Champa trên làn sóng báo chí quốc tế từ năm 1975: Champaka 2

Champaka 2
"
Nghin cu lch s v nn vn minh Champa

n hnh bi
International Office of Champa, 2002

Ti bn dng cho h thng mng Web
Champaka.info, 2012

Champa trn ln sng bo ch
quc t t nm 1975

Trnh by v phn tch bi

Po Dharma
Abd. Karim
Danny Wong Tze-Ken

Champaka
Tp san nghin cu lch s v nn vn minh Champa

Hnh thnh vo nm 1999

Sng lp vin
Hassan Poklaun, Po Dharma

Tng bin tp
Pgs. Ts. Po Dharma (Vin Vin ng Php)

Ban bin tp
Pgs. Ts. Danny Wong Tze-Ken (i hc Malaya, M Lai)
Ts. Nicolas Weber (Vin INALCO, Paris)
Ts. Shine Toshihiko (i hc Ngoi Ng Tokyo, Nht Bn)
Pgs. Ts. Liu Zhi Qiang (i hc Dn Tc, Qung Ty)
Pts. Emiko Stok (i hc Nanterre, Paris)
Abdul Karim (Vin Bo Tng Quc Gia, M Lai)
Musa Porome (IOC-Champa)

Tr s
56 Square des Bauves
95140 Garges Les Gonesse, France
Email: champaka1999@aol.com
Web: www.champaka.info

C quan n hnh
International Office of Champa (IOC-Champa)

Champaka 2012
Hnh ba: B c Chm Campuchia

Bi"n gi!i phia b&c Champa
Bi"n gi!i 1069
H N_i
Hu"

Bi"n gi!i 1306
Bnh F_inh
Bi"n gi!i 1471
Bi"n gi!i 1611
Nha Trang
Cam Ranh Bi"n gi!i 1653
Phan Rang
Phan Thi"t
Saigon
Bi"n gi!i phia nam Champa
Po Dharma 1999
C
A
M
P
A
1658
F_ai Vi_"t
H
Honh S!n
Thai Lan
Cao Mi"n
Lao
Trung Quc
Bi"n gi!i phia b&c Champa
Bi"n gi!i 1069
H N_i
Hu"

Bi"n gi!i 1306
Bnh F_inh
Bi"n gi!i 1471
Bi"n gi!i 1611
Nha Trang
Cam Ranh Bi"n gi!i 1653
Phan Rang
Phan Thi"t
Saigon
Bi"n gi!i phia nam Champa
Po Dharma 1999
C
A
M
P
A
1658
F_ai Vi_"t
H
Honh S!n
Thai Lan
Cao Mi"n
Lao
Trung Quc

Ban o Champa trong qua trnh lch s

Bnh F_ inh
Aia Ru
Aia Trang
Kam Ranh
Panrang
Parik
Malithit
Dalat
Banmethuot
Baigaor
(Saigon
Pleiku
Kraong
Pajai
Harek Kah
Harek Dhei
P
A
N
D
U
R
A
N
G
A
Thanh F_ia KAUTHARA
KAMPUCHEA
Bal Lai
Bal Sri Banay
Bal Batthinng
Bal Hangaow
Bal Pandarang
Po Dharma 1999

