TRKLER'N GELENEKSEL DN AMANZM'N ORTA ASYA ESK TRK KAMU HUKUKU'NA ETKS

Dr. Ay bars PAMR *

GR Makalemizin amac, Trkler'in geleneksel dini amanizm ve onun Eski Trk Kamu Hukuku zerindeki etkilerinin btn ynleriyle incelenmesi ve bunun Trk toplumu zerinde yzyllar boyu sren sonularnn gn na karlmasdr. Gerekten de amanizm Trk toplumunu ve devlet yapsn o kadar derinden etkilemitir ki, Trkler slm Dinini benimsedikten sonra bile devlet yaplarnda eski kltr ve geleneklerini uygulamaya devam etmilerdir. Kukusuz, bunda slm Kamu Hukuku'nun her alanda dzenlenmemi olmasnn da etkisi vardr. Dolaysyla, bata "Gk Tanr" inanc olmak zere amanizm'e ait pek ok ilkenin Trk-slm devletleri zerinde baz etkileri olmutur. Bu etkiler egemenlik anlayndan devlet tekiltna, Kaan'n seimi yntemlerine ve grevlerine kadar tm Kamu Hukuku kurumlar zerinde grlmektedir. Bu konular makalemizde ayrntl bir biimde incelenmitir. Makalemizin ilk bal altnda "amanizm" ve "aman" kavramlar zerinde durulmu, ayrca Orta Asya'da devlet kuran deiik Trk kavimlerinin, in Kaynaklar bata olmak zere eitli kaynaklardan renilebildii kadaryla, amanizm'i anlay biimlerine yer verilmitir. amanizm'in temel kurumlarnn ele alnd bir sonraki balk altnda ise sz konusu kurumlar, haklarnda bir n bilgi verilmesini mteakip Eski Trk Kamu Hukuku'na etkileri bakmndan deerlendirmeye tabi tutulmulardr. Bu kurumlar iinde "Gk Tanr nanc" ilk srada incelenmi, onu
Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Hukuk Tarihi Anabilim Dal Aratrma Grevlisi.

156

PAMR

Yl 2003

amanizm'de "Gne ve Ay Mefhumlar", "Ate ve Ocak Mefhumlar", "aman'n (Kam'n) zellikleri" ve "amanizm'de lm Mefhumu" konulan takip etmitir. Makalemizin bir sonraki bal, "amanizm'in Trkler'in Toplum Dzenine Etkisi" adn tamaktadr. Bu balk altnda, Gk Tanr anlay erevesinde kabile birliklerinin ortaya k ve gebe devletlerin kurulmas konular ele alnmtr. Takip eden iki blmde ise, nce amanizm'in eski Trk egemenlik anlayna etkisi zerinde durulmu, sonra Gk Tanr inancnn baa geme yntemlerini nasl etkiledii tartlmtr. Kaan seiminde uygulanan trenlerin Samanlarn ge kma trenleriyle byk benzerlikler tad grlmektedir. amanizm ilkelerinin kaan seiminde olduu kadar, onun grevden alnmas (azli) konusunda da etkileri olmutur. Ayrca, Trk kaanlarnn Gk Tann'dan aldklarna inanlan "kut" sayesinde baz stn niteliklere ve glere sahip olduuna inanlm, bu inancn bir uzants olarak kaanlara eitli unvanlar verilmitir. Bu konularn ksaca anlatld makalemiz, "amanizm'in Eski Trkler'deki Dnya Egemenlii. Anlayna Etkisi" bal altnda verilen bilgilerle sona ermektedir. Makalemizi oluturan blmler dikkate alndnda, konunun ne kadar ayrntl bir alma gerektirdii kendiliinden ortaya kmaktadr. amanizm'in elbette Trkler'in zel hukuklar zerinde de etkileri olmutur; ancak bu konu, almamzn amalanan snrlarn aaca dncesiyle makalemize dahil edilmemitir. Makalemizin konusu bir btn olarak deerlendirildiinde, amanizm'in bir din olmasnn yan sra, eski Trk devletlerini ve toplum yaantsn byk lde biimlendiren bir ilkeler btn olduu anlalabilecek ve Trkler'in slmiyet'i kabul ettikten sonra dahi, bu ilkelerin bir ksmn srdrmelerinin nedenleri aydnla kavumu olacaktr. 1. GENEL OLARAK Trkler'in kabul ettii son din slamiyet'tir. Trkler bu dine girmeden nce, binlerce yl "amanizm" ad verilen geleneksel dinlerine bal kalmlardr. amanizm dier dinlerin etkilerine ak olduu iin Trkler, yayldklar ya da ilikide bulunduklar lkelerde tandklar tm dinleri de kabullenebilmilerdir. slm ncesi dnemde Trkler arasnda byk bir din zgrl sz konusu olmu, Trkler baka dinlere mensup soydalarna da hep hogrl davranmlardr. Hemen hemen btn toplumsal kurumlarn Trkler'den alan ve onlarn ayrca ok yakn akrabas olan Moollar'da da bu zellii grebilmek mmkndr. Nitekim, Cengiz Han'n nl yasasnda

C.52Sa.4

TRKLERN GELENEKSEL DN AMANZM'N ORTA ASYA ...

157

hanlara, egemenlikleri altndaki btn blgelerdeki dinlere hogryle davranmalar buyrulmutur'. A. amanizm ve aman Kavramlar amanizm ata ruhlarna ve doa varlklarna tapnmaya dayanan eski bir Asya dinidir. Bu dinin ne zaman ortaya kt, ne gibi deiikliklerden getii kesin olarak bilinmemektedir. Ancak eski in Kaynaklarndan renildiine gre, Samanln nce Orta Asya Trkleri arasnda ortaya kt, daha sonra da dier Trk boylar arasnda yayld anlalmaktadr. "aman" szcnn kkeni konusunda dil bilginleri arasnda gr birlii bulunmamaktadr. Baz bilginler bu szcn kken olarak, Trke'deki karl olan "Kam" szc ile fonetik bakmdan ayn olduunu ileri srmler, bu gre kar kan dier baz bilginler ise, HintAvrupa dillerinden biri olan Pali dilinde yer alan "Samana" ve Sogdca'da bulunan "Smn" szcklerinin varl sebebiyle, onun aslnda Hint kkenli olduunu savunmulardr. Terminolojide yaanan bu tartmalar bir yana, Orta Asya bozkrlarnda ortaya kan din inanlar Samanla balanm ve bunun eski Trk dininin temel niteliini oluturduu konusunda gr birliine varlmtr. Geleneksel Trk dini ve mitolojisi hakknda in, slm ve Bat kaynaklarnda epeyce bilgi bulunmakla beraber, bunlarn deerlendirilmesi, onlarn ok ksa ve dank olmalar sebebiyle titiz almalar gerektirmektedir. B. Tarihsel Sre Trk kavimlerinin rf, adet ve inanlarna ilikin eitli bilgilere Hunlar'dan itibaren rastlanmaktadr. M.. II. yzylda in vakanvisleri tarafndan Hunlar'da varl tespit edilen "Gk Tanr", "Gne", "Ay", "Yer-Su", "Ata" ve "ller" gibi amanizm'e ait eitli kltlerin bir ksmnn bugn bile srdrld grlmektedir. Bunlara zellikle ada Altayllar ve Yakutlar'da rastlanlmaktadr3. Ancak Eski Trkler'de grlen Samanln bugnknden ok daha ileri ve gelimi bir din olduu ortaya kmaktadr4. in kaynaklarndan renilebildii kadaryla Orta Asya amanizmi'nin esaslar "Gk Tanr", "Gne", "Ay", Yer-Su", "Ata" ve "Ate (Ocak)" kltleriydi. Tm din ayin ve trenler belirli bir dzen ierisinde yaplmaktayd. Yine in kaynaklarna gre Hun kaannn kararghndaki
OK, Cokun - MUMCU, Ahmet - BOZKURT, Glnihal; Trk Hukuk Tarihi, Ankara, 1996. s. 39. 2 Bu konudaki farkl grler iin bkz.; Dinler Tarihi Ansiklopedisi; Sabah D Ticaret ve Pazarlama A.., stanbul. 1999, s. 28-29. ' NAN. Abdlkadir; Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara, 1995, s. 1. 4 OK, MUMCU. BOZKURT; a.g.c, s. 41.
1

158

PAMR

Yl 2003

tapnakta her yl banda bir ayin dzenlenir, bu ayine Hunlar'm yirmi drt boyunun babuu katlrd. Benzer biimde yln beinci aynda da Lungeng ehrinde toplanlarak atalara, Gk Tanr'ya ve Yer-Su ruhlarna kurbanlar sunulurdu. Sonbaharda ise Babular orman yannda toplanp etraf dolarlar, ahalinin ve hayvan srlerinin saysn kontrol ederlerdi.5 in kaynaklar, Hun kaannn her sabah adrndan karak gnee, geceleri de aya taptn yazmaktadr. M.. 121 ylnda inliler bir savata Hun prensini yenmi ve kararghn da ele geirmilerdi. Aldklar ganimetler arasnda bir altn put dikkatlerini ekmiti. in vakanvisinin verdii bilgiye gre, Hun prensi bu putun karsnda Gk Tanr'ya kurban sunmaktayd. Ayn kaynaklarn yazdna gre Hunlar bir ie giriecekleri zaman da yldzlarn ve Ay'n durumuna bakmaktaydlar6. Hunlar'dan sonra Orta Asya'da devlet kuran eitli kavimlerden bahseden in kaynaklar, onlarn da Gk Tanr'ya, Yer-Su'ya, Gne'e ve Ay'a kurban sunduklarn yazmaktadr. rnein, M.. II. yzylda Hunlar'a tabi olup da, sonralar devletlerini kuran Vu-huanlar'm dinlerinin Hun dinine ok benzedii dikkat ekmektedir7. M.S. III. yzylda kurulan Toba Devleti'nde de Hun kltleri devam ettirilmitir. rnein, Tobalar ilkbahar ve sonbaharn ilk aylarnda Gk Tanr'ya kurban sunarlar, dini ayin ve kurban trenlerini belli kurallara gre yrtrlerdi. Ayrca, "Atalar Mabedr'nde bir ta oyarlar, Kuzey yurtlarndan Gney'e g ederler, ta ev iinde ge, yere, kaann soyuna kurban sunarlard. Kurban treninden sonra kayn aalar dikilir, bunlardan tanrlk ve kutlu orman meydana gelirdi8. Tobalar'm Angara ve Obi rmaklarndan ve Sibirya'nn Tayga ormanlarndan Gney'e indikten sonra, V. yzyldan itibaren Budizm'i resmen kabul ettikleri ve byk Buda tapnaklar yaptklar bilinmektedir. Fakat Budizm'in, genelde kaanln merkezindeki aristokrat zmre tarafndan kabul grd, buna karn geni halk tabakasnn amanizm inancn srdrd ispatlanmtr. Tobalar'dan egemenlii alan Ccenler'in de amanizm'i srdrdkleri, bu konuda Toba halkndan geni lde etkilendikleri sylenebilir9. VI. yzylda byk bir devlet kuran Gktrkler'de de hakim din amanizm olmutur. Aslnda Gktrk Devleti kltrel adan ok ileri bir devlet olmasna karn, amanizm'in ok ilkel baz zelliklerine de sahipti. Gktrkler, tanrlarnn resimlerini keeden yaparlar ve deri torba iinde

NAN; a.g.e.. s. 2. - OK. MUMCU, BOZKURT; a.g.e., s. 19-20. ' EBERHARD, W.; in'in imal Komular, Ankara, 1942, s. 76-77. 7 EBERHARD: a.g.e. s. 48. s EBERHARD; a.g.e., s. 80. " NAN; a.g.e.. s. 4.

C.52Sa.4 TRKLERN GELENEKSEL DN AMANZM'N ORTA ASYA...

