Istovremeno mikroorganizmi razgrauju vlastite stanice (respiracija) uz ponovnu potronju kiseonika. Aerobnim procesima se proizvodi viak ive i mrtve organske i anorganske materije koji se naziva vikom mulja. Anaerobni procesi nastaju kad u vodi nema otopljenog kiseonika. Ovaj se proces odvija u dvije faze. U prvoj (kiseloj) fazi bakterije kiselog vrenja razgrauju organsku materiju do organskih kiselina koje su hrana za metanske bakterije u drugoj (metanskoj) fazi razgradnje. Prilikom anaerobnih procesa nastaje mnogo manje novih stanica (mikroorganizama) nego tokom aerobnih.
27

Plan upravljanja okoliem,Sustava javne odvodnje grada Metkovia s ureajem za preiavanje otpadnih voda, Split, januar 2011.

36

Bakterioloka oksidacija i redukcija omoguuje oksidaciju eljeza, mangana i sumpornih spojeva te redukciju i oksidaciju azotnih spojeva. 28 6. 1. Odabir metode preiavanje otpadnih voda na podruju optine Petrovo Optina Petrovo spada u red nerazvijenih optina i nije u mogunosti da sebi obezbijedi skup sistem tretmana otpadnih voda. U daljem odabiru sistema za tretman otpadnih voda na podruju optine Petrovo dae se akcenat na bioloke siteme za tretman otpadnih voda, koji su cijenom i kvalitetom prihvatljivi, a estetski se lijepo uklapaju u okruenje. Za preiavanje otpadnih voda malih naselja preporuuju se i tzv. prirodni sistemi preiavanja (engleski: Natural Treatment Systems). Radi se o kompleksnom biolokom, hemijskom i fizikohemijskom procesu uklanjanja zagaenja otpadne vode koji se odigrava na povrini i u gornjem, povrinskom sloju zemljita. U preiavanju uestvuju mikroorganizmi koji borave u zemljitu i biljke koje tu rastu ili su tu zasaene, zatim interakcije izmeu zemljita i zagaene otpadne vode, kao to je hemijsko taloenje, apsorpcija i jonska izmjena. Glavna karakteristika ovih sistema je da se deavaju u prirodnim sistemima prirodnom brzinom. Postoji vie biolokoh sistema za tretman otpadnih voda, a to su; Apsorbcija tlom Tretman na povrini zemlje a. Spora infiltracija b. Protok preko zemlje c. Brza infiltracija Planske movare Plutajuce biljke Finansijskom analizom ovih sistema vidi se cijena biolokih sistema za tretman otpadnih voda iskazana kroz kapitalni troak. Slika br. 7. i kroz trokove upravljanja i odravanja slika br.8.29

28 29

http://www.grad.hr/nastava/hidrotehnika/gf/opskrbavodom/predavanja2slide/2.6.%20Prociscavanje%20otpadnih%20voda.pdf http://www.base-tech.de/pflanzen.html

37

Slika br.7 Kapitalni troak izgradnje postrojenja 31

Slika br.8 Upravljanje i odravanje 30

Na narednom dijagramu prikazani su specifini investicioni trokovi kod izrade sistema za tretman otpadnih voda, u cijenu nisu uzeti trokovi zemljita.

30

www.arizona.edu

38

Slika br.9 Specifini investicioni trokovi kod izrade prirodnih sistema za tretman otpadnih voda31

Skraenice na dijagramu se odnose na naredne prirodne sisteme za tretman otpadnih voda: W1 Bazeni za Stabilizaciju Otpadnih Voda W2 Imhoff & 1-fazna Vjetaka Movara W3 Hibridna Vjetaka Movara W4 Imhoff & Prokapni Filter W5 Imhoff & Rotacioni Bioloki Kontaktor W6 Anaerobni Bazen & Vjetaka Movara W7 Anaerobni Bazen & Prokapni Filter W8 Fakultativna Aerirana Laguna & Vjetaka Movara Na narednom dijagramu slika br. 10 prikazani su godinji trokovi pogona i odravanje/ES.

31

Studija Izvodivosti o Implementaciji Prirodnih Procedura Tretmana Urbanih Otpadnih Voda u Manjim Gradovima I Naseljima na Teritoriji

BiH Christoph Prandtstetten Kommunalkredit Public Consulting (KPC) Sarajevo, 9. novembar 2010. god

39

Slika br.10 Specifini godinji trokovi pogona i odravanje/ES32

Iz prethodno navedenih ilustracija moe se zakljuiti da je tretman otpadnih voda pomou planske movare prihvatljih sa ekonomskog aspekta, a u sluaju Petrova jo prihvatljiviji radi niza injenica koje idu u prilog. Zbog nemogunosti finansiranja skupljih tehnikih preistaa za manja naselja kao to su Petrovo, Kakmu, Karanovac, Sokovac, Porjeina, Krtova i Kaluerica i sa malim brojem stanovnika i grupisanih domainstava kao prihvatljivo rjeenje namee se izrada planske movare, tj. vie usitnjenih sistema za tretman otpadnih voda. Pored svih naselja na podruju optine Petrovo nalazi se povoljna konfiguracija terena, odnosno vee povrine poljoprivrednog zemljita koje se idealno moe upotrijebiti za podizanje planskih movara, podruje kao preistaa otpadnih fekalno-kanalizacionih voda. Cijena zemljita je dosta niska i ne prelazi 2000KM/dulim. Na vie lokaliteta u Spreanskom polju su postojale manje prirodne movare. Povoljna konfiguracija terena prikazana je na slici 11. injenica koja ide na ruku izboru ovog sistema je i veoma niska cijena zemlje za postavljanje movare, kao i cijena granulacije koja iznosi oko 40% investicije u izgradnji planske movare. Kod lokalnih privrednika koji se bave iskopom i prevozom rasutog materijala mogue uzeti granulaciju sa lokalnih kamenoloma i do etri puta jeftinije nego kad se granulacija kupuje na seperacijama (postoji velika koliina seperacije koja je ostatak Azbestovog rudnika, kao i granulacija koja ve postoji u prirodnom stanju kod pojedinih manjih kopova). Izgrdnj planske movare podrzumijev projekt proizveden i izgren od strne ljudi tj. spjnje tehnologije s prirodnim procesim. Movare povezuju prirodne oblsti i kompleksno djelovnje geologije, biologije i hidrologije. Planske movre su sloeni integrisni sistemi u kojim voda, biljke, ivotinje, mikroorgnizmi, sunce, zemljite i vazduh ostvaruju interkciju u poboljnju kvlitet vode. Ovi sistemi preiavaju otpadne vode tako to
32