Ban o tieu vng quoc Panduranga
Thay l^!i m%! fû
Champa tr"n ln song bao ch quoc te t^ n&m 1975 fung ra ch
l m_t t"n g_oi t_am b_!. V r^^&ng, Champaka so 2 ny ch t_p trung m_t
so bao ch tieng Anh, Phap, Fan M_ach, M Lai v Vi_"t Nam f_!c lu
tr trong m_t so th vi_"n c%ua m_t vi n!c %! Fng Nam A nh M
Lai, Singapore, Nam D!ng m thi. M_&c d co s_ thieu sot ny,
nhng Champaka so 2 cng fem l_ai m_t so t li_"u quy bau li"n quan
fen bien co chnh tr, v&n hoa v x h_i Champa, m_t dn t_c vong
qu oc fang s ong r% ai r ac tr"n kh &p th e gi !i hm nay.
S_ l_a ch_on n&m 1975 lm moc th^^!i gian co m_t nguy"n nhn
chnh yeu. Tr!c n&m 1975, ngo_ai tr^ cac t_ap ch vâ sach khoa h_oc,
d^!ng nh bao ch quoc te vâ ngay c%a bao ch b^&ng tieng Vi_"t t khi
chu y fen van f)e dn t_c Champa, co ngha l ton di_"n dn t_c sng
trong bi"n gi!i chinh tr_i c%ua v!ng quc Champa th^!i tr!c trong fo
c o dn t_ c Radh e, Jarai, Bahnar, S edang, Hroi, Katu, Stieng, Koho,
M_ a, Cru, Raglai, Ch&m, v.v.
S_ thay foi bn c^! chnh tr %! Fng D!ng vo n&m 1975 f fa
dn t_c Champa vo m_t khuc quanh m!i. V khng chap nh_n che f_
x h_i ch%u ngha %! Fng D!ng, hng ngn ng^!i Champa tm cach
v_!t bi"n fe fi lanh n_an %! m_t quoc gia khac tr"n the gi!i, nhat l %!
My Chu, u Chu v m_t so n!c %! Fng Nam A nh M Lai ch%&ng
h_ an.
S_ hi_"n di_"n c%ua dn t_c Champa %! h%ai ngo_ai ke t^ n&m 1975, --
m_t dn t_c f t^ng gy bao tieng vang trong qua trnh lch s% %! khu
v_c Fng Nam A, nay ch l m_t nhom ng^!i thieu so khng ch%u
quy)en tr"n fat fai c%ua h_o %! mi)en trung Vi_"t Nam -- f thu hut ph)an
no s_ quan tm c%ua m_t so phong vi"n bao ch tr"n the gi!i. Phong
vi"n Jean Pierre +erland co l l ng^!i f)au ti"n f l"n tieng v)e s_ v_!t
bi"n c%ua ca s Che Linh trong t^! La Presse ra ngy 29-12-1980 %!
Toronto, Gia N F_ai. Sau fo l phong vi"n Marie Holzman f viet
m_t bi trong t^! b ao Liberation c%ua Phap v!i t_a f)e Ng^!i Ch&m
khng muon b ti"u di_"t nhn dp f_ai h_i Kate do c_ng f)ong
Champa %! h%ai ngo_ai to chc vo ngy 29 thang 9 n&m 1984 t_ai Paris.
S_ ra m&t c%ua hai bi viet ny f t_ao ra m_t ln song m!i thu hut d)an
c ac b ao ch kh ac ch u tm f en dn t_ c Champa h!n.
Ke t^ n&m 1975, bao ch noi v)e Champa tong c_ng 275 bi, trong
so ny co 116 bi b^&ng tieng Vi_"t, 97 bi viet b^&ng tieng M Lai, 62
bi b^ &ng ti eng Anh, Ph ap v Dan M_ ach.
Trong t%ng s 275 ny, bi vi"t v^" Ch&m chi"m m_t t%y l_" rt cao
so v!i cac dn t_c Champa khac. Bon ch%u f)e chinh yeu m bao ch
th^!ng noi fen Champa, fo l^ van f)e chnh tr, lch s%, v&n hoa v x
h_i. Cac phong vi"n c%ua mi quoc gia h)au nh f ch_on s&n cho mnh
m_t trong bon ch%u f)e ny phû h_!p v!i hon c%anh chnh tr v quy che
bao ch trong n!c mnh. Chinh v th", cac bi viet v)e bon ch%u f)e nây
khng c o s o l_ !ng th&ng b^ &ng.
1. B ao ch ti eng Anh v u chu
V f_!c h%!ng quy che t_ do bao ch v nhat l quy)en bat kh%a xm
ph_am bao ch, cac bâi viet c%ua cac phong vi"n M Chu v u Chu
co chat l_!ng trung th_c h!n. Fa so bi c%ua h_o th^!ng li"n quan fen
bien co chnh tr v qua trnh lch s% c%ua Champa h!n l nhng f)e ti
kh ac.
V)e ph)an bien co chnh tr, m_&t tr_n +ULRO (+ront Uni=ie de lutte
de Races Oprimees lâ f) e t^ ai thu hut rat nhi)eu b ao ch, nhat l bao
tieng Anh v u Chu. Hai bien co quan tr_ong m bao ch viet v)e
+ULRO fo l sau n&m 1975, tn qun +ULRO t_p trung l_c l_!ng
c% ua mnh v) e m_ t khu %! ba bi"n gi!i Vi_ "t-Mi"n-Lo f e ti ep t_ uc fau
tranh qun s_ chong l_ai chnh sach X H_i Ch%u Ngha %! Vi_"t Nam.
Sau fo l s_ vng d_y vo thang 2 n&m 2001 c%ua dn t_c Ty Nguy"n
fi chnh quy) en H N_ i trao tr% a l_ ai f at fai c% ua h_ o.
V)e ph)an lch s%, cac phong vi"n ny f)eu d_a tr"n m_t s yeu to
lch s% chung fe chng minh r^&ng Champa l v!ng quoc xa kia %!
Fng D!ng b Vi_"t Nam chiem fong. M_oi s_ kh%ung ho%ang chnh tr
gia dn t_c Champa v chnh quy)en H N_i f)eu xuat phat t^ y thc
h_" lch s% ny. Fng tr"n ph!ng di_"n ch%u quy)en quoc gia, nh n!c
Vi_"t Nam co quy)en cai tr dn t_c Champa theo chnh sach c%ua mnh
m khng c)an h%oi y kien bat ai, v dn t_c Champa f tr%! thnh cng
dn Vi_"t Nam. Fng tr"n ph!ng di_"n y thc h_" lch s%, dn t_c
Champa lun lun kh%&ng fnh r^&ng h_o l cng dn Vi_"t Nam nhng
h_o khng ph%ai l ng^!i Vi_"t; h_o l cng dn Vi_"t Nam, nhng h_o
khng bao gi^! chap nh_n chnh quy^)en Vi_"t Nam t!c fo_at fat fai c%ua
8 Thay l^!i m%! fû
h_o, thay foi the che to chc gia fnh, x h_i v tn ng!ng c%ua h_o.
Tom l_ai dn t_c Champa khng fi t_ tr hay f_c l_p, mâ ch fi
quy)en thi"ng li"ng c%ua h_o, fo l quy)en song trong the che phong t_uc
t_ p qu an c% ua h_ o, nh at l quy) en lm ch% u tr"n f at fai t o ti"n c% ua h_ o.
2. B ao ch ti eng M Lai
Bao ch tieng M Lai t_p trung nhi^"u nht vo cac bi"n c li"n
quan f"n n^"n v&n minh, v&n hoa v ngh_" thu_t Champa. Nhng cac
bi viet v)e m%ang f)e tâi ny th^!ng l nhng bi t^!ng trnh hay bnh
lu_n v)e ch!ng trnh v&n hoa Champa do cac c! quan nh n!c M
Lai to chc m thi. T_u trung, Champa f thu hut fng f%ao ln song
bao ch M Lai, v ng^!i M lun lun coi ng^!i Champa cng ngu)on
g oc v&n h oa v ngn ng v !i h_ o.
V)e ph)an x h_i, m_t so bao ch M Lai th^!ng f)e c_p fen s_
ngho foi c%ua dn t_c Ch&m %! Kampuchea v nhat l s_ sinh ho_at tn
giao c%ua c_ng f)ong ny. Ng_!c l_ai, cac tin tc v)e ng^!i Ch&m %! Vi_"t
Nam hon ton v&ng m_&t trong bao ch M Lai, v che f_ X H_i Ch%u
Ngha Vi_ "t Nam khng cho ph ep quy)en hnh ngh)e c%ua phong vi"n
