(Posted July 2006)

ERK Giri 1. Haber Nedir? 2. Haber Nasl Yakalanr? 3. Konu Nasl Anlatlr? 4. Haberin Dzeltilmesi 5. Yayn ve Internet Gazetecilii 6. Uzman Gazetecilik 7. Etik ve Hukuk 8. Gazetecilik Kaynaklar

GR
Gazetecilik hem bir meslek hem de el sanatdr; nk gazeteciler zel becerileri kullanp belli standartlara uymaktadrlar. Peki gazetecilii eczaclk veya hukuk gibi benzer terimlerle tanmlanabilecek dier mesleklerden ayran nedir? Belki de en byk fark, haber medyasnn zgr bir toplumdaki zel roldr. zgr basn genellikle demokrasinin oksijeni olarak anlr; nk biri teki olmadan yaayamaz. Yaklak 200 yl nce ABDye yapt ziyarette

Genel Yayn Ynetmeni George Clack YazarDeborah Potter EditrMildred Sol Neely Sanat Ynetmeni/Tasarm Min-Chih Yao ResimlerBryan Leister

Fransz siyaset yazar Alexis de Tocqueville de benzer ekilde Demokrasi olmazsa gerek gazete olmaz; gazeteler olmazsa da demokrasi olmaz," diye yazmtr. O zamandan bu yana, dnyann drt bir yanndaki lkelerde bu basit yorumun doru olduu kantlanmtr. Eski ve yeni demokrasiler, bilgilendirilmi vatandalarn rzasna dayaldr; haber medyas ise insanlarn kendilerini ynetebilmek iin ihtiya duyduklar bilgilerin ilk kaynadr. Gazetecilerin bu bilgileri salamasn mmkn klmak iin pek ok lkede zgr basn iin yasal korumalar hazrlanmtr. Szgelimi ABDde gazetecilik Anayasada ad geen tek meslektir; gazetecilik Anayasada yle yer alr: "Kongre ifade veya basn zgrln kstlayacak hibir yasa karmayacaktr." ABD'nin nc devlet bakan Thomas Jefferson'n 1787'de yazd gibi, "Devletimizin temeli halkn dncesi olduundan, ilk hedefimiz bu hakk korumak olmaldr. Eer bana gazetesiz devlet veya devletsiz gazetelerimiz mi olsun diye sorulsayd, ikincisini tercih etmekte bir an bile tereddt etmezdim."

zgr bir toplumda gazetecilerin yalnzca belirli yasal korumalar deil, sorumluluklar da vardr. Baz lkelerde, bu sorumluluklar aka, baz
Bu yayn, Margueritte H. Sullivann A Responsible Press Office: An Insider's Guide adl kitabna ek olarak karlmtr. (http://usinfo.state.gov/ products/pubs/pressoffice/). Ayrca baknz Deborah Pottern bamsz gazetecilik stne yapt sanal sohbet transkripti.

lkelerde ise dolayl olarak belirtilir. Ancak hemen hemen her durumda, bu sorumluluklar ayndr: Vatandalar her daim bilgilendirmek: Gazeteciler doru, adil ve d etkilerden bamsz bilgi vermekten sorumludur. Dnyadaki demokratik toplumlarda, haber medyas devletin siyasi ve yarg kollarndaki etkinlikleri gzlemlemek gibi ek bir ilev kazanmtr. Gazeteciler sessizlerin sesi olarak ve hkm sren bir ounluun aznln haklarn inemesini engelleyerek demokrasinin varln srdrmesini salamlardr. 19. yz ylda yaam Amerikan yazar ve mizah yazar Finley Peter Dunne, bir gazetecinin grevinin "ac ekenleri rahatlatmak ve rahat olanlara ac ektirmek" olduunu sylemitir. Ancak zgr bir toplumdaki gazetecinin temel grevi yz yllardr deimemitir. ABDde kurulmu bir grup olan Committee of Concerned Journalists (lgili Gazeteciler Komitesi) 20. yzyln tam sonunda, gazeteciler stnde mesleklerinin karakteri hakknda bir aratrma yapm ve u ortak gre varmlardr: "Gazeteciliin ana amac vatandalara zgr bir toplumda hareket etmek iin ihtiya duyduklar doru ve gvenilir bilgiyi sunmaktr." Bu el kitab demokratik sistemlerde uygulanan, temelini dncelerin deil, gereklerin stne kurmaya alan gazeteciliin temel ilkelerine ksa bir giri nitelii tamaktadr. Bu tr gazetecilikte dncelere de yer verilir; ancak en iyi ekilde dzeltilmi gazetelerde dncelerin yeri ke yazlar ile konuk yazar keleridir. Bu tr gazetecilikte bir muhabir ve editr olarak ben bizzat 20 yllk deneyime sahibim ve imdi ABD ve dnyann drt bir yannda mesleki atlyelerde bu konuda dersler veriyorum. Amacm btn gazetecilerin hizmet verdikleri toplumlarda daha iyi iler karmalarn salayacak faydal ve uygulanabilir bir klavuz sunmaktr.

Bu yaynda ifade edilen dncelerin ABD hkmetinin gr ve politikalarn yanstt dnlmemelidir.

Yazar Deborah Potter 1998 ylnda kurduu, Washington DCde gazeteciler iin evrimii bir kaynak merkezi olan NewsLabin (www.newslab.org) genel yayn ynetmenidir. Poynter Enstits ve American University'de eitim grevlisi olarak gazetecilik dersleri vermi, ayrca Radio and Television News Directors Foundation'n (Radyo ve Televizyon Haber Ynetmenleri Vakf) ynetici mdrln yapmtr. Potter ABD ve dnyann drt bir yannda haber odalarndaki gazeteciler iin atlye almalar dzenlemektedir. Kendisi American Journalism Reviewda yayn haberleri hakknda yazan saygdeer bir ke yazardr, ayrca Ready, Set, Lead: A Resource Guide for News Leaders adnda bir kitab vardr. Potter TV haberlerinde 20 yl akn sre almtr; bu 20 yln 16snda CBS ve CNN Haber iin a muhabirlii, Beyaz Saray haberleri, D leri Bakanl, Kongre, ulusal politika ve evre meseleleri ile ilgili haberler yapmtr. Ayrca In the Primeda PBS TV dizilerine ev sahiplii yapmtr. Chapel Hilldeki University of North Carolinadan mezundur, mastrn da American Universityde yapmtr.

HABER NEDR? "Haber nedir?" sorusunun cevabnn ok basit

olduunu dnebilirsiniz. Haber, yeni niteliine sahip, hali hazrda vuku bulan olaydr. Szle baktnzda, haberin "yeni gereklemi olaylarn veya nceden bilinmeyen bilgilerin aktarlmas" olarak tanmlandn grrsnz. Ne var ki, her gn dnyada vuku bulan olaylarn ou gazetelerde veya haber yaynlarnda yer almamaktadr. O halde bir ykye baslp yaynlatlacak haber deerini kazandran nedir? Gerek cevap udur: Bu durum eitli faktrlere bal olarak deiiklik gsterir. Genel olarak konumak gerekirse, haber, hedef kitleyi byk lde ilgilendiren bilgidir; dolaysyla, Buenos Aires'te byk bir haber nitelii tayan olay, Bak'de haber nitelii bile tamayabilir. Gazeteciler aadaki "haber deerleri"ne dayanarak hangi haberleri ele alacaklarna karar verirler: Zamannda Olma Bir olay yakn zamanda m gerekleti veya bu konuda yeni mi bilgi edindik? Eer yleyse, bu durum olaya haber deeri kazandrabilir. "Yakn zamanda" kelimesinin anlam ortama bal olarak deiir elbette. Haftalk bir haber dergisi iin, bir nceki yayndan itibaren gerekleen her ey gncel saylabilir. 24 saat yayn yapan kablolu bir haber kanal iinse, en gncel haber "son dakika haberi" veya bunun gibi u an gerekleen ve olay yerindeki bir muhabir tarafndan canl olarak aktarlan bir olay olabilir. Etki Olaydan pek ok insan m yoksa az sayda insan m etkileniyor? Yaadnz yerdeki 20.000 kiiye hizmet veren su sistemindeki kirlenmenin bir etkisi vardr; nk hedef kitlenizi dorudan etkilemektedir. Uzak bir ehirdeki yaz kampnda kirli sudan len 10 ocuk da etki niteliine sahiptir; nk hedef kitle ykye gl bir duygusal tepki verecektir. ehirde birka saat sren bir kesintiye neden olmad srece bir iinin bir elektrik hattn kesmesi ise byk bir haber deildir. Yaknlk Yaadnz yere yakn bir ey mi oldu veya olayda yaadnz yerde oturan insanlar da yer alyor mu? ad'da gerekleen bir uak kazas N'Djamena'da manet olacaktr; ne var ki uakta ilili yolcu yoksa ayn haber ili'de n sayfalarda yer almayacaktr.

Tartmal Haberler nsanlar bu konuda anlamazla m dyor? inde atma ve gerginlik olan, kamuoyunda tartmaya yol aan yklere ilgi duymak insann doasnda vardr. nsanlar taraf olmay ve mcadeleyi kimin tarafnn kazanacan grmekten holanrlar. atma her zaman bir kiinin grlerinin bir bakasnn grleriyle uyumamas anlamna gelmemektedir. Bir hastala kar savaan doktorlarn veya adil olmayan bir kurala kar kan vatandalarn yklerinde de atma nitelii vardr. nl simler Olayda ok tannan biri mi yer alyor? Sradan etkinlikler ya da aksilikler, iinde babakan veya bir film yldz yer alyorsa haber olabilir. Yolcularndan biri nl bir rock mzisyeni olduu takdirde, addaki uak kazas btn dnyada manet olacaktr. Gncellik nsanlar bu olaydan m bahsediyor? Korkun bir otobs kazasndan sonra dzenlenmedii srece, otobs gvenlii hakknda yaplan bir hkmet toplants fazla ilgi ekmeyecektir. Bir futbol manda yaanan bir olay sohbetlerin ana konusunu oluturuyorsa birka gn haberlerde yer alabilir. Tuhaflk Meydana gelen olay sra d m? Bir deyim vardr: "Bir kpek bir adam srrsa, haber olmaz. Ancak bir adam bir kpei srrsa, ite bu haber olur!" Olaand ve beklenemedik durumlar insann doasndaki merak duygusuna hitap eder. Bir olaya haber nitelii kazandran ey, hedef kitlenin yapsna, yani insanlarn yalnzca nerede yaadklarna deil, kim olduklarna da baldr. Farkl yaam tarzlar ve endieleri olan kiiler farkl trden haberlerle ilgilenir. Daha gen bir hedef kitlesi olan bir radyo haber programnda mzik ve spor yldzlaryla ilgili ykler yer alabilir; ancak ayn yldzlar hedef kitlesi daha yal ve daha zengin insanlar olan bir i gazetesinde gremezsiniz. Medikal haberleri konu alan haftalk bir dergi, deney aamasndaki bir ilacn test edilmesine ilikin haberlere yer verecektir; nk bu yayn okuyan doktorlar byk ihtimalle bu haberle ilgilenecektir. Ne var ki daha genel olaylar konu alan yerel gazeteler ayn ilacn iyi bilinen bir hastal tedavi etmede kullanlma olasl yoksa, bu habere yer vermeyecektir. Ancak aratrmann yrtld yerdeki bir yerel gazete istisnai olarak habere yer verebilir. Haber kurulular ilerini kamu hizmeti olarak grmektedir, dolaysyla haberler, insanlarn gnlk yaamlarn srdrmelerini ve bir demokraside retken vatandalar olmalarn salayacak bilgilerden olumaldr. Ancak pek ok haber kuruluu ayn zamanda ayakta kalabilmek iin kr etmek zorunda olan iletmelerdir, dolaysyla haberlerde bir kitleyi kendilerine ekecek eler de bulunmaldr: Szgelimi, sadece ilgi duyduklar iin insanlarn bilmek isteyecekleri ykler. Bu iki

zellik birbiriyle atmak zorunda deildir. Aslnda gnn en iyi hikayeleri hem nemli hem de ilgintir. Ancak yklerin temel iki kategoriye ayrlmas haber kurulularnda ska rastlanan bir durumdur: Haber kurulular haberleri gncel haberler ve soft haberler olarak ikiye ayrmaktadr. Soft haberler ayn zamanda ykletirilmi haber/dizi-inceleme (feature) olarak adlandrlmaktadr.

Haber Trleri
Gncel haberler genellikle o gnn haberleridir. Bunlar bir gazetenin ilk sayfasnda veya nternet sayfasnn en stnde grdnz, haber program balar balamaz duyduunuz haberlerdir. Szgelimi, sava, politika, i dnyas ve su haberleri en sk karlalan gncel haber konulardr. Bugn ehirdeki otobs ofrleri tarafndan duyurulan ve binlerce insann ie gidememesine neden olan bir grev gncel haberdir. Gncel ve tartmaldr, ayn zamanda yaadnz yerde byk bir etkiye sahiptir. O yerin insanlar ilgili bilgiyi hemen almak isterler; nk bu olay insanlarn gnlk yaamlarn etkilemektedir. te yandan, yetimhanede bym dnyaca nl bir atletin yks soft haber tanmna uymaktadr. Bu yk nemli bir kiiyi konu alan, insanlarn ilgi duyduu bir yk olmann yan sra, insanlarn arkadalaryla tartmak isteyecei sra d bir olay nitelii de tamaktadr. Ancak bu yknn belirli bir gn baslmas veya yaynlanmas iin zorlayc bir neden yoktur. Tanm gerei, bu olay ykletirilmi bir haberdir. Pek ok gazete ve evrimii haber sitesinde yaam tarzlar, ev ve aile, sanat dallar ve elence hakknda ayr bir ykletirilmi haber blmleri bulunmaktadr. Daha byk gazeteler yemek, salk, eitim gibi konularla ilgili belirli konulara haftalk blmler ayrabilir. Gncel haberleri ykletirilmi haberlerden ayran tek ey konu deildir. ou durumda gncel haberler ve ykletirilmi haberler farkl ekilde yazlr. Gncel haberler genellikle okurun en nemli bilgileri en hzl ekilde renmesini salayacak ekilde yazlr. te yandan, ykletirilmi haber yazarlar haberlerine ncelikle okurun ilgisini ekecek bir hikyecik ya da rnekle balarlar, bylece yknn temel noktasna gelinceye dek yk biraz daha uzatlm olur. Baz ykler bu iki yaklam birletirir. Belirli bir zaman sresiyle snrl olmayp, nemli meselelere deinen yklere genellikle "dizi haber" denir. Bir topluluun AIDS'le olan mcadelesi dizi haber olabilir. Ancak AIDS hastalar iin yeni bir tedavi seenei hakkndaki yk gncel haber olacaktr. Dizi haberler, insanlarn eilimleri ve karmak toplumsal sorunlar nasl yaadklar hakknda bireysel insan ykleri anlatarak bu eilimlerin ve karmak toplumsal sorunlarn kefedilmesi asndan etkili bir yoldur. (Farkl yazm ekillerine 3. Blm "Haber Nasl Anlatlr"da ayrntl bir ekilde deineceiz.)

Haber Nereden Gelir

Gazeteciler her yerden haber bulabilir; ancak yklerin ou u temel yoldan biriyle elde edilir:

Afet ve kazalar gibi doal olarak meydana gelen olaylar; Toplant ve konferans gibi planlanm etkinlikler; Muhabirlerin giriimleri.

Hesapta olmayan olaylar ounlukla byk haber yks olur. Batan bir feribot, uak kazas, tsunami veya toprak kaymas yalnzca meydana geldii zaman deil, olaydan gnlerce ve haftalarca sonra bile haber deeri tar. Haberin kapsam yaknlna ve olayda yer alan insana bal olarak deiir. Pariste lmcl bir trafik kazas herhangi bir gnde ok byk bir haber olmayabilir. Ancak 1997 ylnda Paris'te gerekleen bir kaza, yalnzca Fransa'da deil, btn dnyada geni yank uyandran bir haber olmutur; nk kazaya kurban gidenlerden biri ngiltere Prensesi Diana idi. Bir felakete tank olan vatandalar genellikle bir haber kuruluuyla irtibata geerler. Gazeteciler polis, itfaiye ve kurtarma grevlileri gibi olaya ilk mdahale eden kiilerden de olayla ilgili bilgi alabilirler. Baz lkelerde haber kurulular, ilk mdahaleden sorumlu grevliler arasndaki acil durum iletiimini izleyebilmekte ve olayn geliimini grebilmeleri iin olay yerine hemen gazeteci gnderebilmektedir. Pek ok haber odasnda, haberin en belirgin kayna, ehirdeki hkmet toplantlar, iletme allar ve toplumsal etkinlikleri kapsayan gnlk programdr. Genellikle "ajanda" olarak adlandrlan bu etkinlik listesi kendiliinden haber nitelii tamaz; ancak haber arayan muhabirlere iyi bir balang noktas salar. Dzenli olarak belirli mesele ve kurumlar ele alan muhabirler "zel" muhabirler olarak adlandrlmaktadr; yani bu muhabirler genellikle ilerideki toplantlarn yer ald ajandalara bakarak yk fikri bulmaktadr. Basn aklamalar da haber kayna olabilir; ancak onlar da yine bir balang noktasdr. Her gn haber odalarna posta, faks, hatta uydu zerinden video araclyla dzinelerce basn aklamas ulamaktadr. Bu aklamalarn ounu hkmet yetkilileri ve birimleri yapabilir; ancak haber medyasn yaptklar ilerden haberdar etmek iin zel iletmeler ve kr amac gtmeyen gruplar gibi byk kurulular da basn aklamas yapmaktadr. Bir basn aklamas bir haber yksn andrabilir; ancak aklamay konudan kar olan biri yapt iin, bu yolla tam bir yk elde edemezsiniz. Basn aklamalarnda verilen bilgiler gereklere dayal olarak doru olabilir; ancak bu gerekler aklamada sz edilen kii veya kuruluun yalnzca olumlu ynlerini yanstacaktr. Bir basn aklamas haber nitelii tayormu gibi grnse de, profesyonel bir gazeteci ncelikle bu toplantnn gerekliini teyit etmeli ve sonra haber yapmaya karar vermeden nce gerek yky belirlemek iin sorular sormaya balamaldr. Gsteriler gibi etkinliklerden de haber kabilir; ancak gazeteciler gsteriyi dzenleyenlerin kendilerini maniple etmelerine kar ihtiyatl olmaldr; nk onlar yky kendi alarndan anlatmak isteyeceklerdir. Politikaclar haberlerde yer almak iin bilhassa dzenlenen etkinlikler ve "fotoraf frsatlar" konusunda maharet kazanmtr; oysa bunlarn kimi zaman hibir haber deeri

yoktur. Ne var ki bu durum gazetecilerin bu etkinlikleri gz ard etmesi gerektii anlamna gelmemektedir; fakat tam bir yk karmak iin ek bilgi bulmalar gerekir. ou muhabir en iyi yklerini kendi giriimleri sonucunda kardklarn sylemektedir. Kimi zaman haber fikirleri bir ikyet veya meseleyle haber odalarn ziyaret eden, telefonla arayan veya e-posta gnderen yabanclardan gelmektedir. Baz haber kurulular, hizmet verdikleri topluluklara nerilerini gnderebilecekleri bir telefon numaras veya e-posta adresi salamak suretiyle etkin olarak fikir toplamaktadr. Gazeteciler kendilerine bilgi salayabilecek insanlarla iliki kurabilmek iin ok zaman harcamaktadr. (2. Blm "yk Nasl Yakalanr"da kaynak oluturmaya ayrntl bir ekilde deineceiz.) Gazeteciler yalnzca etraflarna bakp insanlarn konumalarna kulak kabartarak da sklkla yk bulabilmektedir. Bir spor etkinliinde veya postanede sra beklerken kulak misafiri olduunuz bir sohbet bir haber yksne dnebilir. Bir yk oluturmadnz zamanlarda, tantnz insanlara hayatlarnn nasl gittiini, yaadklar yerde neler olduunu sorun; kendinizi kimsenin el atmad bir konuda bir haber yksnn izini srerken bulabilirsiniz. Haber bulmann baka bir yolu ise, bir yknn en son gazetelerde veya televizyon haberlerinde kmasndan itibaren neler olduunu aratrmaktr. artc gelimelere yol aan bir yknn devam, bazen zgn bir haberden daha fazla haber deeri tayabilir. Szgelimi, bir yangn kt; bir gn sonra kan yangn yks size yangnda ka kiinin ld ve maddi hasar konusunda bilgi verebilir. Ancak yknn birka hafta sonra kan devamnda, arzal bir telsiz sistemi yznden itfaiyecilerin olaya hemen mdahale edemedii ve ok sayda insann bu nedenle yaamn kaybettii ortaya kabilir. Belgeler, veriler ve devlet arivlerinden de mthi ykler kabilir. Muhabirler eilimleri aratrmak veya uygunsuzluklar yakalamak iin bu kaynaklar kullanabilir. Bu tr bir alma daha ok aba gerektirir; ancak almalarn semeresi ekilen zahmete daima deer. Verilerin elektronik yoldan elde edilmesi byk lde kolaylk salar; ancak muhabirlerin verileri belge kaytlarndan bilgisayar veri programlarna girdii bilinmektedir; bylece bir yn istatistik arasnda en nemli bilgiyi arama frsatn yakalarlar. Szgelimi, ar hz dolaysyla ceza alm kiilerin listesi tarih deil de isimle seilirse, muhabire bir yk kazandrabilir. Muhabir Nancy Amons, yaad yerdeki bir srcnn ylda pek ok trafik kuraln ihlal ettiini, hatta baka bir srcnn hayatn kaybettii bir kazaya yol atn; ama sonuta ehliyetinin bile alnmadn bu yolla renmitir. Amons olay aratrd zaman, ehirdeki yetkililer grevlerini yerine getirmediklerini itiraf etmitir.

Gazetecinin Grevi
Yeni gelitirilen teknolojiler sayesinde bilgisayar olan herkes byk haber kurulular kadar geni bir ekilde haber yayabilmektedir. Ancak ne kadar iyi yazlm ve ne kadar sklkla gncelleniyor olursa olsun, iyi tasarlanm bir nternet sitesi her zaman gvenilir bir haber kayna deildir. Bilginin artk nadir bulunan bir meta olmad karmak bir dnyada, gazetecinin grevinin her

zamankinden daha byk nem tad bir gerektir. Bir propagandacnn veya dedikoducubir kimsenin tersine, gazeteci elindeki bilgileri ayklayarak, kamuya sunmadan nce bu bilginin ne kadar deerli ve gvenilir olduuna karar vermektedir. ster gncel ister dizi haber olsun, haber ykleri doru olmak zorundadr. Gazeteciler yky anlatmak iin ihtiya duyduklar bilgiyi toplamakla kalmazlar, ayn zamanda kullanmadan nce bilginin doruluunu teyit etmek zorundadrlar. Gazeteciler mmkn olduunda daima ilk kaynaa gvenirler ve aldklar bilginin gvenilir olduunu dorulamak iin eitli kaynaklara danrlar. Ayrca, birka istisnai durum dnda, bilgilerinin kaynan belirtirler, bylece okur/dinleyici/izleyici haberin gvenilirliini deerlendirebilir. Ancak gazetecilik yalnzca geree dayal bilgilerin datlmasndan ibaret deildir. Propaganda da gereklere dayal olabilir; ancak bu gerekler insanlarn dncelerini etkileyecek ekilde sunulur. Daha nce de belirttiimiz gibi, kamu ilikileri uzmanlar da gerekleri kullanr; ancak onlar yky kendi alarndan anlatrlar. te yandan gazeteciler adil olmak ve tam bir yk sunmak iin abalar. Doru, gvenilir ve gereklii yanstan, sadece kendi bak alarn yanstmayan bir yk sunmaya alrlar. Gazetecilik ve dier bilgi biimleri arasndaki bir baka ayrm ise udur: Gazeteciler konu aldklar insanlardan bamsz olmaya alr. alt yer hakknda yaz yazan bir kamu ilikileri uzmannn, yazsnda kuruluu kt gsterebilecek bir bilgiye yer vermesi dnlemez. te yandan, bir gazeteci tamamyla olumlu olmasa da, tam bir tablo sunmaya alr. Gazeteciler yalnzca kendi grlerini veya bakalar tarafndan salanan bilgileri yanstan iletim kaylar deildir. zgn bir habercilik yaparlar; gerekleri fikir veya sylentiyle kartrmazlar ve salam redaksiyon kararlar verirler. New York Times'n genel yayn ynetmeni olan Bill Keller, gazetecinin balca sorumluluunun "bilgiye kendi yargsn katmak" olduunu sylemektedir. teki bilgi satclarnn aksine, gazeteciler her eyden nce halka kar sorumludur. Kanada'nn Montreal Gazette'sinin grev ahlak kurallarnda belirttii gibi, "Bir gazetenin en byk sermayesi drstldr. Bu drstle olan sayg ok zor kazanlr ve ok kolay kaybedilir." Bu drstl srdrmek iin gazeteciler kar atmalarndan kanmaya ve gerek veya alglanan durumu kartrmamaya zen gsterir. (7. Blm "Etik ve Hukuk"'ta bu konuya ayrntl bir ekilde deineceiz.)