Studija Izvodivosti o Implementaciji Prirodnih Procedura Tretmana Urbanih Otpadnih Voda u Manjim Gradovima I Naseljima na Teritoriji BiH Christoph Prandtstetten Kommunalkredit Public Consulting (KPC) Sarajevo, 9. novembar 2010. god

40

uklanjaju organske materije (BPK5) oksidacijom amonijaka, redukcijom nitrata i uklanjanjem fosfora. Mehanizmi proiavanja veoma su sloeni i obuhvataju bakterijsku oksidaciju, filtraciju, sedimentaciju i taloenje. Klasini preistai bilo kog tipa pa ak i kompaktna rjeenja, zahtijevaju visoka poetna ulaganja, stalno odravanje i stalne trokove eksploatacije. Neizbjeni su trokovi energije za odravanje raznih procesa na postrojenju i dodavanja potrebnih agenasa za pospjeivanje hemijskih procesa. Tu su i trokovi stalnog nadzora, odnosno zapoljavanja stalne posade koja nadgleda rad postrojenja. Na preistau planske movare nema potrebe za utrokom energije niti agenasa, formiranjem stalne posade za nadgledanje i odravanje sistema.

Slika 11. Topografska karta naselja na podruju optine Petrovo iz 1983.godine

Zbog malog broja stanovnika po mjesnim zajednicama, njihove razuenosti i konfiguracije terena to se vidi i sa same karte potebno je vie usitnjenih sistema. Sa karte se isto vidi da je konfiguracija terena gotovo idealna, a samim tim u svim mjesnim zajednicama postoji dovoljno slobodnog prostora za postavljanje planskih movara. Prirodni uslovi su od velikog znaaja za mogunost primjene planskih movara. Uzimajui u obzir klimatske prilike i konfiguraciju terena moe se zakljuiti da se i u kontinentalnoj, a posebno umjerenokontinentalnoj klimi mogu stvoriti dobri uslovi za efikasno funkcionisanje planskih movara. Cijena zemlje je relativno niska u odnosu na okruenje. Na karti koja potie iz sedamdesetih godina, ali je i sada aktuelna, jer u optini Petrovo nije bilo znaajnije izgradnje (slika 11) vidljivo je podruje optine Petrovo sa svim mjesnim zajednicama, gdje je zelenom bojom oznaeno podruje u kome je mogue postaviti plansku movaru. Tana lokacija planske movare nije odreena, jer na nju utie mnogo faktora (obuhvaena domainstva,vlasnitvo 41

zemljita...), ali je vidljivo da je podruje nenaseljeno, a na mjestima i movarno (na karti podruje gdje je mogue postaviti plansku movaru oznaeno je zelenom bojom.) U odabiru rjeenja za unapreenje stanja vodotoka na optini Petrovo predloena su rjeenja koje je potrebno primijeniti i unapreivati kontinuirano sa trendom vremena u kome ivimo. Rjeenje za tretman otpadnih voda predlae se izgradnja vie planskih movara kao prirodnog jeftinog i efikasnog sistema. Primjena planske movare proima definiciju odrivog razvoja.

Slika br.12.Odrivi razvoj

Primjena planske movare omoguava da se zadovolji osnovna kontura definicije odrivog razvoja tj. da se zadovolje socijalni drutveni i ekonomski aspekti.

7. PLANSKA MOVARA I NJENE KARAKTERISTIKE

Istorijski gledano ideja o primjeni, movarnih, vlagom zasienih tala (wetlanda) u cilju proiavanja otpadnih voda nije nova ideja. Hiljadama godina ranije, prirodna su wetland podruja koristili Egipani i Kinezi kako bi proistili svoje efluente. Prva primjenjena planska movara pojavljuje se tek 1904 g. u Australiji. 33

33

Kaldec, R. H. & Wallace, D. S.: Treatment Wetlands, Taylor&Francis Group, ISBN 978-1-56670-526-4, New York, 2008.

42

Planska movara predstavlja novitet kod nas mada se ovaj sistem poeo prvo primjenjivati u novije vrijeme u SAD od poetka 80, zatim u centralnoj Evropi, u Sloveniji od 1990, u Hrvatskoj od 1997, a u Srbiji 2004. godine. U Evropi biljne ureaje u preiavanju otpadnih voda prvi su primijenili autori Seidel i Kickuth 1960. godine u Njemakoj. Od tada do 1984. godine u Zapadnoj Evropi je izgraeno oko 500 biljnih ureaja. U sjevernoj je Europi Danska lider sa ak 130-ak planskih movara, koje koriste u svrhu proiavanja komunalnih otpadnih voda. 34 U BiH jo nema znaajnih podataka o sistemu planske movare koja je putena u pogon. U posljednje vrijeme strunjaci irom svijeta propagiraju prirodne tehnologije preiavanja otpadnih voda. Rije "movr", sma po sebi nosi razliita znenj. Pod ovim pojmom uglavnom se podrzumijev oblst koja nije potpuno ni zemlj ni vod, s krkteristikm ob - kopnenog i vodenog sistema. Pojam planska movara najee se odnosi na movaru projektovanu i izgraenu ljudskom rukom. Dakle, termin movara nije sinonim planskoj movari, jer se u obinoj movari ne mogu optimizovati fiziki, hemijski i bioloki procesi koji se odvijaju u tom ekosistemu. U procesu kruenja materije i prenosa energije u vodenim i movarnim ekosistemima glavna uloga primarnih producenata pripada viim vaskularnim makrofitama i algama koje predstavljaju poetnu kariku u tom ciklusu. Veliki znaaj hidrofita proizilazi, prije svega iz injenice da su to autotrofni organizmi, tj. organizmi koji iz neorganskih jedinjenja uz korienje suneve energije i pigmenta hlorofila (od kojeg potie zelena boja biljaka) sintetiu sloene organske materije. U procesu fotosinteze oslobaa se kiseonik, koji je neophodan za ivot gotovo svih organizama. Koliina kiseonika je ograniavajui faktor za ivot u vodenoj sredini. U odnosu na atmosferu u vodi kiseonika ima oko 30 puta manje. Zahvaljujui aerenhimu, tkivu za magacionisanje vazduha, prvenstveno kiseonika, omoguen je ivot aerobnim mikroorganizmima u zoni podzemnih izdanaka i korjenovog sistema oznaenog kao rizosfera. Aerobni mikroorganizmi takoe imaju veliku ulogu u procesima razgradnje otpadnih materija u vodi i podlozi. Najbrojnije meu njima su: bakterije, gljive, alge, protozoe, virusi i liajevi koji svojom aktivnou utiu na stvaranje specifinog kvaliteta podloge. Sintezom i luenjem velikog broja razliitih enzima u spoljanjoj sredini mikroorganizmi ine znaajan faktor u procesima biohemijskih transformacija sloenih organskih i neorganskih materija koje su prisutne u podlozi. Zahvaljujui mikroorganizmima koji uestvuju u procesima humifikacije u podlozi nastaje poseban oblik organske materije humus. Mikroorganizmi uestvuju i u procesu dehumifikacije u kome humus biva razloen do prostijih jedinjenja koje biljke lako usvajaju. Mikroorganizmi u podlogu lue bioloki aktivne materije koje znaajno utiu na usvajanje vode i mineralnih materija, stimuliu fotosintezu, poveavaju otpornost biljaka prema fitopatogenim mikroorganizmima, to za posljedicu ima poveanu produkciju biljne mase, u
34