bao ch M Lai %! ba khu v_c ng^!i Ch&m fang song, fo l Phan
Rang, Phan R v Chu F oc.
3. B ao ch ti eng Vi_ "t
Ngo_ai tr^ cac bao tieng Vi_"t xuat b%an %! n!c ngoi co nhi)eu nh_n
fnh kh ach quan h!n v) e Champa. C ac bi ti eng Vi_ "t f&ng t% ai trong
n!c, v s_ rng bu_c v!i f%ang v nh n!c, khng dam fa f_ng fen
chnh tr v lch s% Champa, mâ ch t_p trung tr"n ba ch%u f)e: di tch
lch s%, v&n hoa-l" h_i v gi!i thi_"u m_t so ngh_" nhn hay c ac tac
ph%m v&n h_oc v ngh_" thu_t do dn t_c Champa sang tac. T_u trung,
cac bao chi m chung thu l_!m rt it khi noi f"n dn t_c Champa %!
Ty Nguy"n.
Cng c)an thng tin r^&ng, fa so tac gi%a viet bi %! Vi_"t Nam l goc
ng^!i Vi_"t Nam. H_o l phong vi"n bao ch hay m_t so nh khoa h_oc.
Ng_!c l_ai co dn t_c Ch&m th^!ng chen chn lm ngh^" vi"t bao chi.
nhng h_o ch%i chiem m_t t%y so rt l nh%o nhoi v h_o ch viet nhng g
li"n quan fen v&n hoa c%ua h_o m thi, m_&c d cac tac gi%a ny l nhn
chng th_t s_ c%ua bao khuc m&c x h_i ng^!i Ch&m d!i che f_ X
Thay l^!i m! f^û 9
H_ i Ch% u Ngha. Ph% ai ch&ng v hon c% anh chnh tr khng cho ph ep?.
Cac bi gi!i thi_"u v)e di tch lch s% Champa ch nh^&m vâo m_uc ti"u
chnh yeu l ph_uc v_u cho ngânh du lch. Sau fo l bi t^!ng trnh v)e
c ac l " h_ i truy) en thong c%ua ng^!i Ch&m hay l" h_ i do nh n !c to
ch c cho dn t_ c Ch&m.
Cac bi ca t_ung m_t so tac gi%a goc ng^!i Ch&m viet v)e v&n hoa
Ch&m hay lm ngh_" thu_t Ch&m l m_t fi)eu fang chu y, v tong so
bi viet v)e m%ang ny qua cao so v!i con so chung c%ua bi bao viet v)e
Ch&m t^ n&m 1975. C o ba nh_ n x et li"n quan f en ch% u f) e ny:
- V)e tac ph%m ngh_" thu_t nh tranh %anh, fi"u kh&c do ng^!i Ch&m
sang tac f f_at f_!c nhi)eu l^!i khen ng_!i. Fy l fi)eu t_ nhi"n, v mi
phong vi"n co quy)en fnh gia cao hay thap cho mi tac ph%m ngh_"
thu_ t, ty theo c% am h ng ri"ng t c% ua mnh.
- Bi ca ng_!i v)e t_p th! tieng Vi_"t do Ch&m sang tac cng co tong
l_!ng cao tr"n m_&t bao ch. L^!i khen ng_!i ny co the co ph)an chn
th_t neu cac phong vi"n ch fnh gia t_p th! d_a tr"n phong cach hnh
v&n tieng Vi_"t v h)on th! Vi_"t Nam do ng^!i Ch&m the hi_"n ch
khng ph%ai d_a tr"n phong cach vâ tm h)on ng^!i Ch&m. V r^&ng, cac
t_p th! mang ch%u f)e v)e dn t_c Ch&m (Thap n&ng, Cy x!ng r)ong,
Hnh h!ng em, v.v. do ng^!i Ch&m sang tac khng mang m_t chut
g g_oi lâ m h%!ng co li"n quan fen h)on th! Ch&m hay phong cach
ri"ng bi_"t c%ua th! Ch&m. Thnh v_y, f_c gi%a ng^!i Vi_"t co the say m"
khi f_oc t_p th! ny. Ng_!c l_ai, f_c gi%a ng^!i Ch&m khi f_oc cac t__p
th! ny h_o c%am thay kh c^&n, xa cach vâ khng rung c%am f_!c tm
h) on h_ o.
- Bi ca t_ung v)e tac ph%m v&n h_oc Ch&m do ng^!i Ch&m trnh by
cng co so l_!ng khng t. Tuy nhi"n khng biet cac phong vi"n
ng^!i Vi_"t d_a tr"n c! s%! nâo fe viet bi bnh lu_n c%ua mnh? V h_o l
ng^!i Vi_"t khng biet noi tieng Ch&m, khng f_oc tieng Ch&m v
khng chuy"n v)e n)en t%ang v&n h_oc Ch&m, lm sao h_o co the nh_n
fnh v phn tch u v khuyet fiem trong n_i dung c%ua cac tac ph%m
v&n h_oc Ch&m tr!c khi fa l"n khun bao fe bnh lu_n. Co ch&ng h_o
ch d_a tr"n tong so trang c%ua tac ph%m fe lm c! s%! trong l^!i bnh
c%ua h_o. L^!i ca t_ung khng co c! s%! khoa h_oc fi luc lm cho f_c gi%a
c o c% am gi ac r^ &ng fy l nh ng l^ !i ca ng_ !i c o % n y chnh tr?
Fa s tac gi%a l phong vi"n bao chi trong fo ch%i co bn nh khoa
10 Thay l^!i m%! fû
h_oc Vi_"t Nam fo l Gs. Nguy"n Tn Ft, Gs. Chu Xun Di"n, Gs.
Bi Khanh Th" v Ts. Hong V&n An. Thi"u l^!i bnh chinh xac c%ua
gi!i khoa h_oc Vi_"t Nam v s_ thoi ph)ong fi luc qua fang c%ua cac
phong vi"n bao chi so v!i chat l_!ng n_i dung c%ua tac ph%m f lm
cho f_c gi%a co c%am t%!ng r^&ng fy l v&n ch!ng chnh tr nh^&m the
hi_"n chnh sach nh n!c Vi_"t Nam lâ lun lun u fi tac gi%a dn t_c
thieu so goc Ch&m h!n l l^!i khen ng_!i chn thnh v khach quan,
fung theo tinh th)an v&n h_oc hay ngh__" thu_t tr"n the gi!i. Tom l_ai, cac
cng trnh sang tac v)e th! v&n v ngh_" thu_t Ch&m do ng^!i Ch&m
th_c hi_"n rat fang f_!c ca ng_!i, v cng trnh ny, d co nhi^"u ch% sai
l^m v thi"u sot, f gop ph^n l!n lao vo cng tac b%ao t^n v phat
tri% "n th! v&n v ngh_ " thu_ t Ch&m.
Cuoi cng l nhng bi thng tin li"n quan fen s_ sinh ho_at v&n
hoa v x h_i c%ua dn t_c Champa trong n!c. Cng co m_t so bi
phn tch v)e tnh hnh chnh tr hay lch s% Champa, nhng t_u trung
cac bi ny ch mang n_i dung nh^&m qu%ang cao quan fiem chnh tr
c%ua f%ang v nh n!c Vi_"t Nam foi v!i dn t_c thieu so m thi.
Th_m ch co m_t so tac gi%a viet bi fe by t%o quan ni_"m ri"ng t c%ua
mnh fe r)oi ket lu_n r^&ng dn t_c v vua chua Champa th^!i tr!c ch
l thnh ph)an man r_! khng co m_t n)en v&n minh th_t s_ nh ng^!i
Vi_ "t Nam.
Sau ngy mat n!c vo n&m 1832, dn t_c Ch&m hm nay ch cn
t)on t_ai cha f)ay 400.000 ngn ng^!i song t%an mac tr"n kh&p the gi!i.
Nhng khng ph%ai v the m dn t_c ny b qu"n lng tr"n ln song
bao ch %! n!c ngoi. Trong kho%ang th^!i gian 25 n&m ke t^ n&m 1975,
f co rat nhi)eu bi viet v)e Champa. S_ vi_"c nây f chng minh m_t
cach c_u the r^&ng v!ng quoc Champa f mat nhng dn t_c Champa
vn cn t)on t_ai. V dn t_c ny ''khng muon b ti"u di_"t'' fung nh
l^!i phn tch c%ua bâ Marie Holzman f&ng trong bao Liberation %! Phap
vo ngy 29 th ang 9 n&m 1984.
Champaka so 2 v!i ch%u f)e Champa tr"n ln song bao ch quoc te
t^ n&m 1975 ch l m_t cng trnh t_p trung t li_"u v phn tch t
li_"u ny. Qua ph)an tom l_!c cac bi bao viet v)e Champa, f_c gi%a co