159

muhafaza ederlerdi. Bu suretleri i ya ile yalarlar, sonra da srklar zerine dikerlerdi. Yln drt mevsiminde bu tanrlara kurban kesilirdi10. Gktrkler kestikleri koyun ve kurbanlklarn balarn da srklara koyarlard. Kaann adr tken Da'nda bulunur, kaps Dou'ya bakard. Kaan her yl boy babularyla beraber atalarnn maarasna kurban sunard. Ayrca ayn ilk onunda, rmak kysnda Gk Tann'ya kurban sunulurdu. tken Da'nn Bat'snda, be yz "li" mesafede, zerinde hibir aa ve otun bulunmad kutsal bir yksek da vard. "Budun nli" adndaki bu da btn vatan ve ulusu koruyan Gk Tanr'nn mekn saylrd. Bu daa da tapmak ve kurban sunmak gerekiyordu". Budizm'in Gktrk Devleti'ne ilk kez Toba Han dneminde (572-581) bir inli Budist'in teviki sonucu girdii anlalmaktadr. Toba Han'n bir Budist olarak Buda dualar okuduu ve oru tuttuu bilinmektedir. Bu byk hkmdarn Budizm'i semesinin amanist halk tarafndan nasl karland hakkndaki bilgiler ok snrldr. Fakat Toba Han'n lmnden bir buuk asr sonra yazlm olan Orhun Yaztlar'nda Budizm'in etkilerine hi rastlanmamakta12; aksine bu yaztlara gre, Trkler'in bamszlklarn kazanmalarnda amanizm'in temel kltleri olan Trk Tanrs ve YerSu'nun yardmndan sz edilmektedir13. Orhun Yaztlar'nda amanizm'in en ilkel inanlarndan olan kt ruhlardan ve baz putlardan hi bahsedilmemesi de dikkat ekicidir. Buna ramen, nl Gktrk Hkmdar Bilge Kaan'n Budizm'e meyilli olduu tespit edilmitir. Bilge Kaan'n bu dine gstermi olduu ilgi, her halde, halk arasnda yaygn olan ilkel amanizm'e bir tepki olarak deerlendirilebilir. in kaynaklarna gre Bilge Kaan, in'de olduu gibi kararghnn etrafna kale yapmak, Buda ve Lao-tseu adlarna tapnaklar ina etmek hevesine dm, halkn ehir hayatna altrmak ve onlarn gnlk hayatn Buda dininin ayinleriyle dzenlemek iin ehir ve tapmak ina ettirmek istemi, ancak onun bu fikri Vezir Tonyukuk'un iddetli muhalefetiyle karlamtr14. Bat Gktrkleri'nin din ve adetleri de Dou Gktrk Devleti'ninkiyle tamamen aynyd. Bat Gktrkleri'nde, atalarn nesiller boyu yaadklar maaraya her yl byk bir devlet memurunun gnderilmesi ve kurban

"' EBERHARD; a.g.c, s. 87. 11 NAN;a.g.e.,s. 5. 12 GNALTAY, Muhammet emsettin; Mufassal Trk Tarihi, Cilt: 4, stanbul. 1340, s. 42. " THOMSEN, Vilh.; zlm Orhun Yaztlar, (ev.: Vedat KKEN), Ankara, 1993, s. 94. " KAFESOLU, brahim; Eski Trkler'de Devlet Meclisi - Toy, Birinci Mill Trkoloji Kongresi. stanbul, 1980, s. 206.

160

PAMR

Yl 2003

sunulmas, yine yln beinci ve sekizinci aylarnda da ruhlara kurban sunmak zere toplanlmas adettendi15. amanizm'in Gktrkler'deki hakimiyeti, bu devletin Uygurlar'n eline getii VIII. yzyln sonlarna kadar devam etmitir. Bat ve Gney'den gelen kitapl dinlerin (slmiyet gibi) amanizm zerindeki etkisi bu dnemde yok denecek kadar az olmutur. Gktrkler'den egemenlii alan ilk Uygur hkmdarlar (Kl Bilge ve Moyun ur) da amanist'tiler. Uygur hkmdarlarndan Bg Kaan 763'te Uygurlar arasna Maniheizm dinini sokmutur16. Bununla beraber, Maniheizm dininin halk arasnda pek itibar grmedii anlalmaktadr. Bu konuda Kara Balasagun Yazt'nm ince metnindeki baz paralar dikkat ekmektedir. Uygurlar'n Maniheizm'i kabul ettikten yaklak elli altm yl sonra ina ettikleri bu antta, konuyla ilgili u satrlara rastlanmaktadr: "...O (Kaan) diyor ki: 'Siz fazileti nasl anlayabilirsiniz?' Bunun zerine derhal genel valiler, snr valileri, i ve d vezirler ve komutanlar hep bir azdan diyorlard ki: 'Biz eski gnahlarmzdan istifar ediyoruz ve hak dinine fedakarlkla hizmet edeceiz.' Kaann buyruuyla bu din artk her bucaa yaydrld. Bu umde ok mistik ve pek yksek idi, kavranmas pek ard. Onlar tekrar tekrar kaandan merhamet etmesini rica ediyorlard17" Antn daha aadaki satrlarnda da, Kaan'n "Ik dinini kabul etmelisiniz" szleriyle srarc tavrn srdrd anlalmaktadr. s Bu ifadelerden Maniheizm'in halk arasnda pek de yerlemedii sonucuna ulalabilir. Maniheizm Kuzey'den gelen Uygurlar arasnda ancak 840'tan, yani Uygurlar'n Dou Trkistan'a yerlemelerinden sonra kklemitir. Bu dnemde de amanizm'in Maniheizm, Budizm ve Hristiyanlk ile birlikte yan yana yaamaya devam ettii bilinmektedir. yle ki, amanizm'in en nemli ve ilkel putlarndan olan "Tz Klt" bile Uygur Budist rahipleri tarafndan Buda tapmaklarna kabul edilmitir. Uygurlar'n Samanln vatan kendilerine uygun iin tek geerli din hakimiyeti anda Maniheizm ve Budizm, koyu olan Altay, tken ve Baykal evrelerinde hibir zaman zemin bulamamlar, bu yrelerde amanizm her zaman olmutur19.

in ve slm kaynaklarndan anlalabildii kadaryla, Uygurlar'dan egemenlii alan Krgzlar da amanist idiler. Krgzlar sulara, aalara, ayrca tanrlara ve ruhlara kurban sunarlard20.
" Ayrntl bilgi iin bkz.; NAN; a.g.e., s. 6 vd. 16 CN. Halil - AKGNDZ, Ahmet; Trk Hukuk Tarihi. Cilt: 1. Konya, 1989, s. 46. OK - MUMCU - BOZKURT; a.g.e., s. 29. 17 NAN; a.g.e. s.7. 1S NAN; a.g.e , s. 7. "'NAN; a.g.e. s. 7. 21 1 NAN; a.g.e. s. 8.

C.52Sa.4 TRKLERN GELENEKSEL DN AMANZM'N ORTA ASYA...

161

XI. yzylda yaam, Abbasi Halifesi'nin nl elisi, gezgin bn Fadlan'n verdii bilgilere gre Ouzlar slm lkesine komu olduklar halde amanizm'de uzun sre direnmilerdir. bn Fadlan'n grd ilk Ouz Beyi Kk Yanal bir ara Mslman olmusa da, Ouzlar'n "Eer Mslman olursan bizim bakanmz olamazsn" szleri zerine tekrar Samanla dnmtr21. bn Fadlan'a gre Ouzlar'n defin trenleri tpk Gktrkler'deki gibiydi. Onlar mezar zerine kurgan (hyk) yaparlar, balbal dikerler, yog-a treni yapp kesilen hayvanlarn derilerini (balar, ayak ve kuyruklaryla beraber) srklara asarlard. llere kurban sunmak da adetleriydi22. bn Fadlan Bakrt Trkleri hakknda bilgi verirken de, onlarn k, yaz, yamur, rzgar, aa (orman), hayvan, insan, su, gece, gndz, lm, gibi varlklarn her biri iin tanrlarnn bulunduundan ve bu tanrlar iinde de en bynn gkte yaadna inandklarndan sz etmektedir. Gezgine gre, Bakrtlar aatan "fallus" kadar bir nesne yapp onu bir yere asarlar, sefere karken ya da dmanla karlarken onu per ve secde ederlerdi23. Ouz ve Bakrtlar'a komu olan Hazarlar'n kaan ve aristokrat snf Yahudi dinini benimsemiti. Halk tabakas ise, Gardizi'ye gre Ouz dinine benzer bir dindeydi24. Eb Dlef'in verdii bilgilere gre, IX. ve X. yzyllarda Yedisu ve Siderya rmaklarnn Dou'sunda hakim olan Kartuklar amanizm'i epeyce gelitirmi ve tapnakl bir din haline getirmiti. Kartuklar yanmayan aatan yapm olduklar tapnaklarnn duvarlarna eski kaanlarnn resimlerini asmlard25. Mool istilsndan sonra yazlan kaynaklarda, amanizm'e ait daha ok bilgiye ulalmaktadr. Cengiz Han Moollar ve bunlara katlan Kuzeyli Trk uluslarn amanist olduklar kantlanmtr. nl Arap bilginlerinden Reidddin'in verdii bilgilere gre Cengiz Han'n sol-kol beylerinden biri olan "Odac", tabip anlamna gelen "Ota"nn ta kendisidir ve basit amanizm'de tabip ile aman'n ayn ahs olduu bilinmektedir. Mool istilsnn, Moollar'n getikleri blgelerde lmek zere olan amanizm'i tekrar canlandrd sylenebilir26. Grld gibi, amanizm eski Trk toplum yaants zerinde etkili olmu bir inan sistemidir. Gelinen bu noktada, konumuz gerei, amanizm'e ait temel kurumlarn incelenmesi gerekmektedir.
BN FADLAN; bn Fadlan Seyahatnamesi. (Rhletu'bni Fadlan); (eviren: Ltfi DOAN), Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, S. III/I-II, Ankara, 1954. s. 64. 22 BN FADLAN; a.g.m., s. 65 vd. 23 BN FADLAN; a.g.m., s. 67 vd. 24 NAN;a.g.e.,s. 10. 25 NAN;a.g.e.,s. 10. 26 NAN;a.g.e.,s. 11.
21

162

PAMIR

Yl 2003

2. AMANZM'N TEMEL KURUMLARI A. Gk Tanr nanc Eski Trkler'de27 byk gebe imparatorluklarnn kurulmasndan sonra, imparatorlua dahil btn uluslar iin bir Gk Tanr klt mterek ve genel bir kavram olarak olumu, "Gk Tanr" btn tanrlarn en by saylmtr. in kaynaklar, Orta Asya'da devlet kuran sllelerin hepsinde Gk Tanr kltnn bulunduunu tespit etmilerdir28. Gktrkler dneminde, Gk Tanr hakkndaki inan ve dncelerin tekml ettii, onlarn braktklar nl Orhun Antlan'ndan renilebilmektedir. Gktrk kaan ve beyleri bu antlarda, Trk ulusuna yapt iyilik ve yardmlar iin Tanr'ya iten gelen kranlarn ifade etmilerdir. Yaztlar'a gre kaanlar tahta karan, Trkler'e zafer kazandran, onlar felketlerden koruyan hep Gk Tanrf dr. Trkler'in baarlarndan sz ederlerken, kaan ve beyler her seferinde "Tann'nn inayetiyle" ifadesini kullanmay ihmal etmemilerdir29. Burada en ok dikkat eken husus, "Tanr" adnn tek bana, baka tanrlarla kartrlmadan sylenmi olmasdr. slm gezgini bn Fadlan, Ouzlar'in "Tek Tanrs"nm bulunduundan bahsetmektedir. Bilginin anlattna gre, "...Ouzlar'dan birisi bir zorluk grr, yahut houna gitmeyen bir durumla karlarsa ban ge kaldrarak o 'Bir Tanrs'na snrd30." Ayn bilginin Bakrtlar hakknda verdii bilgiye gre ise, Bakrtlar'in on iki tanrs vard. Bununla birlikte en byk tanr gkte oturmaktayd31. Grld gibi, geleneksel Trk dininde "Gk Tanr" inanc ok byk bir nemi haizdir. Bu sebeple Trkler'de siyasal iktidar ve egemenlik kaynan Tanr'dan almaktadr. Orhun Yaztlar'nda geen Bilge Kaan'n, "Tanr irade ettii iin kaan oldum32" ve "Trk milletinin ad san yok olmasn diye babam kaan ile anam hatunu ykseltmi olan Tanr onlar

Makalemizde geen "Eski Trkler" ifadesi ile . Orta Asya'da devlet kurmu byk Trk devleti (srasyla Hunlar, Gktrkler ve Uygurlar) sz konusu edilmi, konu ierisinde baka Trk kavimleri hakknda bilgi verilmesi gerektiinde, o kavimlerin isimleri ayrca zikredilmitir. 28 MORI. M.; Rcconsideration of the Hsiung-Nu State,Tokio, 1973, s. 23. 21 1 Bu konuyla ilgili birinci rnek: "...Tanr g verdii iin babamn ordusu kurt gibiymi, dmanlar da koyun gibiymi." (Ant I. Dou Yz. Satr 101); THOMSEN: a.g.e., s. 96. kinci rnek: "...Tanr yardm ettii iin (babam Kaan) devletlileri devletsiz brakm, kaanllar kaansz brakm, dmanlar yola getirmi, onlara diz ktrm, ba edirmi" (Ant 1. Dou Yz, Satr 102); THOMSEN; a.g.e., s. 98. '" tBN FADLAN; a.g.m., s. 63. 1| BNFADLAN;a.g.m.,s.67. -,: THOMSEN; a.g.e., s. 130.