Reddy, K. R., Tucker,J. C.& Debusk, W.F. The role of Egeria in removing nitrogen and phosphorus from nutrient enriched waters. J. Aquat. Plant. Manage, 1987.

43

ovom sluaju biomase akvatinih i semiakvatinih makrofita. Mikrobioloka aktivnost je vaan faktor biogenosti podloge. Brojnost i enzimska aktivnost mikroorganizama su pouzdani pokazatelji potecijalne i efektivne plodnosti podloge tokom vegetacije razliitih samoniklih biljaka. Brojnost mikroorganizama je najvea u povrinskom sloju podloge i opada sa dubinom. Brojnost skoro svih sistematskih i fiziolokih grupa mikroorganizama najvea je u fazi intenzivnog rasta biljaka, a najvea u rizosferi. Prvilno izgrene i odrvne planske movre mogu efiksno ukloniti mnoge zgive iz komunlnih, industrijskih i tmosferskih otpdnih vod. Tkvi sistemi su posebno efiksni u uklnjnju zgiv, ko to su BPK, suspendovne mterije, zot, fosfor, ugljovodonici, p k i metli. 35 Procesi poboljanja kvaliteta voda u biljnim ureajima za proiavanje otpadnih voda ukljuuju fizike procese, prirodnu filtraciju, sedimentaciju, precipitaciju, koenje (odstranjivanje uginulog biljnog materijala) i hemijske procese razgradnje koji obuhvataju razliite hemijske reakcije (oksidaciju, redukciju) i hemijsku apsorpciju. Bioloki procesi obuhvataju bioloku apsorpciju, bakterijski metabolizam, biljni metabolizam i prirodno ugibanje. 36 7.1 Konstrukcija planska movare Planska movara se sastoji od dvije posebno konstruisane lagune (slika 13) ispunjene mjeavinom ljunka, pijeska i zemlje u koje se sade biljke. Kroz ovaj supstrat protie otpadna voda u horizontalnom i vertikalnom smjeru i ostaje u kontaktu sa korjenovim sistemom biljke dovoljno dugo da se mogu obaviti procesi razgradnje i apsorpcije tetnih materija. Razgradnju materija potpomau bakterije koje ive u zoni oko korjena biljke koja je bogata kiseonikom dovedenim kroz stablo. Prije ulaska u primarno polje, voda prolazi kroz grubu reetku i pred talonik slika br.12. Polje je izolovano od okolne sredine, tako da nema uticaja na podzemne vode. Planska movara je jednostavan i jeftin sistem za izgradnju, funkcionie bez dodatane energije i lako se odrava.

Slika 13. Konstrukcija planske movare

35 36

Arizona koled za poljoprivredu i biomedicinske nauke, 2003-2011., univerzitet Arizona, dostupno na www.arizona.edu. http://slobodnalika.com/novosti/4236_biolosko+prociscavanje+otpadnih+voda++biljni+uredaji+za+prociscavanje+otpadnih+voda.html

44

Planska movara se sastoji od sljedeih elemenata: Grube reetke i talonika, nepropusne PVC obloe/folije sa nagibom terena od 1% . U donjem drenanom dijelu postavlja se sistem drenanih cijevi koje se ulijevaju u prelivni tank slika br.14.

Slika 14. Gruba reetka i talonik

U donjem sloju je najee krupni ljunak slika br.15. (moe se koristiti drobljena opeka koja ima veliki afinitet prema azotu) razliitih slojeva granulacije ukupne debljine od 0,7 do 0,9 m. Sistem se sastoji od poroznog medija ljunka gdje je u donjem sloju krupna granulacija prenika od 30 do 60 mm, a sloj je debljine 20 cm.

Slika br.15. Presjek lagune

Drugi sloj je sitna granulacija prenika od 10 do 25mm, a sloj je debljine 30 cm. U prvom dijelu movare dolazi do prelivanja zemljita otpadnom vodom koja je ravnomjerno rasporeena sistemom cjevovoda. To je sistem preiavanja pri kome se blago nagnuto zemljite male vodopropustljivosti, obraslo biljnim pokrivaem, na vrhu nagiba poliva otpadnom vodom koja u tankom sloju tee, preliva niz nagib i sakuplja u podnoju i odvodi sistemom drenanih cijevi (slika 13) . U gornjem sloju nalazi se sloj pijeska debljine 20 cm gdje je zasaena movarna trava koja je potopljena slojem otpadne vode. U drugom dijelu nalazi se PVC nepropusna folija koja je ispunjena slojem pijeska debljine od 0,5 do1,5 m sa nagibom terena od 0.5 do 2%. Voda tee kroz porus prostor izmeu medija i biljke korijena koje pruaju veliku povrinu za naseljavanje polutanata gdje se vri njihovo uklanjanje. Da ne bi dolo do zaepljenja u zoni ulaza odpadnih voda u movaru poeljno je da bude kamenje promjera oko 100 mm. Poeljno je da se tretirana voda isputa na tlo sa niskim kapacitetom apsorpcije fosfora (npr. praulja). Biljke se biraju zavisno od njihove sposobnosti da apsorbuju nutrijente. Karakteristike vodenih biljaka navedene su u tabeli br. 14.37 Od izbora movarnih biljaka zavisie kvalitet tretirane vode na kraju sistema.