the hnh dung f_!c ph)an no bao ch quoc te noi g v)e ng^!i Ch&m v
v!ng qu oc Champa t^ 25 n&m qua.
Thay l^!i m! f^û 11
1. Bao ch tieng Anh
v u Chu
Ph^n ny ch t__p trung nhng bi f&ng tr"n bao ch vi"t b^&ng ti"ng
Anh, Ph ap v Fan M_ ach t^ n&m 1975 cho f "n nay.
Fi^"u fang chu y fo l tr!c n&m 1975, tin tc v^" Champa vi"t tr"n
ln song bao ch quc t" rt l hi"m co v ng^!i Ch&m fang sng %!
Vi_"t Nam v Kampuchea hm nay ch l m_t nhom dn t_c thi%"u s t
f_ !c b ao ch trong v ngoi n !c n oi f "n.
Sau n&m 1975, vn f^" ng^!i Ch&m noi ri"ng v Champa noi chung
tr%! thnh m_t khuc m&c chnh tr %! Fng D!ng. Chnh v th" m bao
ch quc t" b&t fû quan tm f"n dn t_c ny. S_ quan tm ny cng
phat xut t^ nguy"n nhn chnh y"u fo l s_ hi_"n di_"n fng f%ao ng^!i
Ch&m fang sng %! h%ai ngo_ai v c_ng f)ong ny vn ti"p t_uc fu tranh
f% " b% ao v_ " n^ "n t% ang c! b% an v&n h oa v truy^ "n th ng c% ua h_ o.
Khai l_!c v^" bao ch ti"ng Anh v u Chu noi v^" Champa t_p
trung 64 bi do cac phong vi"n hay nh nghi"n cu ngo_ai quc th_c
hi_"n. Trong so ny cng co vi bi do ng^!i Ch&m %! h%ai ngo_ai trnh
by.
Nhng bi vi"t v^" Champa t_p trung vo hai ch%u f^". Ch%u f^" th
nht fo l nhng bi phong s_ li"n quan f"n bi"n c x h_i c%ua ng^!i
Ch&m. Khi noi f"n bi"n co ny, fa s phong vi"n ngo_ai quc co c%am
giac l dn t_c Champa hm nay cng nh truy^"n thng v&n hoa c%ua
h_o cha thoat kh%oi s_ km ch" b%!i chnh quy^"n hi_"n t_ai. Ch%u f^" th
hai, fo l cac bi phong s_ v^" cu_c sng hng ngy c%ua dn t_c Ch&m
trong n!c cng nh ngoi n!c, v^" di s%an v&n hoa, lch s% v n^"n v&n
minh c% ua dn t_ c Champa.
Trong hai ch%u f^" ny, cu h%oi v^" s_ suy vong c%ua v!ng quc
Champa v vn f^" +ULRO, l_c l_!ng chng C_ng S%an Vi_"t Nam f
tr%! thnh f^" ti hp dn tr"n ln song bao ch quc t", nht l bao +ar
Eastern Economic Review. Cac phong vi"n c%ua bao ny th^!ng quan
tm f"n cac cu_c ph%ong vn v!i nhn v_t lnh f_ao +ULRO, cng nh
fi tm chi ti"t v^" c! cu t% chc c%ua +ULRO, m_t l_c l_!ng qun s_
fu tranh nh^&m gi%ai phong Ty Nguy"n Champa. Phong tro +ULRO
cng l ch%u f^" quan tr_ong trong t^! Champa Review do c_ng f^ng
Champa % ! h% ai ngo_ ai th_ c hi_ "n.
Sau 1975, ln song bao ch quc t" cng quan tm f"n c_ng f^ng
ng^!i Ch&m %! h%ai ngo_ai, nht l c_ng f^ng Ch&m %! Hoa K^y. Hai ch%u
f)e m bao ch th^!ng nh&c f"n, fo l vn f^" v&n hoa v phong t_uc c%
truy^"n c%ua h_o. Xa qu" h!ng, nhng ng^!i Ch&m vn ti"p t_uc fu
tranh f%" lm sng l_ai truy"n thng v&n hoa c%ua h_o qua cac f"m v&n
ngh_" do chinh c_ng f^ng ny t% chc. Th"m vo fo, cac phong vi"n
cng f^" c_p f"n s_ km k_ep chnh tr m ng^!i Ch&m fang g_&p ph%ai
d!i ch" f_ C_ng S%an Vi__"t Nam v Kampuchea, cng nh cac thnh
tch ho_ at f_ng c% ua c_ ng f^ng Ch&m %! h% ai ngo_ ai nh^ &m k"u g_ oi cac
quc gia tr"n th" gi!i, nht l Hoa K^y, c^n ph%ai l"n ti"ng chng l_ai
chnh sach ap bc v f^ng hoa dn t_c Ch&m %! Vi_"t Nam v
Kampuchea d !i ch " f_ C_ ng S% an.
So v!i c__ng f^ng Ch&m %! Kampuchea, ln song bao ch quc t"
vi"t v^" ng^!i Ch&m %! Vi_"t Nam rt l gi!i h_an, v cac phong vi"n
khng f_!c phep d" dng sang n!c ny, ngo_ai tr^ bi"n c vng d_y
c%ua anh em Ty Nguy"n %! Ban M" Thu_t vo fû n&m 2001; bi"n c
co s_ li"n h_" gian ti"p v!i ng^!i Ch&m. Vietnam Courier b^&ng ti"ng
Anh v ti"ng Phap xut b%an %! Vi_"t Nam l t^! bao duy nht th^!ng noi
f"n dn t_c Ch&m nht l vn f^" v&n hoa v n^"n v&n minh c%ua h_o.
Nhng Vietnam Courier l t_p san xut b%an b%!i nh n!c Vi_"t Nam.
Chnh v th" n_i dung c%ua bao ny ch th%" hi_"n quan fi%"m c%ua chnh
quy^ "n h!n l quan fi% "m c% ua ph ong vi"n b ao ch.
B"n l^" vn f^" v&n hoa, x h_i v chnh tr, Champa v dn t_c
Ch&m f tr%! thnh mon hng du lch hp dn f_!c qu%ang cao tr"n hai
t^ ! b ao c% ua hng hng khng M Lai v Th ai Lan.
Noi f"n c_ng f^ng tn giao ng^!i Ch&m, ng^!i ta nh_n thy r^&ng
vn f^" ng^!i Ch&m Hî Giao %! Kampuchea f thu hut m_anh m nht
tr"n ln s ong bao ch th" gi!i. Theo cac phong vi"n b ao ch, ng^!i
Ch&m %! Kampuchea co vo kho%ang 800.000 ng^!i. Ch trong vng 3
n&m (1975-1978 chnh quy^"n Khmer F%o f h%uy di_"t h!n tr&m ngn
ng^!i Ch&m. Hm nay dn s ng^!i Ch&m %! v!ng quc ny ch cn
vo kho% ang 320.000 ng^ !i.
Vn f^" ng^!i Ch&m Hî Giao m ln song bao ch th^!ng f^" c_p,
fo l chnh sach di_"t ch%ung c%ua Khmer F%o fi v!i dn t_c Ch&m, fo
lâ n_an ngho foi v n_an m ch. Fa s bi ny f_!c f&ng t%ai tr"n bao
ch M Lai, nht l t^! New Straits Times. Th"m vo fo, bao ch M
16 Bao chi ti"ng Anh v u Chu
Lai cng vi"t rt nhi^"u bi phong s_ v^" ch!ng trnh vi_"n tr_! cho
ng^ !i Ch&m Hî Gi ao %! Kampuchea do c ac h_i t^ thi_ "n M Lai t%
ch c.
Ngoi vn f^" Ch&m Hî Giao %! Kampuchea, ln song bao ch M
Lai cng chu tm f"n c_ng f^ng Champa noi chung. Nhng cac bi
phong s_ ny ch d_a tr"n cac cng tac khoa h_oc do Vi_"n Vi"n Fng
Phap %! Kuala Lumpur t% chc, nht l ch!ng trnh tri%"n lm v f_ai
h_ i khoa h_ oc v^ " Champa.
T^ n&m 1975, cac bi bao b^&ng ti"ng Anh, Phap v Fan M_ach vi"t
v^" Champa cng ngy cng t&ng th"m. T^ n&m 1975 f"n n&m 1980,
ch%u f^" Champa tr"n ln song bao ch rt gi!i h_an, v cac phong vi"n
ch chu tm h!n f"n v^n f^" tr_ong f_ai chnh tr %! Fng D!ng, nht l
%! Vi_"t Nam v Kampuchea. Sau n&m 1990, tnh hnh chnh tr %! Fng
D!ng f b!c vo m_t giai fo_an m!i: cac phong vi"n co nhi^"u s_ d"
di h!n f%" tiep thu tin tc. Chnh v th", sau n&m 1990, Champa f tr%!
thnh ch%u f^" quan tr_ong tr"n ln song bao ch quc t" so v!i nhng
n&m v) e tr !c.
Bao chi ti"ng Anh v u Chu 17
