Kendimiz Yapalm

Yavuz Erol*

Dk Gl Jeneratr
Elektrik enerjisini mekanik enerjiye dntren makineler ilke olarak bunun tersini de yapabilir. Yani bir elektrik motoru hem motor olarak hem de dinamo veya alternatr olarak alabilir. Piyasada ok eitli trde motorlar bulunmakta. Bunlar arasnda doru akm motoru (DC motor) ve adm motoru (step motor) nemli bir yere sahip. Bu motorlar yardmyla kolayca elektrik retmek mmkn aslnda. Elektrik-elektronikle yakndan ilgilenenlerin bildii bu yntem, motor milinin tersten evrilerek enerji retilmesi fikrine dayanyor. Bu yazda, piyasadan kolayca temin edilebilen malzemelerle dk gl bir jeneratrn nasl yaplabilecei anlatlyor. Birka watt gcndeki bu sistem ile ok eitli uygulamalar yaplabilir. rnein, LEDli veya akkor flamanl lamba altrlabilir, birka adet kalem pil arj edilebilir ya da motor miline balanan bir pervane ile rzgar gl yaplabilir. ekil 5de eitli tip rotor rnekleri ve kollektr yaps grlmekte. Bu tip DC motorlar fral doru akm motoru olarak adlandrlr. Fra yaps ve statordaki sabit mknatslar ise ekil 6da gibi.

ekil 2: Alternatif gerilim retme

Elektromanyetik indksiyon
Btn elektrik motorlar elektromanyetizma yasalarna gre alr. Bir elektrik motoru yardmyla nasl elektrik retilebilecei Faraday yasas ile aklanr. letken bir tel, ekil 1deki gibi, sabit manyetik alan ierisinde v hzyla hareket ettirilirse iletken ularnda bir gerilim indklenir. Bir baka deyile iletkenin yatay eksendeki hareketi esnasnda manyetik kuvvetten kaynaklanan bir elektromotor kuvvet (emk) oluur. Bu emk, Lorentz kuvveti olarak bilinen kuvvetin etkisiyle iletkendeki elektronlarn harekete zorlanmas sonucunda meydana gelir.

DC gerilim retme mant ekil 2deki sisteme ok benzer. AC jeneratrde bilezik, halka eklinde tek bir paradan olutuu halde, DC jeneratrde kollektr olarak adlandrlan iki veya daha fazla dilimden oluur. Bylece, iletken ereve ekil 3deki gibi mknatsn kutuplar arasnda dndrldnde frakollektr sistemi sayesinde lambadan hep doru akm geer.

ekil 5: Rotor eitleri

ekil 6: Stator ve fra yaps

ekil 3: Doru gerilim retme

letken ereve yerine, sarm says fazla olan bir bobin kullanlrsa bobinde indklenen gerilimin genlii byk deerlere eriebilir. Mknats, bobin ve fra-kollektrden oluan bir jeneratr el yapmyla gerekletirmek hayli uratrc olduundan hazr bir motor kullanmak daha uygun olur. Jeneratrde doru akm motoru kullanlrsa k gerilimi DC; adm motoru kullanlrsa AC olur. Aada bu iki motor tr ile nasl enerji retilebilecei anlatlyor.

Bir DC motor yardmyla kolayca elektrik retilebilir fakat motorun devir saysn ykseltmek amacyla dili ark gurubuna ihtiya duyulur. Aksi takdirde indklenen gerilim ok dk olur. Dili arklar, pilli oyuncak arabalardan sklebilir. ekil 7 ve 8de eitli tip dili arklar grlyor.
ekil 7: Dili arklar

DC motor
ekil 1: Gerilim indkleme

ndklenen gerilimin deeri aadaki formlden grld gibi manyetik alann byklne, iletkenin uzunluuna ve hareket hzna bal olarak deiir.

Bir doru akm motoru, stator ve rotor olmak zere iki ksmdan oluur. Stator, motorun manyetik alan salayan hareketsiz blm olup, elektromknats eklinde veya sabit mknatsl olabilir. Sarmlardan oluan rotor ise motorun hareketli ksmn oluturur. ekil 4de dk gl doru akm motorlar grlyor.

Bu tr sistemlerde mekanizmann kolayca evrilebilmesi iin mutlaka bir evirme kolu bulunmas gerekir. Bylece, evirme kolu bir tur dndrldnekil 8: Dili arklar ve evirme kolu

Forml

e=Blv

ekil 2de grld gibi iletken bir ereve, mknatsn N-S kutuplar arasnda w asal hzyla dndrlecek olursa, erevede alternatif bir gerilim indklenir. letkenin iki ucu fra-bilezik sistemi yardmyla bir lambaya balanrsa, oluan kapal devreden bir akm akar ve lamba k yayar. Bylece, mili tersten evrilen bir motorun jeneratr olarak alabilecei grlm olur.