37

http://www.komex.com/solutions/constructed_wetlands.stm

45

Kod izbora granulacije treba imati u vidu da e vei prenik odabrane granulacije imati bolji protok, a samim tim manju sklonost zaepljenjima. Istovremeno, izborom manje granulacije stvorie se vea mogunost zaepljenja, ali e se dobiti veu povrinu i osigurati bolji tretman otpadne vode. Sve granulacije koje se koriste koriene ukljuujui i pijesak, trebaju imati poroznost od 35% do 45%. Planske movare u velikoj mjeri uspijevaju da preiste (izlijee) zagaenu vode. Iskustva iz Kanade to potvruju, gdje planske movare uspjeno funkcioniu vie od dvadeset godina. Efikasnost otklanjanja zagaenje putem planske movare prikazana je u narednoj tabeli br.14.
Zagaiva Biohemijska potronja kiseonika (BPK) Hemijske potronje kiseonika (COD) Ukupno suspendirane tvari Ukupno Amonijak duika Nitrati Nitriti + Azot Ukupni fosfor Hlapivim organskim spojevima Fenoli Benzol Ksilena Trikloretan Koncentracija (mg / L) Ulaz Izlaz 110 7 3,000 50 46 13 5 2.4 5.5 2.1 3.8 1.7 16 0.8 38 8.6 0.5 0 10 0 4.4 0 Efikasnost odklanjanja (%) 94 98 72 52 62 56 95 74 100 100 100
38

Tabela br.14. Efikasnost otklanjanja zagaenja u % putem planske movare

Efikasna primjena planske movare iz okruenja pokazuje nam da je efekat tretirane otpadne vode zadovoljavajui. Primjer, Mokro polje Gloan gdje su ispitaivanja pokazala da je kvalitet preiene vode u klasi II kvalitetne kategorije. Primjena planske movare je iroka, a mogu se preiavati sljedee vrste otpadnih voda: Otpadne komunalne vode naselja do 5000 ES. Otpadne voda iz turistikih naselja (hotela, kampova). Otpadne vode sa farmi (nakon predtretmana). Procjedne vode iz deponija smea. Tehnoloke vode iz tekstilne i prehrambene industrije. Sekundarno i tercijalno preiavanje tehnolokih voda industrije. Povrinske vode sa autoputeva. Atmosferske vode. 39 7.2. Izbor i i karakteristike vegetacijskog sloja za plansku movaru Kod izbora vegetacijskog sloja za plansku movaru znaajnu ulogu igra i prirast biomase koji je prikazan u tabeli br. 15. Biljke koje se mogu koristiti za nasad slikovito su
38 39

http://www.flemingc.on.ca/CAWT/index.cfm?page=treatment http://www.emarese.ca/eman/ecotools/protocols/terrestrial/vegetation/glossary.html

46

prikazane na slikama br. 16, 17, 18 i 19. Postoji nekoliko faktora koje treba uzeti u obzir kod odabira makrofita za nasad. Najvaniji su: stopa rasta, hraniva i akumulacije, hidroperiod i razgradnje stopa. Stopa prirasta bio-mase zavisi od vrste biljnog pokrivaa movare. Efikasnost akumulacije je esto vezana sa prirastom biljnog pokrivaa, a sa druge strane masu je potrebno ukloniti sezonski.
Vrsta Prirast biomase (kg hagod) 8000-61000 53300 7130 10000-60000 30000-60000 6000-26000 9000-45000

Typha Juncus Scirpus Phragmites Hydrocolture Lemna minor Salvinia

Tabela 15. Prirast bio-mase u kilogramima po hektaru na godinjem nivou.40

Iskustva iz Njemake govore da se polje dimenzionie na osnovu broja ES. Prosjena veliina za naselja od 500 do 5000 stanovnika je 3.5 m/ES, odnosno neto povrina preistaa se kree od 18 ari do 1.8 ha.41Iskustva iz Hrvatske govore da je mogue postii efikasan efekat preiavanja sa povrinom od 1m do 3m (obino 2m) za ekvivalent stanovnika (ES).42 Bruto povrina preistaa je vea za 20 %, jer se oko ureaja rade obodni kanali i zatitni pojas. Na narednim slikama prikazane su vrste biljnog prekrivaa koji se esto nalaze u naem okruenju. Da bi se izvrilo prepoznavanje i izbor potrebno je prepoznati biljke koje su potrebne za nasad (slika 16.)

40 41

Reddy, K. R. and W. F. DeBusk. Decomposition of water hyacinth detritus in eutrophic lake water, Hydrobiologia, 1991. http://www.lubsgmbh.de/pkaindex.html#inhalt . 42 www.arizona.edu.

47

Slika 16.Vrste biljaka za nasad

48

Najpopularnija vrsta makrofita je trstika. Ona, ali i druge sline biljke, u sebe akumuliu hranjljive materije koje se mogu lako ukloniti nakon etve. Neke od njih mogu da proizvedu kiseonik (npr. Phragmites, Typha), a imaju i primjenu kao graevinski materijal. Iskustva iz Kanade pokazuju da movare efikasno funkcioniu i u hladnim uslovima. Meutim, dokazano je, efikasnost sa temperaturom opada. Toplota koju proizvode bakterije omoguava da movara funkcionie i ispod povrinskog sloja leda. Budui da se procesi proiavanja odvijaju u tlu, nezavisno od vanjske temperature, efekat proiavanja je visok i zimi i iznosi od 70-80%. Za toliko se smanji koliina otpadnih tvari na izlazu iz kanalizacionog sistema tj. na ulazu u movaru. Ljeti je uinak vii i iznosi ak 90-99 %. Apsorbacija fosfora i azota po vrsti makrofita prikazana je u tabeli br.16.