E1. C_ ng f^ ng ng^ !i Vi_ "t t_ p trung f e qu"n
ma gi ang sinh xa qu" h!ng
(La Communaut e Vietnamienne se rassemble
pour oublier l'exil le temps d'un Noel,
La Presse, 29-12-1980
Bi t^!ng trnh c%ua ky gi%a Jean Pierre +erland v^" cu_c sng t_y n_an
chnh tr c%ua Ch" Linh %! Toronto, Gia N F_ai, n!i m ng ta vn cn
lm ngh^ ^ " ca s v nh_ ac s.
Ch " Linh t^ ng s ng h!n 19 th ang trong tr_ ai c% ai t_ ao v t_i ch ng
C_ ng S% an Vi_ "t Nam.
E2. Ng^ !i Ch&m khng mu n b_ i ti"u di_ "t
(Marie Holzman, Les Chams ne veulent pas mourir,
Lib eration, 29, 30-9-1984
Fy l bi t^!ng trnh v^" f"m v&n ngh_" Kate do c_ng f^ng
Champa t% ch c t_ ai Paris vo ngy 29 th ang 9 n&m 1984.
Theo ph ong vi"n b ao c%ua b ao Lib eration, Champa l m_t v!ng
E1. Po Dharma nhn ngy Kat e t_ ai Paris.
quc co m_t l_c l_!ng qun s_ v cng hng m_anh, nht l l__c l_!ng
h%ai qun chuy"n v^" cng tac tn cng bt c th!ng thuy^"n no khng
chp nh_n fong thu" cho Champa m ng^!i ta th^!ng gan cho h_o l
''ngh^ " h% ai t_&c'' f gy bao ti "ng t&m trong qu a trnh l_ich s% %! Fng
Nam A. Hm nay ng^!i Ch&m ch%i cn v%on v_en g^n 100.000 ng^!i
lu l_ac tr"n kh&p th" gi!i, nhng dn t_c ny lun lun ki"n tr fu
tranh cho s_ sng cn c%ua h_o. T_p trung fng f%ao %! Paris f%" t% chc
m_t f"m v&n ngh_" Kate do ng Xavier Deniau, B_ Tr%!ng Phap ch%u
t_oa, f co m_t m_uc ti"u chinh fang fo l h_o mun fanh thc dn t_c
Ph ap nh^ &m lu y f "n s_ hi_ "n h u c% ua h_ o tr"n f t Ph ap hm nay.
E3. Ca s Ch " Linh tr"n sn kh u
ngh_ " thu_ t % ! Slagelse, Danmark
(Popsanger med barsk skaebne giver koncert pa
Norrevangsskolen: Vietnamesisk popmusik I slagelse pa lordage,
Slagelse, 3 July 1986
Bi t^!ng trnh f"m f_ai h_i v&n ngh_" c%ua ca s Ch" Linh %!
Danmark vo f"m 12 thang 7 n&m 1986. Phong vi"n nh bao cng
n"u cu_ c hnh trnh v_!t bi"n c%ua Ch" Linh sang M Lai vo n&m
1980, sau fo sang t_y
n_an chnh tr %! Gia
N F_ ai.
E2. Ca s Ch " Linh
E4. F_ ai h_ i V&n Ngh_ _ "
Vi_ "t Nam % ! Danmark
(Popmusik pa
Vietnamesisk:
Usoedvanlige goester I
Stkladen =redag,
Aarhuus Sti=tstidende
Torsdag, 10 July 1986
Bi t^!ng trnh v^" f"m
f_ai h_i v&n ngh_" %!
Danmark do Ch" Linh t%
chc vo 12 thang 7 n&m
1986. Trong bi ny,
phong vi"n gi!i thi_"u Ch"
Linh gc ng^!i Ch&m l
m_t ca s n%i ti"ng v^" nh_ac
pop % ! Vi_ "t Nam.
E5. Li"n h_ " v&n h oa gi a
Champa v M Lai
(Campa-Malays. Link to Culture,
New Straits Times, 17 September 1988
T^!ng thu_t l^!i tuy"n b c%ua ng Datuk Sabbaruddin Chik, B_
Tr%!ng B_ V&n Hoa M Lai nhn ngy khai m_ac cu_c trien lm v)e
n^"n v&n minh Champa t_ai Vi_"n B%ao Tng Quc Gia M Lai do B_
V&n Hoa M Lai, Vi_"n Vi"n Fng Phap v S Quan Phap t_ai M Lai
t% chc. Cu_c trien lm ny nh^^&m fanh du n&m thnh l_p chi nhanh
c%ua Vi_"n Vi"n Fng Phap t_ai Kuala Lumpur f_&t d!i quy^"n fi^"u
khi en c% ua ng Ts. Po Dharma.
E6. Champa cng ngu^ n g c
v !i di s% an v&n h oa M Lai
(Rohana Musta=a, Champa and Roots
to the Malay Heritage,
Daily Express, Kota Kinabalu, 1 October 1988.
E3. Ch " Linh
B%an t^!ng trnh v^" cac bi bao cao khoa h_oc trong f_ai h_i v^" n^"n
v&n minh Champa f_!c t% chc %! Kuala Lumpur. M_t s chuy"n gia
khoa h_oc M nh ng Abdul Rahman Al-Ahmadi, Datuk Nik
Mohamed Salleh quan tm nhi^"u nht f"n cac t li_"u M Lai li"n
quan f"n s_ li"n h_" lch s% v v&n hoa gia M Lai v v!ng quc
Champa fe rî k"t lu_n r^&ng, dn t_c Champa cng ngu^n gc ti"ng
n oi v v&n h oa v !i M Lai.
E7. Champa, di s% an c% ua ngu^ n g c M Lai
(Rohana Musta==a, The legacy
o= the Champa Malays,
New Straits Times, 2 October 1988
Bi t^!ng trnh ngy f_ai h_i v^" n^"n v&n minh Champa f_!c t%
ch c % ! Kuala Lumpur vo th ang 9 n&m 1988.
Qua bu%i h_i th%ao khoa h_oc ny, phong vi"n Rohana Musta==a ghi
nh_n r^&ng fy l l^n fû ti"n trong lch s% c_n f_ai c%ua M Lai, ng^!i
M bi"t f"n n^"n v&n minh v lch s% Champa, m_t v!ng quc %! mi^"n
trung Vi_"t Nam cng chung ngu^n gc ngn ng, v&n hoa, ngh_" thu_t
v tn ng !ng v !i dn t_ c M.
Cng qua bu%i h_i th%ao ny, dn t_c M m!i bi"t nhng ng^!i t
n_an t^ Fng D!ng f"n c tru %! M Lai sau n&m 1975 khng ph%ai l
ng^!i Kampuchea theo Hî Giao nh ng^!i ta th^!ng hieu l^m, h_o l
dn t_c Champa Hî Giao t^ Kampuchea hay Vi_"t Nam sang lanh
n_ an.
F_ai h_i khoa h_oc v^" n^"n v&n minh Champa do B_ V&n Hoa M
Lai v Vi_"n Vi"n Fng Phap t% chc trong ch!ng trnh h_!p tac gia
hai c! quan ny nh^&m t&ng c^!ng ch!ng trnh nghi"n cu Champa
t_ ai M Lai.
E8. S_ li"n h_ " lch s% gi a M Lai v Champa
(Rohana Musta==a, Champa's
Historical Link with the Malays,
Business Times, 3 October 1988
Bi t^!ng trnh c%ua phong vi"n Rohana Musta==a v^" n_i dung c%ua
f_ai h_i v^" n^"n v&n minh Champa t_ai Kuala Lumpur v s_ li"n h_" gia
v!ng quc ny v!i M Lai trong qua trnh lch s%. Th"m vo fo,
phong vi"n cng quan tm f"n bi bao cao khoa h_oc c%ua ng Abdulah
Mohamad v^ " chnh s ach bang giao gi a Champa v Trung Qu c.
E9. Th ng% o c% ua ng Jean Perrin,F_ ai S Ph ap t_ ai M Lai
(Message de Son Excellence
M. Jean Perrin,
Ambassadeur de +rance en
Malaisie,
Tamadun Melayu-Campa, 8-
1988
L^!i chuc m^ng c%ua ng Jean
Perrin, F_ai S Ton Quy^"n Phap
t_ai M Lai nhn dp ngy khai m_ac
v&n phng Vi_"n Vi"n Fng Phap
t_ai Kuala Lumpur nh^&m t&ng
c^!ng ch!ng trnh nghi"n cu v^"
s_ li"n h_ " v&n h oa, lch s% v tn gi ao gi a Champa v M Lai.
E10 Ngy v&n h oa Champa t_ aiSlagelse, Danmark.
(Gammelt Kultur=olk var til =est I Slagelse:
Campa-=est med =olkemusik og traditionael dans,
Ski Campa Danmark, 1989