27

C.52Sa.4

TRKLERN GELENEKSEL DN AMANZM'N ORTA ASYA ...

163

tahta oturttu33" ifadeleri bu gerei yanstmaktadr. Bu ifadelere gre Kaan, tahta Tanr'nn iradesiyle oturmakta, onun temsilcisi ya da elisi olmaktadr. Eski Trkler'de sadece kaann Tanr'nn iradesiyle tahta ktna inanlmamakta, ayrca devletin ve toplumun ykseli ve d, iktidar deiiklikleri ilh himaye ve cezann bir sonucu olarak grlmektedir. rnein Tardu Kaan, bir seferinde asker ve hayvanlar arasnda hastalk kmasn Tanr'nn gazabna balam, keza inliler'e yenilgi de ilh kadere dayandrlmtr. Gktrkler'in in'den ayrlarak bamsz bir devlet kurmalar Gk Tanr'nn iradesiyle gereklemi, kaan onlara Gk Tanr tarafndan verilmi, ancak halk kaann terk ettii iin Tanr tarafndan perianla uratlmtr. Yine Tonyukuk'a da baarlar iin gereken bilgiyi balayan Gk Tanr'dr. Savalarda Tanr'nn iradesiyle zafere ulalmaktadr34. Gk Tanr inanc, eski Trkler'de neredeyse bir "Trk Tanrs" kavram ile zdelemitir. Eski Trkler, Tanr'nn yalnzca kendilerini koruduuna ve onlar dier uluslardan stn tuttuuna inanmaktaydlar. Ancak bu durum, Trkler'in Tanrs'nn evrensel bir Tanr olduu gereini deitirmez; zira Trkler sonradan tek tanrl dinlere girdiklerinde kendi Tanrlar'n yeni girdikleri dinlerin tanrlaryla zdeletirebilmiler, "Tanr" adn yeni dinlerinin tanrs iin de kullanmada hibir tereddt gstermemilerdir35. Eski Trkler'de en stn Tanr olarak lgen'in ad gemektedir. lgen, oluk ocuk sahibidir; yedi olu ve dokuz kz vardr. Bunlar gklerde bulunurlar. Kendileri lgen gibi iyi tanrlardr. Onlar iin yaplan tren ve ayinler de, tpk lgen iin yaplanlar gibidir36. lgen'in ocuklarnn yan sra onun hizmetinde bulunan iyiliksever eitli ruhlar da yer alr. Bu ruhlardan biri olan "Umay" adna Orhun Yaztlan'nda da rastlanlmaktadr. Kltegin Yazt'nda Bilge Kaan "...Babam Kaan ld vakit, kk kardeim Kltegin yedi yandayd. Umay gibi anam hatun sayesinde kk kardeim Kltegin 'Er, Kahraman' adn ald37" szleriyle anasn, ocuklar koruyan dii tanr Umay'a benzetmitir. Benzer ekilde Tonyukuk Ant'nn Bat Yz'nde (38. satrda) "Tanr, Umay ve Kutsal Yer-Su" ruhlarnn Trkler'e yardm ettiklerinden sz edilmitir38.

THOMSEN;a.g.e.,s.96. "TURAN.Osman; Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, stanbul, 1978, s. 104. ,5 TURAN;a.g.e.,s.l05. 36 NAN;a.g.e.,s.33. "THOMSEN;a.g.e., s. 110. ft Umay'n yan sra Akene (Ak Ana) ve Ana Maygl da dier dii tanrlardr. Akene erkek tanr lgen'e yaratma kudretini ve ilhamn veren dii tanrdr. Ana Maygl ise ulusu koruyan dii ruhtur. Ona, "Ulus Anas" da denmektedir. Ayrntl bilgi iin bkz.; NAN a.g.e.. s. 39 vd.

,3

164

PAMIR

Yl 2003

aman inancna gre iyi ruhlarn karsnda kt ruhlar yer almaktadr. Bunlarn en by Altay inancna gre Erlik'tir. Erlik insanlara her trl ktl yapar, insan ve hayvanlara hastalklar gndererek kurbanlar ister. stedii kurbanlar verilmezse bir obaya ya da aileye musallat olur ve oraya felaket ve lm getirir. yi ruh lgen gibi, Erlik de oluk-ocuk sahibidir. Erlik'in ocuklar srekli onun hizmetinde olup insanlar yoldan karmaya alrlar3''. B. amanizm'de Gne ve Ay Mefhumlar amanizm'de Gne, Ay, Yldz, Yldrm, Frtna vb. ile ilgili inanlar hep Gk Tanr kltyle balantldr. Altayl amanistler Gne zerine ant ierlerdi. Altayllar'a gre Gne "Ana", Ay ise "Ata" saylmtr. Gne'i yeryznde "Ate" temsil eder. Yakut masallarna gre byk kahramanlar hep Gne ve Ay'n himayesi altndadr. aman inancna gre kt ruhlar Gne ve Ay ile srekli mcadele halindedirler, bazen onlar yakalayp karanlk dnyasna srklerler. Gne ve Ay tutulmalarnn sebebi budur. Gne ya da Ay tutulduu zaman, amanistler onlar kt ruhlarn esaretinden kurtarmak iin barp arrlar, davul alarlar. Onlara gre bu grltler kt ruhlar korkutmak iindir40. Gnmzde Ay ya da Gne tutulduunda Anadolu'nun baz blgelerinde kartlan eitli grltlerin kaynann bu inan olduu sylenebilir. C. amanizm'de Ate ve Ocak Mefhumlar amanizm inancna gre ilk insanlar meyve ve otla beslendikleri iin atee ihtiyalar yoktu. Tanr onlara et yemelerini buyurduktan sonradr ki, atee ihtiya duyulmutur. lgen gkten biri siyah, dieri beyaz iki ta indirmi ve bu talar birbirine srterek ate kartmay insanoluna retmitir. Bundan dolay amanist Trkler'de akmak tandan elde edilen ate kutsaldr. Kuzey Altayllar'da gelin ve damadn, evliliklerinin ilk gnn bu suretle yaktklar atein banda geirmeleri adetten saylmtr. amanist Trkler'de atee bakp kehanette bulunmak da eski bir gelenekti41. amanistler'e gre ate her eyi temizler ve kt ruhlar kovard. Bat Gktrk Devleti'ne eli olarak gnderilen nl Bizans elisi Zemahros 569'da Orta Asya'da Bat Gktrk lkesinin snrlarna vardnda, Trkler'in kendisini ve arkadalarn alevler zerinden atlatarak kt ruhlardan arndrdklarndan sz etmitir.42

NAN; a.g.e.. s. 39-40. NAN; a.g.e., s.29. 41 NAN; a.g.e., s. 66. 42 Dinler Tarihi Ansiklopedisi; s.31.
40

C.52Sa.4 TRKLERN GELENEKSEL DN AMANZM'N ORTA ASYA...

165

D. aman'n (Kam'n) zellikleri amanizm'de bir peygamber ya da kutsal bir kitap olmad iin, Kamlar toplum iinde sivrilmi ve stat olarak nemli bir yer edinmilerdir. Kamlarn grev ve nfuzlar hakknda in, Bizans, slm ve Hristiyan kaynaklarnda birok nemli bilgiye ulalmaktadr. Bunlar iinde nl ranl tarihi Cveyn'nin ad zikredilebilir. Cveyn Uygurlar'da sihir ilmini bilenlere "Kam" ad verildiini, bunlarn eytanlara hkmettiini bildirmitir. Tarihi, kamlarn Tanr ile ilikide bulunduklarndan da sz etmi, bu yolla onlarn gelecekten haber verdiklerini ileri srmtr. O'na gre, Moollar dneminde, iddetli kta plak bir vaziyette dalara giderek Tanr ile konuan Mool Kam, Tanr'nn yeryzn Temuin (mstakbel Cengiz Han) ve oullarna verdiini bildirmitir41. Kam, aman inancnda bu dinin ayinlerini gerekletiren, fani insanlarla ruhlar arasnda araclk yapan kiidir44. Kamlar kendi ruhlarn gndererek ya da o ruhlar kendi ilerine alarak onlarla iliki kurar ve bu suretle btn insanlarn ve devletin yaamn etkilerlerdi45. Nitekim, kaanlarn kamlarn tavsiyesi olmadan ordularn toplayamadklar ve savaa gitmeye cesaret edemedikleri grlmektedir. Kamlar bunun yannda hastalar tedavi ederek, ifa datrlard. Onlarn btn bu zellikleri, kaanlar tarafndan el stnde tutulmalarn salam; rnein nl Meng Han, kendi kam iin saraynn hemen karsnda bir ev yaptrmtr46. Yusuf Has Hacip kamlarn XI. yzylda Mslman Trkler arasnda bile yer aldna ve otaclarla (tabiplerle) seviye olarak bir tutulduklarna dikkat ekmektedir. Bilgin, Kutadgu Bilig adl nl eserinde kamlarn toplum iin yararl kiiler olduklarna iaret etmitir47. Kutadgu Bilig'den anlaldna gre, XI. yzylda Mslman Trkler'in kamlara baknda nemli bir deiiklik olmamtr. Bu eserin drt kahramanndan biri olan ve tok gzllk ile yalnzl temsil eden
43

Cveyn, A.; Tarih-i Cihn-gu, nr. M. Kazvn, London, 1912-1937, s.43-44'den nakleden: TURAN; a.g.e., s.54. 44 Kamn, sz edilen ruhlarla temas halinde olmas ve onlara hizmet etmesi anlay, ldkten sonra da insanlarn ruhlarnn yaad ve onlarn yaayanlardan hizmet bekledikleri anlayn ortaya karm; bylece Trkler'de ok nemli bir zel hukuk kurumu (Levirat) uygulama alanna kavumutur. Bu adete gre oullar, babalan lnce vey anneleriyle, sa kardeler de len kardelerinin kanlaryla evlenmek zorunda braklmtr. Levirat'n uygulanmasnn din sebebi hi kukusuz kadnn kocas ldkten sonra bile onun ruhuna hizmet etmeye devam etmesi anlaydr. te kadn, kocas ldkten sonra onun olu ya da kardeiyle evlenirse, bu grevini yine yerine getirebilir. Konuyla ilgili ayrntl bilgi iin bkz.; OK- MUMCU - BOZKURT; a.g.e.. s. 20. 45 OK- MUMCU - BOZKURT; a.g.e., s. 40. 46 TURAN; a.g.e., s. 55. 47 YUSUF HAS HACP; Kutadgu Bilig (eviren: Reid Rahmeti ARAT). Ankara, 1991, s. 315. (Beyit. 4355-4365).

