Mart 2005 Cilt:13 No:1 Kastamonu Eitim Dergisi 163-180

ENVER PAANIN HAYATI VE NGLZ BELGELERNDEK DN RAPORU

Durdu Mehmet BURAK G.. Krehir Eitim Fakltesi, lkretim Blm, Krehir. zet
Jn Trk hareketinin anahtar adam, ttihad ve Terakki Cemiyetinin en gl lideri, Balkan ve Trablusgarp Savalarnn kahraman, sultann damad, bakumandan yardmcs ve Osmanl mparatorluunun Savunma Bakan ve Birinci Dnya Savanda Osmanl Devletinin Almanyann yannda yer almasn isteyen, plann yrten, bu konuda en etkili ve yetkili mimar konumunda olan hi phesiz Enver Paadr. Osmanl Devleti ierisinde en etkili ve en yetkili makam ve mevkii sahibi olmas nedeniyle yabanc lkelerin yetkilileri gerek yurt iinde, gerekse yurt dnda byle nemli devlet byklerini ne kadar yakn takibe aldklar ngiliz ariv belgelerinde ok net olarak grlmektedir. Anahtar Kelimeler: Enver Paa, Biyografi, Birinci Dnya sava

ENVER PASHAS LIFE AND HIS MARRIAGE REPORT ON THE BRITISH DOCUMENTS
Abstract
Enver Pasha who has a key role among the Young Turks, the most powerful leader of the Union and Progress Party and a famous victorious of Balkans and Tripoli War, son in law of Sultan, Deputy Commander in Chief of Turkish Armed Forces and Minister of War and also an architect of the First World War. Due to the holding the highest position and being in charge of Armed Forces of the Ottoman Empire, the foreign and powerful countries are chasing such a very important person not in the Ottoman territories but also outside the Ottoman State as it is seen on the British Documents.

Key Words: Enver Pasha, Biography, First World War Jn Trk hareketinin anahtar adam, ttihad ve Terakki Cemiyetinin en gl lideri, Balkan ve Trablusgarp Savann kahraman, sultann damad, bakumandan vekili ve Osmanl mparatorluunun Savunma Bakan olan Enver Paann asl ad smail Enverdir1. Nfus kayd bilgileri, 1909 tarihli bir aile mektubu ve Enver Paann kendi yazd hayat hikyesinden yararlanarak geni bir aratrma yapm olan evket Sreyya Aydemire gre, Enver Paa, 23 Kasm 1881de stanbulda Divanyolu semtinde domutur2.

1 2

Masayuk, Yamauch; Honut Olmam Adam-Enver Paa, stanbul, 1995,s. 13. Aydemir, evket, Sreyya; Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa, C.1, stanbul, 1970, s. 239.
March 2005 Vol:13 No:1 Kastamonu Education Journal

164

Durdu Mehmet BURAK

Ailesi Manastrldr. Babas nceleri Nafa Nezareti Fen Memurluu yapan, sonra ise Sre Emini olan Ahmed Bey, annesi Aye Hanmdr1. Babas tarafnn Gagavuz Trklerinden olduunu evket Sreyya Aydemir ortaya koymutur. Enver Paa, iki kz ve bir erkek ocuk Babasdr2. Manastrda Karakprde oturmulardr. Kardeleri Nuri Paa, Mediha Hanm ve Hasene Hanmdr. Bir de Babaanne kriye Hanm vardr. Enver Paa yandayken btidai Mektebine kaydedilmi, 6 yanda Babasnn tayini dolays ile stanbuldan Manastra gitmiler ve yann kklne ramen Manastr Askeri Rtiyesine yazlmtr. Mektebe 1306 (1889)da girmi ve burasn 1309 (1893) ylnda bitirmitir. Daha sonra Manastrdaki evleri satlp, kardeleri evlenmi, kendi de Selanike nakletmitir. 1309/1893 ders yl banda Manastr Askeri dadisine yazlr. Manastr dadisini bitirince, Harbiyeye gitmitir. Harbiyeden 9. olarak mezun olmutur. lk siyasi maceras amcas Halil Paa ile Yldz Sarayna gtrlerek sorgulandklar ancak hkm giymeden serbest brakldklar olaydr3. Enver Paa, Erkn- Harbiyeyi birincilikle bitirmitir ve 1902de Erkn- Harp Yzbas olmutur. III. Orduya Makedonyaya tayin edilmitir. lk birlii, Manastrda 13. Topu Alaydr. Sekiz ay, Sunuf- Selsede staj grmtr. Bu arada Bulgar etelerinin takip ve tenkili iin yaplan harekta katlm, 1903 yl Eyllnde Koanada bulunan 20. Piyade Alaynn Birinci Blne, bir ay sonrada 19. Piyade Alaynn Birinci Taburunun Birinci Blne nakledilmitir. Nisan 1904te skpteki 16. Svri Alaynda grevlendirilmitir. Ayn yln Ekim aynda tipteki alaya gitmi, iki ay sonra Sunuf- Muhtelife hizmetini tamamlayarak Manastrdaki karargha dnmtr. Ardndan Manastr Mntka-i Askeriyyesi Ohri ve Krova mntkalar Mfettiliine tyin edilmitir. 7 Mart 1905te Kolaas (nyzba) olmutur. 13 Eyll 1906da Binbala ykseltilmitir4. Selanikte kurulan Osmanl Hrriyet Cemiyetine on ikinci ye olarak katlm ve Manastra dnnde cemiyetin buradaki tekiltn kurma faaliyetinde bulunmutur. Bu siyasi faaliyetler, Osmanl Hrriyet Cemiyeti ile Merkezi Pariste olan Osmanl Terakki ve ttihad Cemiyetinin birlemesi ve ilk rgtn Osmanl Terakki ve ttihad Cemiyeti Dhili Merkez-i Umumisi adn almasndan sonra artacaktr5. 21 Mays 1889da Tbbiyeli be arkada ttihad- Osman adnda brahim Temonun giriimiyle bir rgt kurdular6. 20 Temmuz 1891de toplant yapld ve rgtn yrtme kurullar oluturuldu. Cemiyet 1894te yurt ii ve yurt d balantlar salamaya balad. Ahmed Rza Bey cemiyete katld ve gazete karmaya balad. Daha sonra Jn Trk Gazetesi ad ile yurt ii ve dnda nemli ileve sahip olacak olan
1 2

Haniolu, M. kr; Enver Paa, DA, C. XI, stanbul, 1995, s. 261. Aydemir, a.g.e. , s. 247. 3 Aydemir, a.g.e. , s. 248249. 4 Haniolu, M. kr; Osmanl ttihat ve terakki Cemiyeti ve Jn Trklk (18891902), stanbul, 1985, s.174; T. Z. Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, C.I,stanbul, 1988, s.19. 5 Haniolu, a.g.m. s. 261., Aydemir; s. 255; Karpat,Kemal H. Trk Demokrasi Tarihi; Afa Yaynlar, stanbul, 1996, s.35-36. 6 Akin, Sina; Siyasal Tarih (17851908), Trkiye Tarihi, C. III, stanbul, s. 171.
Mart 2005 Cilt:13 No:1 Kastamonu Eitim Dergisi