Nesnellik ve Adillik
Gazetecilikte nesnellik kavram, yaklak bir yz yl once, o zamann gazetelerinde yaygn olan sansasyonel ve tarafl yaklama tepki olarak gelimitir. "Nesnellik" terimi bata bir gazetecilik yaklam veya yntemini tanmlamak iin kullanlmtr; bu tanma gre gazetecilerin haberleri kiisel grlerini yanstmadan veya bir kurumun tarafn tutmadan nesnel bir ekilde sunmas gerekir. Zaman iinde gazetecilerin kendilerinin de nesnel olmas istenmitir. Amerikan gazetesi

Washington Postun genel yayn ynetmeni Leonard Downie bu kavram o kadar ciddiye almtr ki, oy kullanmay bile reddetmitir. Ancak bugn pek ok gazeteci tam bir nesnelliin imknsz olduu grn savunmaktadr. 1996 ylnda ABD Profesyonel Gazeteciler Birlii "nesnellik" szcn grev ahlak kurallarndan karmtr. Sonuta gazeteciler de insandr. lerini ciddiye alrlar ve onlarn da dnceleri vardr. Tamamyla nesnel olduklarn iddia etmeleri, hibir deer yarglarnn olmad anlamna gelir. Oysa gazeteciler kendi dncelerinin bilincinde olmalar gerektiini, bu yolla srekli bu grlerini kontrol edebileceklerini byk lde kabul etmilerdir. Okur/izleyici/dinleyici ykden yola karak gazetecinin grnn ne olduunu anlayamamaldr. Gazeteciler bilgileri dorulamak iin nesnel ve bilimsel bir yntem kullanmak suretiyle kendi grlerini yanstmayan ykler aktarabilirler. Baka bir deyile, yknn kendisi tarafsz ve adil olmaldr. Gazeteciler ayn zamanda adil olmaya ve ykleri tek tarafl anlatmamaya byk zen gstermektedir. Kart grleri arar ve herhangi bir taraf tutmadan bu grleri aktarrlar. Birden fazla gerei dorulamann yan sra, gereklerin ztlat noktalarda farkl grleri ararlar. Ancak adillik ile denge ayn ey deildir. Denge, bir ykde en az iki tarafn olmas ve her iki tarafa da eit arlk verilmesidir; ancak bu nadir rastlanan bir durumdur. yklerinde byle yapay bir denge gzeten gazeteciler aslnda temelde yanl bir haber karabilirler. Szgelimi, bamsz ekonomistlerin byk ounluu belirli bir harcama politikasnn sonular stnde gr birliine varrken, daha kk bir ekonomist grubu, eski deneyimlerinden yola karak bu politikann yanl olduunu, dolaysyla farkl bir gr savunabilir. Her iki gruba da eit yer ve zaman ayran bir yk, insanlar yanl ynlendirecektir. Gazetecilerin nndeki zorluk, haberde yer alan tm taraflar asndan adil bir ekilde grleri yanstmak ve okur kitlesine tam ve drst bir tablo sunabilmektir. Muhabir ve blog yazar Dan Gillmor, "Adillik, her eyden nce farkl grleri dinleyip bunlar gazeteciliin iinde birletirmektir" demektedir. "Adillik, gerekler btnyle bir taraf desteklerken, baz gazetecilerin ie yaramaz bir eitlii salamak kaygsyla kart grleri de ykye almak iin yalanlar veya arptmalar tekrarlamas anlamna gelmemektedir."

Haber Tedarikileri
Btn dnyadaki gazeteciler baz ortak zelliklere sahiptir. Hepsi de merakl ve srarcdr. Olaylarn neden gerekletiini bilmek isterler ve hayr cevabn Kabul etmezler. Gl olan onlar rktmez ve yaptklar ii ok ciddiye alrlar. British Broadcasting Company (BBC) Radio 4'n editrlerinden biri olan Kevin Marshe gre, iyi bir gazeteci "byk hakikatleri skca yakalama yeteneine ve bu hakikatler gereklerle rtmedii takdirde elinden brakabilme tevazusuna" sahiptir. Bir gazetecinin grevi zorluklarla doludur ve karmaktr. Washington Post irketi'nin merhum bakan Philip Graham'n belirttii gibi, "Bir gazetecinin grevi, asla anlayamayacamz bir dnyada, hibir zaman tamamlanmayacak olan bir tarihin ilk kabataslaklarn her hafta batan

karmak gibi imkansz bir ii yerine getirmektir." Gnmzde gazeteciler tarihin hibir dneminde olmad kadar haber iletme aralarna sahiptir; kk yerel gazetelerden tutun da, dnya apnda yayn yapan televizyon kanallar ile evrimii haber sitelerine kadar. Her bir medya kuruluunun kendine zg gl ve zayf yn vardr. ou lkede genellikle, gnlk gazeteler en byk personele sahiptir ve yayn yapan medya ajanslarna kyasla, daha geni bir konu yelpazesini daha derinlikli bir ekilde sunmaktadr. evrimii haber siteleri de buna eklenince, pek ok gazete geleneksel gnlk yayn program snrlamalarnn stesinden gelmeye balamtr. Ne var ki bu gazeteler byk lde okur-yazar ve varlkl bir kitleye, yani okuma bilen ve gazete alan ya da gazeteyi nternetten okuyabilmek iin gerekli bilgisayar eriimine sahip olan kiilere ulamaktadr. Dnyadaki en yaygn haber kaynaklarndan biri olan radyo hz ve kolay eriim avantajna sahiptir. Radyo gazetecileri haberlere hzla ulaabilirler ve pilli radyosu olan herkes hemen hemen her yerde ve her zaman haberleri dinleyebilir. Radyo muhabirleri haberleri aktarrken kelimelerin yan sra ses tonlarn da kullanr; bylece dinleyiciler olayn gerekten nasl olduunu onlarn seslerinden yola karak hissedebilir. Radyo haberleri gnde pek ok kez yaynlanr, dolaysyla sklkla gncellenir. Ancak ou radyo istasyonu haber yaynna snrl bir zaman ayrr; bu da en byk yklerin yalnzca ksa bir zeti olarak kalr ve bir gazetenin sunduu derinlik ve kapsam radyo haberlerinde yer almaz. Televizyon haberleri ise hem ses hem de grnt sayesinde izleyicilere sadece neler olduunu anlatmakla kalmaz, ayn zamanda olanlar gsterebilir. Televizyonun gl ynlerinden biri de duygular izleyicilere tayp deneyimleri onlarla paylaabilmesidir. Daha kk kameralar, dijital kurgu ve tanabilir uydu balants gibi teknolojik gelimeler televizyonun bir yky yaynlamakta en az radyo kadar hzl olmasn mmkn klmtr. Ancak grntlere olan bamlk da olumsuzluk tekil edebilir. Karmak ykler bazen televizyon haberlerinde yer almaz; nk bu haberler grsel olarak cazip deildir. Yakn zamanda, basm ve yayn haberlerinin geleneksel kategorileri arasnda bir ayrm ortaya kmtr. ABDde ve dier lkelerde, pek ok haber kuruluu artk nternet de dhil olmak zere eitli ortamlarda haber retebilmektedir. Sonsuz biimde geniletilebilir olan nternet, evrimii haberler, basm ve yayn medyasnn maruz kald ayn yer ve zaman kstlamalarna tabi deildir. Haber siteleri daha fazla bilgi sunup bu bilgileri daha uzun sre yaynlayabilir. Ayrca kullanclarn en ok ilgilerini eken haberleri aramalarna olanak salar. Gazete, radyo ve televizyon istasyonlarna bal evrimii haber siteleri, bal olduklar yerle fazlasyla benzerlik gsterebilir. Bu siteler yklerini fotoraflarla destekleyebilir ve pek ou da yklerin ksa videolarn ya da tam haber yaynn sunabilir. Ayrca abonelerinin daha sonra bakmak zere dosyalar bir bilgisayara veya tanabilir bir ortam oynatcsna indirmelerini salamak iin dosyalar nternette yaynlamak suretiyle bir "podcast" versiyonu da sunabilirler. Baz sitelerde bir yk metnini okuyabilir veya yazar okurken dinleyebilirsiniz. Haber kurulular

kendi Web log'larn (yaygn ve ksaltlm deyile "blog") yaynlayp gazetecilere hazrlamakta olduklar ykler ve haber odalarnda verilen kararlarla ilgili evrimii gnlk tutma imkn da sunmaktadr. Srekli bir deiim iinde olan bu haber dnyasnda, pek ok gazeteci kendilerinden beklenen ii yapmak iin baka becerilere de ihtiya duyduklarn fark etmektedir. Muhabirlerden gazete iin kaynaklarla grme yapp yk yazmann yan sra, nternette kullanlmak zere fotoraf ekmeleri de beklenebilir. Editrlerden muhabirlerin taslaklarn kontrol etmenin ve manet yazmann yan sra, nternette haber yaynlamalar da istenebilir. Fotoraflar resim ekmenin yan sra hareketli grnt ekmek, hatta resimlerini desteklemek iin metin yazmak zorunda kalabilir. Pek ok haber kuruluu, haber odalarnda yeni grevlere soyunan gazetecilere eitim sunmaktadr. Ayrca gazetecilik eitimi veren baz eitimciler, rencilerine ileride ihtiya duyabilecekleri eitli becerileri kazandrmak iin artk "uyum mfredat" adn verdikleri bir mfredat uygulamaya koymutur. Ancak btn bu yeni gerekliliklere ramen, iyi gazeteciliin z deimemitir. Bill Kovach ve Tom Rosenstieln Gazetecilii Esaslar: Habercilerin Bilmesi ve Halkn Beklemesi Gerekenler adl kitaplarnda belirttikleri gibi, demokratik bir toplumda gazetecilerin hemfikir olduklar ve vatandalarn beklemeye hakk olduu hususlara dair ak ve net prensipler vardr: Gazeteciliin ilk ykmll gerek haberdir. Sadakatle bal olaca ilk merci halktr. znde gerei teyit etme disiplini yatar. Bu meslei icra edenler, konu aldklar kiilerden veya olaylardan bamsz kalmay baarmaldrlar. Gazetecilik, bamsz ve yaptrm olan bir gzlemci grevi grmelidir. Kamuoyuna ak bir eletiri ve uzlama platformu salamaldr. nemli olan ilgin ve alakal klmak iin abalamaldr. Haberleri kapsaml ve dengeli oranda tutmaldr. Meslei icra edenlerin kendi inisiyatiflerini kullanmalarna olanak tannmaldr.

Bu deerler, gazetecilii dier btn iletiim biimlerinden ayrmaktadr. Bu deerlere bal kalmak kolay deildir. Gazeteciler bu standartlardan taviz vermemek iin hemen hemen her gn baskyla karlamaktadr. Ancak bu deerleri asla unutmamak, gazeteciliin ncelikli ilevini yerine getirmesinin, yani vatandalara hayatlar hakknda karar vermek iin ihtiya duyduklar bilgiyi salamasnn en iyi yoludur.

HABER NASIL YAKALANIR? pucu, Washington eyaletinde feribotlara konulan

cankurtaran botlarnn nasl tedarik edildiinin aratrlmasn neren eski bir hkmet yetkilisinden eposta yoluyla gelir. O srada Seattle Timesta alan muhabir Eric Nalder bu durumu aratrmaya karar verir. lk olarak feribot sisteminin emniyetten sorumlu mdrn arar; bu mdr iinde yenidir; ancak kendisinden nceki grevlinin adn ve adresini Nalder'a verir. Muhabir emekli mdre telefon araclyla ulanca, eski mdr cankurtaran botlarnn yeterli miktarda olmadn itiraf eder. yi bir haberi ortaya karmakla karmakla yetinmeyen Nalder iin aslnda i yeni balamaktadr. Haberin tmn renebilmek iin Naldern, her feribotta bulunan cankurtaran botlarnn adedini, her bir botun yolcu tama kapasitesini ve her bir feribotun tayabilecei maksimum yolcu adedini gsteren belgelere ihtiyac vard. Cankurtaran botlarnn yetersizliinin ne boyutta olduunu belirlemek iin elindeki verileri analiz etmesi gerkiyordu. Ayrca feribotlarda yolculuk ederek yolcu ve personelle konumak istedi. Ancak btn bu ilemlerden sonra gaztede ba sayfaya layk haberini yazmaya hazrd; bu haber sayesinde eyaletteki feribotlarda yalnzca yedi kiiden birini kurtarmaya yetecek kadar cankurtaran botu olduunu ortaya kt. Habercilik, gerekleri toplayp doruluklarn kontrol etmeyi kapsayan meakkatli bir sretir. Gazeteciler bazen haberlere bizzat tank olur; ancak genellikle ayrntlar olay dorudan yaam insanlardan veya konunun uzmanlarndan renirler. Bu bilgi ek kaynaklarla desteklenip pekitirilerek devlet kaytlar, raporlar veya arivlerindeki belgesel delilerle karlatrlr. Bir gazetecinin toplad bilgi genel olarak 5N ve 1K olarak bilinen sorulara cevap vermelidir. Bu sorular ne, nerede, ne zaman, neden, nasl ve kimdir. Haberin karmaklna bal olarak, bir muhabir bu sorular birka farkl ekilde sorabilir. KM: Bu haberde kim(ler) yer alyor? Bu haberden kim(ler) etkileniyor? Bu haberi en iyi anlatacak kii kimdir?

 Bu haberde kim(ler) eksik? Bu konuda en ok kim bilgi sahibi? Bu haberde kim(ler) atma iinde? Ortak bir ynleri var m? Bu konu hakknda baka kiminle konumalym? NE: Ne oldu? Bu haberin ana fikri nedir? Gerekte ne sylemeye alyorum? Bu haberi anlamak iin okur/izleyici veya dinleyicinin neyi bilmesi gerekiyor? Beni artan nedir? rendiim en nemli gerek nedir? Bu konunun gemii nedir? Daha sonra ne olacak? nsanlar bu konuda ne yapabilir? NEREDE: Olay nerede gerekleti? Haberin tamamn elde etmek iin baka nerelere gitmeliyim? Bu haberin bir sonraki dura neresi? Nasl son bulacak? NE ZAMAN: Olay ne zaman gerekleti? Bu haberin dnm noktalar ne zaman gerekleti? Bu haberi ne zaman bildirmeliyim? NEDEN: Bu olay neden gerekleiyor? Bu olay kendi bana bir vaka m yoksa bir eilimin paras m? nsanlar neden bu ekilde davranyorlar? Onlar bu ekilde davranmaya iten nedenler nelerdir? Bu haber neden nemli? Bir insan bu haberi neden izlesin/okusun/dinlesin? Bu haberin doru olduundan neden eminim? NASIL: Olay nasl gerekleti? Gerekleen olay yznden iler nasl farkl olacak? Bu haber okur/dinleyici veya izleyiciye nasl yardmc olacak? Toplum? Bu bilgiyi nasl edindim? Atf ak m?

 Bir insan bu haberi bir bakasna nasl anlatr? Pek ok muhabir bir haberde btn nemli eleri kapsayabilmek iin buna benzer zihinsel kontrol listesi kullanr.

Gzlem
Olay yerinde gzlem iyi haberciliin temellerinden biridir. Gazeteciler olaylar mmkn olduunca her zaman kendileri gzlemlemek isterler; bylece olaylar hedef kitlelerine doru biimde anlatabilirler. yi muhabirler olay yerinde btn duyularn kullanrlar. Haberi izler, dinler, koklar, hatta haberin tadna bakp olay hissederler, bylece bunlarn tmn seslendikleri kitle de yapabilir. Bu ii usturuplu bir biimde yerine getirmek iin gazeteciler gzlemlerini doru biimde kaydetmelidir. Basl yaynda bir muhabir iini bir defter ve kalemle yapabilir; ancak pek ou zellikle evrimii bir yayn iin haber dosyalamak zorundaysa, yannda ses kayt cihaz ve kamera da bulundurur. Gazeteciler radyo iin, sesi, televizyon iin ise hem sesi hem de grnty kaydetmek zorundadr. Kayt cihaz kullanmak, kullanabileceiniz alntlarn doru biimde alnmasnn en emniyetli yollarndan biridir. Ancak elektronik cihazlarn bozulduu bir gerektir; dolaysyla btn gazetecilerin not tutma becerilerini gelitirmeleri nemlidir. te deneyimli muhabirlerden not tutmaya ilikin birka ipucu: Olgu, ayrnt, dnce ve fikirleri not aln. Neyin ne olduunu, nereden geldiini belirgin biimde yazn. Birbiriyle ilikisi olan yer, olay ve eleri ekillerle belirtin. sim, unvan ve irtibat bilgilerini daima doru biimde yazn. Kiinin yan doru almak iin doum tarihi ve yln sorun. Rportajn/grmenin temel kurallarn deftere yazn. Defter sayfasn iyice doldurup karmaklatrmayn. Aklayc notlar iin boluk brakn. Defter kabnn i ksmlarn daha sonra soracanz sorular yazmak iin bo brakn. Notlar mmkn olduunca abuk aklayn. Pek ok muhabir belirli kelimeleri kendi yntemleriyle ksaltarak yazar ve daha hzl not tutabilir. Daha sonra tuttuklar notlar geniletip daha ileride karmaaya yol amamas iin ksaltmalar aarlar. Ayrca rendikleri en nemli bilgiyi, haberde kullanabilecekleri gzel alntlar, takip etmek veya doruluunu kontrol etmek istedikleri her eyi, ve hl cevaplanmas gereken sorular da iaretlerler.

Bunun sylenmesine gerek bile olmad dnlebilir; ancak muhabirler bir haber stnde almaya balamadan nce ihtiya duyduklar aralar hazr bulundurmaldr. Bunlar defter, kalem, teyp veya dijital kayt cihaz ve yeni pillerdir. Bir olay yerine varp da kameranzda film veya teyp olmadn fark etmekten ya da cebinizde mrekkebi bitmi bir kalem bulmaktan daha utan verici bir ey olamaz. Gnmzde gazeteciler yanlarnda ek aralar da bulundurmaktadr: Bir mobil telefon ya da dizst bilgisayar gibi. Dier basit birka ara da ie yarayabilir. Bir sonraki bo sayfay iaretlemek iin defterinizin arasna plastik bir bant koymanz, o sayfay bulmanz daha da kolaylatrr. Plastik bir anta yamur yadnda defterinizi korur; sayfalar kuru kalr ve kaleminizin mrekkebi de akmaz. Olay yerine ok yaklaamadnz durumlarda, kk bir drbn olup biteni grmenizi salar. Bir hesap makinesi bir uan tad yakt tonunu hitap ettiiniz kitlenin aina olduu terimlere dntrmenizi, rnein bu durumda litre veya galona dntrmenizi salar.

Aratrma
Gazeteciler bir haberde yer vermeyecekleri kadar ok bilgi toplama eilimindedir; ancak bu bilgiler ele aldklar olay veya meseleyi daha iyi anlamalarn salar. Bir habere daha derin bir anlam kazandrmak iin haberin arka plan hakknda bilgi vermek kimi zaman ok nemlidir. Szgelimi, Eric Nalder cankurtaran botlar hakkndaki haberinde Ocak aynda feribotlarn bir kiiyi yarm saatte ldrebilecek kadar souk olan sulardan getii bilgisine yer vermitir. Bu bilgi az saynda cankurtaran botu olmasnn neden nemli olduunu daha iyi aklamaktadr. te bu tr bir bilgi, muhabirler bir haberle ilgili aratrma yaparken veya haber odasndan ktklar srada akllarna sorular geldiinde aradklar bilginin ta kendisidir. Bilgisayar ve nternet sayesinde, gazeteciler gnmzde her zamankinden daha fazla aratrma aracna sahiptir. Bu aralarn ou bu ite kullanlan temel aralarn yksek teknolojiyle donatlm versiyonlardr: Dizinler, yllklar, ansiklopediler ve haritalar gibi. Dierleri ise nternet gelmeden nce bulunmas daha zor olan, bir ktphaneye veya devlet dairesine gitmenizi gerektiren veri tabanlar ve kaytlardr. Ancak geri kalan dier aralar, nternet henz bu kadar yaygn deilken ou kiinin hayal bile etmedii kaynaklardr: Arama motorlar, bloglar, sohbet odalar ve e-posta listeleri gibi. Bir haber hakknda bilgi toplayan gazeteciler iin tm bu kaynaklar yararldr. Ancak en temel aratrma kaynaklarndan biri yz yldr hl deimemitir: Haber kuruluunun daha nce baslp yaynlanm haberlerinden oluan kendi ktphanesi. Bu "klip"ler ister evrak ekmecelerinde ister bilgisayar dosyalarnda bulunsun, yine de btn ykler iin yararl bir balang noktasdr. Pek ok gazeteci ayrca belirli konular hakknda sakladklar kendi zel "klip dosyas"na sahiptir. Diyelim ki komu lkenin eski devlet bakan vefat etti. Bu haberi yazmakla grevli muhabirin baz temel gerekleri bilmesi gerekmektedir: Bakann ya, lm nedeni, nerede ve ne zaman ld gibi. Ancak gazeteci ayrca bakann zamannda lkenin durumu ve onun bakanlndan beri lkenin nasl deitiiyle ilgili bilgileri de edinmek zorundadr. lk adm, haber odasnn arivinde veya nternette nceki haber raporlarna bavurmak olacaktr. Bu raporlarda eski bakana yakn

biri, dolaysyla muhabirin rportaj isteinde bulunabilecei bir kiinin ad yer alabilir. Muhabir rportajdan nce bu kiiyle ilgili bilgi de edinmek isteyecek ve belki de eski bakann arkadann btn mektuplarn sakladn, bu mektuplarda ise artc yeni bilgilerin yer aldn renecektir. Bir aratrma yapmakszn rportaj yapmak, haritaya bakmadan yabanc bir yerde araba kullanmaya benzer. stediiniz yere gidebilirsiniz; ancak yol boyunca bir viraj karma olaslnz da o kadar oktur.

Kaynaklar
Muhabirler yeni haberler bildirirken birincil ve ikincil kaynaklarn her ikisini de kullanrlar. Birincil kaynak, bir olay veya konu ile dorudan ilgisi olan bir kiiyle yaplan rportaj ya da bu konuyla ilgili zgn bir belge olabilir. Bir grg tan olarak gazetecinin kendisi de birincil kaynak saylabilir. zgn bir belgeye dayanlarak yazlm bir rapor ise ikincil kaynak olabilir. Szgelimi, bir yangn durumunda, evi yanan biri birincil kaynak olacaktr. Ayn ekilde yangn sndren bir itfaiye memuru da birincil kaynaktr. Ancak ertesi gn itfaiye tekilatnn yapt bir basn aklamas ikincil kaynak olacaktr. Bir haber hakknda aratrma yaparken muhabirlerin unutmamas gereken temel kurallardan biri udur: Tek bir kaynak, ihtiya duyduklar btn bilgiyi onlara salamayacaktr. Eski bakan rneinde, muhabirin dant her iki kaynak onu baka bir kaynaa ynlendirecektir. Kimi zaman, bir kaynak tekiyle atabilir. Uyumazlklar ortadan kaldrmak iin muhabirler delillerin arlkl olarak nerede olduunu grmek veya hangi versiyonun doru olduuna karar vermek iin belge gibi zgn kaynaklar aramak zorunda kalabilirler. kincil kaynaklar, birincil kaynaklardan elde edilen bilgileri teyit etmede kullanlabilecek en yararl yntemdir. Bir haberle ilgili ayrntl aratrma yaparken hangi kaynaklar kullanrsanz kullann, kaynan geerliliini veya gvenilirliini gz nnde bulundurmanz son derece nemlidir. Gnmzde herkes profesyonel grnml bir Web sitesi tasarlayabilir ya da gvenilir gibi grnen ama aslnda yanl bilgiler ieren bir e-posta adresi aabilir. Bir bilgiye nternet stnden erimeniz, bu bilginin doru olaca anlamna gelmez. Gazeteciler bir haberin kullanlp kullanlamayacana karar vermek iin btn bilgi kaynaklarnn doruluunu kantlamak zorundadr. Bir haber iin ne tr kaynaklarn kullanlacana karar vermek bir gazetecinin iinin byk bir parasdr. te size haberiniz iin doru veya en iyi kayna seip semediinizi deerlendirmenizde yardmc olacak birka yararl soru: Bu kaynak kii bildiklerini nerden biliyor? (Bu kii bu eyleri bilebilecei kiisel veya mesleki bir pozisyonda m?) Bu bilgiyi teki kaynaklar ya da belgeler araclyla nasl teyit edebilirim? Kaynamn bak as olay ne kadar temsil ediyor? (Bu kii aralarnda ahsi bir sorun olduu iin ev sahibi hakknda yksek sesle ikyet bildiren tek kii mi? Yoksa bu kii ciddi ve hakl sorunlar olan bir grup kiracnn iinde fikirlerini en ak biimde belirten kii mi?)

 Bu kaynak gemite gvenilir ve inandrc olmu mu? Bu kayna yalnzca kolay bir yol olduu veya buradan kullanabileceim bir eyi elde edebileceimi bildiim iin mi kullanyorum? Kayna bu bilgiyi vermeye iten nedir? (Bu kii kendini iyi veya patronunu kt gstermeye mi alyor? Neden benimle konuuyor?) Bir haber iin yararl bir kaynak bulduunuzda, bu kiiyle uzun vadede irtibat halinde olmanz iyi bir fikirdir. Her kaynaktan mmkn olduunca ok irtibat bilgisi edinin; yalnzca ofis adresi ve telefon numaras almakla kalmayn, ayn zamanda cep ve ev telefonunu, e-posta adresini de aln. yi muhabirler kaynaklar stnde dzenli olarak "alr", ilgin bir gelimenin olup olmadn renmek iin onlarla irtibat halinde olur. Kaynaklarn size ulamasn da kolaylatrn; bir yk stnde alrken karlatnz herkese i kartnz verin. Sekreter ve ktipler de dhil olmak zere, bilgi eriimi olan herkes bir gazeteci iin yararl bir kaynak olabilir. Bu kiiler gazeteciye belgelerin nshalarn salayabilir ve belirli bir konuda en ok kimin bilgi sahibi olduunu genellikle bilirler. Kaynak kiilere saygyla yaklaan bir muhabir, szgelimi kendisine kaynaklk yapan sekreterin mdr ile rportaj yapma talebinde bulunduunda, talebi daha abuk kabul edilir.