166

PAM1R

Yl 2003

"Odgurmu" adl kii, kaana nasihatte bulunurken "Baz insanlar yoksul, baz insanlar da kayg ile ypranmlardr. Bunlarn ilc, dertlerine derman sendedir. Bunlar tedavi et, bunlarn kam ol48" szleriyle, kamlara verilen nemi dile getirmektedir. amanistler'in inancna gre kam, tanrlar ve ruhlarla insanlar arasnda araclk yapma kudretine sahip kiiydi. Kam olabilmek iin kamn neslinden olmak gerektiinden, kamlk, renilebilecek bir sanat deildi. Erkek ya da kadn olabilen kamlarn sradan insanlardan fark yoktu49. Onlar bir kast tekil etmez, mensup olduklar boy ya da oyman normal bir yesi gibi halk arasnda yaarlard. Kamlarn fani insanlardan stnlkleri, sadece ayin srasnda tanrlar dnyasna kartklarna inanlmasndan kaynaklanrd. Kam, kendisinin tanrlar tarafndan tayin edildiine ve ruhlarn hizmetinde bulunduuna inanrd. Ayin srasnda kama gaipten haber veren en kuvvetli ruhlar, ona baba ya da anne tarafndan byk ata olan kamlarn ruhlaryd. Bu ruhlara "Tz" ad verilirdi. Kam bu ruhlarla cemaat arasnda sadece bir aracyd50. Bu derece zel ve gl konumda bulunan kamlarn devlet ve hkmet ilerine kartklarna da tank olunmaktadr. Konuyla ilgili olarak tarihten iki rnek verilebilir. Bunlardan biri Ccen Devleti'nin Prensi'nin ortadan kaybolmasyla ilgilidir: Ccen hakan eunu Kaan (509-520) tahta kt zaman kk olu Prens Tszubhoy kaybolmu, tm aramalara ramen bulunamamtr. Devletin kadn samanlarndan "Deuhun Divan" arlarak ocuu bulmas istenmitir. aman Prens'in gklerde olduunu syleyince Kaan ona inanmtr. Prens'in ortadan kayboluunun zerinden bir yl getikten sonra aman, bir gln (bir baka tercmeye gre de bir ovann) ortasnda bir adr kurdurtup ayin yapmaya balamtr. aman, her gece ibadet etmi, yedi gn oru tutmu, yedinci gn Prens adrn ortasnda meydana kvermitir. Babas ve annesi Prens'i sevinle kucaklamlar ve sarayda tm devlet byklerinin davet edildii byk bir ziyafet tertiplemilerdir. Prens'in babas eunu Kaan aman kadnn kocasna dnyalk verip onlar ayrm ve aman' kralie iln etmitir. Daha sonra Kaan kadnn nfuzu altna girmi, devlet idaresi tamamen onun eline gemitir. Prens Tszubhoy byynce, annesine kkken bandan geenleri anlatm; aslnda kendisinin aman tarafndan karldn ve bir yl onun evinde alkonulduunu sylemitir. Hatun duyduklarn anlatnca
4!i 49

YUSUF HAS HACP;a.g.e., Beyit: 5241-5245. Kadnlarn da erkekler gibi kam olabilmeleri, eski Trk toplumunda kadn-erkek eitliinin tartlmaz bir biimde uygulandn gzler nne sermektedir. Nitekim, Manas Destan'nda da ryalar yorumlayan ve insanlara gelecekten haber veren kiilerin birounun kadn olduklar anlatlmtr. Yine pederah bir aile geleneine sahip olan Kazak ve Krgzlar'da. kamlarn ayinlerde az-ok kadn klna brndkleri gze arpmaktadr. Ayrntl bilgi iin bkz.; NAN; a..e., s. 89-90. 511 Kamlarn hayatlaryla ilgili ayrntl bilgi iin bkz.; NAN; a.g.e.. s. 75 vd.

" i

> " I

M'

<

>

.IM .

>. ..j,. |

|k

14

.|

C.52Sa.4 TRKLER'N GELENEKSEL DN AMANZM'N ORTA ASYA...

167

Kaan inanmam, aman'm her eyi bildiini, dedikodulara kulak asmamak gerektiini hatrlatmtr. Kralie bu tehlikeyi sezince Kaan' kandrarak Prens Tszubhoy'u gizlice bodurtmutur. Prens'in anas da, daha sonra Kralie aman'dan cn almak iin onu bodurarak ldrtmtr. eunu Kaan ise, bu karklklar karan kimseleri ortadan kaldrmaya abalarken, bir boy babuu tarafndan ldrlm, bylece Ccen Devleti yklmaya yz tutmutur. Zaten ok gemeden de, sz konusu devletin Gktrkler tarafndan ortadan kaldrld grlmektedir51. Benzer bir olay da, "Moollar'in Gizli Tarihi" adl eserde anlatlmaktadr: Cengiz Han'n zel aman "Teptengri Kokou", Cengiz Han'n kardei Hasar'a dman olmu, onu mahvetmek iin Kaan' tevik ederek; "Ebedf Tanr bana emirlerini bildirirken kh Devlet'i Cengiz idare etsin diyor, kh Hasar idare etsin diyor. Eer Hasar'dan nce davranmazsan sonun ne olaca hakknda sana teminat veremem" eklinde konumutur. Bu szler zerine Cengiz Han ile kardei Hasar'n aralar alm ve Cengiz kardeini ldrtmeye karar vermitir. Analarnn araya girmesiyle de bundan vazgemek zorunda kalmtr. Entrikasnda baarl olamayan aman, daha sonra Cengiz Han'a kar aka muhalefete gemi, etrafna adamlar toplayarak ayaklanma balatmaya hazrlanm, ancak Kaan'in emriyle ortadan kaldrlmtr12. E. amanizm'de lm Mefhumu Eski Trkler'de can ve ruh kavramlar "tin" szcyle ifade ediliyordu. lm, ruhun bedeni kesin olarak terk etmesi anlamna gelmekteydi. Eski Trkler'e gre ruh bedeni sadece lm annda deil, uykuda ve eitli hastalklar srasnda da geici olarak terk etmekteydi. Eski Trkler lmn bir son olmadna ve lmden sonra bir ahret hayatnn olacana inanmaktaydlar. Onlarn at ve silhlaryla birlikte gmlmeleri ve atlarna binerek cennete gideceklerine olan inanlar bu gerei vurgulamaktadr. Trkler bu sebeple atn semav bir kaynaktan geldiine ve kutsal olduuna inanmaktaydlar. Bu durum, doal olarak, onlarn miras hukuklarn da etkilemitir. Trkler'de ldkten sonraki yaamla ilgili olarak bu dnyada iyi iler yapanlarn ruhlarnn ge kaca, buna karlk kt iler yapanlarn yer altna gidecekleri dncesi hakim olmu ve yeraltnda bulunan cehenneme "Tamu (Tamu)" ad verilmitir. u halde, eski Trkler'de bu dnyada yaplanlarla ilgili olarak ahrette hesap verilecei inanc bulunmaktadr33.
51

EBERHARD; a.g.e., s. 43 vd. Ayrntl bilgi iin bkz.; Moollar'm Gizli Tarihi. (eviren: Ahmet TEMR). Ankara, 1995. s. 155 vd. 51 GNAY, nver - GNGR, Harun; Trkler'in Din Tarihi. Ankara, 1997. s. 70-71. TURAN; a.g.e.. s, 109.
52

168

PAMR

Yl 2003

zellikle byk kimselerin lmlerinde defin treninin, eitli hazrlklarn yaplmas ve antsal tarzda bir mezar inas iin bir sre geciktirilmesi nem tar. Bu arada, lenin cesedinin muhafaza edilebilmesi iin mumyalanma ileminin de yaplmas gerekir. Nitekim Bilge Kaan, Kltegin Kaan ve Vezir Tonyukuk'un naalarnn defin trenine kadar muhafaza edilmek zere mumyaland bilinmektedir. Mumyalama ileminin lmden sonraki hayat tasavvurlaryla da bir ilgisi kurulabilir4. Bu adet Seluklular'da da devam ettirilmitir. Trklerin geleneksel dinlerinde, zellikle byk kimselerin lmlerinde, mezar yeri seiminin nemli bir yeri olmutur. bn Fadlan Hazarlar'da, Birun de Ouzlar'da ly nehir yatana gmme adetinin bulunduunu haber vermitir. Bu amala defin ileminden nce rmak yatann deitirildii, definden sonra ise sularn eski yatana evrildii bilinmektedir. nl Bat Hun mparatoru Atila'nn benzer bir yntemle, Tuna Nehri'nin yatana gmld yolunda rivayetler bulunmaktadr53. Eski Trkler'de byk kimseler iin zel kabirlerin yapld ve kabirlerinin zerine bark ina edildii, bunun i duvarlarna lnn hayattayken katld savalara ait sahnelerin resmedildii, mezarn etrafna talarn yld ve balballarn dikildii grlmektedir6. Bu tr definlerde zellikle yksek tepe ve dalarn tercih edildii, bu amala, Moollar'da da olduu gibi, ana yollarn dnda kalan yerlerin seildii bilinmektedir. Btn bu usuller byk devlet adamlarnn mezarlarnn saklanmasna ynelik olarak uygulanmlardr. rnein Cengiz Han ve Kubilay Han'n mezarlar bu ekilde gizlenmitir. Mezar yerlerinin gizlenmesi amacyla kimi zaman birok mezarn almas uygulamasna da rastlanmaktadr. Bir Hazar hakan da, Hazarlar aslnda Musevlie inandklar halde bu gelenei srdrm ve kendisine kesme tatan, tezyinatl, stnde k yanan bir mezar hazrlatmtr. Antn yirmi drt odadan olutuu ve her birine bir mezar yaplarak hakann mezarnn gizlenmeye alld anlalmaktadr'17. Defin trenlerine, lnn toplumsal statsne gre, byk katlmlarn olduu bilinmektedir. Kaanlarn ve nemli ahsiyetlerin defin trenlerine yabanc heyetlerin de katld grlmektedir. Bu amala trenlerde inli, Tibetli, Bizansl heyetlerin hazr bulunduklarn kaynaklar haber vermektedir. 572'de yaplan Mukan Kaan'm defin treninde inli, 576'daki stemi Han'n defin treninde ise Bizansl eliler hazr bulunmulardr. Trenlerde yabanc heyetlerin de mateme katlmaya zorlanmalar ilgintir. Nitekim yabanclar bunu garipsemiler, ancak

GNAY - GNGR; a.g.c, s. 74. MAENCHEN - HELFEN, O.; The Legend of tle Origin of thc Huns. Byzantion, XVII. 1945, s. 244 vd. 56 KAFESOLU, brahim; Eski Trk Dini, Ankara, 1980, s. 53-54. 57 GNAY - GNGR; a.g.e.. s. 77.
55

*<wiMitMim

.-M

t- .) t: j m n ,.JMJ.i , * #

f. i-.-

If

C.52 Sa.4 TRKLER'N GELENEKSEL DN AMANZM'N ORTA ASYA ...

169

sonunda onlar da salarn tra etmek, hatta yzlerini yaralamak zorunda braklmlardr.58 Defin treninden sonra yu ya da yo (l a/yemei treni) dzenlenir ve bu trende l iin yemek zieyafeti verilirdi. Gktrkler'de yu trenlerine imparatorlua dahil btn uluslarn temsilcilerinin katld Orhun Yaztlar'ndan renilebilmektedir. Benzer ekilde komu lkelerden de katlmlarn olduu Kltegin ve Bilge Kaanlarn yu trenlerinden anlalmaktadr. l a trenleri, Trkler Mslman olduktan sonra da devam etmitir59. 3. AMANZM'N TRKLER'N TOPLUM DZENNE ETKS Trkler'in eski dini onlarn geleneksel toplum dzenini dorudan etkilemitir. Gerekten, "Tek Tanr" kavram ve onu tamamlayan dier prensiplerin Orta Asya'da gebe hayat sren Trkler'i birbirine yaklatrmada, onlar iin mterek ve blnmez bir mlk anlaynn domasnda ve miras hukuklarnda etkisi olmutur. Gebe Trkler k mevsimlerini klaklarnda geirirler, demircilikle ve sava zamannda kullanacaklar silahlar yapmakla urarlard. Genellikle kk babularn (kabile reislerinin) nderliinde farkl yerlere g eden kabileler d dmanlara kar koyabilmek, gereksinimleri olan maddeleri yerleik kltrlerden zorla elde edebilmek ve srek avlarna katlabilmek iin aralarndaki en kuvvetli kabilenin babuunun etrafnda birleirlerdi. Bylece en kuvvetli kabilenin babuu birbirine yakn kabileleri bir araya getirerek devletini kurar ve kaan olurdu60. Kabile birliklerinin oluturulmas, aslnda babuun refah glgesinde rahat etmek ve kendi kabilelerine daha iyi yaam artlar hazrlamak isteyen kk kabile reislerinin de menfaatine olmutur. Bunlar zellikle kendi yaylaklarn ve meralarn dmanlarn hcumundan korumak, aknlarda kazan temin etmek ve srek avlar iin oka adam bulundurmak gibi eitli ihtiya ve zaruretler iin bir babuun idaresi altnda birlemilerdir. Kabileleri bir araya getirerek devletini kuran babu ldnde ya da sllesi ortadan kalktnda, kabileler yeni bir iktidar evresinde toplanrlar ve yeni devletler olutururlard. Bu durumda devlete yeni baz katlmlar olabilir ya da ayrlmalar grlebilirdi61. Kaann en nemli grevleri kabileleri bir arada tutmak, yaylaklar bltrmek, hukuk kurallar koymak, lkenin deiik blgelerine vali
58 59

TURAN; a.g.e., s. 120-121. GNAY - GNGR; a.g.e., s. 78. Yu/yo trenleriyle ilgili ayrntl bilgi iin bkz.; MACKERRAS.C; The Uighur Empire (744-840), Canberra, 1968, s. 132 vd. '* OK- MUMCU - BOZKURT; a.g.e., s. 17. '" VLADIMIRTSOV, B.Y.; Moollarn timai Tekilt (Mool Gebe Feodalizmi), (ev.: Abdlkadir NAN), Ankara, 1987, s. 117-118.