Enver Paann Hayat ve ngiliz Belgelerindeki Dn Raporu

165

Meveret Gazetesi, Ahmed Rzann pozitivist fikirlerini yayyordu. Slogan ntizam ve Terakki idi1. Msra srgne gnderilen Murad Bey de Msrda Mizan Gazetesini kard2. Bu grup srgn edilse de byyordu. Sultan, Ahmed Celleddin Paay grevlendirdi. Ahmed Paa, ittihadn yelerini hkmetin hizmetine sokmay baard. Bylece birinci ttihad dnemi kapanm oldu3. kinci ttihad dnemi ise Ahmed Rza Bey ve Meveretin mcadelesine, Damat Mahmut Paann oullar ile birlikte Parise kap, mcadeleye destek vermesi ile balamtr. Prens Sabahaddinin tasarlamas ile kongre toplanr. Kongrede ittihad, yabanc mdahalesini onaylayan Sabahaddin Bey ve grubu ile onaylamayan Ahmed Rza Bey ve grubu diye ikiye ayrld4. Prens Sabahaddin, Teebbs-i ahsi ve dem-i Merkeziyet Cemiyetini kurdu5. Dier kanat ise Terakki ve ttihad Cemiyetini kurdu. ttihad ve Terakkinin 1906ya kadar yurtd eksenli bir rgtlenmesi vard. Fakat 1906da hem devrimci asker hcrelerinin kurulmas hem de yurt iinde bir komitenin olmas bu durumu fiilen ortadan kaldrd. 1906da Selanikte Osmanl Hrriyet Cemiyeti kuruldu6. Eyll 1906da Selanike giden Enver Bey, orada amcas Mmtaz Yzba Halil Bey ile konuarak gizli cemiyete dhil olmay kabul etti. Enver Bey, Bursal Tahir Beyin rehberlii ile Osmanl Hrriyet Cemiyetine kabul edilir. Selanikteki rgtn ars ile Paristeki Terakki ve ttihad Cemiyeti ile 1907de birleerek Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti adn almtr. kinci Jn Trk Kongresi toplanr. Bu defa btn Osmanl ihtilal komiteleri arasnda tam bir birlik doar. htilal teebbsne geilecei iln olur. 1907 ylnn sonlarna doru Selanik Osmanl Hrriyet Cemiyeti ile Terakki ve ttihad Cemiyeti birleir7. Rusya gzlerini Balkanlara dikmi; Srbistan, Yunanistan ve Bulgaristan Makedonya zerinde mdahale iine girmi; talya Trablusgarpa hkim olma telana dmt. Tm bunlarn zerinde Reval Mlkat8 olunca Makedonya ihtilalinin ilk kvlcm Enver Bey, Enitesi ve Selanik merkez Kumandan Nazm Bey suikastnda lm emrini veren kii iln edilince, stanbula arlr ve Enver Bey de dalarn yolunu tutarak Manastra doru yol alr. Resneli Niyazinin Resneden daa ktn renince artk Manastra gitmez ve Tikvee ynelir. htilal iyice alevlenir. Tikvete cemiyeti yaymaya balar ve orada Kolaas Mustafa Kemal ile ba baa btn meseleleri konuurlar.
1 2

Lewis, Bernard; Modern Trkiyenin Douu, TTK., Ankara, 1996, s. 196. avdar, Tevfik; Trkiyenin Demokrasi Tarihi (18391950), Ankara, 1995, s.41. 3 Akin, Sina; Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, Remzi Kitapevi, stanbul, 1992, s. 3638. 4 Lewis, a.g.e. , s. 203. 5 Kansu, Aykut; 1908 Devrimi, letiim Yaynlar, stanbul, 1995, s. 64. 6 Davison, Roderic, H.; A Short History of Turkey, The Eothen Press, England, 1981, s. 110.; Turan R., Safran M.-Yaln, S.-Hayta, N., Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi, Gazi Kitapevi, Ankara, 2002, s. 39. 7 Burak, Durdu Mehmet; Osmanl Devletinde Jn Trk Hareketinin Balamas ve Etkileri, OTAM, Say. 14, Ankara, 2003, s. 291318; Kuran, Ahmet Bedevi, nklp Tarihimiz ve ttihat ve Terakki, stanbul, 1948, s. 233239. 8 Bugn Tallin olarak adlandrlan Estonyada bir yer addr. Trkiye Diyanet Vakf Ansiklopedisi (DA), VIII, 1995, s. 229
March 2005 Vol:13 No:1 Kastamonu Education Journal

166

Durdu Mehmet BURAK

6 Temmuz 1908 gn Osmanl Terakki ve ttihad Cemiyeti Manastr sokaklarnda beynnmeler asarak anayasa ve hrriyet rejiminin kurulmasn ister, halk 1876 anayasasn ister, 23 Temmuz 1908 gn ttihad ve Terakki Cemiyeti kendiliinden merutiyeti iln eder1. Enver Bey, II. Abdlhamidin Meclis-i Mebusan yeniden toplantya aran iradesi sonrasnda Selanike davet edilir. Byk sevin gsterileri ile Selanikte kutlamalara katlr2. Enver Bey, 23 Austos 1908de Rumeli Vilyeti Mfettilii refakatine verilir. 5 Mart 1909da 5000 kuru maala Berlin askeri ataesi olarak grevlendirilir. ki yl akn sren bu grev Enver Beyde Almanlara kar bir yaknlk duymasna neden olmutur3. ttihad ve Terakki muhaliflerinden Dervi Vahdeti ve onun Volkan gazetesi 31 Mart Olaynn knda en byk rol oynad4. 31 Mart Olay stanbula getirilmi olan Avc Taburlarndaki askerlerin ayaklanmasyla balad. Nisan 1909da stanbula gelen Hareket Ordusu 3 gn iinde ayaklanmay bastrd. ttihad ve Terakki bu olaydan sonra II. Abdlhamidi tahttan indirdi. Yerine 65 yandaki Mehmed Read, V. Mehmed adyla padiah oldu. Parlamenter bir rejime geildi. Yasamann bamszl kabul edildi. Osmanl ynetimi fiilen ttihad ve Terakkinin eline geer. Bu artlar iinde Enver Bey Yeilkye varr. Hareket Ordusunda Mustafa Kemalin yrtt Kurmay Bakanln alr. Mart 1911de Makedonyadaki ete faaliyetlerine kar alnacak tedbirleri denetlemek ve rapor hazrlamak zere grevlendirildi. Grevi bitince 11 Mays 1911de stanbula dnd5. Mill birliini tamamlayp smrgecilik faaliyetlerine giren talya; Tunus, Msr gibi blgelerin Fransa ve ngiltere gibi gl devletlerin elinde olduunu grnce nce Habeistana ynelir, baarsz olur. Bu kez Bingaziyi kendine hedef seer. gal iin byk devletlerin onayn alr. 28 Eyll 1911de Osmanl Devletine bir kesin uyar verir. Trablusgarp ve Bingazinin teslim edilmesini ister. Osmanl Devleti reddedince 29 Eyll 1911 gn talya sava iln eder. Trablusgarp stanbuldan 1600 km uzaktadr. Denizden yardm gndermek imknszdr. Karayolu zerinden kuvvet gndermek ise ngiliz idaresinde bulunan Msrn tarafszlndan dolay mmkn deildir. Enver Bey Bingazi sancana gelir. lk dzenli Trk saldrs 23 Ekim 1911de yaplr. talyanlara kar byk baarlar elde eden Enver Bey 24 Ocak 1912de resmen Umum Bingazi Mntkas Kumandanlna getirilir 17 Mart 1912de bu greve ilaveten Bingazi Mutasarrflna tayin edilir. 10 Haziran 1912de de kaymakam olmutur. Enver Bey komutasndaki Bingazi savunmas da olduka etin gemitir. Enver Bey dman askerlerine gz atrmyordur. talyanlar durdurulsa da patlak veren Balkan sava zerine Osmanl Devleti bar istemek zorunda kalmtr. Enver Bey Balkan savalarna katlmak zere Bingaziden ayrlmtr6.
1 2