Rodovi

Azot (N) (kg hagod) 600-2630 800 125 225 540-3200 350-1200 350-1700

Fosfor (P) (kg hagod) 75-403 110 18 35 130-770 116-450 92-450

Typha Juncus Scirpus Phragmites Hydrocolture Lemna minor Salvinia

Tabela 16. Apsorbcija N i P po vrsti makrofita 43

43

Reddy, K. R. and W. F. DeBusk. Decomposition of water hyacinth detritus in eutrophic lake water, Hydrobiologia, 1991

49

Slika broj 17. Vrste biljaka za nasad

50

Slika br.18. Podrvrste biljaka za nasad

51

Slika 19.Vrste i podvrste biljaka za nasad

52

Pravilnom razmjerom izmeu povrine i dubine bazena postie se najpogodnije vrijeme zadravanja vode (reteniranje) u sistemu (uglavnom vie dana). Otpadne vode protiu horizontalno ili vertikalno (ili kombinovano) kroz supstrat ispod povrine to onemoguava stvaranje neugodnih mirisa i razvoj insekata. Da bi efekat preiavanja otpadne vode bio potpun potrebno je obratiti panju na potapanje biljnog prekrivaa, tj. maksimalnu debljinu sloja vode preko biljke kao i vrijeme zadravanja otpadne vode koja se tretira. Maksimalan sloj vode koji moe biti preko biljke prikazan je u tabeli br.17.

Vrsta

Fontinalis Elodea Myriophyllum Nuphar Hydrocotyle Salix Sagittaria Carex Scirpus Phragmites Iris Juncus Typha Glyceria

Maksimalna sloj vode preko biljke (m) 0.1-1.5 0.1-3.0 0.25-3.0 0.5-3.0 <0.005-1.0 0.1-0.5 0.2-0.5 0.05-0.25 0.1-1.5 <0.05-0.5 <0.05-0.2 <0.05-0.25 0.1-0.75 <0.05-0.3

Vrijeme zadravanje otpadne vode (%) 80-100 90-100 90-100 90-100 25-100 50-100 50-100 50-100 75-100 70-100 50-100 50-100 70-100 0-100

Tabela br.17. Vrijeme zadravanja otpadne vode i debljina sloja otpadne vode. 44

Fizikim procesima materije suspendisane u vodi su znaajno redukovane, koloidi su takoe prilino redukovani, kao i koliina organske materije, azota, fosfora, tekih metala, organskih mikrozagaivaa. Broj bakterija i virusa takoe je prilino smanjen. Hemijskim procesima vri se redukcija fosfora i azota, isto tako i koliina tekih metala, bakterija i virusa. Biolokim procesima vri se redukcija organskih materijala, koloida, azota, organskog mikrozagaenja, uz to bakterija i virusa. Smanjenje fosfora i tekih metala takoe je znatno.

44

Reddy, K. R. and W. F. DeBusk. Decomposition of water hyacinth detritus in eutrophic lake water, Hydrobiologia 1991.

53

7.3 Tehniko rjeenje planske movare za optinu Petrovo Planska movara se sastoji od nekoliko elemenata, a svaki od njih ima odreenu funkciju u procesu tretmana otpadne vode: Gruba reetka, koja se postavlja na kraju dovodnog cjevovoda (sa otpadnom vodom) ima funkciju mehanikog zadravanja krupnih otpadaka koji dolaze kroz kanalizaciju. Talono-razvodni betonski kanal se nalazi na poetku prvog polja i ima dvostruku funkciju: u njemu se izdvajaju krupnije estice koje nisu rastvorene u vodi, a istovremeno se preko njega voda ravnomjerno uvodi u movaru. Planska movara je najee podijeljeno na dva dijela (vertikalnim i horizontalnim tokom ) koja mogu nazavisno da funkcioniu ime je omogueno da se jedno polje moe revitalizovati, a movara bude u funkciji. Drugo polje je sa vertikalnim tokom gdje se vri dovoenje ve preiene vode do zahtijevanog kvaliteta. Prelivni aht se nalazi na kraju prvog polja i ima funkciju regulacije proticanje vode kroz plansku movaru. Vodomjer se nalazi prije izliva u recipijent, i ima funkciju mjerenja isputene preiene vode.45 Da bi postupak izrade planske movare bio to jednostavnoji na slici br.18. slikovito su prikazani postupci izrade movare sa redoslijedom operacija, a to su: Oznaavanje terena. Kopanje dovodnog kanala za dovod otpadne vode. Kopanje lagune i ravnanje donjeg sloja i nasipanje sitnim pijeskom. Postavljanje nepropusne PVC folije. Postavljenje drenanih cijevi i razastiranje materijala preko njih runo kako ne bi dolo do oteenja cijevi. Nasipanje lagune krupnijom granulacijom. Razvoenje sistema za otpadne vode koji e ravnomjerno razlijevati otpadnu vodu po tijelu planske movare. Izrada i postavljanje tanka sa reetkom i talonikom. Poetak sadnje. Ureenje terena okolo planske movare (najee iznosi 20% povrine movare) Zavrni radovi. Godinu dana kasnije.

45

http://www.flemingc.on.ca/CAWT/index.cfm?page=treatment

54

Slika br.20. Faze izrade planske movare46

Investiciona ulaganja su niska u odnosu na druge sisteme i kreu se od 2501000KM/domainstvu. Razlika u cijeni zavisi od same lokacije, odabira drenanog materijala, izvoaa i td. U ostalim mjesnim zajednicama ne postoji jasno razvijena kanalizaciona mrea, ve mali ogranci na koje su se pojedina dominstva spajala bez planskog redoslijeda, a nisu evidentirana.
46

http://athene.geo.univie.ac.at

55

Na ovim malim sistemima bilo bi ekonomski neisplativo graditi plansku movaru, sve do njihovog ukrupnjavanja sto se oekuje u narednom periodu i ostaje izazov za lokanu zajednicu. Dok se ne izgradi kanalizaciona mrea potrebno je da se sva domainstva spoje na pravilno izgraene septike jame koje u velikoj mjeri i postoje ali nisu zvanino evidentirane. Danas je na tritu mogue nai veliki broj ve gotovih PVC septikih jama koje su prihvatljive cijenom, a i funkcionalnou. 7.4. Odravanje planske movare Poslovi koji su vezani za odravanje sistema planske movare su sljedei: ienje grube reetke (otklanjanje krupnih komada koji su se nalijepili na reeci kako ne bi dolo do zaepljenja) - dva puta mjeseno, ienje talonog kanala pumpom za mulj - dva puta godinje, koenje trske i odnoenje sa polja jednom godinje (januar-februar), revitalizacija polja poslije 10 godina (tj. zamjena starog nasadnog materijala novim).45 7.5. Prednosti i mane kod primjene planske movare Prednosti kod primjene planske movare su: Visok stepen preiavanja (80-90%). Pouzdanost u radu. Niski trokovi (do 6-8 puta jeftiniji od standardnih preistaa). Nema utroka energije i hemijskih agenasa. Jednostavno i jeftino odravanje. Nema stalne obrade i odlaganja mulja (mulj se dva-tri puta godinje iz talonog kanala prebaci u polje za suenje mulja). Izvrsno se uklapaju u prirodni ambijent. Nema neugodnih mirisa, a ne skupljaju se ni insekti oko planske movare. Poveava se proizvodnja kiseonika u zoni planske movare Mane kod primjene planske movare su: Zahtijevaju veliku povrinu. Pogodne su samo za manja naselja do 5000 ES.47

