YAZMA ESERLER (*)

Nail BAYRAKTAR
KTB Ktphaneler ve Yaymlar Genel Mdr Yardmcs

Bu sergide (**) grdmz ve dier ktphanelerde bulunan yazma eserler en kymetli kltr hazinelerimizdir. Trk milleti tarih boyunca ilme ve sanata byk deer vermitir. Bunun neticesi olarak saysz eserler ortaya koyulmu ve bir ok ktphane yaptrlmtr. El ile yazldndan yazma eser veya el yazmas kitap dediimiz kltr miraslar gnmze kadar gelmi ve ktphanelerimizde zel bir yer igal etmitir.te bu yazma eserlerden burada bir tanesini ele alarak onun zelliklerini, deerini, muhtevasn ve bakmn izah etmee alacaz: Yazmann nce fizik zelliklerini ele alalm ve kitabn yaprandan, kdndan balayalm. Yazma kitaplarda kullanlan ktlar Haeb, Dmk, Semerkand, Devletabd, Hatay, Hindi, Sultan, Harir-i Semerkandi, Venedik katlar v.d. adlar ile adlandrlrd ve beyaz, sar, krmz, kahverengi, nohud, mavi, siyah renklerde olurdu. Yazma eser katlarnn en nemli zellii aharlanm olmas idi. Ahar, yaz yazarken meydana gelebilecek hatalarn dzeltilmesinde silintinin belli olmamas ve iz brakmamas iin kadn zerine srlen ve onun kuvvetlenmesini salayan bir mayidir (1). zerine bir defa ahar srlen katlara tek aharl, iki veya daha fazla ahar srlene de ift aharl kat denilir. Aharn eitleri vardr. En ok kullanlan niasta ahar (2) ve yumurta ahardr (3). Aharn iine biraz glsuyu (4) veya misk ve anber koyulduu
(*) 30 Nisan 1983 aramba gn Cebeci Halk Ktphanesi'nde verilen konferansn metnidir. (**) Cebeci Halk Ktphanesi'nde dzenlenen Yazma Eserler Sergisi, () Nefeszade brahim. Glzar Sevab. stanbul 1938. s: 75. (2) a.g.e. s: 75 (mdi gerektir ki evvela ab havanda dveler. An kaynar su iine koyub muhkem kaynatalar Badehu yine bir miktar sade suyu muhkem koyub iine incir sd tamzralar ) (3) a.g.e. s: 80 (rdek veyahut olmazsa tavuk yumurtasn alb beyazlarn bir kap iine kaynatb bir avu elenmi niay (niasta) bir kase iinde ezib ol kaynar suyun zerine dkeler. Pe kartrarak gayet muhkem kaynatalar ta ki niann rayihas kalmaya ) (4) a.g.e. s: 82 (Taze gln evrakn kaynataalar ve badehu szp ...)

116

da olurdu. Aharl katlar ayrca mfrelenirdi (5). Bylece aharn mr uzun olur, kat da parlak ve dz bir hl alrd. Yaz iin gerekli mrekkebin yaplmas da zellii haizdi. Yazma eserlerde kullanlan mrekkeb is ile yaplrd, s, bezir yandan elde edilir; buna zamk- arab, nar kabuu ve saf su katlrd. Mrekkeb yaplrken mazi ve ap da kullanlr. Siyah mrekkep yannda renkli mrekkepler (san, gl rengi, mavi, laciverd, krmz v.b.) de vardr. Kymetli eserlerin yazlmasnda altn varaklarn ezilmesiyle elde edilen mrekkep (6) dahi kullanlrd. Yaznn dier malzemeleri olan kalem, kalemtra, makas, mstar, makta (kam kalemin kesilecei yer), divit, rihdan, lika (hokkann iine konulan ham ipek) v.b. den bahsetmek, rnekleri burada bulunmadndan uzun zaman alacaktr. Onun iin imdi elinizdeki kitabn yazsna bakalm. Bilindii gibi Arap yazs, slmiyeti' kabul eden btn milletler tarafndan renilmi ve kullanlmtr. Eski yazlarn gzellemesinde Trklerin byk hizmeti vardr. Bu yazlardan Trkn zarafeti ve hudutsuz sanat istidat, Trk ruhunun incelii okunur (7). Hsn-i hat (gzel yaz) eitleri balca alt ksmda toplanmtr. Ma'kl ve Kuf denilen iki ana yazdan doan bu yaz eitleri sls, muhakkak, reyhan, nesih, tevki ve nk'adr. Bunlara talik yazy da eklemek gerekir. Ayrca divan, siykat gibi yaz eitleri' de vardr. Trk hattatlarndan eyh Hamdullah, Ahmed Karahisar, Hafz Osman, Mustafa Rakm, Mehmed evki ve dierlerinin hreti slm lemine yaylmtr. Hafz Osman hatt ile Kur'an her yerde aranr olmutur. Kuran Mekke'de nazil oldu, Kahire'de okundu, stanbul'da yazld sz, Trklerin Kuran yazsn sanat eseri hline getirdiini gsterir. ncelediimiz yazma kitabn ilk sahifesinde grlen sslemeye tezhib denilmektedir. Tezhib umumiyetle ilk iki sayfada grlmekle beraber dier sayfalarda, fasl balarnda, bazen eserin tamamnda da olabilir. Bu sslemenin sanatkrna mzehhib ad verilir. Evliya elebi, XVII. yzylda istanbul'da 40 dkkanda 105 mzehhib bulunduunu yazmaktadr (8). Yazma eserlerde grlen bir dier gzel sanat rnei minyatrdr. Minyatrler hem sanat deeri bakmndan, hem metni izah bakmndan nem tar. Boya ve yaldzla yaplan bu resimlerde derinlik yoktur; n plnda olan ahs, aa, iek v.b. ile uzakta olanlar birbirinden ayrt edilmeden ayn boyda yaplrd. Bizde yazma eserlere minyatr yapanlara nakka ad verilirdi. Kad, yazs ve sslemeleri hakknda bilgi edindiimiz bu yazma kitabn, grld gibi, bir de cildi bulunmaktadr. Cilt, eseri korumaa yarar. Cildin paralan unlardr: Alt ve st kapak, srt, mikleb ve sertab, iraze ve (varsa) cilt bend. Cilt yapanlara mcellid denilir. Cilt kapanda bulunan sslemeler emse, salbek, zencirek, kebent adn alr ve bunlar kalpla
(5) a.g.e. s: 76 (Mhre akmak tandan ve dier baz maddelerden yaplr) (8) a.g.e. s-. 111 (Evvela bir dz ini tepsi albzerine bal srb yahud zamk suyu ile tla edip badehu altn verak bir bir alp tepsi zerinde muhkem ezip hal erliye ) (7) Mahmut Yazr. Eski Yazlar Okuma Anahtar. Ankara 1976. s. 6. (8) Evliya elebi Seyahatnamesi. Dersaadet 1314, s: 608.