Armaolu, Fahir; Siyasi Tarih (17891960), Ankara, 1873, s. 308. Aydemir, a.g.e. , s. s. 570, 3 Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi, C.4, Anadolu Yaynclk, stanbul, s. 211-212. 4 avdar, Tevfik; Trk Demokrasi Tarihi (18391950), mge Yaynlar, Ankara, 1995, s. 109. 5 Haniolu; Enver Paa, s. 262 6 Kurtcephe, srafil; Trk-talyan likileri (19111916), TTK. Yaynlar, Ankara, 1995, s. 222226.
Mart 2005 Cilt:13 No:1 Kastamonu Eitim Dergisi

Enver Paann Hayat ve ngiliz Belgelerindeki Dn Raporu

167

Osmanl Devleti, Arap ve Arnavut bamszlk hareketleri yannda Trablusgarp igali ile de urarken, Bulgaristan, Srbistan, Karada ve Yunanistan aralarnda anlar. Bb- li, 15 Ekimde Ui Muahedesini imzalar ve Trablusgarp talyaya terk eder. Bu srada Balkan devletleri arasnda Balkan Birlii meydana gelmitir. Osmanl Devleti, Balkan devletleri karsnda denizlerde yenilgiye uramtr. Bunda batl lkeler ve zellikle ngiltere, Yunan donanmasndan gl bir Osmanl donanmas kurulmasn engelleyerek etkili rol oynamtr1. Kara ve denizlerdeki bu baarszlklar zerine Osmanl Devleti, savan durdurulmasn istemeye balad. 28 Ekim 1912de Osmanl Devleti ile Balkan Devletleri arasnda atalcada grmeler balad. 3 Aralk 1912de atekes antlamas imzaland. Osmanl Devleti, Bulgar kuatmasndaki Edirneye yardm gnderemeyecek, bar antlamas Londrada toplanacak bir konferansta yaplacakt. 17 Aralk 1912de Londrada konferans topland. Enver Bey bu arada stanbula gelir ve Onuncu Kolordu Erkn- Harbiye Reisliine (Kurmay Bakanlna) getirilir. 10 Ocak 1913te Nazm Paa ile gren Enver Bey, Harbiye Nzr ile Kmil Paann istifaya zorlanmas ve yerine savaa devam edecek bir hkmetin kurulmas konusunda anlamaya vard. Daha sonra bu fikri, Kmil Paann grevde kalmasn isteyen Sultan Mehmed Reada kabul ettirmeye alt. Bu arada Enver Paann yldznn parlad en nemli gelimelerden biri olan Bb- l baskn gerekleti. Darbenin baarl bir ekilde sonlandrlmas, plan yapan Talt Bey ve zellikle harekt akl almaz cesareti ile srkleyen Enver Bey sayesinde olmutur. Bb- l Basknnn, Enver Beyin ttihad ve Terakki iindeki askeri kadronun lideri haline gelmesinde en nemli hadise olduu sylenebilir. Enver Bey, Bb- l Basknndan sonra halka zafer mjdesi vermek ister ama Osmanl baarszdr. 3 ubat 1913te II. Balkan Sava balar2. Osmanl Devleti baarszdr. 30 Mays 1913te Londra Bar Antlamas imzalanr3. Osmanlnn bat snr Midye-Enez hatt olacaktr. Osmanl, Balkanlardan ekilmitir. Balkan Devletleri bu miras paylamada birbirine dnce Osmanl Devleti bunu frsat bilmi Enver Bey nde olmak zere Edirneye gidilmi, Edirne tekrar alnmtr. 22 Temmuz 1913te Edirneye giren Osmanl Ordusuna Enver Bey kumanda etmitir, bu olay Onun toplumdaki itibarn iyice artrm ve onu bir kahraman yapmtr. Hatta Onun iin Edirnenin ikinci fatihi gibi vglerde yazlmtr. Edirneye giren Enver Bey; Buradayz ve burada kalacaz! demitir4. Bu srada ttihad ve Terakki II. Balkan Savandan sonra devletin kt gidiini durdurmak iin birok alanda faaliyete giriti. lk olarak iktisadi iyileme hedef alnd. Devlet Trablus ve Balkan Savalarndan sonra byk bir skntya girmiti ve d bor

Burak, Durdu Mehmet; Birinci Dnya Savanda Trk ngiliz likileri (19141918), Babil Yaynlar, Ankara, 2004, s. 1625. 2 Davison, H. Roderic; Essayas in Otoman and Turkish History, 17741923, University of Texas Press, USA, 1990,s. 2225. 3 Altu, Ylmaz; Siyasi Tarih Ders Notlar (17761920), Filiz Kitapevi, stanbul, 1977, s. 172173. 4 Altu, a.g.e.s.173; Aydemir; a. g. e., s. 398400
March 2005 Vol:13 No:1 Kastamonu Education Journal

168

Durdu Mehmet BURAK

yk artmt. Aralk 1913te Tevik-i Sanayi Kanunu karld1. Ayn ekilde Osmanl Ordusunda ciddi bir reform kanlmazd. Bu sralarda Said Halim Paa Sadrazamd. Fakat ttihad ve Terakkinin fiilen lideri Dhiliye Nzr Talt Beydi. Harbiye Nzr ve Bakumandan vekili ise Ahmed zzed Paayd. Paa, nazik ve yumuak balyd ama bir siyasi mcdele adam deildi. Onun yerine gemesi iin iki isim srlyordu. Bunlardan biri stanbul Muhafz Yarbay Cemal Bey, dieri ise Yarbay Enver Bey di. Talt Bey, Enver Beyi Selanikten bu yana desteklemekte ve sevmektedir ama imdi baz kukular vardr. Enver Beyin snrsz ihtiraslarn sezer. Enver Bey bu mevkie gelirse, Enver Beyin karar ve etkilerinin nelere varabileceinden ve kendi mevkilerinin ne olacandan endielidir. Cemal Bey getirilirse Enver Beyin ne olacan dnmektedir. Bu sorular yalnz Talt Beyin deil, btn nde gelen ttihatlarn kafasnda dolamaktadr. Enver Bey de ayn eyleri dnmektedir. Ordu genletirilmeli, yeniletirilmelidir. Bu da Almanyann yardmn gerektirir. Almanlarla bu ibirliini Enver Bey, ancak kendi hakk gibi grmektedir. Bu gelimeler srasnda bir apandisit ameliyat geirmek zorunda kalmtr. Bu arada ttihad ve Terakkinin silahorlar Onu Harbiye Nzr olmas yolunda tevik etmektedir. Bu isteklerini ise, Talt Beye emir verircesine bildirmiler, Talt Bey ise zzed Paadan son derece memnun olduklarn, kendisini nezaretten ekmek iin hibir sebep olmadn, Enver Beyin Harbiye Nzrlna gelmesine daha vakit olduunu sylemitir. Tm bunlar zerine Enver Bey, sadrazamn odasna sert admlarla giderek, ordunun yeniden dzeni, slah iin hibir ey yaplmadn, yaplmayacan bu nedenle Harbiye Nzr olmak istediini aklar. Said Halim Paa, imdilik Genelkurmay Bakan olmasn rica etse de kabul edilmez. Enver Bey mutlaka bakanl ister. Yarbay Enver Bey, 18 Aralk 1913de Miralayla, 5 Ocak 1914te Mirlivala (Tugeneral) terfi ettirilerek Harbiye Nzrlna getirilir. Erkn- Harbiyye-i Umumiye Reislii grevini de stlenen Enver Paa ilk olarak Osmanl Ordusunu yeniden dzenlenmesine alt. Ocak 1914 tarihli bir rde-i Seniyye ile binden fazla yal subay tasfiye edildi, gen subaylar orduda nemli grevlere getirildi. Bu arada Hakk Paa zamannda bir ngiliz heyeti donanmann, bir Fransz heyeti Jandarma Kuvvetlerinin, bir Alman heyeti ise Kara Kuvvetlerinin slah iin getirilmiti. Ama; byk devletlerarasnda denge oluturmakt2. Alman heyeti bandaki Liman Von Sanders, 1. ordu Kumandanlna atannca ngiltere-FransaRusya Bb- liye bask yapmlardr. Enver Paa, orduda Enveriye ad verilen askeri balklar kullanmn balatmtr. Dier yandan okuma ve yazmay yaygn hale getirmek iin Arap harflerini ayr ekilde yazma esasna dayanan ve harf inklb bakmndan bir dnem saylan bir alfabe sistemi gelitirmeye almtr. Enver ad ile bilinen bu alfabe uygulanmaya koyulmu ise de verimli bir sonu alnamamtr3. Bu srada, Avrupadaki ngiliz-Alman kutuplamas, dnyay bir harbin eiine getirmitir. Bazlar Osmanlnn tarafsz kalmasn, bazlar ngiltere yannda savaa girilmesini, baz devlet adamlar ise Almanlarla ittifak yaplmas gerektiini dnyorlard. Enver Paa, Almanlarn kara hkimiyeti gcn ve yldrm sava
1 2

