T.C.

DOKUZ EYLL NVERSTES KTSAD ve DAR BLMLER FAKLTES LETME BLM

Kamu Kesimi Tarafndan retilen Mal ve Hizmetler

retim yesi Hakan AY

Hazrlayan Murat ETN 1999462050

ZMR - 2002

KAMUSAL MAL ve HZMETLER

Toplumu oluturan insanlardan her birinin ayr ayr maddi ve manevi birtakm ihtiyalar vardr. Kiisel nitelikteki bu ihtiyalarn kayna, insanlarn fizyolojik ve psikolojik varlklardr. rnein giyinmek, karnn doyurmak, elenmek ve snmak bu tr ihtiyalarn tipik rnekleridir. nsanlar yalnz balarna yaayamazlar; bir araya gelmek suretiyle bir toplumu olutururlar. Bunun organize ekline de devlet ad verilir. Bu toplum halinde yaay, ortaya baka tr bir takm ihtiyalarn kmasna sebebiyet verir. Mesela i ve d gvenlik ile adaletin salanmasna ihtiya duyulmas toplum halinde yaamann bir sonucudur. Tek bana yaayan bir insann elbette ki milli savunma, asayi ve adaletin temini, diplomasi gibi hizmetlere ihtiyac yoktur. ster bireylerin hissetmelerinden isterse idare edenlerin kararlarndan kaynaklansn kamusal ihtiyalar giderecek mal ve hizmetler, bunlarn iktisadi niteliklerinden dolay piyasada retilememektedir. Bu durumda devletin devreye girmesi ve hizmetlerin kamu ekonomisi kesiminde retilmesi kanlmazdr. nk bunlarn tatmini toplumun tmne yarar salamaktadr. Kamu ekonomisinin ekonomik adan, ortaya k sebebi ve grevi, piyasada optimum kaynak dalmnda ve tam rekabetten sapmalar nedeniyle ortaya kan sorunlar telafi etmektir. Kamu ekonomisinin ortaya k nedenlerinden bir dieri de mal ve hizmetlerin zellikleridir. Bu nedenle bu mal ve hizmetlerin ayrmn yapmada fayda vardr. Ekonomide optimumu salama asndan mal ve hizmetlerin kimler (kamu ve zel olarak) tarafndan retilebileceini bu mal ve hizmetlerin zelliklerine bal olarak belirlemek mmkndr. Bu anlamda kamusal mal ve hizmetleri 3 ana balk altnda toplayabiliriz: 1. Tam kamusal mal ve hizmetler 2. Yar kamusal mal ve hizmetler 3. zel mal ve hizmetler

Mal ve hizmetlerin kamusallk derecesini belirleyen etmenler kamusal mallarn; 1. toplumun bireyleri tarafndan ortak tketime konu olmas, 2. dlamann olmamas, 3. tketim dzeyinin herkes iin ayn ve sunulan miktara eit olmas, 4. tketimde rekabetin olmamasdr.

TKETMDE Dlama mmkn Dlama mmkn deil

Musgrave & Musgrave

Rakip Rakip deil A B C D

Musgrave yaklamna gre; mal ve hizmetler, tketimde rekabetin ve dlamann olup olmamasna gre snflanmaktadr. A mal/hizmeti iin tketimde rekabet ve dlama vardr. Bu durumda fiyat mekanizmas yoluyla deme arzusu yksek olan birey bu mal/hizmete sahip olarak dierlerini tketim dnda tutabilir. A zel bir mal/hizmettir. D durumundaki mal/hizmet ise tketimde rekabet ve dlamann olmad bir durumu gstermektedir ki bu tam kamusal mal/hizmetlerin temel zelliidir. B ve C ise karma mal/hizmettir. B mal/hizmetinde tketiciler rakip durumdadr. Birinin yararlanmas dierinin yararlanma olanan ortadan kaldrmamaktadr. Ancak bu durumda dier tketicilerin pay azalr. C mal/hizmetinde ise ilave tketimin marjinal maliyeti sfrdr. Ancak ek miktarn marjinal maliyeti sfr deildir. Mevcut miktardan baz tketicilerin yararlanmas engellenebilir ancak bu engelleme tketicileri dlayana ek bir fayda salamaz.