Tom t&t ngy v&n hoa Champa qua ch!ng trnh v&n ngh_" t_ai tnh
Slagelse, Danmark do h_ i SKI-Champa t% ch c.
E11. Y "u t M Lai trong n^ "n v&n h oa Champa
(Malay In=luence in Elements
o= Champa Culture,
Phong vi"n New Straits Times tom l_!c bi bao cao khoa h_oc c%ua
ng Tr^n K^y Ph!ng, Giam Fc Vi_"n B%ao Tng F N&ng phat bieu
t_ai F_ai H_oc Quc Gia M Lai, trong ch!ng trnh khoa h_oc c%ua Ts. Po
Dharma.
Qua bi bao cao ny, tac gi%a k"t lu_n r^&ng co rt nhi^"u y"u t M
Lai trong n^"n v&n hoa Champa, nht l y"u t k ngh_" hng h%ai, k
thu_ t ki "n tr uc ghe thuy^ "n.
E4. Jean Perrin, F_ ai S Ton Quy^ "n Ph ap t_ ai M Lai
E12. M_ t qun f_ i b lng qu"n
(Nate Thayer, The =orgotten Army,
+ar Eastern Economic Review, 10 September 1992
Phong vi"n Nate Thayer c%ua t^! +ar Eastern Economic Review
t^!ng thu_t l_ai c! s%! t% chc c%ua +ULRO Ty Nguy"n %! m_t khu mi^"n
b&c Kampuchea. Nhom +ULRO Ty Nguy"n l m_t l_c l_!ng qun
s_ ch ng C_ng S%an Vi_ "t Nam t^ 1975. S_ fu tranh ny nh^&m fi
quy^ "n t_ tr % ! khu v_ c Ty Nguy"n, mi^ "n trung Vi_ "t Nam.
Khi qun f_i C_ng S%an Vi_"t Nam khng cn %! tr"n lnh th%
E5. Chi "n s Ty Nguy"n v !i l a c^ ! +ULRO % ! m_ t khu
Kampuchea n a, nh om +ULRO Ty Nguy"n tnh nguy_ "n ch m dt
chi"n tranh v y"u cû c! quan Li"n Hi_"p Quc b%ao tr_! fe fa tn
qun ny sang c tr u % ! Hoa K^ y.
E13. Tn qun Ty Nguy"n quy "t tm chi "n f u
(Nate Thayer, Trails o= Tears:
Lost Montagnard Army Vows to +ight On,
Bi ph%ong vn ng F_ai Ta Y Peng Ayun, t%ng t l_"nh l_c l_!ng
+ULRO % ! m_ t khu mi^ "n b &c Kampuchea.
Theo F_ai Ta Y Peng Ayun, sau n&m 1975, l_c l_!ng +ULRO c%ua
ng ta co vo kho%ang 10.000 ng^!i rut v^" khu v_c bi"n gi!i t%inh
Mondolkiri c%ua Kampuchea nh^&m ti"p t_uc fu tranh chng chinh sach
C_ng S%an Vi_"t Nam. Qua my n&m fu tranh, l_c l_!ng c%ua ng ta
ch% i cn vo kho% ang 2.000 ng^ !i v s% &n sng chi "n f u t !i cng.
Fi^"u m ng ta c^n bi"t fo l tin tc ng Y Bham Enoul, ch%u t_ich
+U+RO tr !c n&m 1975. M_&c d tin f^ n l ng Y Bham Enoul f
ch"t nhng ng ta vn cn nui hy v_ong l Y Bham Enoul vn c^n
E6. (B"n tr ai feo g!ng F_ ai T a Y Peng Ayun, T% ng T L_ _ "nh +ULRO
s ng hm nay.
E14. K% e th trong n_ i fa
(Nayan Chanda, The Enemy Within,
Phong vi"n Nayan Chanda c%ua t^! bao +ar Eastern Economic
Review t^!ng trnh c! s%! t% chc c%ua l_c l_!ng +ULRO %! mi^"n trung
Vi_ "t Nam nh^ &m fi l_ ai quy^ "n t_ tr %! Ty Nguy"n t^ n&m 1964 v
thnh tch ho_at f_ng chng l_ai ch" f_ C_ng S%an Vi_"t Nam t^ n&m
1975.
M_&c d l_c l_!ng nây ch t_p trung c! s%! c%ua h_o %! mi^"n b&c
Kampuchea, nhng s_ hi_ "n di_ "n c% ua l_c l_!ng ny f gy bao kho
kh&n chnh tr cho ch " f_ H N_ i.
E15. M_ t tia s ang chi "u l"n s_ m^ ! % ao
(Nate Thayer, Lighting the Darkness,
Bi t^!ng trnh v^" tn ng!ng dn t_c Ty Nguy"n. Fa s dn t_c
ny theo Tin Lnh Giao. V lng tin vo Chua f giup f! h_o v_!t qua
bao kho kh&n trong cu_c sng v nht l giup f! h_o m_t ni^"m tin
vng ch&c nh^^&m khi ph_uc l_ai +ULRO, m_t l_c l_!ng duy nht c%ua
E7. Chi "n s +ULRO fang hnh l " Tin Lnh Gi ao.
dn t_ c thi eu s ch ng C_ ng S% an % ! Vi_ "t Nam.
E16. Lch s% V!ng Qu c Champa
(Yasya Asmat, The History o=
the Kingdom o= Champa,
Champa Review, 1992, trang 2-4
Bi t om l_ !c lch s% v!ng qu c Champa t^ th^ !i th_ !ng c% f"n
th^!i c_n f_ai. Cng trong bi ny, tac gi%a fa ra nhi^"u y ki"n v^" s_ li"n
h_" gia c_ng f^ng Ch&m v!i nh n!c Kampuchea, hay s_ km k_ep
ng^!i Ch&m d!i ch " f_ C_ ng S% an Vi_ "t Nam v C_ng S% an Khmer
F%o. Bi ny f&ng trong t^! Champa Review do c_ng f^ng ng^!i Ch&m
Hoa K^ y xu t b% an.
E17. Champa l f t n !c c% ua dn t_ c Ch&m
(Jaiman Hassan, Champa is =or Chams,
Fy l bi fm lu_n gia ng Jaiman Hassan dn t_c Nam D!ng
v!i c_ng f^ng ng^!i Ch&m %! Hoa K^y. Trong bi fm lu_n n^y, ng
Jaiman Hassan k"u g_oi ng^!i Ch&m n"n fon k"t l_ai nh^&m fu tranh
cho s_ sng cn c%ua v!ng quc h_o, xoa b%o thn ph_n n l_" m ng^!i
Ch&m ph%ai ganh chu t^ my th" k%y qua, nh^&m b%ao t^n l_ai di s%an v&n
h oa v n^ "n v&n minh Champa c% ua h_ o.
E18. Dn t_ c Ch&m cng
ngu^ n g c v !i M Lai
(Sem Hassan, Chams are Malay Stock,
Tac gi%a fa ra nhng d ki_"n nh^&m chng minh r^&ng dn t_c
Ch&m co cng ti"ng noi, v&n hoa v tn ng!ng v!i ng^!i M. Th"m
vo fo, tac gi%a cng fa ra quan fiem ri"ng t c%ua mnh v^" s_ fon
k"t c%ua ng^!i Ch&m hm nay. Theo tac gi%a, Hî giao l y"u t quan
tr_ ong c o th e fa dn t_ c Ch&m f "n y th c h_ " chung v^ " s_ fon k "t.
E19. Chnh tr v phong tro +ULRO
(Peang Adul Ga=our, Politics
and +ulro Movement, Champa Review, 1992, trang 8-9
Bi co tr_ong y"u tom t&t nhng cng tac fu tranh c%ua dn t_c
Champa chng l_ai n^"n thng tr Vi_"t Nam d!i th^!i Phap Thu_c v
lch trnh thnh l_p l_c l_!ng +ULRO vo n&m 1964 f_&t d!i quy^"n
lnh f_ ao c% ua ng F_ ai T a Les Kosem, dn t_ c Ch&m % ! Kampuchea.
Tac gi%a cng n"u l"n nhi^"u d ki_"n li"n quan f"n s_ thnh l_p
chnh ph%u lm th^!i c%ua M_&t Tr_n Gi%ai Phong Champa-+ulro do ng Y
Bham Enoul lnh f_ao, cng nh nhng chi ti"t khac co li"n quan f"n
chnh sach ngo_ai giao c%ua +ULRO nh^&m v_n f_ng quc t" fe yem tr_!
cho chnh s ach +ULRO c% ua mnh.
Cui cng, tac gi%a cng trnh by s! qua v^" tnh hnh ng^!i Ch&m
%! Kampuchea trong nhng n&m m qun f_i C_ng S%an Vi_"t Nam
sang xm chi"m n!c ny v!i danh ngha l^ giup lang gi^"ng fe chng
l_ ai Khmer F% o.
F_oc qua bi ny, ng^!i ta co c%am t%!ng r^&ng tac gi%a d^!ng nh l
m_ t c an b_ cao c p trong ph ai b_ ngo_ ai giao c% ua +ULRO.