Tunay, a.g.m., s. 38-39. Cemal Paa; Hatrt, stanbul, 1997,s. 146. 3 Trk Ansiklopedisi, s.228, Ana Britannica, s. 286.
Mart 2005 Cilt:13 No:1 Kastamonu Eitim Dergisi

Enver Paann Hayat ve ngiliz Belgelerindeki Dn Raporu

169

stratejilerini benimsemitir. Talt Paa ve birok ttihad ise ngiltere ile ittifak yaplmas taraftaryd. Osmanl Devleti, tilaf Devletlerine her yolla ittifak teklifleri gtrmtr. lk teklif ngiltereye olmakla birlikte sras ile Fransa, Rusyaya olmutur. Ancak her devlette reddetmitir. tilaf Devletlerinin Osmanl Devletini adeta dman safna itmeleri, Osmanl Devletini paralama niyetinde olduklarn gstermitir1. Neticede bata Talt Paa olmak zere baz devlet adamlar, bu konuda Enver Paann Alman ittifak fikrine destek vermeyi tek are olarak grmlerdir. Osmanl Devleti iin iki yol vardr. Birincisi Almanlarn yannda savaa girmek, dieri ise tarafszlktr. Almanyada Osmanl Devletinin ittifak denemelerini nce kabul etmemitir. Sebebi ise, Osmanl Devletinin zayf olmasndan dolay fayda yerine zarar verecei dncesidir. tilaf Devletleri ise Osmanl Devletinin ttifak Devletleri yannda olmasn istemez, nk byle olursa onlar ember iine alamayacaktr. Ancak Osmanl Devletinin nceden parasn dedii iki zrhlsn tilaf Devletleri vermeyince Osmanl Devleti, aresiz Almanyann yannda yer alm gibi bir durum hsl olmutur. Almanyann yapt yardm ve basklar sonucunda 23 Austos 1914 tarihinde, Osmanl-Alman ttifak imzalanr2. ttifakta Enver Paann rol byktr. Antlama grmeleri son derece gizli tutuldu. Enver Paa ile Talt Paa Almanlarn ksa srede zafer kazanacana emindi. Enver Paa, Almanyann gnderdii Goeben ve Breslauun anakkaleye giriine izin verdi. Gemiler Yavuz ve Midilli ad ile Trk donanmasna katld. Talt Paa, Enver Paaya epeyce hcum ettiyse de, Enver Paa bunlardan haberi olmadna yeminle gvence verdi. 24 Ekimde de Enver Paa, Trk filolar Karadenizde ve zor kullanmak suretiyle hkimiyet kazanmaldr. Rus filosunu araynz ve nerede bulursanz, sava iln etmeksizin hcum ediniz3. Fakat ttihad ve Terakki genel merkezi ounluu savaa hemen girilmesinden yana deildi. Bu yzden barn kurtarlmas iin Rusyaya bir nota verilmesi kararlatrld. Enver Paa bu fikri savunan hkmet yelerine kar sava giri tezinin en hararetli savunucusu oldu. Rusya ise sava durumunun fiilen baladn kabul etmiti. Enver Paann I. Dnya Savandaki fiili tek kumandas Kafkas Cephesinde olmutur. Bakomutan vekili Enver Paa, yz elli bin kiilik bir ordu ile Ruslar arkadan evirmek ve onlar geriletmekti. Kars ve Batumu alabilmek zere Sarkam Harektna girmitir4. Cepheye giden Enver Paa, buna kar kan Hasan zzed Paay grevinden ald ve 18 Aralkta harekt balatt. Ancak Enver Paa planlarn mkemmelliine ramen arazi, iklim vb. artlar gz nnde tutmadan bu taarruzu balatmt. Taarruz byk bir srkleme ve bocalama ile devam ediyordu. Enver Paa, savata, 90,000 kiilik ordu mevcudunun byk blmn Allahuekber Dalarnda

1 2

Karabekir, Kazm; Birinci Cihan Harbine Neden Girdik, C.I, stanbul, 1955, s.2730. Burak, D. Mehmet; Birinci Dnya Savanda Trk-ngiliz likileri (19141918), Babil Yaynlar, 2004, s. 65; 2 Davison, a.g.e., s. 26. 3 Masayuk, Yamauch; a.g.e.,s.10; Karal,a.g.e.,s. 392394. 4 Balc, Ramazan; Sarkam Harekt, stanbul niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul, 1999.
March 2005 Vol:13 No:1 Kastamonu Education Journal