Tam Kamusal Mal ve Hizmetler Tam kamusal mal ve hizmetler toplumun ortak ve eit kullanmna konu olan mal ve hizmetlerdir. Tam kamusal mallarn herhangi biri tarafndan tketimi sonucu olarak, ayn mal baka bireylerin tketim olanaklarnda herhangi bir azal olmamaktadr.

Kamusal mal ve hizmetlerin zelliklerini ylece belirtebiliriz: 3

1 Kamusal mallarn arznn dzenlenmesi: Bu tr mal ve hizmetlerden hangilerinin, hangi miktarda retileceine kim karar verecektir? zel mallarn arzn dzenleyen piyasa talebidir. Fakat bu durum kamusal mal ve hizmetler iin geerli bir durum deildir. nk bunlar, zel mallar gibi blnemez ve pazarlanamazlar. Pazarlanamayan bir mal ya da hizmete talep domaz. Talep domaynca fiyat da olumaz. Bu durumda piyasa ekonomisi dzeni iinde kar motifi ile alan zel firmalarn toplumsal mal ve hizmetleri retmeleri de mmkn deildir. Baz mal ve hizmetler bnyeleri gerei blnebilirler; dier bazlar ise blnemezler. Blnemeyen mal ve hizmetlerin saladklar fayda bireylere ayr ayr datlamaz. Bunlar ancak toplumun istifadesine sunulabilirler. Bu tr mal ve hizmetler de kamu ekonomisi tarafndan retilir. Bunun da tipik rnei savunma hizmetleridir. Kamusal mal ve hizmetlerin talebini dzenleyen siyasal karar alma mekanizmas ayn zamanda bunlarn arzn da gerekletirir. Bte, siyasal srecin bu alandaki tercihlerinin somut bir belgesidir. 2 Tketimde rakip olmama: Kamusal mallarn nemli bir zellii de tketimde rakip olmama halidir. zel mallarda olduunun aksine, toplumsal mal tketen yani ondan faydalanan bir kimse ayn maldan dierlerinin de ayn oranda faydalanmasna engel olmamaktadr. 3 Tketimden mahrum braklamama: Piyasada retilen zel bir maln faydasnn sadece bunlarn bedelini deyene tahsisi mmkndr. Gerekten bu mal ve hizmetlerin faydasndan sadece, bedelini deyip bunlar satn alanlar faydalanabilirler. Ayn anda iki a insan ve ortada da bir dilim ekmek varsa bu iki kii tketimde birbirinin rakibi durumundadr. nk ekmei ancak biri yiyebilecek dieri ise a kalacaktr. Oysa ki toplumsal mal ve hizmetlerde durum byle deildir. rnein lkenin d tehlikelere kar savunulmasndan bazlarnn yararlanmas dierlerinin de ayn ekilde yararlanmalarna bir engel tekil etmez. Ancak bazen bir ksm kamusal mal ve hizmetlerin faydasndan yararlanmada toplum ynnden baz tabii ve blgesel snrlamalarn mmkn olaca dnlmektedir. Kamusal mallardaki tketimde rakip olmama halinin mutlak bir kesinlik ifade edilmediini ileri sren yazarlar da vardr. Bunlara gre tketimde rakip olmama gerek olmaktan ok teorik bir niteliktedir. nk yol, adalet, polis ve itfaiye gibi hizmetlerin kapasiteleri snrldr. Bunlardan yararlananlar oaldka dierlerinin yararlanma imkanlar daralmakta ve yavalamaktadr. Bu durum ayet belli bir snr aarsa sz geen hizmetlerden 4