170

PAMR

Yl 2003

olarak atanan ailesinin erkek yeleri arasnda birlii salamak ve uyumazlklar gidererek adaleti tesis etmektir. Kaan tebaasn ganimetler ve toprak mlk ile doyurduu mddete hkm srmede tek kalr ve idaresi altndaki devlet de giderek byrd62. Bu nemli husus, Kutadgu Bilig'de u dizelerle dile getirilmitir: "Devletin olmas iin askere ihtiyacn var, Askerin olmas iin servet datman gerekir, Servet edinmen iin halkn zengin olmaldr, Halkn zenginliini ise ancak rfler salar63." Orhun Yaztlar'nda da budunun madd refah, halkn dzenli ve kuvvetli tutulmas ve devlete yeni kabilelerin katlmas hkmdarn en nemli grevleri arasnda gsterilmitir64. Grld gibi, geleneksel Trk dini "Tek Tanr" dncesini n plna kararak ondan kut alan kaan gebe toplumunun lideri haline getirmi ve ona toplumu bir arada tutmak, ayrlmalar nlemek, insanlar arasnda adaleti salamak ve yaylaklar bltrmek gibi eitli devler yklemitir. Kaan kendi grevlerini yerine getirmedii zaman devletin sremeyecei aktr. Bu adan geleneksel Trk dini kaann nderliinde gebe Trk toplumunu birletirici bir rol stlenmitir. 4. AMANZM' N ESK TRK EGEMENLK ANLAYIINA ETKS Eski Trkler'in sahip olduklar Gk Tanr inanc Kamu Hukuku alannda ok nemli etkilerde bulunmutur. Bu etkilerin banda hi kukusuz "Egemenlik Anlay" gelmektedir. Nitekim Eski Trkler'de kaann egemenliinin, ona Gk Tanr tarafndan verildiine inanlmtr. Bu inana gre Gk Tanr topluluk iindeki bir aileye egemenlik hakkn vermektedir. Bundan sonra o aile toplumu ynetmek hakkna mutlak olarak sahip olmaktadr. Devlet ailenin ortak maldr. Ailenin erkek yelerinin hepsi de kanun koyabilir, vergi toplayabilir, yine onlarn cezalandrma yetkileri vardr. Bu kiiler Byk Han'n (Kaan'n) kendilerine verdii topraklar zerinde istedikleri gibi hareket edebilirler. Kaan gl bir kiilie sahipse aile yeleri arasnda birlii salayabilir, ama onlarn ynetim biimlerine karamaz; buna karn kaann kiilii zayfsa, devlet kolaylkla paralanr65.

62

RASOGNY, Laszlo; Tarihte Trklk. Ankara, 1993, s. 58. "' YUSUF HAS HACP; a.g.c. Beyit: 2057-2058. w THOMSEN;a.g.e..s. 106 vd. ',5 Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz.; OK - MUMCU - BOZKURT; a.g.c, s. 169 vd.

C.52Sa.4 TRKLERN GELENEKSEL DN AMANZM'N ORTA ASYA ...

171

Kaann egemenliini Gk Tanr'dan almas ve onun tarafndan tahta oturtulmas dncesi, kendisine grevini baarabilmesi iin bir takm ferdi kabiliyet ve stnlklerin tanndnn da kabul edilmesini gerekli klmaktadr. Kaann gerekte bu meziyetlere sahip olup olmamas nemli deildir; nemli olan onun bu meziyetlere sahip olduuna inanlmasdr. Kaan eski Trk inanna gre bu nitelikleri doutan getirmektedir. Kanda gizli olan bu nitelik babadan ola gemektedir. Yine ayn dnceyle hanedann btn erkek yelerinin de devleti ynetme hakknn bulunduu kabul edilmekte, ilerinden birinin kaan yaplmas ise Gk Tanr'nn takdirine braklmaktadr. nk bu kii onun tarafndan verilen kuta dayanarak ynetimi ele geirmektedir. lke ynetiminde bu kadar nemli bir rol ve etkisi olan kut, amanizm'de "Hayat Unsuru", "Can" anlamlarnda kullanlmtr. Trk ve Moollar bu kavram, genellikle "Semadan nen Bir Nur Stunu" eklinde tasavvur etmilerdir. te kaann soyunun bu nur stunundan geldiine inanlm, kaan da bu sebeple kutsal saylmtr. Hazarlar'da da kaan, kam ailesi gibi kutsal olduundan halka yzn gstermemekteydi66. "Kuf'un kaan asndan nemi ok byktr; zira kaan, kutun gzle grlr, cisimlemi bir semboldr. Kaan mutlak, kiisel, evrensel, kutsal niteliklere sahiptir. Devlet iinde hibir i onun iradesi dnda yaplamaz. Kaan btn sosyal ve siyasal hayatn tek hakimi ve dzenleyicisidir. Dolaysyla hkmdarlk devletin en yksek ve gl organdr67. Asya Hunlar'nda "Gk" szc ayn zamanda Tanr anlamnda kullanlmtr. O dnemin kaanlarna verilen "Tengri Kut" unvan eski Trkler'de "Tanrsal Egemenlik" anlaynn baladn ispatlamaktadr. Bu anlay ayn zamanda tek Tanr inancna doru bir gidii de gstermektedir68. Orhun Yaztlar'nda ise, hkmdarn Tanr'ya benzediini ve onun tarafndan iktidara getirildiini anlatan "...Ben Trkler'in ge benzeyen, gkten gelmi bilge kaan, bu zamanda tahta ktm. Szlerimi sonuna dek dinleyin69" ifadeleri dikkat ekicidir. Gktrk Kaan benzer ekilde, "...Ben Tanr gibi gkte yaratlm Trk Bilge Kaan, tahta oturdum70" szleriyle de egemenliin Gk Tanr ile olan ilikisini ortaya koymaktadr.

66

NALCIK. Halil; Osmanllar'da Saltanat Veraseti Usul ve Trk Hakimiyet Telakkisiyle lgisi, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi. XIV/1, 1959. s. 74. " ARSLAN. Mahmut; Eski Trk Devlet Anlay ve ifte Hkmdarlk Meselesi, Frat niversitesi Tarih Metodolojisi ve Trk Tarihinin Meseleleri Kollokyumu, Elaz. 1990, s. 233. m TURAN; a.g.e.,s.48. 69 THOMSEN;a.g.e.,s. 122. 7 "THOMSEN;a.g.e..s. 140.

172

PAMR

Yl 2003

Baka bir Gktrk Kaan olan apolyo'nun, in mparatoru Kaotsu'ya gnderdii bir mektupta kendisini, "Ben ki, Gktrk Devleti'nin gkte doan, egemen ve kutsal olu" eklinde tantt bilinmektedir7'. Bilge ve apolyo Kaan'lar bu szleriyle kendilerini, kendisini dorudan doruya Tanr sayan Msr Firavunu ile Tann'nn en byk hizmetkr olan Ba Rahip Smer Kral arasnda bir yerde grmler, kendileri Tanr olmamakla birlikte ona benzediklerini sylemilerdir72. Uygur Hkmdarlar da, btn eski Trk kaanlar gibi, egemenlik kudretlerini (Kutlarn) tanrsal bir kaynaa balamak istemiler, bu sebeple de kendilerinden "Gk ve Ay Tanr'dan Kut Bulmu" diye sz etmilerdir. Uygur kaanlar gkteki bir ktan doduklarna inanmaktaydlar. Bu, egemenliklerinin tanrsal kaynakl bulunduuna bir delil tekil etmektedir7'. Cengiz Han da, Meng Tengri'nin verdii gle btn ulusu idaresi altnda toplad iddiasn ileri srmtr74. Bu konuda Surhan adl aman'n Cengiz Han daha hkmdar olmadan nce, kabileler arasnda birincilik ve hkmranlk iin yarn hkm srd dnemde, Temuin ile birlikte hkmdar olmaya aday olan ahslardan; Tatar Kabilesi'nden Aolan-Udur, Kyut-Yurkin Kabilesi'nden Saa-Beki ve Cacirat Kabilesi'nden CamugaSeen'den hibirinin saltanat elde edemeyeceine ve sadece Temuin'in saltanatnn tasdik edileceine; nk onun bu ie liyakatini gsterdii ve alnnda Tann'nn yardm ve saltanatn azametinin ak olarak grldne dair kehaneti dikkat ekicidir73. Nitekim Temuin'in "Cengiz Han" unvanyla76 Orta Asya gebe imparatorluunu zerine aldnn onayland din-siyas toplantda aman Kk, onun Gk Tanr tarafndan gnderilmi kaan olduunu iln etmitir. "Meng Tengri Kndr (Ebed Tanr Gcyle)" ifadesi tm Mool vesika ve mhrlerinde, kaanlarn unvan olarak yer almtr77. 5. GK TANRI NANCININ BAA GEME YNTEMLER ZERNDEK ETKS Eski Trkler'de hkmdarn lmnden sonra, yerine onunla ayn kutsallk ve gte birinin gemesi gerektiine inanlm, bu nedenle yeni kaann da ayn aileden olmas dncesi ortaya kmtr. Bylece, kaanlarn seilmesinde irsiyet (veraset) usulnn uygulanmasna zemin
71

Julicn St.; Documents sur les Tou-kiou. Paris, 1878, s.48'den nakleden: TURAN; a.g.e., s.96. 12 OK. - MUMCU - BOZKURT; a.g.e., s. 25. 73 ARSLAN;a.g.m.,s.229. 74 NALCIK;a.g.m..s.74. 75 VLADIMIRTSOV; a.g.e., s. 131. 76 "Cengiz Han" aslnda ad deil, unvan olup; "Cihanmul mparator" anlamna gelmektedir. 77 NALClK;a.g.m.,s.74.

C.52Sa.4 TRKLERN GELENEKSEL DN AMANZM'N ORTA ASYA ...

173

hazrlanmtr. Bu usulde Gk Tanr, topluluk iindeki bir aileye egemenlik hakkn bir btn olarak vermekte ve bu ailenin erkek yelerinin hepsi devletin ynetilmesinde eit hak sahibi olmaktadr78. Sz konusu ailenin kutsallna mutlak surette inanlmaktadr. Bu sebeple hanedan yeleri kendilerini hep yce bir soya balamak istemiler ve ecerelerini mterek bir ataya gtrmlerdir79. Bu noktada, ounlukla kabul edilen bir inana gre, kaanlar gkten inen bir ktan gebe kalan prensesler dourmutur. Uygurlar'da, Krgzlar'da, Moollar'da ve Hitaylar'da bu inan hakimdir80. Birok Mool kabilesinin bykannesi saylan Alangoa gkten inen bir ktan hamile kalm, dnyaya getirdii ocuklar da btn insanlarn han olmulardr. Cengiz Han'n bu soydan geldiine inanlmtr81. Bir dier inana gre ise, han soyu Tanr'nn gnderdii bir kurtla iftleen bir prens ya da prensesten gelmitir. Kurt menei efsanesi M.. II. yzylda WuSun'lara kadar kartabilmektedir. Gktrk ve Moollar'da bu efsaneye rastlanmaktadr82. Bu inanlardan kan sonu, kaan ve ailesinin mutlak olarak kutsal saylmas, tahta geecek kaann da mutlaka bu soydan gelmesinin art koulmasdr. rsiyet sisteminin gerei budur. Sz konusu art yerine getirilmek kaydyla Primogenitur (kaann en byk olunun kaan yaplmas) ya da Senioratus (hanedann en yal erkek yesinin kaan yaplmas) sistemlerinden birinin uygulanabilmesi mmkndr. Zaten uygulamada da bu sistemlere deiik zamanlarda bavurulmu; bazen yaa en byk oul ya da kz83, bazen de hanedann en yal erkek yesi tahta kartlmtr84. Tahtn kanun telkki edilen varisi mevcut olduunda, o kii hibir sorun kmadan kaan yaplm (bu takdirde kurultayn rol, bu kimsenin kaan olma hakkn tasvip ve tasdik etmekten ibarettir), hanlk makamnn bo ve hanedann da km olduu durumlarda ise, daima halka hizmetleriyle tannm, meziyet ve irade sahibi, devlet reisi olabilmek iin gereken btn artlar tayan, stn nitelikli kiiler kurultayca kaan yaplmlardr. Bumin Kaan ve Kutluk Kaan'n seimleri bu ekilde gereklemitir85. Bu seim usulne bir baka rnek olarak Kuzey in'de Hun ao Devleti'ni kuran Ly-Yuan'n, Tan-hu86 iln ediliine dair u olay hatrlanabilir: Ly-Yuan'm akrabalarndan biri, Kuzey in'e bal olarak
78 79

OK - MUMCU - BOZKURT; a.g.e., s. 169. CN - AKGNDZ; a.g.e., s. 40. 80 NALCIK; a.g.m.. s. 75. 81 Moollar'n Gizli Tarihi; s. 8. - VLADIMIRTSOV; a.g.e., s. 75. 82 NALCIK;a.g.m.,s.76. 8 'ARSLAN;a.g.m.,s.237. 84 Senioratus sisteminde yerine gre hkmdarn kardeinin, yeeninin ya da amcasnn tahta getii grlmektedir. 85 KAFESOLU; a.g.m.. s. 206 vd. 86 Tan-hu'nun anlam, "Gkten Kudret Alan" demektir. Bu sz eski Trk devletlerinde kaann iktidarn anlatmak iin kullanlmtr. Dorudan doruya kaan ifade etmektedir.