Rportajlar/Grmeler
Amerikal rportajc Kristin Gilger "yi bir haber ve yaznn temelinde iyi bir rportaj yatar," demektedir. Rportaj/Grme, bir kaynan bir muhabirle konuma srasnda paylat bilgi, dnce veya deneyim olarak tanmlanmaktadr. Bir rportaj sradan bir sohbetten biraz farkl klan unsur, sorgulamann ynn muhabirin belirlemesidir. Bir rportaj hazrlamak her zaman kolay deildir. zellikle haber tartmal ise, insanlar bir gazeteci ile konumak istemeyebilirler. Devlet yetkilileri sz konusu olduunda, halkn yetkililerin neler yaptn bilmeye haklarnn olduu bir yerden balayn. Deneyimli muhabirler, kiilerin gsterebilecekleri mazeret ve engelleri tahmin ederek en gnlsz yetkilileri bile rportaj vermeye ikna edebilmektedir. Bu kiilerin zamanlar yoktur. Muhabir ise konumak istedii insana kendisi iin en uygun yer ve zamanda bulumay nerebilir. stenen zaman snrlamak da bu konuda faydal olabilir. lgili kii haberin kendisini kt gstereceini dnerek rportajdan korkar. nsanlara saygyla yaklamanz ve kendileriyle neden konumak istediinizi ak bir ekilde belirtmeniz kaynaklarn daha az endielenmesini salayacaktr. Ne syleyeceklerini bilmezler. Muhabirler bir haberde neden zellikle bir kiinin grne yer vermek gerektiini aka sylemelidir.

 Yetkililere ulamak zordur. Muhabirler rportaj yapmak istedikleri kiiye ulamak iin genellikle sekreter veya halkla ilikiler yetkilisini amak zorundadrlar. Eer isteklerinin yetkiliye iletilmediinden phelenirlerse, baz muhabirler kaynaa ulama abasyla kendisine bir mektup yazar ya da le yemei veya i saati dnda kiiyi ararlar. Rportaj salama alp kii ve konuyla ilgili aratrma yaptnzda bile hl yapmanz gereken hazrlklar olur. ou muhabir bir soru veya konu listesi karr; bu listeleri yanlarna alabilir; ama soru ya da konular grme srasnda listeden okumazlar. Bunu yerine, yalnzca grmenin sonuna doru nemli bir ey unutup unutmadklarndan emin olmak iin listeye bavururlar. Listede ayrca kaynaktan almak istedikleri bilgi, belge veya fotoraflar da yer alr. Sorular bir rportajn bel kemiidir. Sorular, geminin doru rotada yol almasn salayan dmendir. yi sorularn karlnda beklenmedik cevaplar, zengin bilgiler ve srprizlerle dllendirilebilirsiniz. Vasat veya kt sorular ise, kendinize bu kiiyle grme yapma zahmetine neden girdiinizi sormanza neden olabilir. Fazlasyla zel olan sorular ise sizi yanl yollarda iz srmeye itebilir. Bir rportajn ilk sorusu ok nemlidir; nk bu soru bir sonraki soruya yol hazrlar. Pek ok gazeteci rportaja kayna rahatlatan bir "ortam yumuatc" bir soruyla balamaktan holanr. Bu soru, kaynan rahat cevaplayaca bir sorudur. Hatta bu sorunun orada bulunma nedeninizle hibir alakas olmayabilir. Ancak bu soru kaynakla aranzda itimat kurulmasn, dolaysyla kaynakla aranzda bir gven ve aklk duygusu olumasn salar. ou zaman, en iyi sorular bir evet veya hayrla cevaplanamayan, ak ulu sorulardr. Ayrca bir yarg bildirmeyen, muhabirin bak asn iermeyen sorulardr. Bu, "Bu konuda ne dnyorsunuz?" ile "Ne dnebilirdiniz ki!" arasndaki farktr. yi sorular sormann yan sra, sessiz olup grme yaptnz kiinin konumasna msaade etmek de nemlidir. yi gazeteciler iyi dinleyicilerdir ve genellikle en nemli bilgiyi sessiz kalarak edinirler. Duyduklarnz, daha nce aklnza gelmeyen sorular sormanz da salayabilir. Washington D.C. Ulusal Halk Radyosunda alan Robert Siegel, Papa John Paul IInin Romada bir Trk tarafndan vurulmasndan sonra bir Trk diplomatyla yapt rportajn hikyesini anlatr. lk sorusu udur: "Mehmet Ali Aca adndaki bu adam hakknda herhangi bir ey biliyor musunuz; talya'nn neresinde yaam, ne yapm, talyanlar ona ne tr bir vize vermi?" Btn sorulara hayr cevab alr. Birka denemeden sonra Siegel durur, artk pes etmek zeredir. Diplomat ise sessizlii u szlerle bozar: "Bu kiinin byk gazetelerimizden birinin editrne suikast dzenledikten sonra hapisten kaan Trkiye'nin en nl hkml katili olmas dnda hibir ey bilmiyorum." Siegel son derece dar kapsaml sorularla iyi bir haberi kardn sylemektedir. "Bana bu adamdan bahsedin," demenin rportaja balamak iin daha iyi bir yol olduunu kabul etmektedir. Muhabirler grmeleri yz yze, telefonla, evrimii, e-posta ya da anlk ileti yoluyla yapabilirler. Her yaklamn kendine zg avantaj ve dezavantajlar vardr. Yz yze yaplan grmeler

muhabire kii hakknda daha tamamlayc bir duygu verir. Duvarda ne tr fotoraflar var? Masa dank m, dzenli mi? Kitaplkta ne tr kitaplar var? Kiiyle yz yze grmek muhabirin ayrca tavrlarna bakarak kaynan gvenilirlii hakknda yargya varmasn salar. Kaynak huzursuz mu, rahat m? Muhabirin gzlerine bakabiliyor mu? ABDde bir gazetecilik okulu olan Poynter Enstitsnn yaz atlyeleri mdr Christopher (Chip) Scanlan, kanserden eini kaybeden bir kadnla yapt rportajn hikyesini anlatr. Kadn Scanlan'a evi gezdirir, yatak odasna geldiklerinde, "ey, her gece yasta kocamn kolonyasndan biraz dkyorum, o zaman hl yanmda olduunu hissedebiliyorum," der. Bu, okurun koklayp hissedebilecei, ayn zamanda Scanlan'n telefonda veya nternet stnde yapt grmede asla renemeyecei bir ayrntdr. Telefonda yaplan grmeler daha az zaman alr, baz muhabirler de kaynakla gz temasn srdrmek zorunda kalmakszn iyi not alabildikleri iin bu yntemi daha kolay bulur. Hatta notlarn bilgisayara geirebilirler. E-posta ile yaplan grmeler uzak yerlerdeki insanlara ulamak asndan yararl bir yntemdir; ancak muhabir sylenenleri "gerek zamanl" olarak dinleyip takip edemez. nternet yoluyla yaplan anlk ileti araclyla grme, telefon grmesine daha ok benzemektedir. Fakat her iki evrimii yntem de ayn soruyu gndeme getirmektedir: Cevaplar gerekten gerek kaynak m gnderiyordur? Bu kayglar nedeniyle Norfolk, Virginiadaki The Virginian-Pilot gazetesi evrimii grmeler iin u haber odas politikasn oluturmutur: "Elektronik iletiim aralaryla grme yaparken, iletiimin gerek olmasn salayacaz; zira sahte nternet adresi almak ya da baka birinin adyla hesap amak kolaydr. nternet bir haber ajans [Reuters veya Associated Press] gibi denetlenememektedir; her yerden aldatc bilgiler gelebilir." E-posta ya da dier evrimii iletiim trlerini kullanan muhabirler, baka herhangi bir iletiim trnde izledikleri talimatlarn aynsn bunlarda da izlemelidir. Gazeteci olduklarn belirtmeli ve hangi bilgiyi neden aradklarn sylemelidir. teki bilgi kaynaklarna uyguladklar hzl kontrol ve dnme becerilerini evrimii grme yntemlerine de uygulamaldrlar. Bir grmeyi nasl yrtrlerse yrtsnler, muhabirlerin genellikle en sona sakladklar sorular vardr. ncelikle, sylenenleri doru olarak duyduklarndan emin olmak iin grmeyi zetleyebilirler. Daha sonra grme yaptklar kiinin eklemek istedii bir eyin olup olmadn sorarlar. Ayrca, zellikle i saatlerinden sonra kiiyle tekrar irtibata gemenin en iyi yolunu da sorup kendilerine zaman ayrd iin kiiye teekkr ederler. Pek ok gazetecinin grme yaptklar btn insanlara sorduklar tek bir son sorusu vardr: "Bu konu hakknda baka kiminle konuabilirim?"

Temel Kurallar
ou grme "kaydedilir", dolaysyla muhabir sylenen her eyi kullanp bunlar doruca grme yapt kiiye atfedebilir. Kaynan bunu bilmesi nemlidir; zellikle muhabir gazete veya televizyon haberlerinde kmaya alkn olmayan sradan kiilerle grme yapmsa.

Bilgi kaydedilmeyecekse, muhabir ve kaynak kii bilginin hangi artlar altnda kullanlaca hakknda nceden gr birliine varmaldr. "Arka planda" veya "atfsz" yaplan bir grme, genellikle bilginin bir haberde kullanlabilecei, kaynak kiinin szlerinden dorudan alnt yaplabilecei; ancak kiinin adnn verilmeyecei anlamna gelir. Ne var ki, kaynak kii ve gazeteci kullanlacak tanm hakknda gr birliine vard srece, kaynak kiinin kimlii genel bir ekilde verilebilir; szgelimi, "bir dileri bakanl yetkilisi" veya "bir irket mhendisi" gibi. Pek ok haber kuruluu anonim kaynaklarn kullanmyla ilgili politikalar benimsemitir. Szgelimi, New York Times gazetesi bu konuda yle bir tutum benimsemitir: "Gazete, gvenilir ve haber deeri tayan bir bilgiyi baka trl yaynlayamayaca durumlarda, kimlii belirtilmeyen kaynaklar kullanr. Bu tr kaynaklar kullandmzda, hem okurlarmz bilginin gvenilirlii konusunda ikna etmek hem de kayna bu bilgiyi vermeye iten nedeni aklamak ykmlln kabul ederiz." Muhabirler arka plan grme yapmay kabul etmekte aceleci davranmamaldr; nk kaynak kiiler bilgilerin kayna olarak gsterilemeyeceklerini bildikleri iin bazen bunu kiisel ya da partizan saldr olarak kullanmaya alrlar. Ayrca isimsiz bir kaynak kullanldnda, okuyucunun bilginin inanlrln deerlendirmesi daha zorlar. Ancak muhabirlerin bilgileri arka plan olarak edinmek zorunlu olduu zamanlar vardr; nk kaynak ancak bu ekilde konumay kabul etmektedir. Dierlerinin bir muhabirle konutuunu renmesi durumunda can gvenliinden endie eden bir kaynak kii, bilgiyi ancak arka plan vermeyi kabul edebilir. Arka plan eklinde verilmi bilgiyi kabul edip kullanmaya karar vermeniz asndan size yardmc olabilecek baz talimatlar aada belirtilmitir: Haber kamuoyunda ok ses getiren bir gndem konusudur. Bilgiyi kaydederek almann hibir yolu yoktur. Kaynak gerei bilebilecek bir pozisyondadr. Siz (haberinizde) kaynan adn vermemesinin nedenini aklamaya razsnz. Baz bakentlerde, devlet yetkilileri muhabirlerle arka plan ve "derin arka plan" eklinde grme yaparlar; yani bilgi kullanlabilir; ancak dorudan alnt yaplamaz ve kaynak kiinin ad verilmez. Muhabir, yalnzca yetkililerin yle sand dnlyor eklinde yazabilir. "Kayt d" sunulan bilgi ise hi kullanlamaz; dolaysyla ou muhabir kaynak kii haber iin ok nemli olmad ve baka seenei kalmad srece bu dzenlemeye kar kar. Kaytsz bilgi baka bir kaynaa tekrar bile edilemez; ancak muhabirlere izini srmeye deer bir haberin ipucunu verebilir. Dzenleme ne olursa olsun, grmeden nce her iki tarafn da temel kurallar anlayp kabul etmesi muhabire baldr. Kimi zaman, kaynak kiiler muhabire nemli bir ey syleyip "Ama bunu kullanamazsnz elbette," diyerek grmenin ortasnda kurallar deitirmeye alabilir. Kurallar bata syleyip grmeye balamadan nce, farkl bir anlamaya varlmad srece bilgi saklamamay kabul etmemek yararldr.

Gazeteciler ayrca kaynan kimliini korumak iin ne kadar ileri gideceklerini aka sylemelidir. Baz yarg kurumlarnda, gazeteciler bir mahkeme davasnda gizli bir kaynan kimliini aklamay reddettikleri takdirde hapse girme riskiyle kar karya kalabilirler. Eer gazeteci bir kayna korumak iin hapse girmeye raz deilse, bunu sylemelidir. Baz muhabirler kayt d bilgiyi kayda alma konusunda gayet ustadr. Eric Nalder bunlardan biridir. Kaydedilmeyen bir grme sona erdiinde, Nalder son derece zararsz bir alnty okuyup "Bunu kaytta neden syleyemiyorsunuz?" diye sorar. Kaynak kii kabul edince, Nalder tekrar notlarn kartrr, kiinin sylediklerini tekrar okuyup kullanmak iin onay alr. Nalder, bir keresinde btn bir grmeyi kaytszdan kaytlya dntrdn sylemektedir. Bu biraz da, Nalder sylenenleri tekrar okuduktan sonra kaynan artk onun drstlne gvenmesinden ileri gelmektedir. Gazetecilerin anlamas gereken nemli bir baka temel kural ise, bir kaynak tarafndan salanan bilgiye "ambargo" uygulamasdr. Ambargo, bilginin belirli bir zamana kadar kullanlmamas artyla saland anlamna gelmektedir. Yeni bir politika aklamay planlayan bir devlet kurumu, birka saat hatta bir gn nceden gazetecilere yazl bir zet verebilir. Bylece, sz konusu politika basn toplants ile resmen aklanmadan nce muhabirlere bilgiyi sindirmesi iin zaman verilir. Bir bilgiyi ambargo altnda kullanmay kabul eden muhabirler, haber belirlenen zamandan nce kamuoyunda yer almad srece bilgiyi belirlenen zamana dek gizli tutmak zorundadrlar.

Bilgiyi Doru Almak

nanlrlk, bir gazetecinin en nemli varldr; doruluk ise bunu korumann en iyi yoludur. Muhabirler doruluu salamak iin, bir haber yazs ile ilgili topladklar btn bilgileri iki kez kontrol etmelidir. Muhabirler hata yapabilir; ama bu hatalar ok nadir olmaldr. Bir Amerikan gazetesi olan Portland'in Oregonian' kendi hatalar stnde alm, editrler bu hatalarn genel olarak nedenden kaynakland sonucuna varmlardr: Hafzaya bal almak; Tahminde bulunmak; kincil kaynaklarla almak. 4. Blm'de ("Dzeltme") bu konuya ayrntl bir ekilde deineceiz. Ancak muhabirler, haber kuruluunun hatalar karsnda n safaya kardklar savunma oyunculardr. Mkemmel notlar alan ve bu notlara sk sk bavuran, mmkn olduunda daima birincil kaynaklar arayan muhabirler, Amerikal yaync merhum Joseph Pulitzer'in u gazetecilik kuralna uymakta tekilerden daha iyidirler: "Doruluk, doruluk, doruluk."

KONU NASIL ANLATILIR? Btn haber konular gereklerden, gzlemlerden,

alntlardan ve ayrntlardan oluur. Muhabirlerin elinde daima kullanabileceklerinden daha fazla malzeme bulunur; btn bu bilgiyi toplamak iin canlarn dilerine taktklarndan, bu bilgileri mmkn olduunca ounu kullanmak isterler. Ancak birbirine uyacak btn gerekleri bir araya sktrmak, nadiren iyi anlatlm ve okur kitlesini kendine kilitleyen bir ykyle sonulanr. Fazlasyla bilgi doldurulmu haberleri anlamak daha zordur. Her eyi aklama abasnda olan bir muhabir yalnzca okur kitlesinin kafasn kartrmakta baarl olabilir. stelik bu kadar geni yere yalnzca gazeteler sahiptir, radyo ve televizyonlardaki haber programlar sadece kendilerine ayrlan sreye, okur, dinleyici ve izleyicilerse yalnzca haberleri izlemeye yetecek kadar zaman ve dikkate sahiptir. yi gazetecilikte seim sz konusudur, her eyi bir araya sktrmak deil. Muhabirler bir ykde yer verilmesi gereken en nemli eyin ne olduuna ve bu bilgiyi hangi srayla koyacana karar vermek iin haber deerlendirme tekniini kullanmaldr. Pek ok muhabir iin bir yky anlatmann en zor ksm, neleri karacana karar verme srecidir. Bu kararlar vermenin bir yolu, haber iin odak noktas da denen temel bir nokta semektir.

Odak Noktas
Bir haberin odak noktas temelde "Haber ne hakknda?" sorusuna cevap verir. Poynter Enstits yaz dersi retim grevlisi Chip Scanlan bunun iin be ayr soru daha nermektedir: Haber nedir? Konu nedir? maj nedir? Bunu alt szckle nasl syleyebilirim? Peki, durum nedir? Hzla yaylan bir yangn haberi stnde altnz dnn. Btn gn darda insanlarla konuup hasar gzlemlediniz. imdi yazmaya balamadan nce haberinizin odak noktasn belirlemelisiniz. te size odak noktasn belirlemeniz iin Scanlan'n sorularn kullanma frsat:

 Haber nedir? ehrin dousundaki dalk blgede kan yangnda iki ev hasar grd ancak kimse yaralanmad ve ehirdeki i blgesi yangndan korundu. Konu nedir? ki aile evsiz kald ancak hayatta olduklarna krediyorlar. maj nedir? Aile bireyleri enkazndan dumanlar ykselen evlerinin yannda birbirleriyle kucaklayor. Bunu alt veya daha az szckle nasl syleyebilirim? Yangn evleri ykt ama moraller ayakta. Peki, durum nedir? Tehlikeli bir yangnn yol aabilecei mal kayb snrlandrld. Bu haberi yazan muhabir artk haberin evlerini kaybeden ailelerle devam edeceini biliyor. Haberin banda herkes hayatta olduu iin kreden bir aile bireyinin szlerini kullanacak, ayrca mal kayb hakknda genel bilgi verecek. Muhabir artk i blgesine mdahalede bulunan itfaiye irketlerinin says hakknda toplad bilgiyi haberden karabileceini ama yine de itfaiye efinin szlerinden bir alnt yapabileceini bilmektedir. Bu odak noktas altrmasnn sonular her haberde tek bir kabul edilebilir odak noktas olaca anlamna gelmez. Tersine, farkl haber kurulularnda alan muhabirler ayn temel gerekleri alp farkl bir odak noktas belirledikleri iin haberlerini olduka farkl biimlerde yazabilirler. Tehlikeli yangn haberi rneinde, bir muhabir farkl bir odak noktas bulmak iin ayn be soruyu kullanabilir. Haber nedir? ehrimizdeki iyerleri, ehrin dousundaki dalk blgede iki evi byk hasara uratan tehlikeli yangndan klpay kurtuldu. Konu nedir? yeri sahipleri yangn bu kez kendilerine zarar vermedii iin krediyor. maj nedir? Bir iyeri sahibi iletmesinin nnde bir itfaiye grevlisiyle el skyor. Bunu alt szckle nasl syleyebilirim? Yangn iletmeleri durduramad. Peki, durum nedir? Tehlikeli bir yangnn yol aabilecei ekonomik darbe snrlandrld. Haberin bu versiyonu iyeri sahiplerinin rahatlamasyla balayacak ve balarda, iletmesi kurtarlan iadamlarndan birinin szlerine yer verilecektir. Her iki haberde de ayn temel bilgi yer alacak -- iki ev hasar grd ancak iletmeler yangndan etkilenmedi -- ancak yklerin vurgusu

farkl olacaktr. Yazmaya balamadan nce neyi vurgulayacan bilmek, muhabirin haberde yer verecei ve vermeyecei gerek ve alntlar belirlemesine yardmc olur. William Zinsser'n On Writing Well (yi Yazmak stne) adl kitabnda da belirttii gibi, "Berrak dnmek kiiyi berrak yazya gtrr, biri olmadan teki var olamaz." Deneyimli muhabirler btn aratrma, grme ve gzlemlerini yaptktan sonra, yklerine odak noktas bulmadan nce gnn sonuna kadar beklemezler. Hatta muhabirlik srecine akllarnda bir odak noktasyla balarlar, bu da nereye gidip kiminle greceklerine karar vermelerinde onlara yardmc olur. Daha fazla bilgi topladka, odak noktalar da deiir elbette; genellikle de byle olur. Muhabir iin en nemli ey, yazmaya balamadan nce haberin odak noktasn belirlemektir. Aklnzda bir odak noktasnn olmas haber yazmay planlamann yalnzca ilk admdr. kinci adm ise haberi dzenlemektir, bylece hangi bilgiyi nerede kullanacanz bilirsiniz. e haberdeki gereklerin listesini karmakla balayn, sonra neyin bata neyin sonda, neyin ortada olmas gerektiine karar verin. Mlakat yaptnz kiilerin en gerekli szlerini veya sesli alntlarn seip bunlarn haberin neresinde yer almas gerektiine karar verin. Haberde mutlaka yer vermek istediiniz ayrntlar not edin. Baz muhabirler yazmaya balamadan nce kt stnde bir taslak karp bu tasla haberin haritas olarak kullanmann yararl olduunu dnmektedir.

Yazma
yi haber yazs kesin, ak ve dorudur. Bu i ok basit grnebilir ancak aslnda son derece zorlu bir itir. Daha nce de belirttiimiz gibi, muhabirler rendikleri hereye yklerinde yer vermek eilimindedirler. Ancak odak noktas belirlenmi konularn zaten megul olan haber tketicilerinin dikkatini ekme olasl daha fazladr, ayrca haberlerin olduu gibi aktarlmasna msaade eden bir haber kuruluunun dier haberlere ayracak yeterli yer ve zaman kalmayacaktr. Genellikle haberi yazarken teki yaz tiplerine nazaran daha ksa cmle ve paragraflar yer alr. Her paragrafta tek bir ana fikir bulunur. Yeni bir paragraf yeni bir fikir, kii veya yer tantlrken balar. Gazeteciler anlalmas kolay, basit ve direkt cmleler kurup isim ve filleri ok, sfat ve zarflar az kullanrlar. yi yazlm haberler belirsiz, mphem veya tekrarlardan oluan yazlar deildir nk her kelimenin bir deeri vardr. E.B. Whiten bir klasik olan kitab The Elements of Style'da (Stilin eleri) belirttii gibi, yazmann en temel kurallarndan biri udur: "Gereksiz szckleri karn." yi yazarlar daima istedikleri anlam tayan en uygun kelimeyi semek iin aba harcarlar. 19. yzyl Amerikan yazar Mark Twain'in dedii gibi, "Atele ate bcei arasnda ne kadar fark varsa, doru szck ile yaklak olarak doru szck arasnda da o kadar fark vardr." Muhabirler setikleri kelimelerin gerekten sandklar anlama geldiinden emin olmak iin dzenli olarak szlk ve referans kitaplarna bavururlar. Gazeteciler genel bir kitle iin yaz yazdklarndan, pek ok insana yabanc olan zel jargon veya teknik terimleri kullanmaktan da kanrlar. Bir hastane grevlisi bir insann "lakerasyon ve kontsyon"lardan muzdarip olduunu sylerken, bir muhabir daha basit kelimeler kullanr ve

hastann "kesik ve tahriler"den muzdarip olduunu syler. Eer kesinlik adna teknik bir terimin kullanlmas zorunluysa, terimin tanmn da vermek iyi olur. Szgelimi, dnya apndaki enerji meseleleri hakknda bir haberde geen "fosil yakt" terimine ek olarak bu yaktlarn kmr, petrol ve doalgaz eklinde bir listesi verilebilir. Gazeteciler ayrca rtk anlaml kelimeler kullanmaktan kanmaldr; bunlar okur kitlesinin akln kartrabilecek ya da kitleyi yanl ynlendirebilecek kelime ve ifadelerdir. ehir belediyesi "yeni bir defin tesisini" onaylamak iin oy kullanrsa, ertesi gn radyo programnda veya gazetede kan haber, ehir sakinlerine belediyenin "yeni bir mezarlk yapmay planladn" sylemelidir. Haberi yazmann kilit prensiplerinden biri, okur/dinleyici/izleyici kitlesine yalnzca ne olduunu anlatmak deil, olanlar gsterebilmektir. Szgelimi, iyi yazlm bir haber yks, bir cenaze trenine katlan aile bireylerinin hicrandan tarumar olduunu sylemez, insanlarn kederini birbirleriyle nasl kucaklap hkrklara boularak aladklarn gstererek anlatr. yi bir yazar bir kiinin yalnzca uzun boylu olduunu sylemek yerine, kiinin kapdan girmek iin iki bklm olmak zorunda kaldn belirtir. Doruluk, haber yazmak konusunda son derece nemlidir. Doru bir ykde u temel zelliklerin tm bulunmak zorundadr: Dilbilgisi, yazm, noktalama iaretleri, tarihler, adresler, saylar ve yeni bir ykde yer alan dier btn ayrntlar. Bir kiinin adn veya yan yanl almak, bir gazetecinin inanlrlna zarar verecek trden bir hatadr. Doru bir yk ayn zamanda tam bir ykdr, sadece tek bir taraf ele almaz. Ancak bu tek bir ykde bir konu hakknda sylenebilecek her eye yer verilebilecei anlamna deil, muhabirlerin, yokluklar haberin anlamna zarar verecek kilit bilgileri ykden karmamas anlamna gelmektedir. Szgelimi, yeni bir testin az kanseri tehisini daha kolay hale getirdiini yazmak, bir nceki testin gvenilir olmad anlamn tamaktadr. Eer yeni test yalnzca daha hzl tehis koyuyorsa, muhabir bunu sylemelidir. Doruluk konusuna 4. Blm "yknn Dzeltilmesi"nde ayrntl bir ekilde deineceiz.

k Noktalar
Yeni bir haberin balangc k noktas olarak bilinmektedir. k noktasnn amac okur, dinleyici veya izleyicinin dikkatini habere ekmektir. ki ana k noktas tr vardr: gncel ve soft. Gncel k noktas, 2. Blmde ele aldmz be N ve bir Ky, yani bir yknn temel gereklerini zetler. te yandan, soft k noktas sadece yeri veya bir karakteri tantr. k noktalar arasndaki farklar baka bir ynden de ele alabiliriz, szgelimi gncel k noktas "Haber nedir?" sorusuna cevap verirken, soft k noktas "yk nedir?" sorusuna cevap verir. Her iki k noktas da gncel haber yks iin kullanlabilir. Mesela yeni babakann seilmesiyle ilgili bir haber birka farkl ekilde yazlabilir. Gncel k noktas yle olabilir: Eski isyanc lider Joshua Smith, 1993ten bu yana lkede yaplan ilk demokratik seimde yzde 80in zerinde oy kazanarak bu akam babakan seildi.