170

Durdu Mehmet BURAK

donarak lmesi ve Ruslarca ldrlmesi zerine 10 Ocak 1915te cepheyi terk ederek stanbula dnd. Prestiji de bozgundan dolay sarsld1. Bahriye Nzr vekilliini 26 Nisan 1915te Yaver-i Has unvan ile Padiah V. Mehmed Read adna bakomutan vekilliini, Eyll 1915e feriklii (Korgeneral), Kasm 1917de 1. feriklii (Orgeneral) alarak terfi ettirilen Enver Paa, Vahdettin tahta geince Bakomutan Vekillii unvan, Bakomutan Kurmay Bakanlna evrilmitir2. Ekim 1918de Talt Paa kabinesinin istifa etmesi ile Enver Paann da Harbiye Nzrl sona erdi. ttihad ve Terakkinin ileri gelenleri ile lkeyi terk ettiler ve 1 Ocak 1919da hkmete askerlikten ihra edildi. Enver, Cemal ve Talt Paalar; Gereksiz yere lkeyi savaa sokmak, haksz yere ngilizlerin himye ettikleri aznlklar zellikle Ermenileri tehcire tabi tutmak, izinsiz olarak yurtdna kmak sularndan ngilizlerin Tevfik Paa Hkmetine yapt basklar sonucunda yarglanmak zere Divan- Harbe sevk edilmitir. Enver Paa, Halil Paa ve Nuri Beyin denetimindeki Kafkasyadaki ordu birliklerine ulamak ister ancak kayalara bindiren taka batnca bunu yapamaz, birliklerin etkisiz hale getirildiini duyunca da Berline gider. Almanyada yeniden tekilatlanmaya alan ttihad ve Terakkinin faaliyetinde rol oynamtr. Bolevik liderlerinden Karl Radeki tutuklu bulunduu hcresinde ziyret etti. Radekin daveti ile Moskovaya gitti. Litvanyada tutukland, Kaunastaki hapishanede iki ay kald ve Berline dnd. Alman adna dzenlenmi sahte belgelerle yola kt ve uak zorunlu ini yapnca tekrar yakaland ve Riga Hapishanesine gtrld, tekrar serbest brakld. Austos 1920de Berlini nc defa terk eden Enver Paa, Moskovaya ulat. Burada iyi karland, ttihad arkadalar ve Trkistandan gelen temsilcilerle grt. SovyetAlman temaslarnda arabuluculuk grevini stlendi. Enver Paa Anadolu hareketine kar hibir olumsuz hareket iine girmemitir. Hatta Anadolu harektna silah yardm yaplmas iin arkada Hans von Seect ile yazt. 16 Temmuz 1921de Mustafa Kemal Paaya uzun bir mektup yazarak kendisinin faaliyetleri hakkndaki ikyetlere ve Anadolu hareketine el koyma iddialarna kar kt. Anadoluya geme fikri ile Batuma gitti ve Sakarya zaferi, Enver Paann planlarnn deimesine sebep oldu3. Baky terk eden Enver Paa, Tekilt- Mahsusa eski liderlerinden Kuuba Hac Sami ve dier ttihadlar ile birlikte Buharaya gitti. 24 Kasmda Gurgantepeye geldi ve Lakay smail Beyin esiri durumundayken kurtarld ve Duanbeye gitti. Buray Ruslar alnca Satlm Klana vard. b- Dery kyne varp son kararghn burada kurdu. 4 Austos 1922de kararghta dzenlenen kurban bayram treninde maiyetindeki askerlerle bayramlarken ani bir Rus basknna urad, 30 askeri ile egan tepesi mevkiinde giritii arpmada n safta vuruurken ldrld. Enver Paann eyalar mfreze kumandan Kulikof tarafndan Takente gnderildi. Bu eyalar daha sonra Moskovadaki askeri mzeye nakledildi. Cenazesi b- Dery kynde topraa verildi4.
1 2

Burak, a.g.e., s. 118-120 Trk Ansiklopedisi, s. 229., Ana Britannicca., 285. 3 Haniolu; Enver Paa, s. 264265. 4 Aydemir, a.g.e. s.570576.
Mart 2005 Cilt:13 No:1 Kastamonu Eitim Dergisi

Enver Paann Hayat ve ngiliz Belgelerindeki Dn Raporu

171

Gnmzde ise bu eklinin doru olmad aslnda Enver Paann Saruhanyan adl bir Ermeni tarafndan ldrldne dair bir iddia ne srlmtr1. Eer bu doru ise ttihad ve Terakki ynetiminin en nemli lideri Talt, Cemal ve Enver Paalarn Ermenilerce ldrld sonucu ortaya kmaktadr. Enver Beyin Nianlanmas Enver Bey, 15 Mays 1911'de Sultan Mehmed Readn yeenlerinden Naciye Sultan ile nianland2. Dnemin bunca hareketli olaylar iindeki bu nianlanma hadisesi u ekilde gereklemiti: Enver Bey bilindii gibi, yakkl gen bir subaydr. O srada 29 yann iindedir. Almanlar arasnda kendisine kar, baka bir yabanc devlet asker ataesine gsterilen ilgi ile kyaslanamayacak bir ilgi ve sempati vardr. Enver Bey, Almanlarn bir ihtill kahramandr. Yarnn belki de bir asker lideri olabilir. Bylece Almanlar arasnda byk sayg grr. Enver Bey Berlinde, deta sefirden daha ileri tutulur. Alman imparatoru, kendisine ilk takdim edildii zaman, bu gen adama, bir yabanc devletin asker ataesi gibi deil, Trkiye'nin bir prensi, nde gelen bir ahsiyeti gibi davranr. Ona stn iltifatlarda bulunur. Hatta bu gen ve yakkl kahramann, sultann kzlarndan birisi ile evli olup olmadn da sorar. Bu ilgiler, Enveri saran havay ve onun saray evresindeki mevkiini de kuvvetlendirir. Btn kabullerde Enver Bey, salonlarn itibarl bir misafiridir. te bu sradadr ki imparatorun yeenlerinden gen, gzel bir prensesin, Trk binbasna kar alkas gittike artar. yle grnr ki bu Alman prensesi bu Trk binbasna kar kaytsz deildir. Ali Fuat Paa ve Aydoslu Sait Beyin anlattklarna gre; bu iltifatlar ve yaklama abalar karsnda Enver Bey, gnl ile yaayan gen bir insan gibi deil de, kla havasndan bir trl kurtulamayan taral bir zabit gibi davranr. Grd iltifata kar dimdik vaziyet alp, mahmuzlarn birbirine arparak selm vaziyeti almaktan baka bir ey bilmeyen, sert bir Prusya zabiti gibidir. Prenses, ylmaz devaml davetler tertipler. Sevdii bu Trk subayna frsatlar hazrlar. Ama Enver Beyin davranlar deimez. Nihayet bir gn ve tabi ancak bir Alman prensesinin lleri iinde, konandaki bir kabul gn, Enver Bey gene davetlidir. Bir aralk prenses odasna ekilir. Olduka hafif bir tuvaletle bir divana uzanmtr. Enveri odasna davet ettirir. Bekledii hararetli ilgi tahmin edilebilir. Ama Binba Enver Bey, birden gene asker vaziyetini alr. Ayaklarn bititirir. Ve sayn prensesi, tam askerce selmlar, emirlerini bekler... te o zaman olan olur. Prenses divandan frlar. Yz aknlktan ziyade hiddetinden mosmor kesilmitir, ilk rastlad Trk, Sait Beydir. Ona haykrr: Fakat Sait, bu bir manken! Ali Fuat Paa, o geceki bu olayn sarayda bize kar, hissedilir derecede siyas soukluk yarattndan bahsederdi.
1 2

Enver Paann Katili Bir Ermeni, Milliyet,21 Mays, 1990. Aydemir, evket Sreyya; Makedonyadan Ortaasyaya Enver Paa, C.II, stanbul 1917, s. 198199.
March 2005 Vol:13 No:1 Kastamonu Education Journal