yararlanmak isteyenler bu hizmetleri piyasadan tedarik etme yoluna gideceklerdir. Polis ve itfaiye hizmetleri bu grn tipik rnekleridir. 4 Piyasaya sunulamama (pazarlanamama): Bu zellik, sz geen mal ve hizmetlerin blnemez nitelikte olularnn doal bir sonucudur. 5 retim hacminin bykl: Kamusal mal ve hizmetlerin, rnein sava ve benzeri dnemlerdeki milli savunma hizmetlerinin, fevkalade byk hacimlerde gerekletirilmesi gerekmektedir. Normal dnemlerde ihtiyacn asgari seviyede olduu dnemlerde dahi, sz geen hizmetin hacmi yine de piyasann yeterli olamayaca derecede byktr. 6 Tketimin bazen zorunlu klnmas: Kamusal mal ve hizmetlerden yararlanma bazen zorunlu olabilir. Tketicinin belli bir hizmetten yararlanmak istememesi bazen bir nem tamaz. rnek olarak ilkretim mecburiyetini gsterebiliriz. Yksek renim hizmetlerinden yararlanmak isteyenin arzusuna bal olmasna ramen ilkretim btn vatandalar iin zorunludur. Dier bir rnek de milli savunma hizmetleridir. Topluma yani lke btnne sunulan bu hizmetten istese de istemese de herkes yararlanma ve bunun bedelini demek durumundadr. Toplum iinde baz kiilerin bu hizmeti faydasz ve gereksiz grmelerinin ve bunun bedeline katlmak istememelerinin hibir anlam ve nemi yoktur. yle ki, bu hizmetin gerei olarak herkes hizmetin kamusal bedeli veya fiyat olarak belirlenen vergiyi demek zorunda olduklar gibi; bu hizmet iinde bedeni ve fiziki bir mkellefiyet olarak belirlenen askerlik hizmeti veya benzeri mkellefiyetleri de yerine getirmek zorundadrlar. Kamusal mallar, ulusal ve blgesel dzeyde ele alnabilir. Ulusal dzeydeki mal ve hizmetler, zelliklerinden dolay arlkl olarak merkezi ynetimce salanmaktadr. Faydalar genellikle lke snrlarnn tmne yaylan ve ulusal dzeyde blnmez olan ulusal gvenlik, adalet gibi hizmetlerin merkezi ynetim dndaki kurumlarca retilmesi mmkn olmamaktadr. Bu ekonomik faktrlerin yan sra, gelenekler ve devletin egemenliine ilikin dier yasal faktrler de retilmesine olanak vermez. Bir ksm kamusal mallarn faydalar ise, blgesel dzeyde blnmezdir. Bir blgedeki evre kirlilii , yol yapm, bir faydalarndan, ulusal snrlar iindeki sokan aydnlatlmas vb. hizmetlerin toplumun tm faydalanamaz. te yandan o bu hizmetlerin merkezi ynetimin dnda, kalan birimlerce

blgede yaayan insanlarn tm bu hizmetlerden yarar salar, bu hizmetlerin faydasn 5

blmek mmkn deildir. Byk kentlerde hava kirliliine kar alnacak nlemler bu kentlerde oturanlara yarar salar, baz blgelerdeki su basknlarndan korunma nlemleri, evrenin tarihsel ve doal gzelliklerin korunmas amacyla alnacak nlemler de blgesel dzeydeki blnmez hizmetler arasnda yer alr . Blgesel dzeydeki kamusal mallarn ynetimler arasnda paylatrlabilmesi ve bu tip mal ve hizmetlerin yerel evre ile olan yakn ilikileri nedeniyle yerel ynetimlerce karlanr.

Yar Kamusal Mal ve Hizmetler Yar kamusal mallar, blnebilme, tketimden dlanabilme ve dolaysyla belli bir fiyatla arz edilebilme zelliklerine sahip olma asndan zel mallara benzeyen, fakat ayn zamanda zel mallardan farkl olarak toplumsal adan nemli boyutlarda pozitif dsallklara sahip olan mallardr. Yar kamusal mal ve hizmetler, retimde ve tketimdeki yarattklar bu pozitif dsallklar nedeniyle, piyasada retilip pazarlanmas ve dolaysyla fiyat karl tketiciye sunulmas olas olduu halde, ayn zamanda kamu retim birimlerince de retilirler veya trne, miktarna, kalitesine ve fiyatna devlet mdahalesi olabilmektedir. Zira bu mal ve hizmetlerin faydas, onu tketen kiilerin dna da yaylr. nc kiiler veya toplumun tm de bundan yarar salayabilir. Toplumun salad yarar iin de blnmezlik zellii geerli olduundan bu mal retebilecek zel teebbs, kar maksimizasyonu nedeni ile fayday yanstan kiisel talep orannda, retim faaliyetlerini buna gre ayarlayacaktr. Bu durumda da toplumsal yarar dikkate alnmadndan, retim yetersizlii olabilecektir. Bu tr mal ve hizmetlerin tketimiyle elde edilen isel fayda, mal direkt olarak tketen kimsenin fayda fonksiyonuna; dsal faydas ise dier kiilerin fayda fonksiyonuna girmektedir. Ancak, tam kamusal maln tketiminin neden olduu dsal fayda toplumun btn bireylerine yayld halde, yar kamusal mallarn dsal faydalar snrl saydaki bireylerin fayda fonksiyonuna girmektedir. Eitim hizmetleri ilk bakta sadece o hizmetten yararlanana fayda salam gibi grnr. rnein yksek renim kurumlarnda okuyan bir kimse bu hizmetten yararlanm, okuyamayan kimse ise yararlanamamtr. Bu suretle bu hizmetten yararlanan kimse zel bir fayda salamtr. Eitimin sosyal faydas ve maliyeti bu alana devletin mdahalesini kanlmaz klmakta ve devlet bu mallarn finansmann tam kamusal mallarda olduu gibi byk lde vergilerle karlamaktadr. Devletin eitim hizmetlerinden faydalananlar bunun 6