47

http://www.flemingc.on.ca/CAWT/index.cfm?page=treatment

56

8. PREPORUKE ZA UNAPREENJE STANJA VODOTOKA NA PODRUJU OPTINE PETROVO

Ove preporuke razvijene su radi postizanja ravnotee izmeu zatite kvaliteta okoline i ljudskih aktivnosti, potujui prirodna i ekonomska ogranienja. Cjelokupna postavka zasniva se na principu da se svakodnevne aktivnosti provode na ekoloki prihvatljiv nain kako bi se sprijeilo da zagaenje dospije u vode, budui da je generalno jeftinije i praktinije od naknadnog tretmana tako zagaene vode. Postojei dio kanalizacionog sistema se sada isputa direktno u vodotok, pa da bi se unaprijedilo stanje vodotoka na podruju optine Petrovo na zavretku kanalizacionih sistema potrebno je izgraditi planske movare, veliine prikazene u tabelama 18 i 19. Predlau se dva rjeenja treba napomenuti da u cijenu nije uraunata i cijena zemlje: Prvo je izgradnja tri odvojene manje planske movare veliine i kapaciteta koji su dati u tabeli;
Broj ES Kanalizacioni ispust 1 Kanalizacioni ispust 2 Kanalizacioni ispust 3 460 183 182 Cijena Izrade u KM/ES 161 700.00 64 050.00 63 700.00 Potrebna veliina planske movare u m2 1380 m 549 m 546 m Potrebna ukupna veliina prostora za izgradnju movata (+20%) 1656 m2 659 m2 655 m2

Tabela br.18. Kapaciteo planske movare za odvojene kanalizacione sisteme 1,2,3.

Drugo rjeenje je da se sva tri sistema spoje u jedan i da se na nenaseljenom mjestu, ispod pruge, izgradi jedna planska movara koja bi obuhvatila sva tri zasebna sistema, kapaciteta;
Broj ES Kanalizacioni ispust 1+2+3 460+183+182=814 Cijena Izrade u KM/ES 284 900.00 Potrebna veliina planske movare u m2 2475 m Potrebna ukupna veliina prostora za izgradnju movata (+20%) 4950 m2

Tabela br.19. Kapaciteo planske movare za objedinjene kanalizacione sisteme 1,2,3.

Potrebna ukupna veliina prostora za izgradju planske movare je za 20% vea od movare tu spadaju zastini nasip i ograda. Za izraunavanje kapaciteta planske movare uzeti su iskustveni podaci gdje se preporuuje po ES od 1-3,5 m, za ovaj sluaj se usvaja 3 m2/ES, a za nasad se preporuuju biljke Typha i Phragmites. Na ovom dijelu ne postoji znaajnija stoarska proizvodnja, gotovo da je i nema, jer predstavlja ui centar naseljenog mjesta.

57

U ostalim mjesnim zajednicama ne postoji jasno razvijena kanalizaciona mrea, ve samo kratki ogranci na koje su se pojedina dominstva spajala bez planskog redoslijeda, a nisu evidentirana. Na ovim malim sistemima bilo bi ekonomski neisplativo graditi plansku movaru, sve do njihovog ukrupnjavanja sto se oekuje u narednom periodu i ostaje izazov za lokanu zajednicu. Dok se ne izgradi kanalizaciona mrea potrebno je da se sva domainstva spoje na pravilno izgraene septike jame koje u velikoj mjeri i postoje ali nisu zvanino evidentirane. Danas je na tritu mogue nai veliki broj ve gotovih PVC septikih jama koje su svojom cijenom prihvatljive a i funkcionalnou. Prilikom prouavanja i odabira najboljih praksi upravljanja neophodno je dobro poznavati lokalne uslove i razloge pojave difuznog zagaenja (npr. poznavanje temperaturnih karakteristika i koliine padavina na nekoj lokaciji moe znaajno pomoi u izboru ovih mjera). NPU se mogu primijeniti prije, za vrijeme i nakon zagaivanja, kako bi se onemoguilo da zagaenje iz difuznih izvora dospije u vode ili kako bi se smanjio intenzitet difuznog zagaenja do nivoa koji odgovara postavljenim ciljevima u pogledu kvaliteta voda U optini Petrovo uz slivno podruje rijeke Spree nalaze se obradive povrine Spreanskog Polja. S obzirom na to da je veliko poljoprivredno podruje u Spreanskom Polju neophodno je akcentovati zagaenje koje se javlja. Ovo zagaenje na podruju optine Petrovo u velikoj mjeri je difuznog karaktera, dok je zagaenje sa druge strane rijeke Spree, pored difuznog, znaajno optereeno industrijskim zagaenjem emu je doprinijela ekspanzija industrijskih postrojenja u tuzlanskom bazenu. Postoji veliki broj mjera kontrole izvora zagaenja, zatim zatitno prekrivanje povrina, koje su podlone eroziji, pokrivai od biljnih ostataka, pokrivai od ljunka i kamena, sintetiki materijali, vegetacioni pokrivai itd. Jedna od preventivnih tehnika koja znatno utie na smanjenje koliine zagaenja je zatitni vegetacioni sloj. Pravilna kombinacija drvea, grmova, te izvornih trava moe poboljati kvalitet vode od spiranja sedimenta i hemikalije prije nego dou do povrinskih voda. Ispravno njegovan tampon moe na podruju ublaiti poplave, pomoi punjenje podzemne vode, sprijeiti erozije tla i ouvati biljni i ivotinjski svijet stanita. Najefikasniji zatitni vegetacioni sloj ima tri zone sloja. Svaka je zasaena paralelno jedna uz drugi to se vidi na slici br.19. Zatitni obalski vegetacijski sloj trebao bi da ima od etiri do pet redaka visokog drvea. Srednja zona ima najmanje etiri metra irine, jedan ili dva reda grmlja. Najudaljeniji sloj od rijeke je irok osam metara sa zasaenom sezonskom travom (jer ima dublji korijenje u odnosu na viegodinju travu). Ova kombinacija drvea, grmlja i trave pomae i titi vodotok rijeke bolje nego samo jedna zasaana biljna vrsta. Na sljedeoj slici pokazan je primjer tampon zone:

58

Slika br.21. Vegetacijski zatitni sloj-tampon sloj

Problematika koja zauzima znaajno mjesto u svim krajevima BiH izraena je i u optini Petrovo, a odnosi se na primjenu i skladitenje organskog i mineralnog ubriva. Poseban akcenat u poljoprivredi treba dati na primjenu organskih i mineralnih gnojiva. Dobra praksa upravljanja sa preporukama iz kotske odnosi se na skladitenje i primjenu organskih i mineralnih gnojiva. Prikazana je u tabeli br. 20.
Skladitenje i primjena Organska gnojiva 10m 50m 2m (10m) 5m (10m) 50m Nije vie od 15 Mineralna gnojiva 10m 50m Ogranienje (10m) 2m (10m) 5m (50m) Nema ogranienje
48

Minimalna udaljenost skladitenja (za sve povrinske vode ili movare) Minimalna udaljenost skladitenja u proljee od izvora ili buotine vode namijenjne ljudskoj upotrebi Minimalna udaljenost u blizini drenanog jarka Minimalna udaljenost primjene u blizini bilo koje povrinske vode ili movara Minimalna udaljenost primjene u proljea (udaljenost od izvora ili buotine vode namijenjene ljudskoj upotrebi) Primjena na strmom nagnutom zemljitu

Tabela br.20. Minimalna udaljenost od vodotoka za skladitenje i primjenu gnojiva

48

www.sears.scotland.gov.uk

59

Zagaenje vodotokova nastaje i od primjene svjeeg stajnjaka, koga nije preporuljivo koristiti iako postoji mogunost da se nae na panjacima. Ukoliko se primjenjuje svje stajnjak (to se ne preporuuje) preporuka je sljedea: usjevi za ljudsku upotrebu, iji jestivi dio dodiruje zemlju, moraju biti ubrani 120 dana nakon primjene svjeeg ubriva (potrebno je naubriti zemljite svjeim ubrivom ne manje od 120 dana prije berbe usjeva). Za ostale usjeve moe se primijeniti najmanje 90 dana prije berbe. Primjena svjeeg stajskog ubriva i osoke u sezoni gajenja, gdje period izmeu primjene i berbe nije mogue maksimizirati, nije preporuljiva 49 Savremene mjere obrade zemljita u poljoprivredi, koje znaajno utiu na smanjenje zagaenja vodotokova su sljedee: Zatitni usjevi. Rotacija usjeva (plodored). Sjetva bez oranja. Sjetva sa nepotpunim oranjem. Promjena korienja zemljita. Kontrola primjene nutrijenata (ubriva). Upravljanje koliinom, oblikom, nainom unoenja i vremenom primjene nutrijenata. Pravilno skladitenje ubriva. Rotacione ispae.

49

U.S. Department of Health and Human Services Food and Drug Administration 1998.

60

ZAKLJUAK Unapreenje stanja vodotoka na podruju optine Petrovo mogue je ako se sagledaju sve trenutne karakteristike i pokua djelovati brzo. S obzirom da optina Petrovo spada u red nerazvijenih optina, potrebno je orjentisati se prema jeftinijim i biolokim sistemima koji su ujedno trend sadanjeg vremena. Stanovnitvo na podruju optine Petrovo je grupisano po mjesnim zajednicama; Petrovo, Kakmu, Karanovac, Sokovac, Porjeina, Kaluerica i Krtova sa ukupnim brojem stanovnika oko 9366 ES. Radi nepostojanja kanalizacionog sistema potrebno je instalisati vie manjih sistema za tretman odpadnih voda. Sistem za tretman otpadnih voda koji se izdvojio u odnosu na druge sisteme po svojoj relativno niskoj cijeni, kao i minimalnim sredstvima za odravanje je sistem planske movare. Iz dijagrama na slici br. 9 i 10 vidi se da je za izradu planske movare potrebno 350KM/ES, a za odravanje 30KM/ES godisnje, to ukupno bez cijene zemljita iznosi 284 900.00KM za 814ES. injenica koja ide na ruku izboru ovog sistema na podruju optine Petrovo je veoma niska cijena zemlje ne pralazi 2000KM/km za postavljanje movare, kao i cijena granulacije koja iznosi oko 40% investicije u izgradnji planske movare. Kod lokalnih privrednika koji se bave iskopom i prevozom rasutog materijala mogue kupiti granulaciju sa lokalnih kamenoloma i do etri puta jeftinije nego kad se granulacija kupuje na seperacijama (postoji velika koliina seperacije koja je ostatak Azbestovog rudnika, kao i granulacija koja vec postoji u prirodnom stanju kod pojedinih manjih kopova). Prvilno izgrene i odrvne planske movre mogu efiksno ukloniti mnoge zgive iz komunlnih, industrijskih i tmosferskih otpdnih vod. Tkvi sistemi su posebno efiksni u uklnjnju zgiv, ko to su suspendovne mterije, zot, fosfor, ugljovodonici, p k i metli. Primjenom jednostavnih i jeftinih rjeenja mogu se zadovoljiti socijalni i ekonomski aspekti tj. u velikoj mjeri zadovoljiti zahtjeve odrivog razvoja. Jedno od rjeenja za odpadne vode koje se javljaju na podruju optine Petrovo koje je se po svojim karakteristikama izdvojilo u odnosu na ostale sisteme za tretman otpadnih voda je tretman otpadnih voda pomou planske movare jer je u mogunosti da preisti slijedee tipove otpadnih voda: Otpadne vode iz turistikih naselja (hotela, kampova), Otpadne vode sa farmi (nakon predtretmana), Procjedne vode iz deponija smea, Tehnoloke vode iz tekstilne i prehrambene industrije, Sekundarno i tercijalno preiavanje tehnolokih voda industrije, Povrinske vode sa autoputeva, Atmosferske vode. Prednost ovog sistema je njegova relativno niska cijena izrade, mala potreba za odravanjem, ne zahtjeva dodatnu koliinu energije, idealno se uklapa u ambijent, a stepen preiene vode je zadovoljavajui.