Soft k noktas ise yky daha farkl bir yaklamla ele alacaktr: Youngtownda byyen Joshua Smith, byk hayalleri olan bir ocuktu. Smith daima yandan kk gsterdii iin okuldaki byk ocuklarn kendisine daylandklarn sylyor. Smith bir gn okulda dilbilgisi retmenine gnn birinde babakan olacan syledii zaman, retmeni kendisine glmt. Ama imdi kimse glmyor. Smith dn yaplan seimde yzde 80'in stnde oy alarak 1993'ten sonra lkenin demokratik yollarla seilen ilk babakan oldu. Grdnz gibi, gncel k noktas soft k noktasndan daha ksadr, soft k noktas ise hemen hemen bir cmle daha uzundur. Soft k noktas uzun olabilir ve k noktasndaki her cmle yknn ana fikrini destekler. Her iki k noktasnda da yknn en ok haber deeri tayan eleri bulunur. Doru k noktasn semek, yknn nemi ve zamanlamas, haber, basm veya yayn kuruluunun tr gibi pek ok faktre bal olarak deimektedir. Hza nem veren haber ajanslar, evrimii haber siteleri ve radyo haber programlar genellikle gncel k noktalarn kullanr. Haftalk yaynlanan bir haber veya magazin program ise, hedef kitlenin byk ksmnn yknn temel gereklerini bileceini varsayarak soft k noktas kullanr. En yaygn k noktas tr, babakan yksnde verilen rnee benzeyen anekdot trndeki k noktasdr. Anekdot ksa yk olarak tanmlanmaktadr; k noktas olarak kullanldnda ise anekdot daha geni bir yky rnekler ya da ana hatlaryla belirtir. Sosyal bir eilim hakkndaki bir yk, ilgili birka anekdot veya rnekle balayabilir. Nadir de olsa, bazen ykye balamann en iyi yolu bir alnt veya soru kullanmaktr. Bu k noktalarnn tm "geciktirici" k noktalar olarak da tanmlanabilir nk okur yknn gerekten neyle ilgili olduunu renmek iin birka cmle beklemek zorundadr.

yk Yaps
Nasl her insann omurgas varsa, her yknn de bir yaps vardr veya en azndan, olmaldr! Yapsz bir yk, onlar bir arada tutan bir ey olmayan bir gerekler yndr. yklerin anlalr ve anlaml olmas asndan yap vazgeilmez bir zelliktir ancak btn ykler ayn ekilde yaplandrlmamaldr. yi yazarlar anlattklar yk iin en uygun yapy seerler. TERS PRAMT Pek ok haber yks 100 yldan fazla bir zaman nce gelitirilen geleneksel bir yk yaps izlenerek en ok haber deerine sahip bilgiyle balar. "Ters piramit" biimi en nemli bilgiyi en ste yerletirir ve bilgiler nem derecelerinin azalna gre sralanr. Bu biim, zamanlln ok nemli olduu ciddi veya son dakika haberlerini bildirmek asndan yararldr. nemli bir gelimeyi ilk bildiren sizseniz, neler olduunu seslendiiniz kitleye en bata sylemek istersiniz. Szgelimi, byk bir frtna ile ilgili bir haber, byk ihtimalle l says ve en ok hasar gren yerin neresi olduu bilgisiyle balayacaktr. Gerektiinde bu yapy kullanmaya kar kan yazarlar "k

noktasn gmmekle" sulanabilir nk bu ekilde seslendikleri kitlenin yknn nemini anlamasn gletirmektedirler. Ters piramit yapsnda, k noktasndan sonra gelen bilgi, k noktasnda belirtilen fikri geniletir veya gelitirir. Frtna haberi rneinde, yazar en kt ykmn yaand yeri anlatp daha sonra hayatta kalan birinden veya bir acil durum grevlisinden alnt yapabilir. Destekleyici paragraflar frtna ile ilgili ayrntl ve daha fazla bilgi vererek konuyu zenginletirecektir. Daha uzun bir ykde, muhabir ana temayla dorudan ilgili olmayan ikinci derecede neme sahip bir bilgiye yer verebilir. Szgelimi, frtna yksnde uluslararas kurtarma almalarna ve hayatta kalan insanlarn acil ve uzun vadedeki ihtiyalarna deinilebilir. Bu yapnn ok kullanlmasnn nedenlerinden biri, editrlerin en nemli bilgiyi karmakszn yer ve zamandan tasarruf etmek iin en alttaki bilgileri kesebilmeleridir. KUM SAAT Ters piramit yapsnn deitirilmi bir biimi "kum saati" yaps olarak bilinmektedir. Kum saati yaps da ayn ekilde en nemli bilgiyle balar ancak birka paragraf sonra yn deitirip genellikle kronolojik sraya gre anlatlan bir anlatya dnr. Yine byk frtna rnei stnden gidelim, muhabir ykye gncel k noktas ile balayp destekleyici birka paragraf sunar ve sonrasnda frtna yksn frtnay yaayan bir tann gznden anlatr. Bu tr bir yk biimi giri blmnden anlat blmne anlalr bir gei yapmay gerektirmektedir. Bir muhabir kum saati yksnn ikinci yarsna yle balayabilir: "Rzgr btn kuvvetiyle esmeye baladnda, ifti Iqbal Khan ambarndayd" Baz ykler genellikle belirli bir kronolojik sraya gre yazlr ancak bu yap daha ok ykletirilmi haber iin kullanlr. ELMAS Bir baka yk biimi ise "elmas" yapsdr. Bu yapy kullanan bir muhabir, yknn ne hakknda olduunu belirten bir karakteri tantarak yksne bir anekdotla balar. Bu kk yk daha sonra olayn ciddi boyutlarn gstermek iin geniletilir. Sona doru, muhabir anlaty tamamlama yolu olarak bireysel karakterin yksne dner. Bu yapy kullanan muhabirler, yknn neden nemli olduunu belirtmek iin genellikle "ceviz" paragraf (veya ceviz paraf) olarak bilinen bir ara kullanrlar; ceviz kelimesi yknn sert zn belirtmektedir. Portland'in Oregonian gazetesinin yaz ileri mdr Jack Hart, ceviz paragraflarnn "k noktalarnda ortaya kabilecek btn sorulara cevap verebileceklerini, yklerin neden nemli olduunu aklayabileceklerini ve ykleri anlaml balamlara yerletirebileceklerini" sylemektedir. ykdeki ceviz paragraf okurun yky okumaya devam etmesi gerektiini anlamasna yetecek kadar ak olmaldr. Elmas biimi televizyon ve gazete haberlerinde sklkla kullanlmaktadr. Mesela bir muhabir yeni bir AIDS tedavisi haberine tedaviye ihtiya duyan bir hastay tantarak balayabilir, daha sonra hl test edilen ilac anlatp nelere faydal olduunu syler ve yeni tedavi yntemi ie yaramazsa,

doktorlarn sz konusu hastann ok az mr kaldn sylediklerini belirterek yksne son verebilir. Hangi biimi seerseniz sein, yknn gelime blm seslendiiniz kitleyi kendine kilitlemeli ve ilgisini canl tutmaldr. Bir dergi editr, iyi bir yaznn okurun daha sonra olacaklar renmek iin okumaya devam etmesini salayacan sylemitir.

Bitiler
Eer geleneksel ters piramit stilini kullanmyor ve yknzn son blmnn bir editr tarafndan makaslanmayacan biliyorsanz, yazy yazmaya baladnzda aklnzda bir finalin olmas iyi bir fikirdir; yaz dnyasnda yolculua ktnzda zihninizdeki yere varmanza yardmc olur. Bu durum, sunulduklar ekil itibaryla zellikle televizyon ve radyo gibi yayn haberlerinde nemlidir. Basl veya Internet zerindeki (online) haberlerin tersine, yayn habercilii izgiseldir -- izleyici kitlesi bilgiyi hangi srayla alacana karar veremez -- ayrca yaplan aratrmalarda izleyici ve dinleyicilerin son duyduklarn daha iyi hatrladklar ortaya kmtr. Bu nedenle, pek ok yayn yks bir zet blmyle son bulur ve yknn ana fikri pekitirilir. Finaller nemli bir yere veya kiiye dnmeleri asndan genellikle balanglara benzer. Kronolojik anlatda final en son gerekleen olaydr. Eer ykde bir sorun ortaya konmusa, final blmnde bir zm sunulabilir. Finaller genellikle daha sonra neler olabileceine baker. Ayrca bir yk kimi zaman gl bir alnt veya sesli alnt ile bitebilir. Ne var ki bu yntem her zaman kabul grmez, sadece alnt ok glyse ve bunun dnda bir ey yazmak seslenilen kitleyi hayal krklna uratacaksa kullanlmaldr.

Atf
Haberlerle editr veya ke yazs arasndaki en nemli fark, atfn kullanlmasdr. Atf, ksaca "Kim diyor?" sorusunun cevabdr. Atf, zellikle tartmal yorumlar yapldnda veya doruluu sorgulanabilecek bilgiler verildiinde, verilen bilginin kaynan gsterir. Atf dorudan veya dolayl yaplabilir. Aada dolayl ve dorudan atf rnekleri bulunmaktadr: "Komiser yardmcs Antonio Costa, adamn yakalanp cinayetle sulandn syledi." Bu cmle dorudan atf kullanlarak tekrar yazldnda yle olur: "Polis adam yakalad ve cinayetle sulad." Her iki durumda da, okur/dinleyici/izleyici kitlesi bilginin kaynann polis olduunu syleyebilir. ou haberde bilgiyi birine atfetmenin en nemli nedenlerinden biri, inanp inanmama kararn okur, dinleyici ve izleyicilere brakmaktr. Szgelimi, Kuzey Korenin nkleer programn askya ald haberi baz okur/dinleyici/izleyici kitlesi tarafndan ok veya az lde inanlr bulunabilir; bu, sz kimin sylediine baldr: Kuzey Koreyi ziyaret eden bir yetkili mi yoksa uluslararas bir bilim insanlar ekibi mi? Atfn bir baka nedeni ise, tartmal bir yorum iin yorumun ait olduu kaynaa, yani muhabir veya haber kuruluuna deil, yorumu yapan kiiye bir sorumluluk yklemektir. Bu hukuk davalarndan muaf olmak anlamna gelmez nk yasal korumalar lkeden lkeye deimektedir.

Ancak iddiada bulunan veya bir duru belirten insanlarn kim olduunu aka belirtmek, iyi bir gazetecilik uygulamasdr. Ne var ki, bir haberdeki btn bilgilerin birine atfedilmesi gerekmemektedir. Her bilgi tanesinin kaynan belirtmek, ykleri anlalmaz hale sokacaktr. Muhabirin dorudan gzlemledii bilgi herhangi birine atfta bulunmakszn belirtilebilir. Ayn ekilde, tartmaya yol amayan veya iyi kabul gren olgularn da birine atfedilmesi gerekmez. Szgelimi, bir muhabir atfta bulunmakszn bir futbol man kimin kazandn syleyebilir nk son skor pheye yer brakmayacaktr. Ancak bir adayn siyasi bir tartmay kazandn yazmak atf gerektirir, aksini yapmak, gerek ile fikir arasndaki izgiyi gemek olur.

Alntlar ve Sesli Alntlar

Haber ykleri ncelikle muhabirin szleriyle anlatlr ancak ou ykde yazl veya sesli alnt yoluyla dier insanlarn szlerine de yer verilir. Alntlar etkili bir biimde kullanldklarnda, olaya karm birinin dorudan deneyimini yanstarak ykleri daha gl klabilirler. yknn en banda bir alnt kullanmak, yky okur/dinleyici/izleyici kitlesi iin daha ilgi ekici hale getirebilir nk alntlar ykyle kiisel balants olan birini sunar. Tanm gerei alntnn sahibine atfedilmesi gerekir, bylece hedef kitle bunu kimin dediini bilir. Dorudan alntlar en az bir cmle uzunluunda olup konuan kiinin kulland kelimelerle belirtilir. Alntlar bir konumacnn sylediklerinin byk ksm tekrarlanmaya deer olduunda kullanlr. zellikle yazl basnda kullanlan ksmi alntlar, konumacnn syledii bir tek kelime veya bir ifade olabilir; bu ksa szler tam cmle kafa kartrc veya ok uzun olduunda kullanlr. Muhabir ksmi alnty balama koymakla sorumludur, bylece konuan kiinin szlerinin anlam deimemi olur. Szgelimi, Fransa Devler Bakan Jacques Chirac haftalarca sren toplumsal kargaadan sonra lkesine yle seslenmitir: "Toplum iin bir zehir olan ayrmclkla savamadmz srece, asla sonsuza dek srecek bir ey kuramayz." Baz muhabirler yklerinde bu szleri tamamyla kullanarak dorudan alnt yapmlardr. Ancak Londra merkezli Guardian gazetesinde, balang paragrafnda alntdan yalnzca bir tek szck kullanlmtr: "Jacques Chirac rk ayrm 'zehriyle' mcadeleye ard." Birinin bir mlakatta syledii hereyi alntlamak gerekmez. Peki dorudan alntlar nasl seeceksiniz? Temel kural basit: Eer kendiniz daha iyi syleyebiliyorsanz, dorudan alnt veya sesli alnt kullanmayn. Ar sayda haber yks bu snav geemeyen tam alntlarla doludur ve bu alntlarn ou da yetkililerin azndan kmtr. zellikle brokratik dilde yalnzca oldular belirten alntlar kullanmaktan kann. Belediye bakannn "nmzdeki hafta belediye fonlarnn dk gelirli ihtiya sahiplerine datlmas iin yedek planlara karar vermeyi bekliyoruz" dediini duymaya kimsenin ihtiyac yoktur. Bu tr bir bilginin muhabir tarafndan duru, belirli bir dille tekrar yazlmas ok daha iyidir. Bu durumda, muhabir yle de yazabilir: "Belediye bakannn belirttiine gre, insanlar belediyeden para almadan nce bir hafta bekleyecekler."

En iyi alntlar, yklere derinlik ve perspektif kazandran znel alntlardr. Bu alntlarda renkli bir dil kullanlr ve alntlar kiisel bir deneyimi ya da uzman bilgisini yanstr. Televizyon aratrmac gazetecisi Tony Kovaleski, bu tr alntlarda tutku olduunu sylemektedir: "Grme veya rportajlar srasnda tutkuyu yakalamaya aln. Yazma srasnda bu tutkuyu kesinlikle karmayn." Temel kurallardan biri, alntlar bir yazdan okunuyormu gibi deil, zgnm gibi gstermektir. En iyi alntlar setikten sonra yknz bunlarn etrafnda oluturun. Ancak ABD televizyonu NBC muhabiri Bob Dotson'n bu konuda bir uyars var: "Sesli alntlar yky daha etkili bir dille anlatmak adna yardmc olarak kullanmayn." Sadece alnt ve sesli alntlar bir araya dizen muhabirler genellikle tembellik edip iin kolayna kamaktadr.

Saylar
Bir gazetecilik retmeni rencilerini "matematikten nefret eden baarsz hayrseverler" eklinde tanmlamaktadr. ou gazeteci matematii asla sevemeyecektir, ancak matematie ihtiyalar vardr ve bunun nedenini de bilmeleri gerekir. Saylar salam ve doru grnebilir ama yanlmaz deillerdir. Gazetecilerin anlamsz bir sayyla nemli bir say arasndaki fark syleyebilmek iin saysal becerilere ihtiyalar vardr, aksi takdirde insanlar yanl ynlendirebilecek veya en iyi ihtimalle akllarn kartrp en kt ihtimalle yanl bilgi verecek haberler yazma tehlikesiyle kar karya kalrlar. Gazetecilerin baktklar saylarn birbirini tutmadn syleyebilmek iin matematiksel sezgiye ihtiyalar vardr. Rakamlarla verilerin ardndaki anlam bulabilmek iin matematik mekaniine ihtiya duyarlar. Bankaclk ve i dnyas, iflas ve ykseli zamanlarn anlamak iin matematiksel kavramlara ihtiyalar vardr. Ksacas, gazeteciler szckleri anlamlandrabilmek iin dil becerilerine ihtiya duyduklar gibi, saylar anlamlandrmak iin de matematie ihtiya duyarlar. Usta gazeteciler hem saylardan anlar hem de saylara gereken dikkati gsterirler. Byle gazeteciler balam iinde manta aykr bir sayy hemen fark ederler, ayrca phelerini dorulamak iin ihtiya duyduklar temel aritmetik ve istatistik bilgisine de sahiptirler. Deiimlerin yzde, oran ve deerleri ile saylar arasndaki dier ilikileri hesaplayp ham verilerin anlatabileceinden ok daha iyi ykler sunabilirler. Okur ve izleyicilerin kolayca anlamas iin saylar terimlere evirebilirler ve evirmelidirler. Saysal yetenekleri olan gazeteciler gnmzn son derece teknik dnyasnda her zamankinden daha fazla neme sahiptir. Onlar bilimsel, tbbi, teknolojik ve ekonomik gelimeleri deerlendirip aklayabilen yazar ve editrlerdir. Onlar, bu ii bir kar sebebiyle onlar iin yapacak birini beklemektense, saylar kendileri alt ederek veri tabanlarnda haberler bulan gazetecilerdir. Saylar kontrol ve tekrar kontrol edildiinde, muhabir bu saylar bir haberde nasl kullanacana karar vermelidir. Altn kural udur: Saylar ne kadar az olursa, o kadar iyi olur. Saylar, basit olmas kaygsyla yuvarlanmamal ve aklk kazanmalar iin bir balama oturtulmaldr. Ten Practical Tips for Business and Economic Reporting in Developing Economies (Gelimekte Olan

Ekonomilerde Dnyas ve Ekonomi Muhabirlii iin 10 Pratik pucu) kitabnn yazar Paul Hemp, "Bir saynn tek bana pek nemi yoktur," demektedir. "Saynn anlamnn greceli deerinden geldii dorudur." Dolaysyla, okul harcamalarndaki artla ilgili bir haberde ilenmemi saylar, ocuk bana harcanacak ek miktara evrilebilir. Her yl akcier kanserinden len insanlarn saysyla ilgili bir haberde, bu saynn her gn den jumbo jet saysna eit olduu sylenebilir. Matematii beceremeyen gazeteciler, su istatistikleri, kirlenme standartlar ve isizlik rakamlar gibi etraflarndaki dnyaya dair bilgilerin ounu deifre etmek iin gerekli en temel beceriden yoksundur. zel alanlar iin uygun olan matematik becerileri olmakszn, gazeteciler doruyu araylarnda yetersiz kalmaya mahkmdur.

HABERN DZELTLMES Saat sabahn dokuzu. Haber odasndaki yaz ileri

toplants, o gn herkesin zerinde alt haberlerin tartlmasyla balyor. Baz muhabir ve fotoraflara oktan bir grev verilmi ve bu kiiler bugnn haberlerini hazrlamak iin dardalar. Daha az sayda muhabir ve fotorafya nceki gece grev verilmiti, geri kalanlarsa st dzey haber mdrlerinin de katld bir konferans-toplantdan sonra erkenden ktlar. Henz bir haberle grevlendirilmemi muhabirlerse toplantda haber fikirlerini "retmeye" alp bu geceki haber blteni ya da ertesi gnn gazetesinde yer almas iin mdrn bu haberi takibi onaylamasn bekliyorlar. Grev datm yapan editor, haber yapmaya deecek ya da demeyecek planlanm etkinlikler listesini inceliyor. Herkes kararn verdiinde, mdrler basm veya yayna hemen hazr olacaklarn umduklar bir "bte" veya yk dizisi oluturuyorlar. Bu noktada, mdrlerin artk arkalarna yaslanp keyiflerine bakacaklarn dnebilirsiniz. Ancak haber odasnda verilen hibir karar kaya gibi salam deildir. Planlarn deimesi neredeyse kanlmazdr. Beklenmedik haberler kabilecei gibi, beklenilen sonucu vermeyen konular listeden karlabilir. Dier haberler hakknda biraz daha bilgi toplamak gerekmektedir ve bunlar, ayn gnn haberlerine yetimeyecektir. Bltene neyin alnp neyin karlacana ve neyin peinden gidileceine karar vermek haber mdrleri, editr ve yapmclarn iidir. Bu kiiler nem ve ilgi derecelerine gre ve yeni gelimeler ve verilebilecekleri zaman ve yere bal olarak gnn haberlerini seip deitirirler. Ama editrn ii bununla da bitmez. Gazete basma verilmeden veya haber yayna girmeden nce, editrlerin yerine getirmeleri gereken nemli bir grevleri daha vardr. Kamuya sunulan yklerin iyi yazlp sunulmasn ayrca doru, eksiksiz ve adil olmasn salamak da editrlerin grevidir. Pek ok haber odasnda birden fazla editr bulunur. Her gn pek ok haber kuruluu tarafndan retilen yklerin hacmi fazla olduundan, tek bir kii bu iin altndan kalkamaz. Byk haber odalarnda birka editr kurulu olabilir, bunlar son tahlilde haberlerin muhabirlere datlmasndan sorumlu kiiye, gazetenin veya haber blteninin ba editrne kar sorumludur. leride de greceiniz gibi, editrn grevi yksek eitim dzeyi, deien gndeme ayak uydurabilme yetisi ve youn alma saatleri ve strese dayanabilmek gibi eitli becerileri gerektirmektedir.

Gazete leri

Normal bir gnlk gazetede geni apl haberlerle ilgilenen muhabirler kadrosu vardr. Yerel bir gazetede alan muhabirlerin ou genellikle "ehir" veya "metropol" masas iin alarak gazetenin hizmet sunduu toplulukla ilgili konular ele alrlar. lke apnda datm yapan byk gazetelerin ise ayrca lke iinde ve uluslararas veya yabanc lkelerde masalar ve o lkenin veya dier lkelerin bakentlerinden sorumlu muhabirleri vardr. Baz muhabirler gazetenin zel blmleri iin alr ve spor, i dnyas veya dizi haberleriyle ilgilenir. Bu masa veya blmlerin her birinin banda bir editr bulunur, bu editr muhabirlerin almalarn denetler ve kendisine yardm eden bir veya daha fazla yardmc editr bulunur. Gazete editrleri muhabirlere konu datmn yapar, yazl metni dzeltir veya "kopyalar," ayrca sayfalarn tasarm ve dzenini denetler. Byk gazetelerin ounda editrler bu grevlerin yalnzca birinde uzmanlamtr, ancak daha kk gazetelerde tek bir kii bu ilerin tmyle ilgilenebilir. Ayrca, gazetelerde fotoraf personelini denetleyen bir fotoraf editryle harita, izelge ve dier bilgi verici grafikleri oluturan ressamlarn almalarn denetleyen bir grafik editr de bulunabilir. Byk gazetelerde ayrca muhabirlerin yklerle ilgili gemi veya arka plan bilgisi edinmelerini salayan ve gazetede yaynlanan ykler iin ktphane veya "morg" oluturan bir aratrma personeli de vardr.

Yayn leri
Yayn haber odalar gazetelerinki gibi organize olmamtr. ou yayn muhabiri belirli bir yky ele almakta uzmanlamaz, ancak ou sabah haberleri veya gece blteni gibi belirli yaynlar sunmakla grevlendirilebilir. Bu yaynlarn her biri bir yapmc tarafndan bir araya getirilir, yapmc hangi yknn hangi uzunlukta ve hangi srayla yayna konacana karar verir. Daha byk haber odalarnda, prodktrlerin almalarn denetleyen bir ba yapmc bulunur. Yayn haber odalarnda muhabirlerin yansra, haber bltenlerinde grnp o gn muhabirlerin hazrlad haberleri okuyan sunucu veya "haber spikeri" vardr. Radyo ve televizyonlardaki haber spikerleri genellikle gnde bir defadan fazla yayna karlar. Bir televizyon haber odasnda editr unvan bazen haber yklerinin teknik yapmndan sorumlu, nihai rn yaynlamak iin grnt ve sesi kurgulayan kiiye verilir. Pek ok haber odasnda kurgulama ilemini videoyu eken muhabir, baka bir muhabir tarafndan yazlm veya seslendirilmi metin zerinde alarak yapar.

Editrn Rol
Kk bir gazetede yakn zamanda kan bir i ilannda, bir editr iin u zellikler aranmaktadr: "Bu kii gl yazma, dzeltme ve sayfa dzeni becerilerine sahip olmaldr ... Ayrca doru, sorumlu, ekip almasna yatkn ve denetim becerilerine sahip olmaldr." Yeni bir yapmc aray iinde olan byk bir televizyon kanal ise "haber deerlendirmesinde uzman stn yazma becerilerine sahip ynetim becerileri olan, oklu grevlerde alabilecek, iyi organizasyon becerilerine sahip" birini istemektedir.