172

Durdu Mehmet BURAK

Enver Beyin Berlinde, iinden gelen ilk kadn ilikisi, Msrl bir Prensesle masum, fakat kararl dostluudur. Prensesin ad bilinir. Enver Bey Prenses ffetle evlenmeyi de dnmektedir. Prenses ve ailesi buna hazrdrlar. Fakat nereden ve nasl duyulmusa stanbul, tam bu srada ie mdahale eder. Bu evlenmeyi istemez. Sadrazam Hseyin Hilmi Paa ie el koyar. ttihad ve Terakki Merkezinin arzusu, ordunun Enver gibi yldzlarnn hanedanla yaknlamas ve hanedana mensup sultanlarla evlendirilmeleridir. Enver Beyin Berlinde bir Msrl prensesle tanma ve hatta evlenme ihtimalleri haberinin stanbul'da, evvel ttihat evrede tellar uyandrdn anlamak mmkndr. Fakat Envere ilk cidd uyarnn, Sadrazam Hseyin Hilmi Paa tarafndan yapld dorudur. Enver Beyi Berlinde bir olupbittiye brakmamak iin bulunan yol, onun hanedandan bir hanm sultanla nikhlandrlmasdr. Bunun iin de baz sondajlar yaplr ve bir hanm sultan bulunur, i, Enver Beyin annesine de nakledilir. Anne, ok memnun ve heyecanldr. Olu bir sultanla evlenecektir. Padiaha damat olacaktr. Hemen olu stnde srarlara giriir. Hem Hseyin Hilmi Paann, hem annesinin mektuplar Berline yamaya balar. Enver Bey, aslnda bu ie razdr. Fakat baz bilgiler de edinmeye muhtatr. Mesel eldeki belgelerden, Meclisi Mebusan Reisi Ahmed Rza Beye yazlan mektuptan baz cmleler verelim. nk bu arada ve stanbul'da onun bu i iin gvendii, en yakn bildii insan Ahmed Rza Beydir. Ahmet Rza Beye aabeyciim diye hitap eder. Ahmed Rza Beyin aile evresinde bir hanmdan validemiz hanm ve kz Selma Hanmdan da hemiremiz hanm diye bahseder. Ahmed Rza Bey ise bekrdr. Ve bir aralk onun da saraydan bir hanmla evlendirilmesi bahis konusu olacaktr. Enver Beyin Ahmed Rza Beye mektuplarndan biri, 12 Austos 1909 tarihlidir. Mektuptaki u cmleler dikkat ekicidir: Bu yaknda bir evlenme modasdr kt. Ben de kendimi tecrbe etmek istiyorum.... Sizden bir ricam var. Hemirem hanmefendi, sultann tahsili, gzellii, hakknda malumat alp verebilirler mi? Kendi anneme emniyetim yok Acaba kzn serveti ne kadar olacak? Hkmetten maa, filan verilecek mi? Yahut bu kzdan daha baka biri var m? Aabeylik hatr iin yaznz. Enver Beyin bu servet, maa hesaplarn yadrgamamak gerekir. nk girecei saray, bir binbann maa ile dnmez. Bunu dnmekte hakldr. Bu muhabereler bylece devam eder. Ama ksa zamanda karara varr. nk i, artk dedikodu eklini almak istidadndadr. Bunun zerine 17 austos 1909 tarihli mektupla muvafakatini bildirir: Berlin 17 Austos 1909 Landshoter Strase 7 Muhterem Aabeyciim! nayetnmenizi (ltfettiiniz mektubu) imdi aldm. Seve seve okudum. Selma hanmefendi ablamn ltuflarna ayrca teekkr ederim. Hilmi Paadan ve evden aldm mektuplarda, annemin ok lakrd oluyor, alp almayacan bildir de ses kesilsin yolundaki son mektubu zerine, dn muvafakat ettiimi yazdm. Bu kadar tevekkl iyi deil. Fakat olan oldu.
Mart 2005 Cilt:13 No:1 Kastamonu Eitim Dergisi

Enver Paann Hayat ve ngiliz Belgelerindeki Dn Raporu

173

Yalnz hemirem hanmefendi, daha sonra teriflerinde, kzn terbiyesini (tahsilini olacak) tamamlamak iin ne lzm olduunu veya ne gibi hususlar kendilerine teklif etmem lzm geldiini tetkikle bildirirlerse, fevkalde mteekkir kalacam. Teehhlm (evlenmemi) Berlinden avdetime, yani iki sene sonraya brakmak fikrindeyim. Validemiz hanmefendinin ellerinden perim. Enver Bylece i karara balanm olur. Artk ne yaplacaksa stanbul'da yaplacaktr. Enver Paa ile evlendirilecek olan Naciye Sultann yaamn da kendi azndan renmekteyiz. Naciye Sultan yaamn yle anlatacaktr: Babam ehzade Sleyman Efendi, Sultan Abdlmecitin yedi erkek evldndan biriydi. Sultan Abdlhamit'le karde olurlard. Yani Sultan Hamit, benim amcamd. Babaannem Serfraz Kadnn genlii, soluk bir hayal gibi yaar gzlerimde. Bebek srtlarndaki Nispetiye kk, geni baheleri, ormanlar ile yazlk saraymzd. Babam, ava, baheye, spora meraklyd. Maiyetine verilen yedi Enderun Beyi ile gnlerini, yazn bu kkte geiriyordu. Annem Aye Tarz- Ter Kadn, babamn drt hanmndan ncsyd. Gzellii ile n salmt. Kk yata saraya getirilmi ve babama e olmak zere terbiye edilmiti. Kardeim ehzade erafettinle, ana baba bir kardeiz. Aabeyim ehzade Abdlhalim, babamn ikinci karsndand. Yazlar Nispetiye kknde, klar Feriye saraynda otururduk. Bu saray da krk elli odal bir konakt. Bizi btn aile fertlerimizle; kalfalar, harem aalan, uaklar, tablakrlar (yemek tayclar) ve babamn maiyetinde alan yahut ona arkada olarak seilen yedi Enderun beyi, hep ayn at altnda yaardk. Kadn kalfalarla harem aalarnn ayr daireleri vard. Saraymzn husus doktoru, diisi, terzisi, berberi bulunurdu. Hulsa daryla bir alakamz yoktu. Hayat, saraymzn, kkmzn duvarlar iinde geerdi. Btn saraylarda olduu gibi, bizim saraymzda, kkmzde de tek elence, ince saz takmmzd. Bu takm kzlar olutururdu, ince saz, alg ve oyun, btn elencemizi tekil ederdi. Dier kkler ve saraylarla hi iliiimiz olmazd. Dier saraylarla, dier aile mensuplarmzla, akrabalarmz olan ehzadeler ve sultanlarla, karlkl ziyaretler olmazd. Ama bilirdik ki onlarn kk ve saraylarnda da hayat tarz, aynen byledir... 1 Bu arada Enver Beyin Naciye sultanla bir sredir devam eden nianllnda da gelime olmu, nihayet dnn yaplmas kararlatrlmtr. Zira Enver Bey ftk ameliyat olmutur ve shhatine kavumutur. Rtbesi de 15 Ekim 1913te albayla ykseltilmitir. Naciye Sultan Enver Beyi, ilk defa hastanede ziyaret eder. Aydemirin naklettiine gre Naciye Sultan hatralarnda bu ziyareti yle anlatr: Hastahaneden beni grmek istedii haberi geldi. ok heyecanlandm. Onu ilk defa hasta yatanda grdm. Bu, ikimizi de zd... Bu ziyaretin 1920 Aralk 1913 gnleri arasnda yaplm olmas mmkndr. nk Enver Bey Naciye Sultana yazd 21 Aralk tarihli mektubunda, artk hastaneden kabileceini bildirir ve unlar syler:
1

Aydemir, a.g.e., s.199-203.