karlnda bir takm demeler (har gibi) yapmaktadrlar. Toplum iinde eitilmi insanlarn artmas, eitilene salad zel faydann yan sra topluma da sosyal bir fayda salar. nk, bir lkenin iktisadi, sosyal, politik ve ekonomik btn problemlerinin zmnde eitilmi i gc hacminin byk bir etkisi vardr. Salk hizmetleri iin de benzer eyler sylenebilir. Ekonomide retimin artmas, refah seviyesinin ve hayat kalitesinin ykselmesi en nemli retim faktr olan i gcnn dier bir ifadeyle insann salkl olmasyla mmkndr. Kiiler hasta olmalar halinde, devletten salk hizmetleri talep etmekte, verilen hizmetin karlnda baz demelerde bulunmakta bylece ortaya kan olumlu sonutan hem kendileri hem de toplum yararlanmaktadr. Burada devletin grevi, topluma sunduu bu tr mal ve hizmetlerin fiyatn tespit ederken belirli amalar gz nnde bulundurmasdr. Piyasa fiyatlarnn altnda belirlenecek fiyatlar, potansiyel eitim ve salk hizmetleri talebinin aa kmasnda rol oynayacaktr. nk yar kamusal mal ve hizmet zellii bulunan salk konusunda hem hizmet etkinlii hem de fiyatlar asndan devlet mdahalesi olmazsa, salk hizmetlerinin zel faydas ile sosyal faydas ve zel maliyeti ile sosyal maliyeti arasnda toplum aleyhinde bir fark ortaya kabilmektedir. Yar kamusal mal ve hizmetleri de ulusal ve blgesel dzeyde ele almak mmkndr. Mal ve hizmetlerin retimi veya tketiminde ortaya kan dsallklar lkenin tmne yaylabilir. Koruyucu salk hizmetleri buna rnek gsterilebilir. Bu tr mal ve hizmetler ulusal dzeydeki yar kamusal mal ve hizmetlerdir. Yar kamusal mal ve hizmetlerin bazlarnn retim veya tketiminin neden olduklar dsallklar, blgesel snrlar iinde kalr. Su, kanalizasyon, itfaiye, park vb. hizmetler blnebilir ve fiyatlanabilir zellii nedeniyle zel firmalarca retilebilmekle birlikte, yaratt dsallklarn, toplumsal yaanty nemli lde etkilemesi nedeniyle genellikle kamu sektr tarafndan retilir. Faydas blge dzeyine yayldndan da yerel ynetimler bu hizmetleri daha etkin yapabilir. Bu durum mal ve hizmetlerin bedava sunulmas anlamna gelmez, hizmetten yararlananlar bunun karlnda bir bedel deyebilir. Bu bedelin maliyet ve kar esasna dayal bir piyasa fiyat olmas gerekmez.

zel Mal ve Hizmetler zel mal ve hizmetler, kiisel tketime konu olan mal ve hizmetlerdir. zel mal ve hizmetlerden faydalanabilmek iin bunlarn bedelinin denmesi gerekir. nk zel mal ve hizmetlerin faydas pazarlanabilmektedir. Bu mal ve hizmetlerin faydas kiiseldir. Piyasa artlar iinde devlet tarafndan kiisel ihtiyalar gidermeyi amalayan sz konusu mal ve hizmetlerin retiminde piyasa talebi nemli olmaktadr. Dier yandan, zel mal ve hizmetlerin tketimi dier kiileri de etkiler. Tketimdeki art fiyatlarn ykselmesine neden olabilir. Tabii tekel durumunda veya ekonomik etkinlik salama dncesiyle de baz zel mal ve hizmetlerin devlet tarafndan retilmesi yoluna gidilebilmektedir. Bu konuda mali, sosyal ve politik faktrlerin de etkili olduu sylenmektedir.