61

Tretman odpadnih voda nije jedini aspekt na kome treba poraditi. Aktivnosti koje je potrebno sprovesti za unapreenje stanja vodotoka na podruju optine Petrovo su slijedee: Sistemski i u najveoj moguoj mjeri poveati obuhvaenost kanalizacionom mreom; Sistemski poveati obim odvoza odpada; Na svim dionicama je potrebno obnoviti tampon zone tj. nasade visokog i niskog drvea i sezonske trave; Kod primjene vjetakog i mineralnog gnojiva potrebno se pridravati metoda dobre prakse tj. ne dozvoliti da zagaenje dospije u vodotoke. Upravljanje odpadnim vodama na podruju optine Petrovo moe se unaprijediti ako se svijest o vodi podigne na vii nivo, ako u svom razmiljanju o vodi sve za sebe zamisle da ive nizvodno.

62

Literatura: 1. Jonsson H, Stintzing R, Vinneras B, Salomon E (2004) Guidelines on use of urine and faeces in crop production, Stockholm Environment Institute, Stockholm, Sweden. 2. Gaea, S., Klanja, M. Tehnologija vode i otpadnih voda, Jugoslovensko udruenje pivara, Beograd, 1994. godine. 3. Jasminka Bjelovac, Erna ori, Vildana onko, Sabina Hadiahmetovi, Ana KalemPeri, Branko Vuijak.Voda za zivot. Istitut za hidrotehniku GF Sarajevo, Sarajevo, 2006-07. godine. 4. Kaldec, R. H. & Wallace, D. S.: Treatment Wetlands, Taylor&Francis Group, ISBN 978-1-56670-526-4, New York, 2008. 5. Matamoros, V. & Bayona, J. M.: Behaviour of emerging pollutants in constructed wetlands. An overview, 3rd Wetldnd Pollutant Dynamics and Control WETPOL2009. 117-118, Barcelona, 2009. 6. Reddy, K. R. and W. F. DeBusk. Decomposition of water hyacinth detritus in eutrophic lake water. Hydrobiologia. 211:101-109. 1991. 7. Reddy, K. R., Tucker,J. C.& Debusk, W.F. The role of Egeria in removing nitrogen and phosphorus from nutrient enriched waters. J. Aquat. Plant. Manage., 25: 14-19, 1987. 8. Analiza stanja vodotoka i zemljita na podruju optine Petrovo, Tehniki fakultet Novi Sad, Novi Sad, 2006. godine. 9. Dr. Avdul Adrovi. Kvalitet vode u rijekama i akvalnim akumulacijama sjeveroistone Bosne, Tuzla, mart 2010. godine. 10. Gaea, S., Klanja, M., Studija o kvalitetu vode u sjeveroistonoj Bosni. 1994. godina. 11. Plan upravljanja okoliem,Sustava javne odvodnje grada Metkovia s ureajem za preiavanje otpadnih voda, Split, januar 2011. godine. 12. Plan upravljanja otpadom u Crnoj Gori za period od 2008. do 2012. godine.broj: 03-686 Vlada Crne Gore, Podgorica, 14. februar 2008. godine. 13. Pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za pie, sl. list SRJ br. 42/98 i 44/99 14. Prirunik za javnost, pristup informacijama i uee javnosti u donoenju odluka u okviru upravljanja vodnim resursima, Sarajevo, juni 2006. godine. 15. Skenderovi, I. Populacije riba rijeke Spree, Magistarski rad, Prirodno-matematiki fakultet, Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2003. godine. 16. Studija Izvodivosti o Implementaciji Prirodnih Procedura Tretmana Urbanih Otpadnih Voda u Manjim Gradovima I Naseljima na Teritoriji BiH Christoph Prandtstetten Kommunalkredit Public Consulting (KPC) Sarajevo, 9. novembar 2010. god 17. Troi-Borovac, S. Kvalitet vode rijeke Spree. Javno preduzee za ,Vodno podruje slivova rijeke Save, Voda i mi, Sarajevo, 2004. godine. 18. Arizona koled za poljoprivredu i biomedicinske nauke, 2003-2011., univerzitet Arizona, dostupno na www.arizona.edu. (pregledano 8.2011.) 19. http:// wwf.panda.org/bs/living_neretva/vijesti/ (pregledano 12.2010.) 20. http:// www.oas.org/dsd/publications/unit/oea59e/p162b.GIF (pregledano 6.2010.) 21. http://slobodnalika.com/novosti/4236_biolosko+prociscavanje+otpadnih+voda++biljni+ uredaji+za+prociscavanje+otpadnih+voda.html (pregledano 4.2011.) 22. http://vodeherc.org/index.php?option=com_content&view=article&id=21&Itemid=33&l ang=ba (pregledano 1.2011.) 63

23. http://www.base-tech.de/pflanzen.html (pregledano 1.2011.) 24. http://www.emarese.ca/eman/ecotools/protocols/terrestrial/vegetation/glossary.html 25. http://www.flemingc.on.ca/CAWT/index.cfm?page=treatment (pregledano 8.2010.) 26. http://www.grad.hr/nastava/hidrotehnika/gf/opskrbavodom/predavanja2slide/2.6.%20Pro ciscavanje%20otpadnih%20voda.pdf (pregledano 4.2011.) 27. http://www.lubsgmbh.de/pkaindex.html#inhalt (pregledano 7.2010.) 28. http://www.projektad.com/Stranice/Prostorni_plan_Petrovo.html (pregledano 10.2010.) 29. http://www.unep.org/ (pregledano 10.2010.) 30. North American lijeenje Database-NADB (1993), API (1998), i Komex (2000) Dostupno:http://www.komex.com/solutions/constructed_wetlands.stm (pregledano 6.2010.) 31. www.sears.scotland.gov.uk (pregledano 12.2010.) 32. http://athene.geo.univie.ac.at

Zoran uranovi zorandjuranovic@gmail.com zoran-djuranovic@hotmail.com 00387 66 850 034

64