E20. Khu v_ c an bnh
(Regional Stability, Champa Review, 1992, trang 10-12
Fi v!i tac gi%a, khu v_c Fng Nam A mun f_!c an bnh thnh
v_!ng th ph%ai gi%ai quy"t vn f^" Champa, m_t v!ng quc b Vi_"t
Nam chi"m fong t^ fû th" k%y th 19. Fe gi%ai quy"t s_ an bnh trong
khu v_ c ny, Li"n Hi_ "p Qu c ph% ai c o vai tr tr_ ong y "u.
Ph^n th hai, tac gi%a phn tch chnh sach chnh tr Vi_"t Nam fi
v!i dn t_c Ch&m hm nay, m_t chnh sach m tac gi%a coi fo l ch%u
tr!ng c y mu n f^ ng h oa ng^ !i Ch&m H^ i Gi ao.
E21. Hoa K^ y t^ ch i gi up f ! ng^ !i Ch&m t_ y n_ an
(William Branigin, U.S. Rejection Dismay Other Re=ugee Aids,
Champa Review, 1992, trang. 18-19
Tac gi%a t^!ng trnh l_ai cu_c hnh trnh thng kh% c%ua dn t_c
Ch&m f ch_ay trn kh%oi gng cm C_ng S%an Vi_"t Nam nh^&m f"n
bi"n gi!i Thai Lan fe xin t n_an. M_&c d nh v_y, chnh ph%u Hoa K^y
khng quan tm f"n h_o. Trong bi ny, tac gi%a phn tch nhng s_ bt
cng trong chnh sach tuyen ng^!i %! bi"n gi!i Thai Lan sang Hoa K^y
t n_ an.
E22. Nghi"n c u ngn ng Ch&m
trong qu a kh , t!ng lai v hi_ "n t_ ai
(Robert K. Headley Jr., Cham Linguistic Research:
Past, Present and =uture,
Champa Review, 1992, trang 20
Tr_ong y"u c%ua bi ny l tom t&t l_ai cng trnh nghi"n cu v^" ngn
ng Ch&m t^ fû th" k%y th 19. Hai nh nghi"n cu u Chu f^" c_p
f"n cng tac ngn ng Ch&m fo l Albert Morice v Etienne
Aymonier. Th"m vo fo, tac gi%a cng ghi chep s! qua v^" k"t qu%a m
ng ta f nghi"n cu v so sanh t^ v_ng Ch&m v!i cac t^ v_ng c%ua gia
fnh Fa F% ao.
Sau cng, tac gi%a k"u g_oi cng tac b%ao t^n ti"ng Ch&m, nht l
ti"ng Ch&m %! Kampuchea f b qu"n lng trong sut nhng n&m
th ng tr c% ua ng^ !i Khmer F% o % ! Kampuchea.
E8. Ch&m t n_ an % ! bi"n gi !i Th ai Lan
E23. Th ng% o c% ua ng Ibrahim Hassan,
Gi am F c trung tm gi ao d_ uc H^ i Gi ao
(Letter =rom Ibrahim Hassan, Director
o= Cham Islamic Educational Teaching Center,
M_uc ti"u bc th l k"u g_oi c_ng f^ng Ch&m %! Hoa K^y gop ph^n
vo cng tac phat trien ch!ng trnh giao d_uc cho ng^!i Ch&m %!
Kampuchea, m_ t n_ an nhn kh% ung khi "p c% ua ch " f_ Khmer F% o.
E24. Nguy"n nhn chnh c% ua ng^ !i Vi_ "t
(Roots o= the Vietnamese,
Bi ny ch%u y"u l tom l_!c s! qua lch s% c%ua m_t v!ng quc
Champa hng m_anh, nhng cng fnh ph%ai b ti"u di_"t v chnh sach
f" quc c%ua Vi_"t Nam. Chnh v th" m hm nay co s_ hi_"n di_"n c%ua
ng^ !i Ch&m t n_ an tr"n kh &p th " gi !i.
E25. Nguy_ "n v_ ong c% ua dn t_ c Ch&m % ! Hoa K^ y
(Voice o= the Chams People in the USA,
Bi vi"t t_p trung k"u g_oi dn t_c Ch&m ph%ai ki"n tr trong vi_"c
f u tranh ch ng C_ ng S% an f e b% ao t^ n t_ do tn ng !ng c% ua h_ o.
E26. Cu chuy_ "n khi hi
Hasann Ibrahim, Laugh Story
and Stock Jokes,
Champa Review, 1992, p. 26.
Nhng cu chuy_"n khi hi do ng^!i Ch&m sang tac nh^&m chm
bi "m ch " f_ C_ ng S% an Vi_ "t Nam.
E27. F N &ng
(Danang, Wings o= Gold Magazine
o= the Malaysian Airline, June 1992, trang 83-84
Bi f&ng trong bao c%ua hng khng M Lai nh^&m gi!i thi_"u Vi_"n
B% ao Tng Ch&m % ! F N &ng v khu v_ c di tch lch s% M S!n.
E28. N^ "n v&n minh c% % ! Vi_ "t Nam
(The Classic Civilisation o= Vietnam,
Sawadees, January 1993, trang 36-41 v 45
Bi f&ng trong bao c%ua Hng hng khng Thai
Lan gi!i thi_"u v^" n^"n v&n minh Champa, m_t
v!ng qu c hng m_ anh, nay f fi"u tn.
Qua cac b%ao v_t v di tch lch s% cn lu l_ai
f chng minh r^&ng Champa co m_t n^"n v&n
minh cao f_ v m_t lch s% lu di trong khu v_c
Fng Nam A.
Th"m vo fo, tac gi%a bi ny cng trnh by s!
qua v^" c! cu ki"n truc cac f^"n fi Champa n^&m
r% ai r ac % ! mi^ "n trung Vi_ "t Nam.
E29. M_ t dn t_ c c!ng quy "t
The People Persist,
Aramco World, March 3, No. 4,
1993, trang 10-15.
Fy l bi t^!ng trnh c% ua phong
vi"n t^! bao Aramco Word nhn dp
vi"ng th&m ng^!i Ch&m %! Vi_"t Nam,
Kampuchea v Th ai Lan.
Tr!c ti"n tac gi%a gi!i thi_"u s!
l_!c v^" lch s% v n^"n v&n minh
Champa m_t quc gia chu %anh h%!ng
n^"n v&n minh n F_ Giao v sau th"
k% y th 16 n^ "n v&n minh H^ i Gi ao.
M_uc ti"u c%ua cu_c hnh trnh l
nh^&m vi"ng th&m cac di tch lch s%
Champa %! mi^"n trung Vi_"t Nam v
dn t_c Ch&m %! khu v_c Phan Rang,
Phan R, Si Gn, Chu Fc. Tac gi%a
cng sang Kampuchea v Thai Lan
E9. Gia fnh hong gia Champa % !
Phanri
E10. Tu s Ch&m Bani, Phanrang
f e kh% ao s at cu_ c s ng ng^ !i Ch&m % ! hai v!ng qu c ny.
N_an ngho foi v m ch c%ua m_t dn t_c cha f^y 400.000 ng^!i
fnh c trong ba n !c kh ac nhau l hai v n f^ " c o th e bi "n ng^ !i Ch&m
thnh m_t dn t_c mt gc. M_&c d ng^!i Ch&m %! khu v_c Saigon,
Chu Fc, Kampuchea v Thai Lan rt sng f_ao Hî Giao, nhng
lng tin vo tn ng!ng khng ph%ai l f_ng c! chnh y"u nh^&m b%ao
f% am s_ t^ n t_ ai c% ua h_ o hm nay.
E30. +ULRO hay l f a con c% ua dn t_ c Ty Nguy"n
(P. A., Le +ulro ou Les =ils des Montagnes,
Le Mekong, No. 5, 1994, trang 9
Phong vi"n c%ua t^! bao Le Mekong trnh by s! kh%!i lch s%
+ULRO, m_t l_c l_!ng qun s_ fu tranh nh^&m fi quy^"n t_ tr %! khu
v_ c Ty Nguy"n Champa t^ th^ !i Ph ap Thu_ c f "n n&m 1979.
L_c l_!ng ny f t^ng fu tranh chng l_ai chnh sach Ng Fnh
Di_"m, sau fo Nguy"n V&n Thi_"u. M_uc ti"u c%ua +ULRO d!i th^!i
Vi_"t Nam C_ng Ha l fi quy^"n f_c l_p Champa, m_t quc gia b
Vi_"t Nam chi"m fong. Sau 1975, l_c l_!ng +ULRO f_&t du!i quy^"n
ch huy c%ua ng Y Peng Ayun rut qun v^" khu v_c mi^"n b&c
Kampuchea v ti"p t_uc vng d_y chng l_ai chnh sach C_ng S%an Vi_"t
Nam nh^&m gi%ai phong Ty Nguy"n Dega. N&m 1994, qun f_i C_ng