Toplum iin Faydal zel Mal ve Hizmetler Toplum iin faydal zel mal ve hizmetler esas itibariyle tketimleri sonucu d fayda salayan mal ve hizmetler olarak tanmlanabilir. Toplum iin faydal zel mal ve hizmetlere rnek olarak; devletin yallara, dknlere ynelik hizmetleri, yeterli mali imkan olmayan alkan ve baarl rencilere renimlerine yardmc olmak zere tahsis ettii burslar, sosyal konutlar ve cretsiz salk hizmetleri verilebilir. Toplum iin zararl mallar konusunda alkoll ikileri, keyif verici uyuturucu maddeleri ve fabrikalarn kardklar artklar sralayabiliriz. Bu tr maddelerin, zel sektr tarafndan retimi durumunda topluma nemli lde dsal zararlar yaylmaktadr. Bu nedenle bu mallarn retim ve tketiminin kontrol devlet tarafndan yaplmaktadr.

Dsal Ekonomiler Dsal ekonomiler bir ekonomik birimin dier ekonomik birim veya birimler zerinde dolayl olarak ortaya kard olumlu ve olumsuz etkileri ifade etmektedir. Eer ortaya kan etki dier firma veya kiinin fayda fonksiyonunu olumlu olarak etkiliyorsa pozitif dsal ekonomiler, olumsuz ynde etkiliyorsa negatif dsal ekonomiler sz konusudur. Dier taraftan bir kiinin tketim faaliyetleri sonucunda tketimde pozitif dsal ekonomiler, olumsuz olarak etkilenmesi durumunda ise tketimde negatif dsal ekonomiler ortaya kmaktadr.

elik reten bir firmann retim yapsnn teknolojik olarak gelitirilmi yeni frnlar alnmasyla daha etkin bir hale getirilecei ve yeni ocaklarn eski ocaklara nazaran daha fazla hava kirlenmesine neden olduunu varsayalm. Bu olayda elik reten firma yeni frnlar nedeniyle retim artndan dolay isel kazan elde ederken, evrede oturanlar hava kirlilii nedeniyle dsal zarara urayacaktr. Devlet bu konuda negatif dsalln nlenebilmesi iin retici firmaya artma tesisleri yapabilmek veya daha kaliteli girdiler kullanabilmesi amacyla sbvansiyon salayabilecei gibi, dsallktan zarar gren tketicilere de katlanmak zorunda kaldklar d zararlar ksmen de olsa azaltacak nlemler alabilmeleri maksadyla sbvansiyon verilebilir. Yaplan bir hizmet dolaysyla dsal etkilerle karlalabilmektedir. retim faaliyeti sonucunda, retici tarafndan piyasada dorudan katlanlan maliyet dnda, bu retim faaliyetinin dsal bir sosyal maliyeti de olabilmektedir. Baz durumlarda belirli mallarn retilmesi durumunda reticiye olan direkt fayda yannda bir dsal sosyal fayda da ortaya kabilmektedir.

KAYNAKA
EKER, Ayta TEN Kamil., Kamu Maliyesine Giri, Takav Matbaas, zmir, 1995 DEVRM, Fevzi., Kamu Maliyesine Giri, Anadolu Matbaaclk, zmir, 1998 NADAROLU, Halil., Kamu Maliyesi Teorisi, Eskiehir, 1998 GENCEL, Ufuk., Kamu Maliyesinde Eitim Hizmetlerinin Yeri, Doktora Tezi, zmir, 2001 http://idari.cu.edu.tr/igunes/kamu/erdemli.html http://idari.cu.edu.tr/igunes/kamu/kamusalmal.html http://idari.cu.edu.tr/igunes/kamu/tamkamusalmal.html

10