March 2005 Vol:13 No:1 Kastamonu Education Journal

174

Durdu Mehmet BURAK

Beni, bir binba iken kabul ettiniz. Benimle nikhlandnz. imdi bir miralaym (albay). Sizi grdm. Teekkre geleceim. Bu rtbe ykseliime imdi, bir de shhat ve afiyetim ilve edildi. Bu mektuptan gn sonra, 24 Aralk 1913'te hastahaneden kar. lk ziyaretini padiaha yapar. Dn hazrlklarna ise balanmtr1. Enver Paann Dn Enver Paann 5 Mart 1914te Naciye Sultan ile evlendiini ngiliz raporlarndan reniyoruz2. Raporu yazan ahsa gre: Harbiye Nazr Enver Paann, 5 Mart 1914 tarihinde sisli ve hafif yamur iseleyen bir akamda evlendiini, gelin, Hartum Eski Sultan mteveffa Sleyman Efendinin kz Prenses Naciye Hanm olduunu belirtmektedir. Gen iftin dn treni Damat Ferit Paann konanda gerekletiini, Trkiyede dnlerde misafirlere dn yemei ziyafeti vermek rf ve adetlerin banda geldiini vurgulamaktadr. Gelenek haline gelen dn yemeklerinin asaleti ve aile onurunu simgeleyen bir gsterge olarak addedildiini nakletmektedir. Ayrca, Enver Paann dnnn, iki yl nce izledii bir Trk dnnden ok farkl olduunu belirtmektedir. Bunun nedeni de; Enver Paann dnne davet edilen ve protokolde bulunan yabanc diplomatik temsilcilerin Prenses Naciye Hanmefendi ile tantrlmas olduunu belirtmektedir. Prenses Naciye Hanmn ok k bir gelinlik ierisinde scak ve yakn bir ilgiyle davetlileri karladn ve onlarla uzunca bir sre Franszca konutuunu, daha sonra, Prenses Naciye Hanmn ve damat Enver Paann nikh defterini imzaladklarn aktarmaktadr. ok sayda Trk kadnnn, gelinin odasn ziyaret ettiklerini, ziyaretilerin gelin odasndan dar ktklarnda, Enver Paann odaya girdiini ve Avrupal bayanlarla sohbet ettiini belirtmektedir. Raportrn yakn adamlarndan birinin ei olan bir hanmefendinin; dnde bulunan btn davetlilerin salam karakter sahibi, asaletli, sekin tabakadan oluan insanlardan teekkl ettiini naklen kendisine aktardn belirtmektedir. Avrupallarn yemek ziyafetine davet edilmediklerini, Enver Paann dnden nce konuklarn kabul ettiini, dnde Enver Paann yani yeni damadn en kk kayn biraderi sarayn prenseslerinin beylerinden hediye edilen bir altn zinciri hediye ettiini ve ayrca 1000 Sterlin de yataa verildiini aktarmaktadr. Daha sonra da belgenin zeri izilerek iptal edilmitir. Yukardaki belgeden anlalan, raporu yazan yetkilinin tek bana olmad ve byk bir ihtimalle cinsiyetinin erkek olduu anlalmaktadr. nk bayanlarn bulunduu ksmlara giremeyip, yakn bir arkadann einden ald bilgiler dorultusunda grevini ifa etmeye altn grmekteyiz.

1
2

Aydemir, a.g.e., s.417.

Enver Pashas Marriage (Enver Paann Evlilii) Puplic Record Office, Foreign Office; F.O. 195/2459, 13 March, 1914, s. 123125, Ek.1,2,3,4,. Haniolu, Enver Paa, s. 262; Aydemir, a.g.e., s.418-420.
Mart 2005 Cilt:13 No:1 Kastamonu Eitim Dergisi

Enver Paann Hayat ve ngiliz Belgelerindeki Dn Raporu

175

Ancak, uras bir gerek ki devlet byklerimizin att her admn, yabanc devlet adamlarnn yakinen takibi altnda olduu tam yz yl nceki belge ile bir kez daha teyit edilmi ve ilim dnyamza hizmet etmesi, gen kuaklara rnek olmas asndan bu konu aratrlmaya allmtr. Sonu Enver Paa'nn siyas ve asker kariyeri hakknda deiik ve birbiriyle elien yorumlar yaplmtr. 1908 ihtillinde oynad rol, Trablusgarp Harbi'ndeki baarlar sebebiyle kamuoyunda byk itibar kazanan Enver Bey'in aleyhine Mondros Mtarekesi'nin ardndan bir kampanya balatlm. 1922 sonrasnda ise yeni rejim Enver Paa ve arkadalarn gereksiz yere I. Dnya Sava'na girilmesinden sorumlu tutmu, Mtareke dnemi faaliyetleri de maceraclk olarak yorumlanmtr. Belirli dnemlerde lehine ve aleyhine youn yayn yaplmas, Enver Paa hakknda objektif bir deerlendirmede bulunulmasn gletiren temel sebep oluturur. Enver Paann teamllere aykr olarak ok hzl ykselii, ona kta hizmeti yapmak iin yeterli zaman brakmamt. Bu yzden ordularn sevk ve idaresinde ihtiya duyulan pratik bilgilerden yoksun kalmt. Bu eksiklik ou zaman menzil ihtiyalarn takdir etmek ya da askerin kar karya olduu zorluklar dikkate almak gibi konularda gereken karar seri bir ekilde vermesine engel tekil ediyordu. Yetitii dnemin Osmanl zabitan iinde kendini gelitiren Enver Paa Makedonya'daki ete savalarnda gsterdii baarlarla sivrilmitir. 1908 hareketinde nc rol onu halk kahraman mertebesine getirdii gibi ttihad ve Terakki Cemiyeti iindeki durumunu da glendirmi, 1913 Bb- li Baskn'ndan itibaren gerek bu rgtn asker kanadnn gerekse Tekilt- Mahssa'nn lideri haline gelmitir. Bu dnemde kendi kaleminden kan mektuplar, Enver Paa'nn Franszca ve Almancay iyi dzeyde kullanabilen ve Bat dnrlerinin kitaplarn okuyan bir kii olduunu gstermektedir. Ayrca kendi dn treninde yabanc lke temsilcileri ile yapt grmelerde yabanc dillere ok iyi derecede hkim olduunu da ekteki belgelerden anlamaktayz. Enver Paann etrafnda gelien olaylarn doru bir deerlendirilmesini yapabilmek iin Enver Paann farkl ynnn aka bilinmesi gereklidir. Birincisi ve en nemlisi onu bulunduu konuma tayan ttihad ve Terakki Cemiyetinin gizemlilii, ikincisi stlendii zor grevlerin kendisine kazandrd snrsz yetkiler ve bunlar kullan biimi, ncs de Enver Paann karakteridir.