174

PAMR

Yl 2003

yaayan Hun beylerini toplad bir toplantda u szleri sylemitir: "...Hun Devleti bugn egemenlikten mahrumdur. Btn beylerimiz in Sllesi'nin esiridir. Fakat biz bugn zayf isek de, saymz yirmi bin kadardr. Niin in'deki karklklardan istifade etmiyoruz? Bugnk frsat karmayalm. efimiz Ly-Yuan cesurdur, byk bir hkmdar olabilmek iin gerekli btn vasflara sahiptir. Eer Tanr Hun Devleti'ni ihya etmek, diriltmek tarafls olmasayd, bize Ly-Yuan gibi bir efi gnderir miydi?" in kaynaklarna gre bu nutuk Hunlar zerinde ok etkili olmu, sonuta LyYuan ittifakla kaan seilmitir"7. Gktrkler'de de, verasetin intiklinde ounlukla, len kaann yaa en byk olu, o yoksa ya da reit deilse yaa en byk kardei, o da yoksa amcas ya da amcasnn olu kaan yaplm, ancak her batn iin yaa en byk olann kaan seilmesi bir kural oluturmutur88. Fakat daha nce de deinildii gibi, verasetin intikli hibir zaman kesin kurallarla saptanamam, kaanlk hep Gk Tanr'nn ilh gcne braklmtr. Nitekim Bilge Kaan, kitabesinde amcas ldkten sonra Tanr irade ettii ve kendi talihi olduu iin kaanlk makamna oturduunu sylemektedir.89 Moollar'da ise Cengiz Han'n ceddinin Gk Tanr'nn takdiriyle yaratlm bir bozkurt ve einin ise beyaz bir dii geyik olduunun varsayld, bu soydan gelen Alangoa'nn ocuklarnn Tanr olu olduklarn iddia ettikleri bilinmektedir90. Grld gibi, Trkler'inkine ok yakn gelenekleri olan Moollar'da da egemenlik tanrsal kkene ve irsiyete dayandrlmtr. Nitekim Cengiz Han'n yasasnda Cengiz Han'n evld- ahfadndan olmayan hibir kimsenin kendini kaan iln edemeyecei, bu soydan olmak kouluyla statleri eit zevce ve hatunlardan olan oullarn hepsinin de taht zerinde eit hakknn bulunaca belirtilmitir91. Ayrca, kann temizliine de btn kabile yelerince nem verilmi, bu husus onlar tarafndan ok sk takip edilmitir92.

ARSAL, Sadri Maksud; Trk Tarihi ve Hukuk, stanbul, 1947, s. 270-271. CN - AKGNDZ; a.g.c, s. 40. ff, THOMSEN:a.g.e s. 106. 911 Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz.; Moollar'n Gizli Tarihi, s. 3 vd. 91 ARSLAN;a.g.m..s.237. 92 Bu konuda. Cengiz Han'n kars Brte'nin Merkitler tarafndan esir alnarak ilgcr adl bir pehlivana verildii olay zerinde durmak yerinde olur: Brte, esir alnd zaman gebeymi. esaretten kurtarlp getirildiinde bir oul dnyaya getirmi. Bu ocuun adn Coi koymular. Coi. Cengiz Han'n byk olu olarak kabul edilmi, ancak onun menei hakknda dedikodular hi eksik olmamtr. Cengiz Han, veliahtlk meselesini oullaryla konuurken ikinci olu aatay'n u szleri syledii bilinmektedir: "Baba! Coi'den bahsediyorsun, onu mu varis yapmak istiyorsun? Fakat o. Merkitlcr'den getirilmitir. Bizi idare etmesine msaade edebilir miyiz''" VLADIMIRTSOV; a.g.e., s. 83.
88

s7

C.52Sa.4 TRKLERN GELENEKSEL DN AMANZM'N ORTA ASYA...

175

u halde, eski Trkler'de Gk Tanr tarafndan seildiine inanlan bir ailenin erkek yelerinin eitli ltlerle egemenlii kullanma hakkn kazandklar, ancak o soydan gelmi olmalarna da azam dikkatin gsterildii sonucuna ulalabilir. 6. AMANZM'N KAAN SEM TRENLERNE ETKS Kaan seiminin tamamlanmas iin gerekli olan baz formalite trenlerinden sz edilebilir: Hunlar'da kaan ldnde, genellikle yedi sekin kabilenin reisi, vezirlerle bir araya gelir ve saray ortasna bir siyah kee deyip yeni kaan olacak kiiyi bu keenin zerine oturturlard. Beyaz elbise iindeki beyler yeni kaana biat93 ettikten sonra ona yle derlerdi: "Yukarda Gne'e bak, baki olan Tanr'y itiraf eyle. Sen onun glgesisin. Kendi tedbirini O'nun muradna uydur. Aksi halde sana sadece bu siyah kee kalr." Daha sonra krmz elbiseler giyip, balarna birer sorgu (kotuz) takarlar ve kaana tacn giydirirlerdi94. Gktrkler'de ise, kaanlar tahta karlrlarken bir kee ya da bir hal zerine oturtulurlar ve Dogu'dan Bat'ya doru dokuz kez dndrlp, her defasnda nnde eilerek selmlanrlard. Bu selmlama ii bittikten sonra kaan bir ata bindirilir ve atn zerindeyken ipekli bir kumala boaz sklarak baygn bir hale sokulurdu. O srada kaanlnn ne kadar srecei kendisinden sorulup, onun yar baygn bir ekilde verecei cevaplardan trl hkmler kartlrd. Trenin sonunda halka byk ziyafetler ekilirdi95. Kaann bu ekilde bir kee ya da hal zerine oturtularak Dogu'dan Bat'ya doru dokuz kez dndrlmesinin sebebi uydu: Eski Trkler'in dncesine gre Dnya Dogu'dan, yani Gne'in doduu ynden Bat'ya doru dnmekteydi. Kee ya da hal da dokuz kez ayn ynde dndrlyordu. Bylece kaan gn dokuz katn am ve Tanr'ya ulam, ondan kutunu alm oluyordu96. Bu adetin, temelini Samanlarn ge kma trenlerinden ald ortaya kmaktadr. Nitekim aman ayininin yaplaca gn, akam olunca kee bir adr kurulur ve kaps Dou'ya evrilirdi. adra bir aa dikilir, aaca gn dokuz katn gsteren dokuz iaret yaplrd. Ak renkli bir at kurban edilirdi. Kurban davulun ruhuna, ate anasna sunulurdu. "Ay, Kam, Ay" diye barlrd. Kam eik ruhuna
Biat, slm Hukuku'nda halife seimi srasnda, semenlerle seilen arasnda yaplan bir szleme olarak kabul edilmektedir. Bu szlemede semenler itaatlerini satmakta, karlnda da seilenden ynetim satn almaktadrlar. te, halifenin semenlerce tannmas ilemine bey (satm) kknden biat (beyat) ad verilmektedir. Bu konuda daha geni bilgi iin bkz.; OK - MUMCU - BOZKURT; a.g.e., s. 67 vd. * CN - AKGNDZ; a.g.e., s. 33. * 95 GEL,Bahaeddin; Trk Kltrnn Gelime alar, Cilt: 2, stanbul, 1971, s. 152-154.ARSAL; a.g.e.. s. 259. - CN - AKGNDZ; a.g.e., s. 41. *GEL,Bahacddin; Trk Mitolojisi. Cilf.2, Ankara, 1995, s. 164.
1,3

176

PAM1R

Yl 2003

seslenir, bakr klc, ok ve yay ile kt ruhlar kovard. Yedinci katta Ay'a, sekizinci katta Gne'e sayg duruu yapar, dokuzuncu katta ise Gk Tanr ile buluurdu. Ge kp inmeden sonra, kam bir kee zerine konup dokuz kere dndrlrd.97 Yakut Trkleri'nde de kamn ge kma treni benzer ekilde gereklemekteydi. Ba aman dokuz aman bir kee zerine oturtarak kaldryorlar, bundan sonra aman gn dokuz katn temsil eden dokuz aac er defa dolanarak ge kma trenini tamamlyor ve ondan sonra da gene kee zerine oturtuluyordu. Bahgansk Blgesi'nde de amanlar ge kp indikten sonra kee

zerine oturtuluyor ve Dou'dan Bat'ya doru dokuz kez dndrlyorlard. Keeyi tutanlar, dokuz gezegen gibi amann dokuz yardmcsyd. Bazen de amanlar hem tren balarken hem de gkten indikten sonra kee zerine oturtuluyorlard.98 7. EGEMENLN SORUNU MERULUU VE KAANIN AZL

Gk Tanr inancna gre eski Trkler'de egemenlik bir hanedana ve o hanedann tm erkek yelerine verilmi saylmaktayd. Kaann erkinin Gk T a n n ' d a n geldiinin ve bu ekilde onun tanrsal bir misyonunun bulunduunun mutlaka kurultay tarafndan onaylanmas gerekliydi." Ancak siyasal iktidarn sadece meru olmas yeterli deildi. Kaann bunun yannda hkmdarl sresince btn grevlerini eksiksiz bir biimde yerine getirmesi ve kanunlara, trelere uygun hareket etmesi gerekiyordu; aksi halde otoritesi her an sarslabilirdi. Nitekim Hunlar'da, kim olursa olsun kanuna muhalefet etmenin ok byk bir su oluturaca, kanuna kar gelen kaan bile olsa, onun derhal azledilecei bir kural haline getirilmiti100. Byle bir durumda halkn da kaana tahamml edemedii, hanedann dier yeleriyle birleip hkmdar tahttan indirmeye alt ve bunda da ou kez baarl olduu grlmektedir. Ancak burada dikkat edilmesi gereken husus, bakaldrnn hanedana kar deil, sadece o hkmdara kar yaplm olmasdr. Hkmdar tahttan indirildikten sonra, yerine yine ayn hanedandan baka biri kaan atanmaktadr101. Tahttan indirilen kaanlarn kendi oklarnn kirileriyle bodurulmak suretiyle ldrldkleri ifade edilmektedir. Kan aktlmak istenmemesinin sebebi, Gk Tanr inanc sebebiyle kaan ve ailesinin kanlarnn kutsal

'" VERBITSK1Y, V.I.; Altayskie Inorodzu, Moskova, 1893. s.418'den nakleden: GEL; Trk Mitolojisi, s.164. m GEL; Trk Mitolojisi, s. 165. '"ARSLAN;a.g.m..s.233. '"" CN - AKGNDZ; a.g.c, s. 31-32. 101 ARSLAN; a.g.m.. s. 23.3.

tf*,*WWI*<

1 -l I

C.52 Sa.4 TRKLERN GELENEKSEL DN AMANZM'N ORTA ASYA ...