Grdnz gibi, editrler gl birer gazeteci ve haber odas lideri olmak zorundadr. Bandan sonuna kadar haber sreci iinde yer alrlar. Editrler hangi yknn kim tarafndan ele alnmasna karar vermekten sorumlu grev datm mdrleri olduklar iin iyi bir haber deerlendirmesi yeteneine ihtiya duymaktadr. yk bir yandan geliirken onun ekillendirilmesine yardm etmek, muhabirlerle sahada yky tartmak ve baka alar ele alacak insanlarn nereye konulanacana karar vermek iin iyi birer yazar olmak zorundadrlar. Editrler haber sunumu, manet, alt yaz, resim ve izim yazlmas ve seilmesine karar verme aamasnda dorudan rol alrlar. Ayrca kendilerine kar sorumlu olan alanlar ynlendirip motive etmelidirler. Editr ve yapmclar muhabirlerle birebir alarak onlarn haberlerini tartp gzden geirirler. Gazete editrleri muhabirlerin metinlerini kontrol edip grafik ve fotoraf gibi grselleri seer ve yknn sayfaya nasl yerletirileceinin yansra manetin ne olacana da karar verirler. ou yayn haber odasnda, yapmc ieriklerini onaylayncaya dek muhabirler metinlerini kaydetmez veya haberlerini bir araya getirmezler. Yapmclar ayrca haber bltenindeki haberlerin srasna ve her ykye ayrlacak sreye karar verirler.

Metin Dzeltme
Editrler bir haberdeki hatalar aramakla grevlendirilmi ikinci bir ift gz ilevi grr. Buradaki vurgu ikinci bir ift gzdr. nk muhabirler, editre teslim etmeden nce kendi metinlerini doruluk asndan daima kontrol ederler. lk taslak iyi bir balangtr ama sadece iyi bir balangtr. Her yazar kendi haberini dzeltmek iin kendine biraz zaman tanmaldr. yi yazma, tanm gerei yeniden yazmay gerektirir. Doruluk kontrol, metin dzeltmenin ilk admdr. Editrler taslak metinlerde yazm yanllarnn yan sra dilbilgisi ve kullanm hatas ararlar. zne-yklem uyumu ve zne-nesne uyumuna zel dikkat gsterirler. Editrler adres, telefon numaras, ya, tarih ve zaman gibi bir ykdeki btn saylarn doru olmasn salar. ykdeki matematik ilemlerinin doru olmasn salamak iin muhabirlerin yapm olabilecei hesaplamalar tekrar yaparlar. Muhabirin kendisinden alnt yapt kii iin uygun unvanlar kullanp kullanmadn dorulayp haber boyunca atfn kullanln gzden geirirler. Editrler ayrca maddi hatalara ve hakkaniyetle ilgili sorunlara dikkatle bakarlar. Titiz editrler haberleri pheci bir gzle ve akllarnda u sorularla incelerler: Muhabir bunu nerden biliyor? Seslendiimiz kitle buna neden inansn? Haberin ana fikri desteklenmi mi? Alntlar doru mu, kiinin gerekten sylemek istediklerini yanstyor mu? Btn taraflar temsil edilmi mi? Eksik bir ey var m?

 Haber adil mi? Editrler ayrca yerel kltre bal olarak deien dilin gzellii ile ilgili konulara de dikkat ederler. (Bu konuya 7. Blm "Etik ve Hukuk"ta ayrntl bir ekilde deineceiz.) Editr ve muhabirler zellikle yayn haber odalarnda metinleri yksek sesle okuyarak ok uzun cmleleri, fazlalklar, hantal ifadeleri ve anlam belirsizliklerini tespit etmelidir. Pek ok haber odasnda editrler bu gibi temel sorunlar dzeltmek iin muhabire danmadan metni deitirme yetkisine sahiptir. Ne var ki editrlerin grevi sadece redaktrlkten ibaret deildir. Editrler, kelimenin her anlamyla birer gazetecidir. ou editr ve yapmcnn ya muhabirlik deneyimi ya da muhabirlik becerisi vardr. Dolaysyla, bir muhabirin haberini okuduklarnda temel dorulardan daha fazlasn ararlar. Bir haberin konu hakknda hibir ey bilmeyen birine bir ey ifade edip etmeyeceini bilmek isterler. Haberlerin srkleyici ve ilgi ekici olma gereini dikkate alrlar. Bir haber gereinden ksa veya eksikse, editr veya yapmc son rn gelitirmek iin muhabirle alabilmelidir. Bu noktada editrlerin liderlik beceriler devreye girer; onlar bu sreci genellikle "koluk" olarak tanmlarlar.

Koluk
Koluk, editrlerin muhabirlerin bir haberin sorunlarn bamsz olarak zmelerine yardm etmelerinin bir yoludur. Bu yntem, bir editr haberleri yeniden yazmak suretiyle sorunlar dzelttiinde, muhabirlerin genellikle hissettikleri ierleme hissini bertaraf eder. Ayrca muhabirlerin srekli ayn hatalar tekrarlayp editrn de dzeltmesi yerine, muhabirlere almalarn gelitirmelerinde yardmc olur. Tanzanya gazetesi Alasiri'de editr olarak alan Joyce Bazira, "yi bir editr, muhabirler haber olutururken onlarla konuarak muhabirlere koluk eder," demektedir. "Koluk sayesinde, yazarlar grevlerini yerine getirirken karlatklar sorunlar bu sorunlar zmeye alan editrlerle tartabilirler." Koluk iin gerekli beceriler, iyi bir gazeteciyi tekilerden ayran baz becerilerin aynsdr: Dikkatle dinlemek ve iyi sorular sormak. Muhabirler bir haberde karlatklar sorunlar nasl zeceklerine karar veremeseler de, genellikle bu sorunlar iyi bildikleri iin koluk verim salar. Koun grevi sorular sorup dinlemek ve muhabirin almasn gelitirmesine yardm etmektir. Bu, baz editrlerin oynad "dzeltmen" rolnden olduka farkldr: KO Yazara yardm eder; Sre boyunca yardmc olur; Yazar gelitirir; Gl ynlerden yola kar; DZELTMEN Haberi dzeltir; Dzeltme ilemini son gn yapar; Yazarn etkisini zayflatr; Yazarn kendisini yetersiz hissetmesine neden olur;

Bamszl tevik eder; Kontrol paylar.

Yazar kstrr; Kontrol ele alr.

Pek ok editor, ok zaman ald gerekesiyle muhabirlere koluk yapmaya kar kar. Deiiklikleri kendilerinin yapmalarnn daha az zaman alacan dnrler. yknn son teslim tarihi yaklatnda, koluk uygulama asndan pek uygun olmayabilir. Gazete zamannda baslmal, haber blteni zamannda sunulmaldr ve hatalarn tek tek incelenmesine msaade edilemez. Ancak koluk yapmay benimsemi haber odalarnda, editrler bir muhabirin metnini kontrol etmek iin son dakikaya kadar beklemezler. Editrler sre boyunca muhabirlerle alarak onlara srecin sonunda dzeltme ilemine daha az zaman ayrlmasn salayan daha iyi ykler retmelerinde yardmc olurlar. Halihazrda Ngami Times ta alan Botswanal gazeteci Rodrick Mukumbira, koluun bir haber editr olarak iinin temel parasn oluturduunu sylemektedir. Mukumbira, "Bir editr yalnzca muhabire grev verip son taslaktaki yanllar dzeltmemelidir," demektedir. "Muhabirin k noktasyla boutuu srada, editr son makalede zaman kazanmak iin muhabirlik srecine katlmaldr." Bir koluk editr, muhabirler sahaya arldklarnda haber odasndan ayrlmadan nce onlarla konuur; ayn ekilde muhabirler yaz yazmaya balamadan nce, geri dner dnmez yine onlarla konuur. Koluk editr, aadaki gibi muhabirin habere odaklanmasn salayacak basit sorular sorar: Ne oldu? Haberin gerekte ne hakknda? Seslendiimiz kitlenin neyi bilmesi gerekiyor? Bunu nasl anlalr hale getirebilirsin? Sen haberin hakknda ne dnyorsun? Neyin stnde almak gerek? Bir sonraki aamada ne yapman gerekiyor? Sana nasl yardm edebilirim? Koluk yapan editrler her ykde daima vp tevik edecekleri bir eyler ararlar ve bu arada odaklandklar sorunlar yalnzca birka kez belirtirler. Poynter Enstits'nde alan Jill Geisler, koluk yaparken hibir sorunla ilgilenmediini, her eyi muhabire braktn sylemektedir. Bir ko olarak muhabirin metnine dokunmak istemez, bunun yerine muhabirin haber hakknda

konumasna izin verip bylece haberin ak olup olmadn grebilir ve yazarn cevap vermek zorunda olduu sorular yneltir. Koluk daha insancl bir haber odasnda daha keskin bir gazetecilik yaratr. Diyalogu bir ceza deil, dl haline getirir. stelik insanlar uyguladklar eyleri hatrladklar iin koluk nihayetinde gazetecilerin daha iyi almalar karmasn salar.

Manet, Alt Yaz ve TV Haber Balklar

Editrler muhabirlerin haberlerini dzeltmenin yan sra, haberlere elik eden ek materyallerden de sorumludur. Gazete ve evrimii haber odalarnda, editrler haberler iin manetler, fotoraflar iin de altyaz yazarlar. Manet hem zet hem de reklam niteliindedir. Okur kitlesine haberin konusuyla ilgili hemen bir fikir verir ve okura haberin tamamyla neden ilgilenmeleri gerektiini syler. Alt yaz ise daha ok etiket gibidir, okura fotoraf veya grafiin neyi gsterdiini syler. Yayn haber odalarnda, yapmclar manetlerle dinleyici ve izleyicilerin btn haberi dinlemeleri iin onlar kendilerine kilitleyen ve haber bal denen ksa haber tanmlarn da yazarlar. Manetler tanmlar gerei ksa ve ilgi ekicidir. Yazl bir manet haberi zetler, okurun dikkatini eker, basl sayfadaki haberin dzenlenmesine yardmc olur ve farkl tip boyutlarnn kullanlmasyla her bir haberin birbirine gre nem derecelerini gsterir. Editr manet yazarken yalnzca k noktas paragrafndan birka szc alp manete sktrmaz. yi editrler haberin ana fikrini manete tamaya alr, dolaysyla manet yazmaya balamadan nce bir yky tamamyla anlamalar gerekmektedir. Editr haberi bandan sonuna kadar okumak ve habere elik edecek fotoraf ve grafiklere bakmak zorundadr. Ana fikir belirgin deilse, editr tahminde bulunup yanl ynlendirici veya yanl bir manet basma riskini gze almak yerine muhabire danmaldr. Ayrca, kafas karm bir editr, bir haberin stnde biraz daha allmas gerektiinin gstergesidir. Manetlerde kullanlan dil basit olmal ve haberin ana fikrini dorudan belirtmelidir. zel isim ve gemi zaman kullann. Bala kullanmama ve tek bir yarg bildiren cmleler kullanma genel olarak kabul grmektedir. Erkek arkadayla birlikte bir dizi banka soygunundan yakalanan bir kadnn haberinin maneti yle atlabilir: "Soyguncuyla Erkek Arkada Yakaland." Ancak ksa olduklar iin manet yazarlarn cezbeden ve editrlerin manet tuzaklar olarak adlandrdklar fiilleri kullanmaktan kann. Gnlk dilde nerdeyse hi kullanlmayan ksa fiiller manetlerde yer almamaldr. Manet, haberin tonuna uygun olmaldr. Gncel haber konular tam bir zet gerektirir, tpk Zimbabwe Independent gazetesinin u maneti gibi: "Kaaklar Zimbabwe'nin Altn retimine Darbe Vuruyor." Bu manet, okurun haberin konusunu tam olarak bilmesini salyor. te yandan, ykletirilmi haber manetleri ncelikle okurun merakn uyandrmak zere yazldklarndan, haberin ierii hakknda sadece ipucu verirler. Szgelimi, Arjantin'in Buenos Aires Herald gazetesi yeni bir mzik kaydnn incelenmesi hakknda yle bir manet atmtr: "uh Madonna Zamanda Geri Gidiyor."

Manetler snrl bir yere smak zorunda olduklarndan, gazete editr manetleri bir yap-boz gibi hazrlar. Bir Amerikan gazetesi olan Newark Star-Ledger'n metin editr olan Joel Pisetzner yle demektedir: "Kelimeleri bir insan karma mektubunu hazrlar gibi bir araya getiriyorum. Dat, tekrar dat, kartr ve birletir." Editrler manet hazrlamann elenceli olmasnn yannda okuru da daima gznnde bulundurmak gerektiinin nemli olduunu sylemektedir. Basmakalp veya ok kullanlm ifadeleri kullanmaktan kann ve iki anlama gelebilecek kelime ve ifade kullanmamaya ok dikkat edin. ok komik, zekice veya arpc olmas iin ok uralan manetler genellikle baarl olamaz. Her eyden nemlisi, manetler doru ve drst olmal, okuru yanl ynlendirmemelidir. Manette yer alan ey, haberde de olmaldr. Bir okuru manetin vaat ettii eyi sunmayan bir haberden daha ok sinirlendiren baka bir ey yoktur. Tpk manet gibi, yayn haber balklar da izleyicinin dikkatini haberin geri kalanna ekmek iin tasarlanr. Haber balklar da manetlerin tabi olduu kurallarn ouna tabidir. Yapmclar haber bal yazmadan nce haberi izleyip muhabirle konumaldrlar. Basmakalp szler ve akllca ifadeler manetlerde ne kadar ie yaryorlarsa, yayn haber balklarnda da o kadar ie yararlar. Haber balklar kendilerinden sonra gelen haberlerin ierii hakknda fazla vaatte bulunmamal veya haberi ok abartmamaldr. Gazete manetinin aksine, yayn haber balklar tam cmle halinde yazlr. Tek bana durur, teki haber veya reklam ieriiyle haberden ayrlr. Haber bal genellikle haberi bir manet gibi zetlemez nk haber balnn amac izleyicinin daha fazla renmek iin ekrana kilitli kalmasn salamaktr. Manetlerin tam tersine, yapmclar haber balklarn baz sorular cevapsz brakacak ekilde yazar veya izlemeye devam eden izleyiciye bir frsat sunmay vaat ederek beklenti yaratrlar. Fark rnekle belirtmek gerekirse, bir Amerikan gazetesi olan Los Angeles Timesda Amman, rdnden bildirilen bir haberin k noktasn ele alalm: "Irakl bir kadn, Pazar gn rdn devlet televizyonunda geen hafta burada otele saldr dzenleyip 57 kiinin lmne sebep olan bir El-Kaide intikam bombacs timinin drdnc yesi olduunu itiraf etti." Gazete bu yknn manetini yle atm: "Irakl Kadn Oteli Nasl Havaya Uurduunu Soukkanl Bir ekilde tiraf Etti." Ancak ayn yknn televizyonda NBC Gece Haberlerindeki bal yleydi: "Bu kadn kim? rdnde drdnc otel bombacs olduunu neden kabul etti? Yeni ayrntlar bu gece." Televizyon haber bal kadnn itirafndan bahsetmiyor, izleyicinin bu kadnn grevi hakkndaki sorularn yantlamay vadediyor. Fotoraf altyazlarnn amac manetlerinkinden farkldr. Altyaz, manet gibi haberin ieriini zetlemek yerine, izleyicinin grsel erevenin iinde ne olduunu anlamasna yardmc olur. Fotoraf ve altyaz birlikte, okurun kendilerine elik eden haber metnini okumak zorunda kalmadan anlayabilecei kk bir haber olutururlar. Altyazlar fotoraftaki ana kiilerin kimliklerini ak biimde belirtmelidir. Fotorafta birka kii varsa, okura ana karakterin "kep giyen" veya "sadaki" kii olduunu sylemek genellikle yararl bir yntemdir. Alt yazlarda manetin ayns yer almamal veya haberden bir cmle dorudan

altyazda kullanlmamaldr. Ayrca altyaz yazarlar fotorafta aka grnen bir durumu yazmak zorunda deillerdir. "Carlos Fernandez uaktan inerken glmsyor," "Neeli Carlos Fernandez 15 yllk srgnden dnd"den daha az etkileyici bir altyazdr. ou altyaz ksadr, kk fontta bir veya iki satr halinde yazlrlar. Ancak bazen bir gazete veya bir haber sitesinde, bir haberi anlatan bir fotoraf yazsnda daha uzun altyazl ok sayda fotoraf olabilir. Daha uzun altyazlarda, resmedilen kiiden alntlara da yer verilebilir.

Grafik ve Grseller
Gazete muhabirleri bazen fazla yer kaplayp haberlerin daha ksa olmalarna yol atklar gerekesiyle grafiklere kin tutarlar. Ancak iyi grafikler gazetenin grsel ekiciliine katkda bulunup okurlarn dikkatini eker ve haberlerin daha anlalr olmasn salar. Muhabirlere bir ey kaybettirmez, aksine onlara haberlerinde yardm ederler. Gazete tasarmcs Ron Reason'n da belirttii gibi, grafikler "bilgi verir, dekor iin konmaz." Her grafiin bir amac olmaldr. Gazete veya televizyonda bir boluu doldurmak, grafik kullanmak iin yeterli bir neden deildir. Bir grafik, okur veya izleyicinin haberi anlamasn pekitirmelidir yani editr bir grafik tasarlamadan veya semeden nce haberi tamamyla anlamaldr. Grafik ressamlar genellikle grsel imgeler retir. Editrn grevi grafii kavramlatrmak, grafikte bulunup yanstlmas gereken bilgiyi bulmak ve bu bilginin doruluunu teyit etmektir. Grafikler temel gerekleri yanstr veya bir sreci rnekler. Diyelim ki lkenizdeki hava kirlilii ile ilgili bir haber hazrlyorsunuz. Havann en kirli olduu yeri gstermek iin bir harita kullanabilirsiniz. Hava kirliliinin akcierleri nasl etkilediini gstermek amacyla resim kullanabilirsiniz. Her iki grafik tr hem yaynda hem de basmda kullanlabilir. Ortam ne olursa olsun, ok fazla bilgiyle doldurulmu grafikleri kullanmaktan kann. Okur veya izleyici grafie bakp temel bir fikir edinebilmelidir. Grafikleri bir karayolu tabelas gibi dnn, ok hzl getii iin srcnn bu tabelay inceleme ans yoktur, dolaysyla tabeladaki bilgi ak ve kolayca anlalr olmaldr. Diyelim ki ehrin yllk btesinin on yl nceki kadar byk olduunu ele alan bir haberiniz var. Dikkatli okuyunca, en byk bymenin son ylda gerekletiini fark edeceksiniz. Bte boyutunun son on ylnn her bir yln gsteren bir stun grafii bu bilgiyi ak hale getirmek iin kolay bir yol olacaktr. Okur ve izleyicilerin ham saylarla deil de ekillerle ifade edilen bilgiyi anlamas daha kolay olacaktr. Szgelimi, ehrinizde nfusu arttran i gelimesiyle ilgili haberde, blgedeki daire ve ofis binalarnn saysnn listesini verebilirsiniz. Ne var ki, bu ikisi arasndaki ilikiyi gsteren bir daire grafii oluturmak daha etkili olacaktr. Mmkn olduunda her zaman ham saylar deil,

oranlar karlatrn. Bir ehrin nfusu tekinin 10 kat ise, ilk ehirde AIDSten lenlerin saysnn dier ehirdekinin iki kat olduunu sylemek okurlar yanl ynlendirecektir. Adil bir kyaslama yapmak iin kii bana lm orann hesaplayn. Grafikler stnde alan editrlerin istatistikleri anlamas ve haberin iyi anlalmas iin bu istatistikleri effaf ve doru bir ekilde kullanmay ilke edinmesi zorunludur.

Spervizrlk
Daha nce de belirttiimiz gibi, editrler gazeteci olmann yan sra, ayn zamanda spervizrlerdir. Gnlk haberler stnde muhabirlerle birlikte alrken ayn zamanda muhabirlerin uzun vadede ilerleyilerini denetlerler. Muhabirlerin almalarn gelitirmelerini salayacak yapc bir geri bildirim sunmak iin kiide veya kiinin almasnda frsatlar ararlar. Pek ok editr ayn zamanda denetledikleri alanlarn yllk performanslarn incelemekten sorumludur, bu da biraz daha resmi bir geri bildirim eididir. Zamannda ve belirli bir ekilde yaplan geri bildirim, etkili bir geri bildirimdir. Bu geri bildirim hem kiiye bire bir sylenir hem de yazl olarak yanstlr. Ayrca ou editr olumlu geri bildirimlerin aleni, btn eletirel geri bildiriminse zel olarak sunulmas gerektiini dnmektedir. ou youn editr iin, alanlarnn hak ettikleri birebir geri bildirimi almalarnn tek yolu dzenli geri bildirim oturumlar programlamaktr. alanlarn ilerini nasl kotardklarn dzenli aralklarla renmelerini salamak, performans deerlendirme zamannda tatsz srprizlerle karlamamann iyi bir yoludur. Haber mdrleri kendi performanslar konusunda personellerinden drst bir geri bildirim almann yolunu bulmaldr. Bu gayri resmi sohbetler araclyla veya alanlara isimsiz anket doldurmalarn sylemek suretiyle yaplabilir. Her iki ekli denerken, mdrlerin kiileri drst olmaya armalar ve sonular tamamyla ktyse kiilere kin beslememeleri nemlidir. Bu iin amac, mdrlerin grevlerini nasl yerine getirdiklerini renip kendi performanslarn gelitirmelerini salamaktr. st dzey editrlerle haber ynetmenleri haber odasnn atmosferini belirler ve alanlarn paylatklar norm ve deerleri belirleyerek olumlu bir haber odas kltrnn oluturulmasna yardm ederler. yi ynetilen bir haber odasnda editrler ok iyilermi gibi grnmekten kanrlar. Ak iletiimi tevik edip herkesin haber kuruluunun hedeflerini anlamasn salamak iin dzenli toplantlar dzenlerler. Editrler personelin moraline zellikle dikkat etmeli ve baarlar kutlayp olaanst baarlar dllendirmek suretiyle bu morali arttrmaldrlar. Herkesin bulunduu bir ortamda iyi bir almay farkedip dile getirmek, bu almadan daha fazlasn elde etmenin yollarndan biridir.

YAYIN VE NTERNET GAZETECL Radyo, televizyon ve evrimii ya da Web tabanl

gazetecilik imdiye kadar bahsettiklerimizden daha fazla zorunluluk ve gereklilik douran zel biimlerdir. Yayn gazetecileri yklerini olutururken yalnzca kelimeleri deil, ses ve grnty de kullanrlar. Yazdklar, dinleyici tarafndan okunmak zere deil, dinlenmek zere yazlmaldr. nternet gazetecileri yklerinde bir okurun yky kendi hzna gre kefetmesini salayan enteraktif elerin yan sra, TVdeki meslektalar gibi ses ve grntye de yer verebilirler. Sadelii salamak adna, bu blmde yayn, kablo veya uydu yoluyla iletilen btn radyo ve televizyon haberlerini tanmlarken yayn terimini kullanacaz.

Yayn yk Biimleri ve Terimleri

Temel yayn yks biimleri "anlat" veya "okur" yks, "DSF" veya doal ses fonda ile ambalaj veya "paket"tir. "Okur" yks, ad stnde, ek bir sesli alnt veya grnt olmakszn, genellikle stdyodaki sunucu veya haber spikeri tarafndan sunulan haberdir. "DSF" ise grnt ile anlatlan; ancak iinde hi "sesli alnt" olmayan bir yknn aktarlmasnda kullanlan bir televizyon terimidir (Sesli alnt" dorudan alntlarda kullanlan bir yayn terimidir). DSFde grnt oynatlrken, sunucu veya spiker yky metinden okur. Bir DSF'ye sesli alnt eklendiinde, DSF "DSF-SOT"a dnr; SOT (sound on tape) ses kayd iin kullanlan terimin ksaltmasdr. Gnmzde pek ok istasyon btn grntleri teyp kullanmakszn dijital olarak kaydetmesine ramen, SOT ksaltmas yerlemi bir terim olarak kalmtr. Bu okur, DSF ve DSFSOT yk biimlerinin ksa olmas gerekmektedir: Genellikle bir dakikadan az, kimi zaman da 1015 saniye uzunluunda olurlar. Bir muhabirin tam yks radyoda "ambalaj", televizyon haberi jargonunda ise "paket" olarak geer. Bu biimdeki yk muhabirin "ses kayd" da denen anlatmndan oluur, bazen buna sesli alnt ve olay yerinde doal olarak bulunan doal ses de eklenir. Bu biimin televizyondaki versiyonunda duraan veya canlandrma eklinde grnt de bulunur elbette. Bu yk biimleri canl veya nceden kaydedilmi olarak sunulabilir ve dier yk biimlerinden daha uzun olurlar; haber yaynnn formatna bal olarak bazen alt-yedi dakika srebilirler. Her pakette haber spikeri

tarafndan okunmas gereken bir "k noktas balangc" ya da girizgh da bulunur. Pek ounda ayrca muhabirin paketinin sonunda ek bilgi sunan bir "aklama" da bulunur. Yayn yklerinin baka bir biimi de "doal ses" veya "NATSOT" olarak bilinen pakettir. Bu yk biimi en ok televizyonda kullanlr; ancak zaman zaman radyoda da yer alr. Bu biimde muhabirin sesi yer almaz. Bunun yerine, olay ykde yer alan kiiler anlatr. Bu yaklam dierlerine nazaran daha ok planlama ve muhabirlik gerektirebilir; ancak sonular da o derece gl olabilir. Bu biimdeki yky kimi zaman bir muhabir olmadan kendi balarna reten foto muhabirleri, yky anlatmak iin gereken her bir bilginin kaydedilmesini salamaldr; aksi takdirde son rn pek anlaml olmayacaktr.