March 2005 Vol:13 No:1 Kastamonu Education Journal

176

Durdu Mehmet BURAK

Kaynaklar 1. Puplic Record Office, Foreign Office; F.O. 195/2459, 13 March, 1914, Londra. 2. Ahmad, Feroz, ttihad ve Terakki (19081914), ev. Nuran Yavuz, stanbul,1984. 3. Akin, Sina, Siyasal Tarih (17891908), Trkiye Tarihi, C.III, Yayn Ynetmeni: Sina Akin, 5. Bask, stanbul, 1997. 4. Akin, Sina, Jn Trkler ve ttihad ve Terakki, Remzi Kitapevi, stanbul, 1992. 5. Altu, Ylmaz, Siyasi Tarih Ders Notlar (17761920), Filiz Kitapevi, stanbul, 1977. 6. Armaolu, Fahir, Siyasi Tarih (17891960), Ankara, 1973. 7. Aydemir, evket Sreyya, Makedonyadan Ortaasyaya Enver Paa, C.III, stanbul, 1993. 8. Aydemir, evket Sreyya, Tek Adam, C.I, stanbul 1993 9. Balc, Ramazan, Sarkam Harekt, stanbul niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul, 1999. 10. Bardak, Murad, ahBba, stanbul, 1998. 11. Burak, Durdu Mehmet, Birinci Dnya Savanda Trk-ngiliz likileri, 1914 1918, Bbil Yaynlar, Ankara, 2004. 12. Burak, Durdu Mehmet, Osmanl Devletinde Jn Trk Hareketinin Balamas ve Etkileri, OTAM, Say. 14, Ankara, 2003. 13. Cemal Paa, Hatrat, V. Bask, stanbul, 1997. 14. avdar, Tevfik, Talt Paa, (Bir rgt Ustasnn Yaam yks), TTK Yay, Ankara, 1995. 15. avdar, Tevfik, Trk Demokrasi Tarihi (1839-1950), mge Yay., Ankara, 1995. 16. Davison, H. Roderic, Essayas in Otoman and Turkish History, 17741923, University of Texas Press, USA, 1990. 17. Duru, Kzm Nmi, ttihad ve Terakki Hatralarm, stanbul, 1957. 18. Enver Paann Katili Bir Ermeni, Milliyet, 21.05.1990. 19. Enver Paa, Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi, C.4, s.211212. 20. Erolu, Hazma, Trk nklp Tarihi, Ankara, 1990. 21. Haniolu, M. kr, Enver Paa, DA, C.XI, stanbul, 1995. 22. Haniolu, M. kr, Bir Siyasi rgt Olarak Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk (18891902), stanbul, 1985. 23. brahim Temo, ttihad ve Terakki Anlar, Arba Yay. stanbul, 1987. 24. Jaeschke, G. I. ve II. Dnya Savalarnda Trkiyenin D Politikas, Belleten, XLI/164, Ankara, 1977. 25. Kansu, Aykut, 1908 Devrimi, letiim Yaynlar, stanbul, 1996. 26. Karabekir, Kzm, ttihad ve Terakki Cemiyeti Neden Kuruldu? Nasl Kuruldu? Nasl dare Olundu? Haz. Faruk-Emel zerengil, stanbul, 1982. 27. Karabekir, Kzm, Birinci Cihan Harbine Neden Girdik, C.I, stanbul, 1995.
Mart 2005 Cilt:13 No:1 Kastamonu Eitim Dergisi

Enver Paann Hayat ve ngiliz Belgelerindeki Dn Raporu

177

28. Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, CIX, TTK Yay., Ankara, 1996. 29. Krzolu, M. Fahrettin, Kzm Karabekir, K. B. Yay., Ankara, 1991. 30. Kinross, Lord, Atatrk: Bir Milletin yeniden Douu, ev. Necdet Sander, stanbul, 1981. 31. Kocaba, Sleyman, Jn Trkler Nerede Yanld,Vatan Yay., stanbul, 1991. 32. Kuran, Ahmed Bedev, nklp Tarihimiz ve ttihad ve Terakki, stanbul, 1948. 33. Kurtcephe, srafil, Trk talyan likileri (1911-1916), TTK Yay., Ankara, 1995. 34. Lewis, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, TTK, Ankara, 1996. 35. Mardin, erif, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri (18951908), 9. Bask, stanbul, 2002. 36. Okyar, Fethi, Devirde Bir Adam, Yay. Haz. Cemal Kutay, stanbul, 1980. 37. Resneli Niyazi, Balkanlarda Bir Gerillac, ada Yay. stanbul, 1976. 38. Said Halim Paa, Buhranlarmz ve Son Eserleri, Haz: M. Erturul Dzda, III. Bask, stanbul, 1998. 39. imir, Bilal N., Ege Sorunu, Belgeler, C.II, Ankara, 1976. 40. Tepedelenliolu, Nizamettin Nazif, Ordu ve Politika, stanbul, 1967. 41. Tunaya, Tark Zafer, Trkiyede Siyasi Partiler, Arba Yay., stanbul, 1995. 42. Tunay, Mete, Siyasal Tarih (19081923), Trkiye Tarihi, (Yayn Ynetmeni: Sina Akin), C:IV, stanbul, 1997. 43. Uzer, Tahsin, Makedonyada Ekyalk ve Son Osmanl Ynetimi, Ankara 1987. 44. ok, Cokun, Siyas Tarih Dersleri, stanbul, 1954. 45. nal, Tahsin, Trk Siyas Tarihi(17001958), Ankara, 1977, s.378379. 46. Yaln, Hseyin Cahit, Siyasal Anlar, Bankas Yay. stanbul, 2000. 47. Yamauch, Masayuk, Honut Olamam Adam- Enver Paa, stanbul, 1995.

March 2005 Vol:13 No:1 Kastamonu Education Journal

178

Durdu Mehmet BURAK

BELGELERN TRANSKRPSYONU EK1, 2, 3 ve 4n Transkripsiyonu ENVER PAANIN EVLL (Raporlar)

13 Mart 1914 Efendim, Birlikte altmz bayann raporuna gre Harbiye Nazr Enver Paa, 5 Mart 1914 tarihinde sisli havada ve hafif yamur iseleyen bir akamda evlendi. Gelin, Hartum Eski Sultan mteveffa Sleyman Efendinin kz Prenses Naciye Hanmdr. Gen iftin dn treni Damat Ferit Paann konanda gerekleti. Trkiyede dnlerde misafirlere dn yemei ziyafeti vermek rf ve adetlerin banda gelmektedir. Gelenek haline gelen dn yemekleri asaleti ve aile onurunu simgeleyen bir gsterge olarak addedilmektedir. Enver Paann dn, iki yl nce izlediim bir Trk dnnden ok farklyd. nk Enver Paann dnne davet edilen ve protokolde bulunan yabanc diplomatik temsilciler Prenses Naciye Hanmefendi ile tantrld. Prenses Naciye Hanm ok k bir gelinlik ierisinde scak ve yakn bir ilgiyle davetlileri karlad ve onlarla uzunca bir sre Franszca konutu. Sonra, Prenses Naciye Hanm ve damat Enver Paa nikh defterini imzaladlar. ok sayda Trk kadn gelinin odasn ziyaret ettiler. Ziyaretiler gelin odasndan dar ktklarnda, Enver Paa odaya girdi ve Avrupal bayanlarla sohbet etti. Yakn adamlarmdan birinin ei olan bir hanmefendi; dnde bulunan davetlilerin salam karakter sahibi, asaletli, sekin tabakadan oluan insanlardan teekkl ettiini belirtmektedir. Avrupallar yemek ziyafetine davet edilmediler. Enver Paa dnden nce konuklarn kabul etti. Dnde Enver Paann yani yeni damadn en kk kayn biraderi sarayn prenseslerinin beylerinden hediye edilen bir altn zinciri hediye etti. Toplam 1000 Sterlin de yataa verildi denmektedir.

Mart 2005 Cilt:13 No:1

Kastamonu Eitim Dergisi

Enver Paann Hayat ve ngiliz Belgelerindeki Dn Raporu

179

EK. 1-2

March 2005 Vol:13 No:1 Kastamonu Education Journal

180

Durdu Mehmet BURAK

EK. 3-4

Mart 2005 Cilt:13 No:1

Kastamonu Eitim Dergisi