177

saylmasdr102. Bu uygulama, ender durumlar dnda Osmanllar'da da grlmektedir. Eski Trkler'de nadiren de olsa bir hkmdarn drlmesini mteakip asi bir kabile beyinin ya da byk bir devlet memurunun, devletin zayflamasn frsat bilerek egemenlii ele geirmesine ve nceki hanedann hakimiyetine son vermesine rastlanmtr. Ancak bu gibi hallerde onun egemenlii meru kabul edilmemitir103. Bu durum, egemenlii elinde tutan ailenin, egemenliin yalnz kendileri tarafndan kullanlabilecei inancn toplumun tm kesimlerine son derece baarl bir biimde kabul ettirmi olmalarnn bir gstergesi olarak deerlendirilebilir. 8. KUTUN KAANA BAHETT GLER Eski Trkler'deki Gk Tanr inanc kaanlarn doumunun baz insanst niteliklerle izah edilmesini gerekli klmaktadr. Kaanlarn doumlar ya byk bir devlet kurmann bir iareti olarak grlm ya da bunun bazen byk bir cn alnmas amacyla gerekletii kabul edilmitir. Bir Kuzey Trk masalnda yle denilmektedir: "Bir kaann iki olunu bir dev (karaca) yutuyor. Bundan sonra kaann kk olu insanst bir doula (togula) douyor. Dev (ya da kt ruh), karacay ldrerek kardelerinin cn alyor." Burada sz edilen "doulu olmak" sz Trkler'de nl yiitler iin sylenmi bir deyimdir. Kiilerin doutan gelen stnlkleri herhalde bir "Tanr vergisi" olarak deerlendirilebilir104. Nitekim Gktrk Yaztlar'nda geen "...Kkler bykler gibi yaratlmad iin (klnmaduk n) bilgisiz ve kt kaan olmular105" sznde bu geree iaret edilmektedir. Grlyor ki, Tanr klmadka kiiler iyi ve yetenekli olamamaktadrlar. Bylece doutan gelen stnlk o kiinin bir "kaan olma belgesi" olarak kabul edilmektedir. Eski Trk devletlerinde Gk Tanr'nn kaanlara balad kimi stn niteliklerden sz edilebilir. rnein Ouz Han, Uygur Destan'na gre, annesinin stnden bir az aldktan sonra konumaya balam, yine ayn Destan'a gre ok abuk da bymtr. Yiitlerin ok abuk bymelerine hemen hemen tm Trk destanlarnda rastlanmaktadr. rnein Ak-Kkl adl bir yiit dounca, bir gnde bir yana basm, yedi gnde ise yedi yanda bir ocuk olmu, bundan sonra da ata binerek silah kullanmaya balamtr. te yandan, doar domaz yemek istemek de kaanlarn doumlarnda bir stnlk ifadesi olarak dile getirilmitir. Nitekim Ouz Han doduktan sonra annesinin memesinden ilk stn imi; yemek, i et ve arap istemitir.

ARSLAN;a.g.m.,s.231. ARSLAN;a.g.m.,s. 233. GEL; Trk Mitolojisi; s. 2. THOMSEN;a.g.e.,s.91-92.

178

PAM1R

Yl 2003

Benzer ekilde Kara-Kkl'n annesi de oluna on koyun ile sr piirmi, olan hepsini yemi ve kemiklerini de burnundan tkrmtr106. Eski Trkler'de kaanlarn doumlarndan sonra Tanr'dan kendileri iin bir ad istemeleri de, onlarn doula gelen stnlklerine bir rnek olarak deerlendirilebilir. nl Aln-Tayc Destan'nda Ak-Han'n olu Aln-Taycf nn ad aldktan sonra, atn da sabah kapsnn nnde Gk Tanr'dan verilmi olarak bulduu anlatlmaktadr107. Grld gibi, Trk kaanlar doumlarndan itibaren kutsal saylmaktadrlar. Gk Tanr'dan kut aldklarnn kabul, onlarn bylesine insanst niteliklerle dnyaya gelmelerini izah edebilmektedir. Kaanlar kut sayesinde geni bir hareket serbestisine sahip olmulardr. Zaten hareketli ve dinamik gebe toplumunu bir arada tutabilmek ve kabileleri kendi otoritelerine balayabilmek iin bu denli geni yetkilere sahip olmalarn makul karlamak gerekir. Kaan her eyden nce eski Trk gebe toplumunun en yksek asker efi konumundayd. Orta Asya Trk devletlerinin asker bir karakter tad bilinmektedir. Kaan ayrca en yksek yarg roln de yklenmekteydi. Yarg yetkisini en azndan bakentte ve evresinde bizzat kullanan, sulular cezalandran kaan, lkenin dier blgelerine de kendisinden yetki alan ve onun adna hareket eden yarglar gndermekteydi108. Eski Trk hkmdar devlette yasama erkinin de sembolyd. Devlet kuran ve yneten her kaan mutlaka kendi yasasn (tre) koymaktayd. Nitekim Gktrk Devleti'nin kurucusu Bumin Kaan, tahta oturduktan sonra Trk ulusunun lkesini ve tresini dzenlemi ve ardndan egemenliini yayarak imparatorluunu kurmutur. Bir ara km olan Gktrk Devleti'ni yeniden bamszlna kavuturan Elteri Kaan da, tresi bozulmu olan Trk ulusunu atalarnn tresince tekrar diriltmi ve treye canllk kazandrmtr109. Bilge Kaan ise, "...Ben tahta ktktan sonra bunca nemli yasay dnyann drt bucandaki halka verdim110" szyle yasa koymann nemini dile getirmitir.1" Tre her ne surette ortaya km olursa olsun, hkmdar da balayc objektif hukuk kurallar toplamdr. Orhun Yaztlar'nda tresiz bir devlet

'""GEL; Trk Mitolojisi; s. 10 vd. ""GEL; Trk Mitolojisi; s. 15. " ls ARSLAN;a.g.m.,s.225. "" ARSLAN; a.g.m.. s. 226. "THOMSEN;a.g.e.. s. 158. '" Tre bu ekilde kaann ald kararlar biiminde ortaya kabilecei gibi. kurultaylarda alnan kararlar da tre olarak kabul grrd. Trenin asl ortaya k ekli geleneksel olarak. kendiliinden ve yava yava meydana gelmesidir ki, buna "Yosun Hukuku" ad verilmektedir. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz.; ARSAL; a.g.e., s. 228.

C.52Sa.4 TRKLERN GELENEKSEL DN AMANZM'N ORTA ASYA ...

179

dzeninin dnlemeyeceinden sz edilmitir"2. Yaztlar'da geen "...Beyler de, ulusu da birbirine uygun imiler, o yzden lkeyi o kadar iyi koruyabilmiler, lkeyi koruyarak yasalar dzenlemiler"3" ifadesiyle yasama ilerine yeri geldii zaman boy ve oymak beylerinin de katlabildii anlatlmak istenmitir. Bu aklamalar, eski Trk devlet dzeninde kaann hukuk dzeninin yaratcs olduunu, ancak trenin her trl gcn (hkmdarn bile) zerinde bulunduunu, bir baka deyile hkmdarn kiisel otoritesine dayal bir hukuk dzeninin dnlemeyeceini ortaya koymaktadr. Ayn anlay Kutadgu Bilig'de de bulabilmek mmkndr. Bu eserin yaratcs Yusuf Has Hacip, "Devlet silhla kurulur, ancak kalem ve yasayla ynetilir" demek suretiyle bu gerei dile getirmitir"4. Kaann bu grev ve yetkilerine dman milletlere sava iln etmek, onlarla bar yapmak, vergi toplamak, yabanc lkelere eli gndermek ve onlardan gelen elileri kabul etmek de ilve edilebilir"3. Grld gibi, egemenliin Gk Tanr'dan geldii inanc, kaan eski Trk toplumunda her alanda tek yetkili klmakta, kaann otoritesi ona toplumda byk bir saygnlk kazandrmaktadr. 9. KAANLARIN GK TANRI NANCINA BALI OLARAK KULLANDIKLARI UNVANLAR Daha nce de deinildii gibi, nl Hun Kaan Mete Han'dan balayarak, tm Trk devletlerinde kaann kutunu Gk Tanr'dan aldna ve O'nun tarafndan tahta kartldna inanlmaktayd. Kutun kaan asndan nemi ok bykt. Onun sayesinde sahip olduklar stn zellikler, kaanlarn aldklar unvanlara da yansmtr. Asya Hunlar'nda "Gk" szcnn ayn zamanda "Tanr" anlamnda kullanld grlmektedir. O dnemin kaanlarna verilen "Tengri-Kut" unvan eski Trkler'de "Tanrsal Egemenlik Anlay"nn baladn ispatlamaktadr. Bu anlay ayn zamanda "Tek Tanr" inancna doru gidii de gstermektedir"6. Nitekim Hun Kaan Mete Han, M.. 176'da in mparatoru'na yazd mektubuna, "Gk Tarafndan Tahta karlm Hunlar'n Byk Kaan" szleriyle balam; Mete Han'n olu ise, vezirinin de d zerine alm olduu u unvan kullanmtr: "Gk ile Yer Tarafndan Yaratlm, Ay ile Gne Tarafndan Tahta karlm Hunlar'n Byk Kaan"7."
" 2 ARSLAN;a.g.m.,s. 226. '"THOMSEN;a.g.e.,s.90. m ARSLAN;a.g.m.,s.225. 115 ARSAL; a.g.e., s. 202. ""TURAN; a.g.c.s.48. 117 GEL, Bahaeddin; Trkler'de Devlet Anlay, Cilt: 1, Ankara. 1982. s. 40.

180

PAMIR

Yl 2003

Orhun Yaztlar'nda ise hkmdarn Tann'ya benzedii ve onun tarafndan iktidara getirildiini anlatan "...Ben Trkler'in ge benzeyen, gkten gelmi bilge kaan, bu zamanda tahta ktm. Szlerimi sonuna kadar dinleyin"8" satrlar dikkat ekicidir. Gktrk Kaan, benzer ekilde "...Ben Tanr gibi gkte yaratlm Trk Bilge Kaan, tahta oturdum"9" szleriyle de egemenliin Gk Tanr ile olan ilikisini ortaya koymaktadr. Baka bir Gktrk Kaan apolyo'nun, in mparatoru Kao-tsu'ya gnderdii bir mektupta kendisini, "Ben ki, Gktrk Devleti'nin Gkte Doan Egemen ve Kutsal Olu" eklinde tantt bilinmektedir'20. Uygur hkmdarlar da btn eski Trk kaanlar gibi, egemenlik kudretlerini (kutlarn) tanrsal bir kaynaa balamak istemiler, bu sebeple de kendilerinden "Gk ve Ay Tanr'dan Kut Bulmu" diye sz etmilerdir. Uygur kaanlar gkteki bir ktan doduklarna inanmaktaydlar. Bu, egemenliklerinin tanrsal kaynakl bulunduuna bir delil tekil etmektedir121. Trk ve Mool kaanlar, bu ekilde kullandklar Tan-hu unvanndan baka "Kr" ya da "Gr" unvann da almlar, kendilerini "Evren ve Kainatn Kaan" saymlardr. Sz konusu unvann in hkmdarlarnn ald "Hoang-ti" unvanyla paralellik gsterdii grlmektedir122. in kaynaklarnn bildirdiine gre; Trk kaanlar, ince "Lao-Shang" yani "Yal, Bilge ve Yce" unvann da kullanmlardr. "Lao" yani "Yallk, Bilgelik" inliler'in de ok deer verdii bir saygnlk lyd ve sakalla llrd. Sakal, Trkler'in srekli sakallarn tra etmeleri sebebiyle balangta bir rol oynamam, ancak sonraki devirlerde -slmiyet'in de etkisiyle- yallk ve bilgeliin bir gstergesi saylmtr. Nitekim Ouz Kaan Destan'nda, Ouz Kaan'n yannda ak sakall, boz sal, yal ve bilge bir kimseden sz edildii bilinmektedir123. "stnlk ve Ycelik" ise, ince "Shang" szcyle karlanmaktadr. Fakat Trk kaan, Tanr ve Gk'ten de yce deildir. Kaan, insanoluyla Tanr
""THOMSENa.g.c.s. 122. "9THOMSEN;a.g.e., s. 140. ,2, 'ARSLAN;a.g.m.,s.227. 121 780 ylnda Bg Kaan' ldrerek baa geen Tun Baa Tarkan'n olu olan kaann ald unvana dikkat edilirse (Ay Tanrs'nda Saadet Bulmu nl Bilge Kaan), ilk defa "Ay" szcnn kaanlarn unvanlarnda kullanlmaya baland grlr. Daha nceki Uygur kaanlarnn unvanlarnda "Ay" szcne rastlanmamaktadr. "Ay" Maniheizm'de nemli bir mefhumdur. Bu dinin Bg Han ile beraber Uygurlar arasnda yayld bilinmektedir. Bylece Maniheizm'in kaanlarn aldklar unvanlar zerindeki etkileri sezilebilmektedir. Daha sonraki kaanlarda ise, "Ay" ve "Gk" szckleri unvanlarda srekli olarak yer almlardr. Konuyla ilgili ayrntl bilgi iin bkz.; GEL; Trk Kltrnn Gelime alan, s. 99. 122 "Hoang-ti" unvanmdaki "Hoang" sz.c "en yce; "ti" ifadesi ise "mparator" anlamna gelmektedir. GEL; Trkler'de Devlet Anlay, s. 42 vd. 123 GEL; Trkler'de Devlet Anlay, s. 45-46.