Yaynda Yaz
Radyo ve televizyon ykleri okurun gz iin deil, dinleyicinin kula iin yazlr. Muhabirler yksek sesle okuyabilecekleri metin taslaklar yazabilirler: Sade, konuma havasnda yazlm bir metin kolayca anlalr. Gazete ve nternet okurlarnn aksine, yayn kitlesi ilk sefer anlayamadklar bir yky geri dnp yky tekrar inceleme veya dinleme frsatna sahip deillerdir. Eski CBS (ABD TV a) Haber editr Ed Bliss, "Kelimeler (dinleyicilere) okunur; bir kez okunduklarnda ise bir daha geri dn yoktur," eklinde yazmtr. Yayn gazetecileri gazetedeki meslektalarndan ok daha az ve z konuurlar. Byle olmak zorundadrlar. Yarm saatlik bir haber yaynnn kts, gazetede yalnzca bir veya iki sayfay doldurur. Bir yayn k noktasnda, 2. Blmde ele aldmz 5N ve 1Knn tm yer alamaz; aksi takdirde yk ok uzun, takip edilmesi ise ok zor olur. Bir yayn yazar bunun yerine k noktasnda kullanmak zere en nemli iki veya noktay seip geri kalann bir sonraki cmleye yerletirir. Yayn yklerinde ya ve adres gibi baskda genellikle yer alan baz ayrntlar da verilmez. Yaynclar yksek sesle okuyup nefes nefese kalmayacaklar ksa cmleler kurmaldr. Radyo ve televizyon muhabirleri kendi seslerini, kullandklar kelimelerin sesine uydurmaldr. Onlar da airler gibi hz ve ritme dikkat etmelidir. Londra'dan kinci Dnya Sava'n bildiren nl muhabir Edward R. Murrow'un bir metinden alnm u cmlesine bakn: "Karartma Birmingham'dan Bethlehem'e yaylyor; ancak bu gece, ngiltere stndeki gkyz ak." Bu, dinlenmek zere yazlm bir yazdr. Kelimeler basit; sonu ise kesindir. Yayn yazarlar basl sayfada doru grnen; ancak bakasna okunduunda gln gelen dil karsnda dikkatli olmaldr. Amerikal sinema oyuncusu ve televizyon elence program sunucusu Lucille Ball ldnde, yazl basnda bir yk ondan yle sz etmitir: "83 yandaki yal Ball." Radyoda ise yk yle yer almtr: "Lucille Ball 83 yandayd." (Bylece "ball" (top) kelimesinin dier anlamlaryla kartrlmasndan kanlmtr.) Yayn yazarlar okunular ayn; ancak anlamlar farkl kelimeleri kullanmaktan da kanmaldr. Szgelimi ngilizcedeki "miner" (madenci) kelimesi "minor" (ya reit olmayan, kk) ile kolaylkla kartrlabilir. Bu kelimeler anlamlarnn belirgin olmas iin uygun balamda kullanlmaldr. Yayn gazetecileri, varsa byle bir sorunu ve metinde belirgin olmayan, ancak okunduunda kiiyi mahcup edebilecek ift anlaml kelimeleri

yakalamak iin, haberi sunmadan nce metni yksek sesle okuma alkanlndadrlar. Yardm amal yaplan bir golf turnuvasnda, birinin "babakana yamuk yaptn" sylemek istemezsiniz (played around with the prime minister). ("Play around" ngilizce'de "uygunsuz davranmak" anlamna da gelebilir.) Yayn metinleri yksek sesle okunmak zere yazlsalar da, yayn iin yazlan metinlerde doru yazm kullanmak basl yaynda olduu kadar nemlidir. Yazm yanllar haber yaynda okunduu srada dil srmelerine veya yanl telaffuzlara yol aabilir. Yayn gazetecileri zor kelimelerin dzgn bir ekilde nasl telaffuz edildiini renmek iin metinlerinde genellikle fonetik yazm bulundururlar. Doru yazm gnmzde ok daha nemlidir; nk pek ok istasyon yklerini evrimii de yaynlamaktadr. Baz istasyonlarda iitme engelli izleyicilere hizmet sunmak amacyla metinleri haber bltenlerinde otomatik olarak alt yazya eviren bilgisayar yazlm bulunmaktadr. Her iki durumda da yazm yanllar muhabirlerle istasyonun itibarn zedeler. Radyo ve televizyon haberleri gazete haberlerine nazaran daha ok bir konuma havasnda yazlrlar. Baka bir ifadeyle, yayn gazetecileri yazlarn konutuklar gibi yazmaldr. Bir gazete yks yle olabilir: "Adamn krmz bir Toyota kamyonuna binerek kat polis tarafndan bildirildi." Ancak yaynda atf nce gelir; dolaysyla metin yle olacaktr: "Polis adamn krmz bir Toyota kamyona binerek katn syledi." Yaynclar konuma havasn karmamak iin haber yklerinde tam isim ve unvan kullanmak zorunda deillerdir. Genellikle, unvan ismin ok nemli bir paras olmad srece ortadaki unvanlar yaynda karlabilir. Kimi zaman isim bile gerekmez. Bir gazete yks "Pakistan D leri Bakan Hurit Mahmut Kusuri'nin Perembe gn stanbul, Trkiye'de srail D leri Bakan Silvan Shalom ile grt"n syleyebilir. Ancak radyo yks ksaca "Pakistan ve srail'in d ileri bakanlar bugn Trkiye'de bir araya geldi," diyecektir. Hzllk, yayn haberciliinin kilit zelliklerinden biridir. Siz yayndayken bir ey oluyorsa, yle diyebilirsiniz ve demelisiniz: "Bakan uakla Capetown'a gidiyor" "Bakan bugn uakla Capetown'a gidecek"ten daha hzldr. Genellikle, radyo ve televizyon muhabirleri olay bugn gereklememise, k noktalarnda zaman referans kullanmaktan kanmaldr. aramba gnnn gazetesi bu k noktasn yle yaynlar: "Bakan Mbeki Sal gn uakla Capetown'a gitti." te yandan, aramba sabah bir radyo haberi yky baka trl anlatacaktr: "Bakan Mbeki Capetown'a geldi." Bu daha iyidir; ancak yazar bakann aramba gn Capetownda neler yapacan gz nnde bulundurup yky gelecek zamanda yazabilmelidir: "Bakan Mbeki bu sabah Capetown niversitesi'ndeki rencilerle buluacak."

Ses
Radyo ve televizyon muhabirlerinin yklerinde kullandklar sesli alntlar, yazl basndaki alntlarn yayndaki karldr; ancak bu sesli alntlar semek ek bir karar verme aamas gerektirmektedir. Sesli alntnn kt stnde anlaml olmas yeterli deildir. Radyo veya televizyonda kullanldnda da anlalacak kadar ak olmaldr. Yayn gazetecileri bir sesli alntnn ne kadar sreceini gz nnde bulundurmaldr. Kt stnde ksa grnen bir alnt, baka biri

tarafndan okunduunda uzun srebilir; baz durumlarda ise bu alnty btnyle kullanmak, ykye ayrlan zamann almasna yol aabilir. Yayn yazarlar sesli alntlara giri ve sesli alntlardan klardaki geilere zel dikkat gstermektedir. Yayn yazarlarnn amac yk sresince dinleyici kitlesinin dikkatini ekecek kusursuz bir anlatm yaratmaktr. Szgelimi, bir sesli alnt kii zamiriyle balyorsa, yazar cmleyi kulan bir sonraki bilgiyi anlamasn salayacak ekilde deitirip anlam bata ak bir ekilde vermelidir. Diyelim ki, yerel okullardaki renciler bitlendi. Sesli alntda okul hemiresi "Buraya kanarak geliyorlar, o zaman sorunun ne olduunu hemen anlyoruz," diyor. "O kadar ak." Hemire "geliyorlar" dediinde, rencilerinden bahsediyor. Bu sesli alntdan nceki cmle "Okul hemireleri korkun bir bitlenme patlamasyla uratklarn sylyorlar" eklinde olursa, ie yaramayacaktr; nk bunu takip eden sesli alntda "geliyorlar" denen kiilerin kim olduu anlalmayacaktr. Muhabir bunun yerine u cmleyi kullanabilir: "Bitlenme patlamas dolaysyla Mary Smith gibi hemireler bu gnlerde her zamankinden daha ok ocuk gryor." Radyo ve televizyonda sesli alntlarn yan sra "doal" veya "vahi" ses olarak bilinen sesler de kullanlabilir. Bunlar yk anlatlrken yakalanan seslerdir. Szgelimi, rzgrn sesi, polis sireni, neeyle baran ocuklar gibi. yky anlatrken bu sesleri kullanmak dnyann baz blgelerinde standart bir uygulama haline gelmitir. ykde doal sese yer vermek, muhabirin anlatmasndan ziyade, dinleyici ve izleyicilerin yeri veya durumu kendi gzleriyle/kulaklaryla grmelerini salar. Ses ayrca bir yerden tekine ses geii salayarak dinleyici kitlesini bir sonraki sahneye ynlendirebilir. Doal ses dk ses seviyesinde, muhabirin sesini amadan veya aka duyulmas iin "son ses" verilebilir. Ne ekilde verilirse verilsin, ses, muhabirin yky anlatmasna yardmc olur. yi bir doal ses, tpk harcn tulalar bir arada tutmas gibi yky bir arada tutar. Amerikal foto muhabir Steve Sweitzer, televizyonda doal ses kullanmann tam bir yk anlatmann vazgeilmez bir paras olduunu sylemektedir. "Ses, grntnn dier yarsdr," demektedir.

Grnt
Televizyon grnt dolaysyla radyodan ok daha fazlasdr. Becerikli televizyon gazetecileri daha gl bir yk anlatmak iin kelimelerini grntlerle evlendirirler. Grntler sadece "duvar kd" deildir; yknn ok nemli bir parasdrlar. Grseller, yknn "ne" sorusuna cevap verirler. Kelimelerse "neden" sorusunu aklar. Tekrar Ed Bliss'ten alnt yapmak gerekirse, "Grmek kiiyi inandrabilir; ancak anlamasn salamaz." Televizyon muhabirleri yazmaya balamadan nce bir ykde hangi videoyu kullanacaklarn bilmelidirler. Mmkn olduunda daima nce btn videolara bakmaldrlar; bylece yazacaklarnn grntlere uyacandan emin olabilirler. Bu sadece bir stil meselesi deildir. Aratrmalar, kelimelerle video rttnde, yani ses ve grnt ayn temel yky anlattnda, izleyicilerin ykleri daha iyi anlayp hatrladklarn gstermitir. Video ile kelimelerin rtmedii durumlarda, izleyiciler duyduklarndan ok, grdklerini hatrlamaktadr. Diyelim ki byk bir frtnann bir

lkenin akaryakt kaynaklar stndeki etkisiyle ilgili bir ykmz var. Videoda yalnzca frtnann verdii hasar ile frtna sonras gsteriliyorsa, izleyici ana fikir olan akaryakt kaynaklarnn zarar grd konusunu karabilir. Video frtnann yaratt hasar gsterip muhabir de frtna sonrasndaki durumdan bahsetse, sonra da muhabir frtnann akaryakt kaynaklar stndeki etkisini anlatrken yolda kalm yakt kamyonlaryla benzin almak iin srada bekleyen insanlarn grntlerine geilse, yky takip etmek daha kolay olacaktr. Kelimelerle grntleri e zamanl yapmak, muhabirlerin izleyicinin grebilecei eyleri anlatmas anlamna gelmemektedir. Diyelim ki, grntde tozlu ve kirli bir yoldan geen bir iftlik kamyonu var. Muhabirin "Robertson'lar uzun kr yolunun sonunda oturuyorlar," gibi apak grnen bir eyi sylemesinin anlam yoktur. Bunun yerine, ses kayd grntye balam ve anlam kazandran bir bilgi eklemelidir. Bu durumda, muhabir "Kuraklk o kadar kt oldu ki, Robertson'lar bu yl satacak ekin yetitiremediler," diyebilir.

Haber Bltenleri
Gazete ve nternet gazetesi okurlar haberleri al ekli stnde kayda deer bir denetime sahiptirler. Radyo dinleyicileri ile televizyon izleyicilerinin denetimi daha azdr. Gazete okuru gazeteyi okumaya n sayfadan m, spor haberlerinden mi yoksa lm ilanlarndan m balayacana karar verebilir. nternet gazetesi okuru da batan sona hangi belirli yazy okuyacana karar vermeden nce bir Web sitesinin ana sayfasn aaya doru kaydrabilir. Ancak bir radyo dinleyicisi veya televizyon izleyicisi, haberleri sunulduu ekilde almak zorundadr: yklerin sras haber blteni yapmcs tarafndan nceden belirlenir. Haber bltenleri genellikle yapmcnn gnn en byk yks olarak dnd haberle balar veya "k yapar". Ancak bu durum, ktan sonra gelen her yknn bir ncekinden daha az nemli olduu anlamna gelmemektedir. Yapmc haber blteninin etkisini ayr ayr yklere gre deil, bir btn olarak dnmelidir. Yapmclar genellikle nemli veya sra d bir yky haber programnn sonlarna koyarak, izleyicinin ilgisini canl tutmak ve onlar ekrana kilitlemek iin "az sonra" yntemini kullanrlar. (4. Blmde bu tr haber balklarna deinmitik.) Gazete editrleri her ne kadar sayfalarn dzenine karar verse de, televizyon haber yapmcs, haber blteni iin btn ykleri ak srasna gre dizen bir zet veya program hazrlar. Yapmcnn ii her bir yknn ne kadar sreceini tam olarak bilmektir; nk haber blteni belirli bir zamanda balayp bitmelidir. Program baladktan sonra, yapmc yaynn program akna gre srmesini salar. Bir yk beklenenden daha uzun srerse, yapmc neyi keseceine ve kestiini nasl telafi edeceine karar vermelidir. Bir yk bltenden karlrsa, yapmc bu boluu doldurmak iin malzeme salamak zorundadr.

evrimii Haberler
nternet gazeteciliinin basn ve yayn gazeteciliiyle benzer, ayn zamanda yalnzca Webe zg zellikleri vardr. Web siteleri tpk bir gazete gibi sk sk okunacak yazlar sunar. Dier

zamanlarda, okur kitlesi bir video klibi seebilir, bu durumda Web sitesi TV yaynna benzer. Yeni ortamn btn avantajlarndan yararlanan evrimii bir yk, okurun katlmc olmasn, sunulan bilgiyi takip ederken kendi yolunu izmesini salar. Minnesota niversitesi Haber Medyas almalar mdr Nora Paul, "Yalnzca kullanc bir para denetime sahip olduunda, bu yeni bir yk biimi olur," demektedir. nternet ve dier teknolojilerin medyay nasl deitirdii konusuna odaklanan bir web sitesi olan CyberJournalist.net'in yayncs Jonathan Dude, "nternet gazetecileri bir kerede pek ok eyi dnmek zorundadr: Kelimeler, dnceler, yk yaps, tasarm, enteraktifler, ses, video, resimler, haber deerlendirmesi bunlardandr," demektedir. "TV haberleri gsterir. Basm ise anlatp aklar. nternet habercilii ise gsterir, anlatr, amlar ve etkileim salar." Bunun mmkn olmasn salamak iin, nternet gazetecileri eitli yk biimleri kullanarak bilgiyi katmanlar halinde sunmaldr.

evrimii yk Biimleri
En temel evrimii yk biimi print plus" olarak tanmlanmaktadr. Print plus/bask+, daha fazla bilgi vermek iin fotoraf, ses, video veya kpr gibi ek eler ieren metin yksdr. Gazeteci linkleri birletirerek okuru ayr Web sayfalarndaki ek bilgilere ynlendirebilir; bu sayfalarn kimisi haber kuruluunun dndaki bir kaynaktan salanabilir ve daha fazla arka plan bilgisi veya tarih sunar. evrimii ykler kullancnn aratrma yapabilecei veri tabanlarna linkler verilerek zenginletirilebilir. Szgelimi, lke apndaki ortaokullardaki dk snav sonularn konu alan bir ykde, btn okullarn sonularnn veri tabanlarna link verilebilir. Kullanc belirli bir okulu, bir ehirdeki btn okullar veya farkl okullarn sonularn arayabilir. Daha yeniliki bir yaklam, bir yky anlatmak iin zel olarak tasarlanm "tklanabilir interaktifleri" veya multimedya grafiklerini kullanmaktadr. Grafik eleri yatay denir; ancak okur bunlar istedii srayla bamsz olarak inceleyebilir. Ayn ey metin ve sesi kullancnn multimedya deneyimi iin resimlerle birletiren ou evrimii "slayt gsterisi" iin de geerlidir. Okura 360 derecelik gr as salayan aralar da evrimii yk anlatmn zenginletirebilir. nteraktif ierik tasarlamanz salayan yazlm programlarndan biri olan Flash animasyon da video, grafik ve animasyonlarla ayn zenginlii salar. Szgelimi, Londra'da bulunan BBC yasa d uyuturucularla ilgili bir Web sitesi oluturmutur; bu sitede okur belirli bir uyuturucu ve dozaj "seip" daha sonra beyin ve kalp gibi vcudun bir blmn seerek bu uyuturucunun bu organlar stndeki etkisi ve gvenlik bilgisi ile ilgili yazlar okuyabilmektedir. nternet siteleri bilgiyi soru ve cevaplara blp muhabirin rendii eyi kullancnn kefetmesini salayarak, yk anlatmak iin snav ve oyunlar bile kullanmlardr.

nternet Haberciliinde Yaz

Jonathan Dube, nternet habercilii yazsnn basm ve yayn yazs arasnda bir gei olduunu sylemektedir. Dube, yaynclarn tercih ettii ksa ve basit stilin nternet habercilii yazsn da

takibi daha kolay hale getirdiini belirtmektedir. Ancak Dubea gre ok sayda Web sitesi iyi yazmann temel kurallarn gz ard etmektedir. Duba konuma havasndaki bir tarzn iyi olduunu; ancak dil bilgisi ve yazmn yine de sorun olduunu belirtmektedir. Televizyon haber mdr Scott Atkinson, nternet iin haber yazmak konusunda en iyi tavsiyesinin haberi bir arkadanza e-posta yazar gibi yazmanz olduunu sylemektedir. "Tabii bu kelimeleri yanl yazp yk yapsn gz ard edebileceiniz veya balam karabileceiniz anlamna gelmiyor," demektedir Atkinson. "Ama elinizden gelen en samimi biimde yazmanz gerektii anlamna geliyor." Web tabanl haber siteleri okurlara pek ok seenek sunduklar iin, yazarlar bir yknn ne hakknda olduunu hemen belirtmeyen gecikmeli veya anekdot gibi k noktalarndan kanmaldr. k noktas okura okumaya devam etmesi iin iyi bir neden sunmaldr. Aksi takdirde, okur baka bir ykye tklayabilir. evrimii ykler genellikle gazete yklerinden daha ksadr. Bir nternet yksn 800 kelimeyle snrlandrp hepsini bir sayfaya sdrmak iyi bir prensiptir. Yaplan almalar okurlarn nternet metnini aaya kaydrmaya gnll olduunu, dolaysyla ayn ykden daha fazla sunmak iin okurlar daha fazla sayfay tklamaya zorlamann gerei olmadn gstermitir. Ancak metnin daha kolay anlalmas iin, Dube nternet yazarlarnn metni ok sayda paraya blp daha fazla alt balk kullanmalarn, ayrca fikirleri birbirinden ayrmak iin nemli noktalar ayr ayr belirtmelerini nermektedir. nternet gazetecilii, okurlarn elektronik posta veya canl sohbet yoluyla yazar veya editre hemen ve dorudan cevap vermesini mmkn klabilir. Ayrca, pek ok site okurlarn kendi yorum ve dncelerini yaynlamalarn salamak iin onlara yer vermekte, bylece dierleri kimin ne yazdn grp bunlara cevap verebilmektedir. ABDde bulunan Minnesota Kamu Radyosu (MPR) yayn ve nternet ykleri iin okurlarn katksn istemektedir. Dinleyicilerden daha fazla bilgi iin radyoyu aramalar veya e-posta gndermeleri istenmektedir. MPR Web sitesindeki yklerde "Bu yky oluturmamza yardm edin" eklinde bir link bulunabilir, bylece hedef kitle yorum ve gr ekleyebilir. MPR ayrca eyalet ekonomisinin durumu gibi zel haberleri retmeden nce hitap ettii kitleyi aratrr. MPR Haber Yardmc Bakan Bill Buzenberg, kitle katksnn "daha derin ve ok sayda gerek dnyadan rnek ve sesle, ok daha sofistike bir habercilik" ile sonulandn sylemektedir

UZMAN GAZETECLK Pek ok haber kuruluu, gazetecileri "zel grev yeri"

olarak bilinen corafi veya konuya zg belirli alanlar ele almakla grevlendirir. Bu genellikle bir er veya polisin dzenli grevlerini tanmlamak iin kullanlan bir terimdir. Gazeteciler kendi zel grev blgelerini oluturan blge ve insanlar tanr ve pek ok durumda yararlandklar kaynaklar anlamak iin zel terminolojiyi renmek zorunda kalrlar. Ancak bu, bu terminolojiyi yklerinde kullanacaklar anlamna gelmemektedir. Aksine, iinin ehli zel muhabirler evirmen olup aksi takdirde anlalmas g olacak bilgileri genel halkn anlayabilecei ekilde sunarlar. Her muhabirin her trl yk stnde almasnn beklendii en kk haber odalarnda zel grev yerlerine ender rastlanr. Ancak daha byk haber organizasyonlarnda, yazl ve grsel basn mensuplar belirli bir haber trne odaklanma frsat yakalayabilirler. Baz zel alanlar gelenekseldir: Szgelimi hkmet, polis, mahkemeler ve i dnyas. Dierleri blgeye gre eitlilik gsterir. Muhabirler bir toplumun yapsna bal olarak, zel grev yeri niteliinde evre, yallar veya eitim konularn ele almakla grevlendirilebilirler. zel muhabirlerin tek bir temel sorumluluu vardr: Uzmanlk alanlarndaki haberin daima banda olmak. Muhabirlerin kendi zel grev blgelerinde ortaya kan toplant, basl rapor veya Web yaynlar ve dier rutin etkinlikleri ele almalar beklenir; ancak ayn zamanda grnenin tesinde haber bulmakla da sorumludurlar. zel muhabirler, yalnzca gzler nnde deil, perde arkasnda da gerekten olup bitenler hakknda onlar daima haberdar edecek kaynaklarla ilikiler kurarak ykleri kendi giriimleriyle gelitirirler. Son dakika haberinden ykletirilmi haber profillerine dek geni bir yk yelpazesi retirler. Knight Ridder gazeteleri eski zel muhabiri ve halihazrda Poynter Enstits'nde alan Chip Scanlan, "Benim tandm zel muhabirler sistemli ve kararl olup net bir misyon anlayna ve geni bir kaynak yelpazesine sahiptir," demektedir.

zel Muhabirlik Becerileri

Bir zel muhabir hangi yky seerse sesin veya neyle grevlendirilirse grevlendirilsin, tek bir temel beceri iinin vazgeilmez bir parasdr: zel grev yerinde baskn olan kurulular anlama yetenei. Sistemin nasl ilediini renmek uzun zaman ve aba gerektirir; ancak zel muhabir,

sradan muhabirlerin yakalayamayaca yklerle abasnn karln alr. 2. Blmde deindiimiz can sal yksn ortaya karan muhabir Eric Nalder, zel grev yerinde izleyecei yolu renmek iin kendine u sorular soruyor: Oyuncular kim? Yetkili kim? Dzenleyiciler kim? Kurallar neler? ler nasl yrtlyor? Hatalar nereye kaydediliyor? Harcama nereye kaydediliyor? Gerek yky kim biliyor, bu kiiye nasl ulaabilirim? Bu sorulara cevap bulabilmek iin bir muhabir ok almal ve "zel grev yerini arnlamaldr." Konuyla ilgili okuyabileceiniz her eyi okuyun, toplant programlarn ve gndemlerini toplayn, konuya zg yaynlara abone olun. Ama en nemlisi, kalkn ve zel grev yerinize gidin. zel muhabirler yalnzca telefona bal kalamazlar. zel grev yerlerinde zaman geirerek insanlarla buluup konumalar gerekir. Norfolk, Virginia WTKR-TV'nin aratrmac gazetecisi ve tecrbeli bir Amerikal muhabir olan Mike Mather, "Kimse haber odasnda oturarak iyi bir yk yakalayamaz," demektedir. Yetkililerden sekreterlere dek size yardmc olabilecek herkesi tanyn ve zel grev yerinizde karlatnz herkese kartvizitinizi verin. Mmkn olduunca irtibat bilgisi kopararak bu bilgilerin yer ald bir kaynak listesi karn, dzenli "zel grev yeri kontrolleri" yaparak bu insanlarla irtibat halinde kaln. yi bir zel muhabir, zel grev yerindeki ana oyuncular tanmann yan sra, bu kiilerin eylemlerinin toplumdaki insanlar nasl etkilediine de bakar. zel muhabirlik gl organizasyon ve kiisel beceri gerektirir. Organize olmak demek, toplantlar, durumalar ve haber veya eylemlerin son gnlerini takip edebilmek iin bir takvim kullanmak anlamna gelmektedir. Ayn zamanda irtibat bilgilerini, zellikle telefon numaras ve e-posta adreslerini dosyalayp almak iin gvenilir ve tanabilir bir sisteme sahip olmak anlamna gelmektedir. Dahas, gelecekteki haber fikirlerini ieren bir dosya oluturmak ve takip edilecek eylerin gnlk listesini karmak anlamna gelmektedir. Gnmzde ok sayda muhabir kii ve tarihleri aramay daha kolay hale getiren programlar kullanarak bu bilgileri bilgisayarlarnda saklamaktadr. Ancak bu bilgilere ofis dndayken de ihtiya duyacaklar iin yanlarnda bu listelerin bir ktsn, bir dizst bilgisayar veya uzaktan Web eriimi salayan, yararl ve elde tutulabilen bir cihaz olan avuii bilgisayar (PDA) tarlar. Ancak teknolojiye her zaman gvenilemeyeceinden, dzenli olarak bu bilgileri yedeklemek nemlidir. Bir zel grevi ele almak demek, insanlar size gvenebilecekleri kadar tanyabilmek, ayn zamanda yine de profesyonel bir mesafeyi koruyabilmek anlamna gelmektedir. Scanlan, zel

muhabir olmann en zor ksm "kaynak kiilerin holanmayacaklar bir yk yazm olsanz bile, her gn onlara dnp kendileriyle uramak zorunda olmanzdr," demektedir.