117

basld gibi, elle de ilenir. Cildin kymetli talarla sslendii de (Bunlarn en gzel rnekleri stanbul niversitesi Ktphanesindedir) olur. Elimizdeki kitabn ilk sayfasnda grlen mhr vakf mhrdr. Bu ara yapraklarda ve sonda da bulunabilir. Mhrlerde umumiyetle kitab vakfedenin ad, kitab nereye ve ne zaman vakfettii yazldr. Bazen vakf art da kaydedilir. Buna bir rnek gsterelim: Vakafa haze'l-kitab eyhlislm Feyzullah Efendi bi art en la yuhraca min hazanetihi sene 1112 = eyhlislm Feyzullah Efendi bu kitab yerinden (ktphaneden) dar karlmamas art ile hicr 1112 ylnda vakfetmitir. Baz yazma eserlerin zerinde kitaba kimin (veya kimlerin) sahip olduunu gsteren kaytlar vardr ki, bunlara temellk kayd denilir. ok nemli bir kayt da sima kayd'dr. Bu kayt, oaltlan o yazma eserin mellifine okunduunu ve onun tarafndan dinlenerek (gerekiyorsa) dzeltildiini gsterir. Dier nemli bir kayt ise mukabele kayddr. Yazlan kitabn asl nsha ile veya dier doru bir nsha ile karlatrldn gsteren kayda bu ad verilir. rnek olarak aldmz yazma eserin imdi de ilk sayfasna gz atalm ve bir yazmann nasl baladn, nasl devam ettiini grelim. Yazma eserler umumiyetle Besmele ile balar; Allah'a hamd, Peygambere salavat ile devam eder; sonra eserin yazlnn sebebi ve kitap ad ile mellif ad belirtilir. Daha sonra esas metin balar ve devam eder. Metnin son blmne hatime denilir. Kitabn en sonunda ketebe kayd vardr; burada eserin mstensihi (kitab dier bir nshaya bakarak yazan, oaltan) istinsah yeri ve istinsah tarihi yazldr. Mstensih tevazu (alak gnlllk) eseri olarak ve de kitab Allah rzas iin yazdndan dolay ou zaman adn yazmaz; sadece istinsah tarihini kaydeder. Yazma eserler biraz evvel gezdiimiz sergide grld gibi eitli konularda olur. Bugn ktphanelerimizde Kuran, tefsir, hadis, fkh, akaid, kelam, tasavvuf, ahlk ve siyer gibi din konular yannda mantk, hesap, hendese, tarih, corafya, astronomi, tb, edebiyat, dil, kimya v.b. konularda da yazlm pek ok yazma eser bulunmaktadr. Bunlarn ou arapa, dierleri trke ve farsa yazlmtr. Bu eserlerin bir ksm telif, bir ksm tercmedir. Ayrca bir eseri aklamak, ona ilveler yapmak, onu tamamlamak gayesiyle yazlan ve srasyla erh, haiye, zeyl ad verilen eserler; bir mellifin veya deiik melliflerin risalelerinin bir araya topland mecmua tarznda yazmalar ve bir mellifin btn eserlerini iine alan klliyatlar ktphanelerdeki yazmalarn belli bal eitlerini tekil etmektedir. Yazma eser ktphaneleri, bilindii gibi, vakf suretiyle kurulmutur. Padiahlar, sadrazam ve vezirler, kadn sultanlar, din, devlet ve ilim adamlar ve dier hayrsever ahslar ya ktphane binasn da kendi yaptrarak, ya da mevcut bir ktphaneye zengin bir koleksiyon vakfederek ktphane tesis etme yolunda adeta yarmlardr. Eski ktphanelerin ou vkflarnn ad (Ragp Paa Ktphanesi, Esad Efendi Ktphanesi, Selim Aa Ktphanesi, Turhan Sultan Ktphanesi v.b.) ile, bir ksm da bulunduu 118