ekil 4: DC motorlar

BLM ve TEKNK 88 Mays 2006

Kendimiz Yapalm
Kullanlan adm motorunun trne gre kablo says 4, 5 veya 6 adet olabilir. ki kutuplu (bipolar) motorlarda birbirinden bamsz bobin iftleri bulunurken, tek kutuplu (unipolar) motorlarda bobinlerin birer ucu ortak u olarak dar karlr. ekil 12de grlen 5 ve 6 kablolu motorlar unipolar, 4 kablolu motor ise bipolar trde.
ekil 9: Mandren

de motor milinin yzlerce kez dnmesi mmkn olur. Piyasada mandren adyla satlan balant paras yardmyla dili arklarn evirme koluna balants kolayca yaplabilir. DC motorun mili, evirme kolu yardmyla 10001500 devir/dak. gibi yksek hzlarda dndrldnde motor ularndan llen gerilim 3-5 V seviyelerine ulaabilir. Kullanlan motorun trne gre k gerilimi daha yksek deerde de olabilir. Frakollektr dzenei sayesinde jeneratrn k gerilimi dorultulmu halde olduundan ilave bir dorultucu devresine gerek kalmaz. Uygun gte bir motor kullanlrsa jeneratr kndan 0.3-0.5A seviyesinde akm ekilebilir. Jeneratrden akm ekildii esnada k geriliminde ve devir saysnda bir miktar d gzlenir. Ayn zamanda mekanizmay evirmek de zorlar.

kir. Bu i bir ohm-metre yardmyla kolayca yaplabilir. Ohm-metrenin problar, adm motorunun herhangi iki kablosuna dokundurulduunda dk diren grlyorsa o ular bobin ularn gsterir. ok yksek diren grlyorsa ular arasnda fiziksel balant olmad anlalr. Bylece birka lm neticesinde u tespiti tamamlanr. Adm motoru kullanlarak kolayca elektrik retilebilmesi, gzel bir uygulama yapma frsat da verir. Motorun miline ekil 15deki gibi bir pervane balanrsa, jeneratrn rettii gerilim rzgar iddetiyle orantl olur.

ekil 12: Kablo balantlar

Adm motoru
Adm motoru (step motor), elektronik sektrnde yaygn olarak kullanlr. Genellikle hassas konum kontrol gereken uygulamalarda, rnein yatay ve dey eksende harekete ihtiya duyan robotik uygulamalarnda tercih edilir. Yazc, disket src gibi elektronik cihazlar ierisinde de bulunur. Adm motorlar zel yaplar sayesinde ok kk alarla hareket etme yeteneine sahiptir. Adm motoru kullanlarak bir robot kolu istenilen alarla dndrlebilir. rnein adm says 200 olan bir adm motoru, 1.8 derecelik hassasiyetle dn yapabilir. ekil 10da eitli tip adm motorlar grlyor.

Bir adm motorunun asl grevi hassas kontrol ilemleri gerekletirmek olsa da elektrik retiminde adm motorlar rahatlkla kullanlabilir. DC motorlardan farkl olarak, ok dk devir saylarnda bile yksek gerilimler retebilir. rnein, bir DC jeneratrn kullanlabilir seviyede gerilim retmesi iin 1000-1500 devir/dak. gibi yksek hzlara kmak gerekirken, adm motorlar ile 200 devir/dak. hzda bile hayli yksek gerilimler retilebilir. Bu zellii ile herhangi bir dili kutusu veya makara sistemi kullanmadan jeneratr yapma imkan verir. ekil 13de grlen evirme kolu ile motor mili saniyede 2-3 kez evrildiinde, retilen alternatif gerilimin tepe deeri 3-5V seviyesine ulaabilir.

ekil 15: Rzgar gl

k geriliminin 10-15V kadar yksek olmas iin ekil 16da grlen gl bir adm motoru kullanlabilir. Bylece dk devir saylarnda yksek akm salayabilen basit ve verimli bir rzgar gl gerekletirmek mmkn olur.

ekil 13: evirme kolu montaj

ekil 10: Adm motoru eitleri

Adm motorunun i yapsndaki sarmlar ve ok kutuplu mknats ise ekil 11de grlyor. Rotor sabit mknatstan olutuu iin bu tr motorda bilezik, fra veya kollektr yaps bulunmaz.

Adm motorunun k AC olduundan, doru akmla alan cihazlar altrabilmek iin uygun bir elektronik devre kullanmak gerekir. Elektronik devre, alternatif gerilimi dorultmaya ve istenirse byk kapasiteli bir kondansatr arj etmeye yarar. Kapasite deeri 1000uF olabilecei gibi 0.1F veya 1F da olabilir. Elektronik devre emas, kullanlan adm motorunun tek kutuplu veya iki kutuplu olmasna gre farkllk gsterir. ekil 14de 4 ve 6 kablolu motorlar iin kullanlmas gereken dorultucu devreler grlyor.

ekil 16: Kare kesitli adm motoru

ekil 17de 2 adet kalem pili arj eden bir rzgar jeneratr grlyor.

ekil 17: Adm motorlu rzgar jeneratr ekil 14: Dorultucu devreler ekil 11: Adm motorunun i yaps

Devre balantsn doru ekilde yapabilmek iin ncelikle adm motorunun ularn tespit etmek gere-

*Frat niv. Elek-Elektronik Mh. Blm yerol@firat.edu.tr

Mays 2006

89 BLM ve TEKNK