Hkmet ve Politika
Hkmeti izleyen muhabirler, hkmetin i ileyiini anlamak ve hkmet kararlarnn etkisini aratrmak zorundadr. Hkmetle ilgili haberlerin peinde koan muhabirler, "Bu kimi ilgilendiriyor?" temel sorusunu sorduklar zaman, hkmetin icraatlarndan hayatlar etkilenen insanlar bulabilirler. Bu insanlar ele alan haberler hedef kitlenizin daha ok ilgisini eker. Hkmet ilerinin ou toplantlarda yaplr; dolaysyla zel muhabirler bunlarn ounu ele almay beklemelidir. Ancak donuk bir toplant, donuk bir haberi hakl gstermez. Hedef kitle nemli eyleri renmek iin gazeteciye bamldr; olan biten her eyi kronolojik srasyla renmek iin deil. Toplantlarda kan en iyi ykler, toplant odasnda olanlara deil, meydana gelen durumdan etkilenen insanlara odaklanan yklerdir. Hkmetin zel grev alanlarnda, gazetecilerin bte ve dier finansal bildirileri okuyup yorumlamay bilmeleri son derece nemlidir. "Paray takip edin" btn gazeteciler iin iyi bir tavsiyedir; ancak hkmet ve siyaset haberlerini ele alan muhabirler iin ayr bir nem tar. Hkmetin fon salama almalaryla ilgili bir yk insanlara kuru gelebilir; ancak vergi ve harcamalar hedef kitleyi dorudan etkiledii iin, insanlar paralarnn nereye gittiini bilmek isteyecektir. Genelde, belgeler hkmetin can damardr; dolaysyla zel muhabirler bu belgeleri ele geirip yorumlayabilmelidir. Bir demokraside siyaseti izleyen muhabirlerin tek bir ana misyonu vardr: Halka, seilmi kiilerden oluacak bir meclisin adaylar arasnda bilinli bir seim yapmak iin ihtiya duyulan bilgiyi vermek. Gazeteciler bu grevi yerine getirmek iin adaylarn gemilerini, niteliklerini, nemli meselelerdeki pozisyonlarn ve adaylarn kampanya mitinglerinde ve reklamlarnda neler sylediini aratrmak zorundadr. Politika muhabirleri, adaylar destekleyenlere de bakarlar; nk onlarn karlar, politikacnn seildii takdirde neler yapacana k tutar.

ve Ekonomi
dnyas hemen hemen herkesin hayatn ilgilendirir. sizlik, gda ve petrol fiyatlar, ahsi birikim ve yatrmlar gibi btn bu konular yalnzca i dnyas liderleri iin deil, iiler ve tketiciler iin de nemlidir. Yerel i dnyasn zel grev olarak ele almak, iveren ve iilerle, inaat ve eya satlarnn yan sra, yerel ekonomiyi canl tutan iftilik, madencilik ve salk gibi i sektrlerini de haber konusu yapmak anlamna gelmektedir. Ulusal seviyede, i dnyas muhabirleri meta ve para piyasalar, faiz oranlar ve kurumsal borlar gibi anlalmas g konulara da deinir. ve ekonomi haberlerini ele alan muhabirler yklerini genel kitlenin anlayabilecei bir dille aktarmaldr. Ekonomik kavram ve terimleri daha basit bir dille tanmlamak veya tekrar anlatabilmek iin nce kendileri anlamaldrlar. Bu uygulama, hedef kitlesi bu terimlere aina

olabilecek kiilerden oluan zel basm ve yaynlarda alan muhabirler iin de yararldr. Szgelimi, ABDde, The Wall Street Journal gazetesinin hedef kitlesi i dnyasn tanyan okurlardr; ancak bu gazete yine de "gayrisafi milli hasla" (bir lkenin mal ve hizmet ktsnn toplam deeri) gibi yaygn terimlerin anlamn vermektedir. Zaman iinde, i dnyas muhabirleri yklerinde kullanacaklar kendilerine zel bir kesin tanm listesi oluturur. Hedef kitle, bor tahvili, para devalasyonu, zelletirme ve dier ekonomik terimlerinin ne anlama geldiinin aka belirtilmesini takdirle karlayacaktr. Bu kavramlarn kurum ve hkmetlerin yan sra bireyler iin de neden nemli olduunu aklayan ykleri beeneceklerdir. dnyas muhabirleri mali durum tablosu, bilano ve dier yllk faaliyet raporlarn okuyup anlamak zorundadr. Bu muhabirler genellikle yldan yla gelir ve harcamadaki deiikliklere bakarak yk bulurlar. Ayn endstri kolunda veya ayn blgedeki irketleri dierleriyle karlatrrlar. Szgelimi, bir iletme kapandnda veya iflas ettiinde, muhabirler yalnzca ka kiinin isiz kaldn sormakla kalmayacak, kapanan iletmenin toplum stnde nasl bir etki yaratacan da sorgulayacaktr. Bu daha geni kapsaml sorular cevaplamak iin, muhabirlerin irketin blgedeki en byk iverenlerden biri olup olmad, dier yerel irketlerin ayn rn ve hizmeti salayp salamadklar, yerel blgedeki isizlik orannn ne olduu gibi sorularn cevaplarn bilmek zorundadr. dnyas zel muhabirlii, dier konu alanlarnn hepsinden daha derin bir matematik ve istatistik bilgisi gerektirir. Ancak i dnyas muhabirleri saylar yklerinde mmkn olduunca az kullanmaldr; nk ok ayda rakam yky kuru ve donuk yapar. En zorlayc i dnyas ykleri, kendilerini insanlarn anlayaca terimlerle anlatp insanlarn nasl etkilendiini veya etkileneceini belirterek gelimelerin ciddiyetini gstermektedir.

Salk, Bilim ve evre

Salk ve evre ykleri insanlarn hayatnda dorudan etkiye sahiptir. AIDS hastaln ele alan muhabirler, cehaletin en az hastaln kendisi kadar tehlikeli olabileceini bilirler. Bu muhabirlerin ykleri insanlar eitebilir, bylece insanlar kendilerini koruyabilirler. Salk, bilim ve evre konularn zel grev olarak seen gazeteciler, ku gribinden insann gen haritasna ve batakla dnen nehirlerin etkilerine kadar her konuda haber yapabilir. Bu konularn her birinde, konunun esasndaki meseleler karmaktr ve gazetecinin grevi bunlar anlalr bir ekilde aklamaktr. Gazeteciler bu tr ykler stnde alrken, bilim insanlar ve medikal aratrmaclarn diline aina olmaldr; bu kiilerin dilini sradan bir insan anlamayabilir. Canadian Press haber ajans muhabiri Dennis Bueckert, bu zel terminolojiden korkmamanz ve bu terminolojiyi yklerinizde kullanmamanz sylyor. dnyas muhabirleri gibi, bilim yazarlar da karmak terimler iin kendilerine zg tanm ve aklama listesi oluturabilirler, bylece genel olarak halkn anlayabilecei ykler yazabilirler. Bilimsel konular ele alan muhabirler bilimsel yntem ile temel matematik ve istatistii anlamaldr, bylece aratrma almalarnn sonularn iki kez kontrol edebilirler. Bu muhabirler ayn zamanda

her gelimeyi byk bulua dntrme ve ihtimalleri kabul etmek yerine evet hayr cevaplarnda srar etme ihtiyacna direnmelidirler. Haberleri istedikleri kadar arpc olmayabilir; ama kesinlikle doru olur. Bir yknn btn taraflarn haber yapmak zere eitilmi gazeteciler, bilim szkonusu olduunda genellikle tuzaa derler. Birbirinden farkllk gsteren bilimsel dncelere eit kapsam vermek kitleyi yanl ynlendirebilir. Szgelimi, bilim insanlarnn ok byk bir ksm kuruna maruz kalmann ocuklarn zek seviyesine zarar verdiini savunmaktadr. Sadece ok az sayda aratrmac bu gre kar kmaktadr. Bir muhabir haberinde her iki bak asna yer verebilir; ancak bunu yaparken konuyla ilgili bilimsel hibir ortak gre varlmam gibi gstermemelidir. Maryland niversitesinde gazetecilik profesr olan ve bilimsel yaz konusunda iki kitabn editrln yapm olan Carol Rogers, zel muhabirlere iki yararl ipucu vermektedir: Birincisi: Kimlik belirtme meseleleri. Gazeteciler genellikle alnt yaptklar uzmanlarn kimliini anlaml bir ekilde aklamazlar. Oysa seslendiiniz kitlenin neden bu kiiden alnt yaptnz bilmeye hakk vardr. Szgelimi, iklim deiiklikleri hakkndaki uluslararas bir konferans konu alan bir ykde, Beyaz Saray Bilim ve Teknoloji Dairesi bakannn szlerinden alnt yaplm; ancak bu kiinin saygdeer bir bilim insan olduundan bahsedilmemitir. Oysa ykde bu bilgiyi vermek, hedef kitlenin bu kiinin yorumlarnn geerliliini daha iyi deerlendirmesini salayacakt. Rogersn ikinci ipucu udur: Hedef kitle, zellikle karmak konularda gazetecilerin elde ettii arka plan ve gemi bilgilerine sahip deildir. Dolaysyla, szgelimi, bilimsel bir konferans konu alyorsanz, hedef kitlenizin dnk yky okuyup dinlediini veya yarnkini okuyup dinleyeceini varsaymayn. Hedef kitlenize meseleyi anlamalarn salayacak kadar arka plan bilgisi verin ve bunu sanki hedef kitlenizin konuyla ilgili okuyup dinleyecei tek yk sizinkiymi gibi yapn. yle de olabilir.

Polis ve Mahkemeler
Su ve mahkemeleri konu alan muhabirler sistemin nasl ilediini bilmek zorundadr. ok az sayda muhabir ceza hukuku konusunda eitim almtr; ancak polis konularnda zel muhabirlik yapm yal kurtlar konuyla ilgili en az bir ders almanz tavsiye etmektedir. Polis yetkililerinin gazetecilere bilgi vermemek konusunda kt bir hretleri vardr; ancak onlarn kural, dzenleme ve prosedrlerini bilirseniz, daha iyi sorular sorup renmek istediklerinizi renme ansnz ykseltebilirsiniz. Polis muhabirleri ele aldklar toplumda sularn nasl tanmlandn tam olarak bilmek zorundadr. Szgelimi, Trkede her ikisi de soygun anlamna gelen burglary ile robbery ABDde ayr iki sutur. Burglary suunda, su ilemek iin bir binaya izinsiz veya zorla girmek sz konusudur. Robbery ise zor kullanarak para veya eya almaktr. Bir nemli terimler szl hazrlamak sizi utandracak hatalar yapmanz nler. Bir polis basn aklamasnda bir sula ilgili temel gerekler verilir; ancak iyi muhabirler daha derine inmenin bir yolunu bulur. Mmkn olduunda daima, ayrntlar renmek iin olay yerine giderler ve komu veya grg tanklaryla konuurlar.

Mahkeme muhabirleri yarg srecini bandan sonuna kadar bilmek zorundadr. Bir pheli yakalandnda, sulandnda, mahkemeye verildiinde, yarglandnda, mahkum edildiinde veya salverildiinde ne olduunu bilmelidirler. Deneyimli muhabirler, sreci renmenin en iyi yolunun mahkeme binasnda zaman geirmek olduunu sylemektedir. e dava dosyalaryla takvimi takip eden mahkeme ktiplerinden balayn. Mahkeme kaytlarnn, dosyalarn ve ifadelerin kopyalarn nasl elde edebileceinizi renin. Durumadan nceki nerge ve savunma metinleri de dhil olmak zere dava dosyalarn okuyun, her gn mahkeme salonunda olamadnz durumlarda (bu durum genellikle olur) dava hakknda neler sylendiini takip edin. Savunma avukatlar yarg alanndaki en iyi bilgi kaynaklarndan bazlardr. Bu avukatlar genellikle stnde altklar dava konusunda muhabirlerle konumaya savclara nazaran daha gnlldrler. Hukuki jargonu anlamak iin elinizden gelen her eyi yapn; ancak bu jargonu yklerinizde kullanmayn. Covering the Courts: A Handbook for Journalists (Mahkemeleri Ele Almak: Gazeteciler iin El Kitab) kitabnn yazar S.L Alexander, Hukukulara gazetecilerin anlamamas iin byk laflar etmeleri tavsiye ediliyor," demektedir. Bir eyin ne anlama geldiini bilmiyorsanz, grme yaptnz kiiden bunu aklamasn isteyin, diye nermektedir Alexander.

Spor
Spor muhabirleri gazetecilikte en iyi yaz yazanlardr denebilir. 'Bu muhabirlerin yklerinde doal olarak heyecanl olaylar, duygular ve ok byk kiilikler yer alr' demektedir eski TV spor muhabiri ve halihazrda Connecticuttaki Quinnipac niversitesinde retmenlik yapan Bill Schwanbeck. yi spor yazarlar bir man skorunu veya atletik bir yarmann sonularn sylemekten ok daha fazlasn yaparlar. Temel gerekleri verirler elbette; ancak hedef kitlenin mata veya ma televizyonda seyrederken alamad perspektif ve balam da sunarlar. Spor yazarlar sadece kim ve neyi deil, gerekleen olayn neden ve nasln da aklarlar. Ayrca sporun i ksm hakknda haberler yapar, atlet, takm sahibi ve fanatiklerle ilgili ykletirilmi haberler yazarlar. Ama yine de spor yazarlar ie temel gereklerle balamaldr. Btn spor dallar hakknda bilgi sahibi olmal, konu aldklar ma veya sporun kurallarn ve skorun nasl belirlendiini bilmelidir. Spor muhabirleri zellikle gece malarn konu aldklarnda son derece kstl bir zamana sahiptir. Skoru takip etmeli, ayn zamanda not tutmaldrlar; bu ise hzla geen bir mata yaplacak kolay bir i deildir. En nemlisi, spor muhabirleri her haber iin bir tema bulmal ve ayrntlar bu temann etrafnda rmelidir. ou durumda, en iyi haber sahada deildir. Spor yazarlar sahne arkasnda neler olduunu, soyunma odasndaki atmosferi veya iki oyuncu arasndaki btn takm etkileyen gerilimi renmeye alrlar. Oyuncu ve mdrlere saygyla yaklarlar; ancak onlara kahramanlarm gibi tapnmaya kalkmazlar. Spor yazarlar genellikle konu aldklar spordan zevk alrlar; ama herhangi bir takmn fanatii veya destekisi deillerdir. Btn gazeteciler gibi, onlar da konu aldklar yklerin adil ve bamsz gzlemcileri olmaldrlar.

Nasl i dnyas ve bilim muhabirleri ekonomik ve bilimsel jargon kullanmaktan kanyorsa, spor yazarlar da ancak en ateli taraftarn veya koun bilecei terimleri kullanmaktan kanmaldr. imdilerde The Journalist's ToolBox adl nternet sitesinin yayncln yapan eski spor muhabiri Mike Reilley, Olay basit tutun, diyor. Kurnazlk yapmayn. Ayrca, zellikle kaybedilen bir msabakadan sonra atlet ve kolarla yaplan baz grmelerin gergin ve tartmal geecei konusunda gen gazetecileri uyaryor. Reilley, pek ok profesyonel atletin kiiyi korkutmakta usta olduunu, dolaysyla gazetecilere sebat edip geri ekilmemelerini neriyor.

ETK VE HUKUK G, dierlerini etkileme becerisi ise, zgr bir basn

inanlmaz bir gce sahiptir. Bir demokrasideki haber medyas genellikle hkmetten onay almadan bilgi verme hakkna sahiptir. Gazetecilerin bu haklarndan yararlanabilmesi iin pek ok lkede gazetecilere yasal koruma salanmaktadr. Ancak haklar beraberinde sorumluluklar getirmektedir. Gazetecilerin zgr bir toplumdaki en temel sorumluluklar, haberleri doru ve adil bir biimde aktararak etik gazetecilii uygulamaktr. Etik, eyleme klavuzluk eden bir prensipler sistemidir. Yasalar size belirli bir durumda neler yapabileceinizi ve neler yapamayacanz sylerken, etik size ne yapmanz gerektiini syler. Etik kiisel, mesleki, toplumsal ve ahlaki deerlerle akl yrterek varlan nedenlere dayanr. Etie uygun karar vermek bu deerleri gnlk iinize uygulamanz anlamna gelmektedir. 1994 ylnda, yar krede hkm sren ifade zgrl basksna tepki olarak kta Amerikalarndaki lkeler tarafndan kabul edilen Chapultepec Bildirisi, etik gazeteciliin haber medyasnn uzun vadedeki baars asndan son derece nemli olduunu aka belirtmektedir: Basnn gvenilirlii, hakikate olan ballna, doruluk, adillik ve nesnellii gzetmesine ve haber ile reklam arasndaki kesin ayrm bilmesine baldr. Bu hedeflere ulalmas ve etik ve mesleki deerler zorla benimsetilemeyebilir. Bunlar gazeteciler ve medyann zel sorumluluklardr. zgr bir toplumda, kiiyi dllendirip cezalandran halkn grdr. Gazetecilikte etik adan boluklarn ortaya kt bir gerektir. Muhabirler bilgiyi icat etmitir. Editrler kaynaklara deme yapmay kabul etmitir. Haber kurulular haber kisvesi altnda reklam yaynlamlardr. ler byle olunca, halk haber medyasnda grnen her eyi sorgulama hakkna sahiptir. Gazeteciler etie aykr davrandklarnda, bunun cezasn btn gazeteciler ve btn haber kurulular eker; nk bu tr bir davran meslein gvenilirlii hakknda soru iaretleri dourur. Gvenilirlik darbe aldnda, haber kuruluunun ekonomik adan ayakta kalmas da zorlar.

Etik Prensipleri
Hiroimaya atlan atom bombasnn ardndan yaananlar haber yapan merhum muhabir ve dll roman yazar John Hersey, Gazeteciliin tek bir kutsal kural vardr, demiti. Yazar haberleri uydurmamaldr. Haberin yle bir lisans olmaldr: BUNLARIN HBR UYDURMA DELDR.

Etie uygun davranan gazeteciler, insanlarn azndan sylemedikleri eyleri karp aslnda bulunmadklar bir yere gitmi gibi davranmazlar. Bakalarnn almalarn kendilerininmi gibi gstermezler. Fabrikasyon ve bilgi hrszl, gazeteciliin btn dnyadaki temel standartlarnn ihlalidir. Ancak bu ihlallerin hepsinin kesin izilmi snrlar yoktur. zerlerinde haber kuruluu sahiplerinin, rakiplerin, reklamclarn ve halkn basks olan gazeteciler her gn etik adan ikilemler yaarlar. rettikleri gazeteciliin etie uygun olmas iin bu ikilemlerini zmleyecek bir srece ihtiya duyarlar. Etik meseleler konusunda son dakikada bile iyi kararlar vermelerini salayacak bir dnme ekline ihtiyalar vardr. Bu dnme ekli gazetecilerin gvendii prensiplere sk skya bal olmaldr. Aadakiler, gnll bir gazetecilik dernei olan ABD Profesyonel Gazeteciler Birliinin temel ilkeleridir: Gerei arayn ve onu bildirin. Gazeteciler bilgiyi toplayp aktarrken ve yorumlarken drst, adil ve cesur olmaldr. Zarar verme riskini en aza indirin. Etie uygun davranan gazeteciler kaynak, zne ve meslektalarna saygy hakeden insanlar eklinde muamele etmelidir. Bamsz hareket edin. Gazeteciler halkn bilme hakk dnda btn kar ykmllklerinden bamsz olmaldr. Haberden sorumlu olun. Gazeteciler okur, dinleyici ve izleyicilerinin yan sra, birbirlerine kar da sorumludur. Yzeysel olarak baktnzda, bu prensiplere bal kalmann kolay olduunu dnebilirsiniz. Gazeteciler elbette gerei aramal ve kaynaklarna sayg erevesinde davranmaldr. Ancak ou zaman bu ilkeler kendileriyle atr. Gerein peindeki gazeteciler yolsuzlua karan kiinin ailesini incitebilecek bilgiler kefedebilir. Bir muhabirin bir sivil toplum rgtne ye olmas, bu rgtn yer ald haber hakknda daha fazla bilgi edinmesini salayabilir; ancak muhabirin ayn rgtle olan ilikisi bamszlndan taviz vermesine neden olabilir ve kendini hedef kitle karsnda savunmasn gletirir. ou durumda, etie uygun karar vermek doru ile yanl arasnda deil, doru ile doru arasnda bir seim yapmay gerektirir. Peki, o halde gazeteciler nasl etik adan uygun kararlar alabilir? Baz durumlarla ba etmenin en iyi yolu, ncelikle bu durumlardan kanmaktr. Szgelimi, muhabirler dardan herhangi bir gruba ye olmaktan kanabilir veya ait olduklar bir grup hakknda herhangi bir yk hazrlamaya salahiyetleri olmadn belirtebilirler. Dier durumlarda, gazeteciler birbirleriyle atan prensipler arasnda mmkn olan en iyi dengeyi salamaya almal; hakikati aramann ve halka hizmetin her eyden nce geldiini asla unutmamaldr.

Etie Uygun Karar Verme

Baz haber odalar batan sona etik ikilemlerle urar. Ne zaman bir mesele veya ikilem ortaya ksa, ne yaplmas gerektiine st dzey bir mdr karar verir. Bu yaklam hzl olmas asndan avantajldr; ancak keyfi olma riskini de tar. Bu yaklam, gazeteciler sahaya ktnda veya mdr ofiste olmadnda, gazetecilerin iyi bir karar vermesine hibir katkda bulunmaz. Bu nedenle, pek ok haber odas daha kapsaml ve eitli koullarda iyi kararlar vermeleri iin btn gazetecilere yardmc olacak etie uygun bir karar verme sreci benimsemitir. Bu srete ilk aama ikilemi tanmlamaktr. ou insan etik adan bir ikilem yaadn fark eder. Kendi ilerinde bir uyar mekanizmas alr. Bir durumda yanl bir eyler olduunu hissederler. Byle bir ey olduunda, sizi rahatsz eden eyin ne olduunu sylemeniz nemlidir. Hangi deerlerden taviz verebilirsiniz? Sz konusu gazetecilie ilikin meseleler nelerdir? Genellikle bir gazetecilik hedefi ile etik duru arasnda gerilim yaanr. Tamamyla zgn bir yky ele alan bir muhabir, herkesten nce davranp aceleyle yky baskya vermek isteyebilir; ancak ortaya kabilecek sonular da gz nnde bulundurmak zorundadr. yk doru kmazsa ne olur? Gazeteciler rekabette n plana kmak gibi baka hedefler nedeniyle etik deerlerinden dn vermemelidir. Sorunu tanmladktan sonraki ikinci aama, iyi karar vermenizi salayacak kadar ok bilgi toplamaktr. Varsa haber odas politikalarna ve klavuzlarna dann, ikileminizden dierlerine de bahsedin. e haber odasndaki meslektalarnz ve spervizrlerinizle konumakla balayn; ancak bu kadaryla brakmayn. ykye dorudan karmayan ancak koullar hakknda bilgi sahibi olan kiiler gibi baka seslere de danmak genellikle yararldr. Doktorlarn aksine, gazetecilerden kimseye zarar vermeyeceklerine dair sz vermeleri beklenmemelidir; bu nemlidir. Pek ok hakikat dolu ve nemli yk, insanlarn duygularn incitip itibarlarna zarar verecektir. Bu durum kanlmazdr. Ancak gazeteciler kiileri gereksiz riske atmaktan kanarak bu zarar en aza indirmeye alrlar. Poynter Enstitsnde gazetecilik etii dersi veren Bob Steele, u soruyu sormaktan holanr: Roller deise ne olurdu? Ben kendimi nasl hissederdim? Diyelim ki bir muhabir 12 yandan kk erkek ocuklarn gnde 10 saat, haftada alt gn altrld ve ocuklara lkedeki asgari cretin yarsndan aznn dendii bir fabrikann olduunu kefetti. lkenin anayasas ise iverenlerin 14 yan altndakileri altrmasn yasaklyor ve kim olursa olsun, bir kiinin haftada 45 saatten fazla almas kanuna aykr. Fabrikay bulmak, muhabirin ocuk smrsn kantlad anlamna gelmektedir; ama bu yky basmadan veya yaynlamadan nce baka neleri bilmesi gerekiyor? Fabrika hakkndaki gerei aklamann elbette baz sonular olacaktr, stelik bu sonularn bir ksm birilerine zarar verecektir. Bu tr bir haberle karlaldnda, bundan etkilenebilecek kii ve kurumlarn bir listesini karmak ve haberin yarataca etkiyi gz nnde bulundurmak yardmc olabilir. Fabrika hakkndaki haber, erkek ocuklar dorudan etkileyecektir; ancak ocuklarn

aileleriyle fabrika sahibi de bundan nasibini alacaktr elbette. Gazeteciler doabilecek sonular bildikleri zaman bilgiyi haberin iinde, yine gerei yanstan ama kimseye ok fazla zarar vermemesini salayan bir ekilde sunmann yollarn aramaldr. Fabrika rneinde, gazeteci, haberin yol aabilecei olas bir zarar snrlandrmak iin ocuklarn fotoraflarn ekip isimlerini vermeyebilir. Bu etik adan sonular douran gazetecilik kararnn yalnzca bir rneidir. Dierlerinin arasnda haber kapsamnn tr ve yerletirildii yer ile tonu vardr. Kocaman bir manetle ilk sayfada byk bir fotorafla kan yknn yarataca etki elbette dier sayfalarda yer alan daha kk bir yknn yarataca etkiden ok daha byk olacaktr. Yaynlanmadan nce saysz kere reklam yaplan bir televizyon yksnn yarataca etki daha byktr; dolaysyla douraca etik sonular da haber programnn ortasnda bir kez geen bir yknnkinden daha ciddi olacaktr. yi etik kararlar vermek iin bir sreten gemek gazeteci ve haber kurulularn eylemlerini ak bir biimde savunabilecekleri bir konuma getirir. Gazeteciler neyin neden yapldn aklayarak gvenilirliklerini pekitirip halkn onlara olan gvenini doru karabilirler. Etie uygun karar vermeye deer veren haber odalar, bu tr meselelerin sadece bir ikilem yaandnda deil, daima tartlmasn salamaldr. Baz haber odalar farazi durumlarda neler yapabileceklerini tartmak iin dzenli toplantlar dzenlemektedir. Karlarndakini ak fikirlilikle dinleyen ve duygularn kontrol edip pozisyonlar sz konusu olduunda esnek olmamaktan kanan gazeteciler, gerek bir etik meseleyle karlatklarnda, bu becerilerini uygulamay baarrlar.