yerin ad (Ayasofya, Yeni Cami, Selimiye, v.b.) ile anlr. Eski ktphanelerin herbirinin ayn bir mimar zellii vardr. Yazma eser ktphanelerinin ilk matbu kataloglar 19. asrn son yllarnda bastrlan ve stanbul ktphanelerine aid olan fihristlerdir. Cumhuriyet dneminde katalog almalar srdrlm; Bakanlk tarafndan stanbul Ktphaneleri Tarih-Corafya Yazmalan Kataloglar, stanbul Ktphaneleri Trke Yazma Divanlar Katalogu, Manisa Genel Ktphanesi Tarih-Corafya Yazmalar Katalogu I. Trke Yazma Tarihler, stanbul Ktphaneleri Trke Hamseler Katalou, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Trke, Arapa ve Farsa Yazmalar Kataloglar, Mevlana Mzesi Yazmalar Katalou, stanbul Ktphanelerinde Farsa Manzum Eserler I. yaymlanmtr. Bu arada eitli aratrmac ve ilim adamlar tarafndan ktphanelerimizde bulunan nemli birok yazma eser, ou niversite yayn olan dergilerde, mstakil kitaplarda v.b. yaynlarda tantlmtr. Son olarak Bakanlka Trkiye Yazmalan Toplu Katalou almalan sratle yrtlmekte ve bugne kadar kataloun be fasikl yaymlanm bulunmaktadr. 19. asnn sonundan gnmze kadar ilim lemine tantmaa altmz yazma eserlerin gelecek nesillere de intiklini salamak iin onlann iyi korunmas ve bakmlannn dikkatle yaplmas gerekir. Hereyden nce yazma eser depolan iyi korunmal; rutubetten, su basknndan ve yangn tehlikesinden uzak olmaldr. Depolarda nem ve scaklk sabit olmal (s 18-20 derece, nem oram % 50-60), binann kaloriferli olmasna allmaldr. Yazma eser depolarnn elektrik tesisat sk sk kontrol ettirilmeli, bu konuda her trl emniyet tedbiri alnmaldr. Depo pencereleri dtan demir parmaklkl olmal; i ksmnda da pencere boyunda madeni kapaklar bulunmaldr. Yazma kitaplann temizlii yaplrken yapraklann havalandrlmasna, ince ve ok yumuak bir fra ile tozlann alnmasna, bu esnada tezhib ve minyatrlerin zedelenmemesine dikkat edilir; temizlenen raflar nemlenirse iyice kurumadan kitaplann yerine konulmamasna zen gsterilir. Yazma eserler raflara ok skk yerletirilmemelidir. Bu takdirde kitaplann yapraklan birbirine yapabilir, ciltler de zedelenir. ok aralkl bir yerletirmede de herhangi bir kitap bir tarafa devrildiinde raftaki btn kitaplann eik durmasna sebebiyet verilmi olur. Bu durumda ciltler, zellikle srtlar bozulur, iraze dalr, yapraklar da zamanla sklp kabilir. Onun iin yazma kitaplan ne ok sk, ne de ok seyrek yerletirmelidir. Temizlik srasnda cildi ve yapraklan onanma muhta olan kitaplar tespit edilerek bunlann bir listesi kanlmaldr. Ktphanelerde yerli aratrmaclarn yazma eserlerden nasl yararlanaca Halk ve ocuk Ktphaneleri Ynetmeliinde belirtilmitir. Yabanc aratrmaclar iin 20 ubat 1983 tarihli Resm Gazete'de yaymlanan Trkiye'de lm Aratrma, nceleme Yapmak ve Film ekmek steyen Yabanclar veya Yabanclar Adna Bavuranlarn Tabi Olacaklan Esaslar uygulanmaktadr. Halk ve ocuk Ktphaneleri Ynetmeliinin 39. maddesin119

de bir yazma eser okuyucuya verilirken, okuyucu onu incelerken ve geri alndktan sonra ktphanecinin nelere dikkat etmesi gerektii yazldr. Son olarak ahslarn elinde bugn de hal yazma kitap bulunduunu; kltr mirasmz olan bu eserlerin ktphanelere mal edilmesinin en doru yol olacan, Bakanln bu konuda ktphanelere bir genelge gnderdiini belirtir; beni sabrla dinlediiniz iin sizlere teekkr ederim.

120