C.52Sa.4 TRKLERN GELENEKSEL DN AMANZM'N ORTA ASYA ...

181

arasnda bir ycelie sahiptir. Orhun Yaztlar'nda geen, "Yukarda mavi gk, aada yer yaratld zaman, ikisi arasnda insanolu yaratlm, onlarn zerinde de Bumin Kaan ve stemi Kaan (kaan olarak tahta) oturmular124" ifadeleri bu gerei dile getirmektedir. Yine, antlarda geen "...Babam Kaan ve Annem Hatunu (insanolunun zerinde) tahta karm (ktrmi) Tengri125" ifadesinde de ayn tema ilenmektedir. 10. AMANZM'N ESK TRKLER'DEK EGEMENL ANLAYIINA ETKS DNYA

Eski Trk dini, Gk Tanr inancn n plna karan bir dindi. Trkler Gk Tanr'nm yalnzca kendi uluslarn koruduuna ve btn dnyaya egemen kldna inanmaktaydlar126. Orhun Yaztlan'nda geen "...Yukarda mavi gk, aada yaz yer yaratldkta, ikisi arasnda insanolu yaratlm. nsanolunun zerinde atalarm Bumin Kaan ve stemi Kaan tahta oturmu127" szleri, insan rklar ve lkeleri arasnda herhangi bir ayrm yaplmakszn, btn yeryz topluluklarnn ve topraklarnn sadece Trk kaanlarnn ynetimine verildii inancn ortaya koymaktadr. Benzer ekilde, "...Gk Tanr istedii iin tahta oturdum ve drt yandaki uluslar dzene soktum128" ve "...Gndousu'ndan Gnbats'na kadar btn kavimler bana ba eerler129" szleriyle de anlatlmak istenen ayndr. Bu erevede yeryz bir btn olarak grlmekte, insanlarn da tek bir kitleden ibaret olduklar kabul edilmektedir. Bunlarn hepsinin zerinde Trk hkmdar bulunmaktadr. Dnya egemenlii anlay soy, dil ve din bakmlarndan insanlar birbirinden ayrmamakta, bilkis onlarn kendi inanlarnda serbest tutulduklar sosyal ve siyasal bir ortam sunmaktadr. Ouz Kaan Destan'nda da konuyla ilgili olarak u satrlara rastlanmaktadr: "...Ben Uygurlar'n kaanym ve yeryznn drt-bir kesinin kaan olsam gerektir." Bu nl destana gre, Ouz Kaan gkten gelmi ve yine kendisi gibi gkten inen bir kzla evlenmitir. O, tahta kp kaanln iln ettikten sonra drt tarafta bulunan btn kavimlere eliler gndererek, "Ben artk btn dnyann kaanym" demi ve hepsini kendine ba emeye ve balla davet etmitir. Ayn destanda Ouz Kaan'n veziri Irkl Hoca'nn Gk Tanr'nm dnya egemenliini kendisine verdiini mjdeledii yazldr. Bunu, "...Ey kaanm, Gk Tanr btn dnyay sana balasn" sznden anlayabilmek mmkndr130.
l24

THOMSEN;a.g.e.,s.88. THOMSEN;a.g.e.,s.96. l26 ARSLAN;a.g.m.,s. 228. l27 THOMSEN;a.g.e..s.88. 12s THOMSEN;a.g.e.,s. 110. ra THOMSEN;a.g.e.,s. 124. ""ARSLAN;a.g.m.,s,229.
i25

182

PAM1R

Yl 2003

Eski Trkler'de dnya egemenliini yanstan ve bir Uygur hkmdarnn Gazneli Mahmut'a gnderdii mektubun balang blmnde yer alan u szler hayli ilgi ekicidir: "...Gklerin sahibi Tanr yeryz lkelerinin ve birok kavmin egemenliini bize verdi." Uygur hkmdar o dnemde byk bir devletin hkmdar olmad halde, geleneksel "Trk Dnya Egemenlii" idealine bal kalmtr. Kendisinin Gazneli Mahmut'a gnderdii yay ve on ok da dikkat ekicidir1"'1." Dnya egemenlii ve inanc Gk Tanr'nn Trkler'i korumas ve onlar baka uluslara stn klmas prensibiyle birleerek Trkler'de ulus olma bilincinin erken uyanmasnda rol oynamtr, denilebilir. SONU Trkler Mslmanl semeden nce amanizm bata olmak zere eitli dinleri kabul etmilerdir. Tarihte Trkler kadar deiik dinlere giren ve btn dinleri hogryle karlayan baka bir ulus olmamtr, denilebilir. Ancak Trkler'in geleneksel dini amanizm'dir ve slmiyet ncesinde hibir din Trkler'in devlet ve toplum hayatn amanizm kadar etkilememitir. amanizm'in ilkeleri Trk toplumunun sosyal yaantsn dorudan ekillendirmitir. yle ki, devletin hemen hemen her kurumu temelini bu dinin ilkelerinden almtr. Gerekten de, amanizm'in temel unsuru olan "Gk Tanr nanc" iyice anlalmadan eski Trkler'in kamu hukuklar hakknda bilgi sahibi olunamaz. Nitekim bu anlaya gre Gk Tanr egemenlik yetkisini toplumda bir aileye ve o ailenin tm erkek yelerine vermitir. Hanedann erkek yelerinin hepsi de devleti ynetme, ceza verme, vergi koyma vb. konularda eit hakka sahiptir. Bu dnce tarz, hanedann erkek yelerinden hangisinin tahta kaca konusunda glkler dourmu, eski Trk devletlerinde bu sebeple ok sk taht kavgalar yaanmtr. Taht kavgalarnn devleti zayflatc bir etki yaratt aktr. te yandan Gk Tanr inanc, baa geen kaann sahip olduu kutun tanrsal nitelii sebebiyle, kaann dier insanlardan farkl baz stn niteliklerinin bulunduunun kabul edilmesini de gerekli klmaktadr. Kaann gerekte bu meziyetlere sahip olup olmamas nemli deildir; nemli olan, halkn bunu bu ekilde kabul etmesidir. Gk Tanr inanc, kutun kutsall sebebiyle kaana toplumda ayr ve stn bir yer kazandrm, buna karlk ona ok nemli baz grevler de yklemitir. Kaan btn grevlerini eksiksiz bir biimde yerine getirmek zorundadr. Aksi halde, halkn ona olan gveni azalacak, belki de kaann azli gndeme gelecektir. Gk Tanr inancnn, amanizm'deki merkez konumu, Gk Tanr'ya ibadeti hep ilk plnda tutmutur. Ancak amanizm'de Yer ve Su tanrlarnn

'" ARSLAN;a.g.m.,s. 229.

C.52Sa.4 TRKLERN GELENEKSEL DN AMANZM'N ORTA ASYA ...

183

da nemli bir yeri olmu, bu tanrlarn hepsine de ibadet etmek ve kurban sunmak gerekmitir. amanizm'de, kendilerine "aman" ya da "Kam" denilen kiiler, tanrlar ve ruhlarla insanlar arasnda arabuluculuk yaparak toplumu ya da devleti eitli tehlikelere kar koruma roln stlenmilerdir. Kamlar, zellikle savaa kan kaanlara yol gstermek gibi nemli konularda devlet hayatna etki etmiler, bazen de devlet ve hkmet ilerine kararak eitli entrikalar evirmilerdir. Kaanlarn pek ok devlet iine girimeden nce kamlara danmalar, bu kiilerin devlet idaresindeki nemli yerini izah edebilmektedir. amanizm'in baz ilkeleri Trkler'in devlet hayatnda derin izler brakm ve bu ilkeler Trkler'in Mslman olduktan sonra kurduklar devletlerde bile kamu hukukunu etkilemeye devam etmitir. Trkler'in Mslmanl kabul ettikten sonra da eitli Orta Asya geleneklerini srdrmelerinin en nemli sebebi, slm Kamu Hukuku'nun ana kaynaklarda ok az dzenlenmi olmasdr. Bu sebeple, temelini amanizm'den alan baz ilke ve gelenekler sonradan kurulan btn Trk ve Trk-slm devletlerine etkide bulunmutur. Bu adan amanizm ve ilkelerinin Trk Hukuk Tarihi'nde ayr bir yeri ve nemi bulunmaktadr.

184

PAM1R

Yl 2003

KAYNAKA ARSAL, Sadri Maksud; Trk Tarihi ve Hukuk, stanbul, 1947.

- ARSLAN, Mahmut; Eski Trk Devlet Anlay ve ifte Hkmdarlk Meselesi, Frat n. Tarih Metodolojisi ve Trk Tarihinin Meseleleri Kollokyumu, Elaz, 1990. (s.223-239) - CN, Halil - AKGNDZ, Ahmet; Trk Hukuk Tarihi, Cilt: 1, Konya,1989. - DNLER TARH ANSKLOPEDS; Sabah D Ticaret ve Pazarlama A.., stanbul, 1999. EBERHARD, W.; in'in imal Komular, Ankara, 1942. - GNALTAY, Muhammet emsettin; Mufassal Trk Tarihi, Cilt: 4, stanbul, 1340. - GNAY, nver - GNGR, Harun; Trkler'in Din Tarihi, Ankara, 1997. - BN FADLAN; bn Fadlan Seyahatnamesi, (Rhletu'bni Fadlan); (ev.: LUtfi DOAN), Ankara n. lahiyat Fakltesi Dergisi, S. III/I-II, Ankara, 1954, s. 59-80. - NALCIK, Halil; Osmanllar'da Saltanat Veraseti Usul ve Trk Hakimiyet Telakkisiyle lgisi, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, XIV/I, 1959. (s.69-94) NAN, Abdlkadir; Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara, 1995. - KAFESOLU, brahim; Eski Trkler'de Devlet Meclisi - Toy, Birinci Mill Trkoloji Kongresi, stanbul, 1980. (s.205-209) KAFESOLU, brahim; Eski Trk Dini, Ankara, 1980. MACKERRAS, C; The Uighur Empire (744-840), Canberra, 1968.

- MAENCHEN - HELFEN, O.; The Legend of the Origin of the Huns, Byzantion, XVII, 1945. - MOOLLARTN GlZL TARH, (eviren: Ahmet TEMR), Ankara, 1995. MORI, M.; Reconsideration of the Hsiung-Nu State, Tokio, 1973. - GEL, Bahaeddin; Trk Kltrnn Gelime alar, Cilt: 2, stanbul, 1971. 1982. GEL, Bahaeddin; Trkler'de Devlet Anlay, Cilt: 1, Ankara, GEL. Bahaeddin; Trk Mitolojisi, Cilt: 2, Ankara, 1995.

C.52Sa.4 TRKLERN GELENEKSEL DN AMANZM'N ORTA ASYA...

185

- THOMSEN, Vilh.; zlm Orhun Yaztlar, (ev.: Vedat KKEN), Ankara, 1993. - TURAN, Osman; Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, stanbul, 1978. - OK, Cokun - MUMCU, Ahmet - BOZKURT, Glnihal; Trk Hukuk Tarihi, Ankara, 1996. - YUSUF HAS HACP; Kutadgu Bilig (ev.: Reid Rahmeti ARAT), Ankara, 1991.