Etik Kurallar
Dnyann drt bir yanndaki gazetecilik birlikleri ve federasyonlar, ye gazetecilere almalarnda klavuzluk etmesi iin etik kurallarn belirlemitir. Etik kurallar bilgi hrszlndan gizlilie, dzeltmelerden mahremiyete kadar her eyi kapsayabilir. Bu kurallarn bir ksm ksadr ve ak bir ekilde belirtilmemitir; bir ksm ise uzun ve son derece ayrntldr. Paris Fransz Basn Enstitsnde profesrlk yapan ve pek ok lkenin etik kurallarn incelemi olan Claude-Jean Bertrand, bu kurallarn ounda u temel enin bulunduunu sylemektedir: Hayata sayg ve insan dayanmas gibi temel deerler; Yalan sylememek, gereksiz yere bakalarnn veya birinin mlknn zarar grmesine neden olmamak gibi temel yasaklar; Doruluk, adillik ve bamszlk gibi gazetecilik prensipleri. Bu kurallarn bazs doas gerei istee baldr; kural ihlal edenlerin karlaacaklar sonular aka belirtilmemitir. Ancak dier gazetecilerin ve iverenlerin etie aykr hareket eden gazetecilerden hesap sormas beklenmektedir. Baz lkelerde, basn konseyleri gazetecilerden ikyet eden kiileri dinleyip dzeltici eylem iin bir yol tavsiye edebilmektedir. Gazetecilik deerlendirme dergileri etie aykr davranan gazetecilerin eylemlerini yanstarak ayrca dzeltici

bir ilev grmektedir. Baz haber kurulularnda personelden sorumlu biri vardr; bu kiiye genelde okur temsilcisi ad verilir. Bu kii hata ve etik boluklarn takip ederek haber odasnda halkn temsilciliini yapar. Gazetecilerin bir birlik veya dernee ye olmasn zorunlu klan lkelerde, etik kurallarnda genellikle zorlayc bir hkm de bulunur. Szgelimi, Avustralya Gazeteciler Birliinin gazetecilere yneltilen etie aykr davranlar soruturma yetkisine sahip bir yarg komitesi vardr. Bir etik kuraln ihlal ettii anlalan bir gazeteci knama veya para cezas alabilir ya da gruptan ihra edilebilir.

Grev Kurallar
Ulusal ve blgesel etik kurallarnn yan sra, pek ok haber kuruluunun gazetecilerinden uymasn bekledii kendine ait grev ahlak kurallar veya uygulama standartlar vardr. Bu kurallarda tevik edilen ya da yasaklanan veya mdrn onayn gerektiren belirli eylem ve etkinlikler belirtilebilir. Pek ok haber kuruluu gazetecilerin grevde olduu ve olmad zamanlarda yapabileceklerini snrlandrmaktadr. Bu snrlamalarn ana nedeni haber kuruluunun gvenilirliini korumaktr. Muhabir ve fotoraflara, insanlardan normalde yapmayacaklar bir eyi bir yk iin yapmalarn isteyerek haberleri maniple etmemeleri veya tiyatroya dntrmemeleri aka sylenebilir. Bilgide ak ve zorlayc bir halk ilgisinin olmad ve bilgi baka trl elde edilemedii srece, muhabirler bir haberi yakalamak iin kimliklerini gizleyemezler. Ynetici halkn kar gibi nedenlerle onay vermedii srece, bir televizyon kanal haber aratrrken gizli kamera veya gizli kayt kullanmn aka yasaklayabilir. Dijital fotoraflktaki ilerlemeler sayesinde, fotoraf ve videolarn kitleyi yanl ynlendirecek ekilde deitirilmesi yasana yeni standartlar eklenmitir. Gl bir yankya sebep olan birka olay da bu yeni politikalarn benimsenmesine katkda bulunmutur; bunlardan biri National Geographic dergisinin 1980lerde kan bir saysnn kapanda Msrdaki Giza Piramitlerini dijital olarak birbirine yaklatrmasdr. Haber odasnn grev ahlak kurallarndaki dzenlemelerin ou, gazetecinin bamszl meselesine deinir. kar atmasnn grntsnden bile kanmak iin, muhabirlerin haber yaptklar irketlerde kendi hisselerinin veya ahsi karlarnn olmas bile yasaklanabilir. Gazetecilerin siyasi bir mesele konusunda ak bir tavr benimsemeleri veya bir yetkili adayn aka desteklemeleri yasaklanabilir. Haber kurulular gazetecilerin herhangi bir haber kayna ile i ilikisi olmasn veya ynetici tarafndan onaylanmad srece para karl dardan i almasn yasaklayabilir. Michigan eyaletinde bir Amerikan gazetesi olan Detroit Free Pressin etik politikasnda gazetenin ne yapp yapmayacan ak bir dille belirtilmektedir. Bu politikaya gre, haber iin kaynaa para demek yasaktr ve kaynaklarn yaymlanmadan nce materyali incelemesine izin verilmez. Kanada Yayn irketi (CBC)nin uzun bir standart klavuzu vardr; buna gre alanlar CBC kararn etkilemeye almak iin verilen hediyeleri geri evirmek zorundadr; yalnzca normal bir iin yrtlmesi

srasnda iyi niyet veya konukseverlikle verilen mtevaz hediyeler kabul edilebilir. CBC alanlar bir yky ele almak iin cretsiz seyahat veya konaklama tekliflerini kabul edemezler. Olas her atmadan kanmak mmkn olmayabilir; ancak gazeteciler eylemlerinin haber kuruluuna kt yansyabileceinin farknda olmak zorundadr. Bir atmann kabileceini hissettiklerinde, spervizrlerini durumdan haberdar etmeleri gerekir. Bir ykyle kiisel balants olan bir muhabir, bu grevin farkl bir muhabire verilmesini isteyebilir. ok sayda haber kuruluu, muhabirlerine yklerinde yer alan (olmasa bile) ve bir kar atmas varm izlenimi yaratabilecek ilikileri aklatmay bir uygulama haline getirmitir. Grev Ahlak Kurallar genelde kurulua zg dhili belgelerdir; ancak giderek daha fazla sayda haber kuruluu bu kurallar Web sitelerinde yaynlamakta ve halk ne bekleyeceini bilmekte ve bu standartlar ihlal edildiinde, istasyon veya gazeteyi bundan sorumlu tutabilmektedir.

Toplum Standartlar
Haber kurulular genellikle haber deeri ile toplum standartlar arasnda ikilem yaarlar; bunlar zmek ise etie uygun karar vermenin usta bir uygulamasn gerektirir. Diyelim ki, seimle i bana gelmi bir yetkili, muhalif partinin bir yesinden bahsederken rk ayrm yaptn gsteren bir ifade kulland. Baz gazeteler yetkililerin kulland kelimeleri olduu gibi basabilir. Dierleri ise yetkilinin ne dediini anlatmak iin tirelerden sonra birka kelime kullanabilir. Baz gazetelerse yetkilinin yalnzca kt bir dil kullandn yazacaktr. Gazete editrleri, okurlarn neyi ho grebileceini tahmin ederek farkl zm yollarna giderler. Ama kimi zaman, baz okurlarn tepkisini ekeceklerinden emin olduklar bir kararla yol alrlar. Editrler hedef kitlenin beenmeyecei, ok edici fotoraf veya video seiminde de benzer glklerle karlarlar; te yandan bu fotoraf ve videolar nemli bir yky anlatmann en gl yolu olabilir. ok sayda haber yneticisi byle bir seimin yol aabilecei zarar en aza indirmek iin gnmzde yk metninin iinde ya da bu metnin br yannda ayr bir editrn notu ile byle bir karar verme nedenlerini aklamay semektedir. Szgelimi, alktan len olunun bir deri bir kemik bedenini tutan bir annenin fotoraf kesinlikle rahatsz edici olacaktr. Editr okurlarn kendisini fkeyle aramasn ve her birinin ikyetini dinlemeyi beklemektense, editrn notu ile bu ac tablonun alk yksn kelimelerden ok daha ak bir ekilde anlattn syleyebilir. Gazeteciler kararlarn halka aklayarak ana prensip olan sorumlu davran gerekletirebilirler.

Yasal Konular
Haber medyasnn uluslararas standartlarnn dnm noktas, Birlemi Milletler Szlemesinin aadaki 19. Maddesidir: Herkes dnce ve ifade zgrl hakkna sahiptir. Kimse tarafndan engellenmeden dnce sahibi olmak ve hangi lke snrlar iine olursa olsun, her trl medya araclyla bilgi ve fikir aramak, almak ve aklamak bu hakka dahildir.

Birlemi Milletler yesi lkeler 19. Madde de dhil olmak zere szlemeye bal kalacaklarna sz vermitir; ancak bu madde baz lkelerin kendi haber medyalarn bask uygulayp uluslararas haberlere ulamalarnn kstlanmasna mani olamamtr. Grevlerini yapmaya alrken, gazeteciler kimi zaman ldrlm, hapse atlm veya srgne gnderilmitir. Amerikalar Aras Basn Birlii ve Uruguayn Bsqueda gazetesinden Danilo Arbilla ile Uruguay'dan Bsquedaya gre en iyi basn hukuku bile aslnda gazetecileri koruyamamaktadr. Danilo Arbilla, ideal dnyada, basn zgrln kapsayan mevzuatn birka sayfay gemediini, bu sayfalarda da basn zgrln dzenlemeye dein her trl giriimi yasaklayan, ak ve drst bir dille yazlm maddeler olduunu sylemektedir. Dnyann ideal bir yer olmadn sylemeye ise gerek bile yok. Basn hukuku dnyann her yerinde yle ok deiiyor ki, hepsini zetlememiz mmkn deil. Baz demokratik lkelerde gazetecilerin kamu arivleri bilgisine eriimini salayan yasalar varken, dierleri hangi bilginin baslacan veya yaynlanacan snrlandrmaktr. Baz lkelerde cinsel tacize kurban giden kiinin adn vermek veya su ierikli bir eylemle sulanan genlerin kimliini aklamak yasalara aykrdr. Bir gazetecinin gizli bir kaynan adn vermeye zorlanp zorlanmayacana veya haber notlarn bir mahkeme davasna sunup sunmayacana, yapacaksa hangi artlar altnda yapacana ilikin yerel yasalar ayn lke iinde bile farkllk gstermektedir. Gazetecilerin altklar lkelerdeki yasalarn yan sra kstlayc yasalar kaldrma almalar hakknda bilgi sahibi olmalarn sylemek yeterli olacaktr. Gazetecilerin karlatklar en yaygn yasal meselelerden biri aslsz veya hakaret ierikli haberdir. ABDde, hakaret ierikli haber, kimlii tespit edilebilecek biri hakknda yanl bir yargda bulunan ve kiinin itibarn zedeleyen ifadedir. Bu ifade baslp yaynlandnda kiiye iftira atyorsa, aslsz haber olur; ancak temel kstaslar ayndr. Genelde, bir ifade doruysa hakaret nitelii tamaz. Bu nedenle, bu ifadeler kiiyi aalayabilecek nitelikteyse, gazeteciler kaynaklarnn sylediklerini bamsz olarak dorulamak zorundadr. Yeni teknolojiler gazetecilerin alma ekillerini deitirdike, medya hukuku tekrar gzden geirilmelidir. lk safta yer alan sorular yledir: nternet muhabirlerine haber kurulular iin alan gazetecilere verilen haklarn ayns m verilmeli? Bu ayrcalklar nternetteki blog yazarlarna da verilmeli midir? Bu sorular bir sre daha cevaplanamayacak gibi grnmektedir. Muhabirlerin bir lkede, gizlilikle ilgili yasalar gibi ahslar iin de geerli olan dier yasalara da tabi olduklar aktr elbette. Bir bilgiye erimek isteyen gazeteci zel bir mlke giremez, izinsiz belge alamaz, telefona cihaz takp grmeleri dinleyemez, bunlar yaptnda da hibir yasal sonula karlamayacan bekleyemez. Bir haber kuruluu baz yklerin ok nemli olduklarna, dolaysyla yasal cezalar gze almaya deeceine karar verebilir; ancak bu editr, muhabir ve ynetim tarafndan birlikte ve dikkatle karar verilmesi gereken farkl bir meseledir.

GAZETECLK KAYNAKLARI
YELK GRUPLARI
Amerikan Gazete Editrleri Dernei (American Society of Newspaper Editors) http://www.asne.org/ Kta Amerikalarndaki gnlk gazete editrlerini temsil eder. Kadn Gazeteciler Birlii (Association for Women Journalists) http://www.awjdfw.org/index.html Aratrma/eitim program, kariyer frsatlar, a oluturma, aktif destek, kariyer seminerleri ve ylda bir kez dzenlenen Vivian Castleberry dlleri Yarmas araclyla, medya ve haber odalarndaki kadnlarn adil muamele grmelerini tevik eder. Uluslararas Gazeteciler Federasyonu (International Federation of Journalists) http://www.ifj.org/ 100 akn lkede 500.000den fazla yeyi temsil eder. Aratrmac Muhabir ve Editrler (Investigative Reporters and Editors) http://www.ire.org/ Aratrmac gazetecileri temsil eder. Ulusal Basn Fotoraflar Birlii (National Press Photographers Association) http://www.nppa.org/ Gazete ve televizyonda alan foto muhabirlerine hizmet etmektedir. evrimii Haberler Birlii (Online News Association) http://www.journalists.org/ evrimii medya gazetecilerine hizmet etmektedir. Haber Okur Temsilcileri rgt (Organization of News Ombudsmen) http://www.newsombudsmen.org/ Uluslararas okur temsilcileri birlii veya dhili haber eletirmenleridir. Radyo ve Televizyon Haber Ynetmenleri Birlii (Radio and Television News Directors Association) http://www.rtnda.org Dnya apnda elektronik gazeteciler iin yelik grubu. Profesyonel Gazeteciler Birlii (Society of Professional Journalists) http://www.spj.org/ Profesyonel Gazeteciler Birlii, gazetecilii gelitirmek ve korumak iin almaktadr. Birlik ayrca gazeteciliin zgr biimde ve yksek etik standartlar erevesinde uygulanmasn tevik etmektedir. Ayrca iyi bilgilendirilmi bir toplum iin hayati nem tayan zgr bilgi akn destekler, yeni nesil gazetecileri eitmek iin alr ve Birinci Deiiklik maddesinin garanti ettii konuma ve basn zgrln korur. Haber Tasarm Cemiyeti (Society for News Design) http://www.snd.org/ Tasarmc, grafik sanatlarn, izimcileri ve grsellerle uraan dier gazetecileri temsil eder.

HABERCLK VE EDTRLK
Cyberjournalist.net http://www.cyberjournalist.net/tips_and_tools/ CyberJournalist.net nternet, yaknsama (bkz. not) ve yeni teknolojilerin medyay nasl deitirdii konusuna eilen bir kaynak sitesidir. Site internet gazetecilii, vatandan medyas, dijital yk anlatma, yaknsamal haber ilemleri ve nterneti habercilik arac olarak kullanmaya dair ipucu, haber ve yorum sunar. Not: Medyada yaknsama, oklu platform habercilii anlamnda kullanlmaktadr. rnek: Gazete muhabirleri gazete, gazetenin Web sitesi, hatta gazetenin sahip olduu TV veya radyo istasyonu iin bile yk dosyalar. Journalism.net http://www.journalismnet.com Kanadal bir muhabir tarafndan oluturulmu, ok sayda yararl link veren, tam hizmet sunan bir sitedir. NewsLab http://www.newslab.org Radyo-televizyon muhabirleri iin kaynak, yk arka plan bilgisi ve eitim sunar. Gazetecilikte Mkemmellik Projesi (Project for Excellence in Journalism) http://www.journalism.org ABDnin kr amac gtmeyen bu kuruluu kaynak ve aratrma sunar.

Reporter.org http://www.reporter.org zel grev yerleriyle ilgili linkler de dhil olmak zere gazetecilere kaynak sunar.

UZMAN GAZETECLK
Bu gruplarn ou, programlanm dzenli konferanslar ve Web sitelerindeki kaynaklarla eitim sunan yelik rgtleridir. Dnyas: Dnyas Habercilii Ulusal Merkezi (National Center for Business Reporting) http://www.businessjournalism.org/ atma: Sava, Bar ve Haber Medyas Merkezi (Center for War, Peace, and the News Media) http://www.bu.edu/globalbeat/ evre: Uluslararas evreci Gazeteciler Federasyonu (International Federation of Environmental Journalists) http://www.ifej.org/ Aratrmac Gazetecilik: Uluslararas Aratrmac Gazeteciler Birlii (International Consortium of Investigative Journalists) http://www.publicintegrity.org/icij/ Bilim: Uluslararas Bilim Yazarlar Dernei (International Science Writers Association) http://internationalsciencewriters.org/ Spor: Birlemi Basn Spor Editrleri (Associated Press Sports Editors) http://apse.dallasnews.com/

GAZETECLK ETM
Amerikan Basn Enstits (American Press Institute) http://www.americanpressinstitute.org/ Merkezi ABDde bulunan ve yazl basnda alan gazetecilere eitim sunan bir merkezdir. Site, The Journalist's Toolbox blmnde verdii yararl linkler dhil olmak zere kaynak sunar. CIESPAL http://www.ciespal.net/ Merkezi Ekvatorda bulunan, Latin Amerika uluslararas gazetecilik merkezidir. (Site dili spanyolcadr.) Avrupa Gazetecilik Merkezi (European Journalism Centre) http://www.ejc.nl/ Merkezi Hollandada bulunan bir eitim enstitsdr; sitede Avrupa medyasnn gemii hakknda bilgi ve kaynaklar bulunmaktadr. IFRA Newsplex http://newsplex.textamerica.com/?_ctgry=7618 ABD ve Almanyada bulunan eitim merkezleridir. Bamsz Gazetecilik Vakf (Independent Journalism Foundation) http://www.ijf-cij.org/ Drt blge merkezinde eitim vererek Dou Avrupada zgr basn destekleyen bir kurulutur. Uluslararas Gazeteciler Merkezi (International Center for Journalists) http://www.icfj.org Merkezi ABDde olan eitim merkezi, kendi Uluslararas Gazeteciler Anda dnya apnda eitim ve burs frsatlarna link vermektedir. http://www.ijnet.org/ Internews http://www.internews.org/ ABDnin kr amac gtmeyen bu grubu dnya apnda gazetecilik eitimi sunmaktadr. Institute for the Advancement of Journalism http://www.iaj.org.za/ Gney Afrika medya eitim enstits. Sava ve Bar Habercilii Enstits (Institute for War and Peace Reporting) http://www.iwpr.net Merkezi Londrada olan ve kr amac gtmeyen bu kurulu eitli dillerde blgeye gre zel raporlar sunmaktadr. John S. Knight Burslar (John S. Knight Fellowships) http://knight.stanford.edu/program/index.html Kariyerinin ortasndaki sekin gazetecilere Stanford niversitesinde bir yllk profesyonel gazetecilik bursu salar.

Journalismtraining.org (Profesyonel Gazeteciler Dernei) http://www.journalismtraining.org/action/home Mesleki geliimleri iin bilgi edinmek isteyen gazetecilere merkezi yer salar. Sitenin merkezi objesi yerel, blgesel ve ulusal gazetecilik eitim programlar iin arama yaplabilen bir veri tabandr. No Train-No Gain http://www.notrain-nogain.org/ Gazete eitimi editrleri bu sitede dnce ve uygulamalarn paylamaktadr. Poynter Enstits http://www.poynter.org/ Merkezi ABDde bulunan bir gazetecilik okuludur. Web sitesi, kaynak, yk arka plan bilgisi ve ok sayda link sunmaktadr.

FADE ZGRL
Madde 19 http://www.article19.org/ Bu uluslararas kr amac gtmeyen grup, temel insan haklar olan ifade zgrl ve serbest bilgi akn desteklemektedir. zgr fade iin Kanadal Gazeteciler (Canadian Journalists for Free Expression) http://www.cjfe.org/ Bu sivil toplum rgt btn dnyada gazetecilerin haklarn savunmaktadr. zgrlk Forumu http://www.freedomforum.org/ Balca konusu ABD Anayasas Birinci Deiiklii ve Bilgi zgrl meseleleri olan haber sat noktasdr. Amerikalar Aras Basn Birlii (Inter American Press Association) http://www.sipiapa.org/ Bat yar kredeki zgr basn destekler. nsan Haklarn Savunan Gazeteciler (Journalists for Human Rights) http://www.jhr.ca/ Afrikadaki habercilii ele alan Kanada merkezli, kr amac gtmeyen bir rgttr. Basn zgrl Muhabirler Komitesi (Reporters Committee for Freedom of the Pres) http://www.rcfp.org/ Gazetecilere yasal konularda cretsiz yardm sunan, kr amac gtmeyen bir kurulutur. Snr Tanmayan Gazeteciler rgt (Reporters Without Frontiers) http://www.rsf.org/ Paris merkezli, uluslararas basn zgrl kuruluudur. ngilizce, Franszca ve spanyolca kaynaklar sunmaktadr. Dnya Basn zgrl Komitesi (World Press Freedom Committee) http://www.wpfc.org/ Uluslararas bir emsiye niteliinde olan bu grup basn zgrln savunur ve tevik eder.

KTAPLAR
Clark, Roy Peter ve Cole C. Campbell (editrler) The Values and Craft of American Journalism: Essays From the Poynter Institute (Amerikan Gazetecilii Deerleri ve Sanat: Poynter Enstitsnden Makaleler). Gainesville, FL: University Press of Florida, 2005. The First Amendment Handbook (Birinci Deiikliin El Kitab). Arlington, VA: The Reporters Committee for Freedom of the Press, 2003. http://www.rcfp.org/handbook/index.html Hachten, William A. Troubles of Journalism: A Critical Look at What's Right and Wrong With the Pres( Gazeteciliin Sorunlar: Basnda Neyin Doru Neyin Yanl Olduuna Bak). Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates, 3. basm, 2004. Hamilton, James T. All the News That's Fit to Sell: How the Market Transforms Information Into News (Satlabilecek Nitelikteki Btn Haberler: Piyasa Bilgiyi Habere Nasl Dntryor). Princeton, NJ: Princeton University Press, 2003. Overholser, Geneva, ve Kathleen Hall Jamieson. The Pres (Basn). New York, NY: Oxford University Press, 2005. Sloan, W. David ve Lisa Mullikin Parcell (editrler). American Journalism: History, Principles, Practices (Amerikan Gazetecilii: Tarihi, Prensipleri, Uygulamalar). Jefferson, NC: McFarland & Company, 2002.

Sullivan, Marguerite H. A Responsible Press Office: An Insider's Guide (Sorumlu Bir Basn Ofisi: erden Birinin Klavuzu). Washington, DC: U.S. Department of State, International Information Programs, 2001. http://usinfo.state.gov/products/pubs/pressoffice/

ETK KURALLARI
Amerikan Gazete Editrleri Dernei (American Society of Newspaper Editors) ASNE Statement of Principles (ASNE Prensipleri Bildirimi). Reston, VA: American Society of Newspaper Editors, 2002. http://www.asne.org/kiosk/archive/principl.htm Radio-Television News Directors Association (Radyo-Televizyon Haber Ynetmenleri Birlii) Code of Ethics and Professional Conduct (Etik ve Mesleki Grev Kurallar). Washington, DC: RadioTelevision News Directors Association, 2000. http://www.rtnda.org/ethics/coe.shtml Profesyonel Gazeteciler Birlii (Society of Professional Journalists) SPJ Code of Ethics (SPJ Etik Kurallar). Indianapolis, IN: Society of Professional Journalists, 1996. http://spj.org/ethics.asp Uluslararas Gazeteciler Merkezi (International Center for Journalists) Codes of Ethics (Etik Kurallar) (lke ve blgeye gre). Washington, DC. ngilizce versiyon: http://www.ijnet.org/Director.aspx?P=Ethics ABD Dileri Bakanl yukarda belirtilen kaynaklarn ierii ve ulalabilirlii konusunda herhangi bir sorumluluk kabul etmez. Btn nternet linkleri 2006 Gz dnemi itibaryla almaktayd.

The author, Deborah Potter, is executive director of NewsLab (www.newslab.org), an online resource center for journalists in Washington, D.C., that she founded in 1998. She has taught journalism as a faculty member at The Poynter Institute and at American University, and is a past executive director of the Radio and Television News Directors Foundation. Potter leads workshops for journalists in newsrooms across the United States and around the world. She is a featured columnist writing about broadcast news for American Journalism Review and the author of Ready, Set, Lead: A Resource Guide for News Leaders. Potter spent more than 20 years in TV news, including 16 as a network correspondent for CBS News and CNN, covering the White House, State Department, Congress, national politics, and environmental issues. She also hosted the PBS TV series "In the Prime." She has a BA from the University of North Carolina at Chapel Hill and a master's degree from American University.