S%an Vi_"t Nam rut qun ra kh%oi Kampuchea, l_c l_!ng +ULRO c%ua Y
Peng Ayun y"u cû Li"n Hi_"p Quc can thi_"p fe fa hng ngn tn
qun +ULRO sang fnh c % ! Hoa K^ y.
E31. M_ t n^ "n v&n minh b qu"n lng,
nhng r t l l y th u f e chi"m ng !ng
(T. T. Nhu, It's =orgetten civilization, but worth looking at,
San Jose Mercury News, Cali=ornia, 3 November 1994.
Bi t^!ng trnh v^" f_ai h_i v&n ngh_" Kat" Champa 1994 tai
University Music Concert Hall, San Jose do IOC-CAMPA
International t% chc. Tac gi%a cng trnh by s! l_!c v^" n^"n v&n minh
Champa v s_ hi_"n di_"n h!n 10.000 ng^!i Ch&m t_ai Hoa K^y t^ n&m
1975
E32. V!ng qu c c% ua ng^ !i Ch&m b qu"n lng
(Herv e Beaumont, Le Royaume oubli e des Cham,
Grands Reportages, Juin 1995
Trong bi ny, tac gi%a gi!i thi_"u s! l_!c lch s% vng son c%ua
v!ng quc Champa. Cac v"t tch lch s% n^&m ng%n ngang %! mi^"n
trung Vi_"t Nam f chng minh r r_"t l Champa co m_t n^"n v&n minh
cao f_. Ti"c r^&ng, ng^!i Ch&m hm nay ch l m_t nhom nh%o nhoi
fnh c trong hai tnh Ninh Thu_n v Bnh Thu_n n!i m h_o fang feo
fu%i cu_c sng c%ua h_o trong s_ ngho tung v thi"u thn f%u fi^"u, v
cng l n!i m h_o cn h l"n h_o l dn t_c Ch&m nhng h_o khng
ch ut quy^ "n g f e n oi f "n lch s% v v&n h oa c% ua h_ o.
E33. M_ t bi th! v^ " cu_ c s ng ng^ !i Ch&m
(D. T. L. L'ode a vie des Cham,
Le Courier du Vietnam, 22 August 1995
Bi gi!i thi_"u cu_c trien lam %! H N_i v^" 50 bc tranh s!n dû v
60 bc t_!ng fi"u kh&c c%ua nh fi"u kh&c Fng N&ng Th_o, ng^!i
Ch&m lng B^ u Tr uc, Phanrang.
Nhn qua cac bc tranh v t_!ng fi"u kh&c ny, ng^!i ta co c%am
t%!ng l Fng N&ng Th_o fang gi!i thi_"u v!i qu^n chung m_t bi th!
ti"t tu nh^&m di"n t%a l_ai cu_c sng hng ngy c%ua dn t_c Ch&m sng
% ! vng Ninh Thu_ n v Bnh Thu_ n.
E34. M_ t nh h_ oa s Ch&m
(Tra My, A Painter o= the Cham People,
Vietnam Courrier, No. 101, 6-12 August 1995
Bi gi!i thi_"u cu_c f^!i c%ua m_t nh h_oa s Fng N&ng Th_o, gc
dn t_c Ch&m l^n fû ti"n sang H N_i fe trng by nhng bc tranh
v t_ !ng fi"u kh &c do ng ta s ang t ac.
H_oa s Fng N&ng Th_o co m_t tr^!ng phai rt l f_&c bi__"t %! Vi_"t
Nam. Cac tac ph%m m ng ta trnh by trong cu_c trien lm f^"u
mang s&c thai Ch&m nh^^&m m t%a l_ai hnh %anh cu_c sng hng ngy v
tn ng !ng c% ua ng^ !i Ch&m hm nay. M_ t s t ac ph% m kh ac mang
tnh cht trû t_!ng h!n noi l"n l^!i tr&n tri c%ua m_t nh ngh_" s v^" d
v ang xa xa c% ua qu" h!ng ng ta.
E35. V&n h oa Ch&m, m_ t c% am h ng v bi"n
(Tra My, La Culture Cham, c'est son inspiration in=inie,
Le Courrier du Vietnam, No. 101, 6-12 August 1995
Fy l bi ti "ng Ph ap vi "t v^ " Fng N&ng Th_ o (xem E. 33.
E36. S% d_ ung ngn ng M Lai trong c ac di "n fn qu c t " s
fem l_ ai ni^ "m hnh di_ "n cho qu c gia
(Usage o= BM at world =orums does nation proud,
New Straits Times, 16-10-1966
Nhn ngy khai m_ac f_ai h_i v^" n^"n v&n minh c%ua cac dn t_c f^ng
b^&ng sng Mekong do Vi_"n Ngn Ng v V&n H_oc M Lai, f_ai h_oc
INALCO Phap, f_ai
h_oc Sorbonne, Paris
v S Quan Phap t_ai
M Lai t% chc,
Datuk Abdullah
Badawi, B_ Tr%!ng
B_ Ngo_ai Giao M
Lai tuy"n b r^&ng s%
d_ung ngn ng M
Lai trong cac di"n
fn quc t" s fem
l_ai ni^"m hnh di_"n
cho quc gia. F_ai
h_i v^" sng Mekong
l m_t b^&ng chng
c_u the, v r^&ng fa s
cac khoa h_oc gia
Phap dng ti"ng M
fe thuy"t trnh f^" ti
trong bu%i h_i th%ao
ny.
Nhn dp ny, B_ Tr%!ng B_ Ngo_ai Giao M cng f"n th&m bu%i
tri en lm v^ " V&n H oa Champa do Vi_ "n Vi "n Fng Ph ap t% ch c.
E11. Ts. Po Dharma fang gi !i thi_ "u s ach Ch&m v !i B_ Tr% !ng
B_ Ngo_ ai Giao M Lai (th ba t^ tr ai sang ph% ai
E37. M_ t d_ lu_ t m !i v^ " f^ c%
(Amendment to Antiquities Act proposed,
New Straits Times, 3 November 1997
Nhn ngây khai m_ac cu_c trien lm v^" y ph_uc Champa t_ai Kuala
Lumpur vo thang 9 n&m 1997 do B_ V&n Hoa M Lai v Vi_"n Vi"n
Fng Phap t% chc v!i s_ h_!p tac c%ua Vi_"n Khoa H_oc X H_i t_ai
thnh ph H.C.M., ng Datuk Sabbaruddin Chik, B_ Tr%!ng B_ V&n
Hoa M Lai cho bi"t r^&ng B_ ng ta fang chu%n b m_t d_ lu_t m!i v^"
f^ c% ph at hi_ "n f_ !c % ! M Lai.
Fy l cu_c trien lm fû ti"n v^" y ph_uc Champa t_ai M Lai v!i s_
giup f! c%ua nhi^"u ng^!i Ch&m Phan Rang sang Kuala Lumpur fe
th_ c hi_ "n ph^ n k thu_ t tri en lm
E12. B_ Tr% !ng B_ V&n H oa M Lai (tr ai feo g!ng fang vi "ng th&m k ngh_ " th% c% m Ch&m
c% ua c Thu_ n Th Tr_ u.
E38. Fi tm d u v "t lch s% Champa
(Tracing the History o= Champas,
New Straits Times, 3 November 1997
Bi t^!ng trnh v^" cu_c trien lm v^" y
ph_uc Champa t_ai Kuala Lumpur vo
thang 9 n&m 1997 do B_ V&n Hoa M
Lai v Vi_"n Vi"n Fng Phap t% chc.
Trong ngy l" ra m&t trien lm, Ong
Datuk Sabbaruddin Chik, B_ Tr%!ng B_
V&n Hoa M Lai co tuy"n b v!i bao ch
r^&ng ph% bi"n v truy^"n ba y"u t v&n hoa
Champa t_ ai M Lai l m_t ch!ng trnh
v cng quan tr_ong. V dn t_c Champa
v M Lai phat xut cûng ngu^n gc
ti"ng noi, v&n hoa v tn ng!ng. Champa
v M Lai f^"u ap d_ung cng the ch" li"n
bang. N"u li"n bang M Lai hm nay co
13 tieu v!ng quc, li"n bang Champa
th^ !i tr !c cng c o 5 ti eu v!ng qu c.
Qua cu_c trien lm ny, ng^!i ta bi"t
r^&ng Champa l m_t quc gia rt l n%i
ti"ng v^" k ngh_" d_"t t! l_ua v s%an xut
nhi^ "u y ph_ uc r t l f_ &c bi_ "t.
Co nhi^"u ng^!i Ch&m t^ khu v_c
Phanrang sang giup f! fe giup B_ V&n
Hoa M Lai th_c hi_"n ch!ng trnh trien
lm ny.
E39. Fi"u kh &c Ch&m % ! F N &ng,
Vi_ "t Nam
(Denise Heywood, Cham Sculptures
in Danang, Vietnam, Minerva, The International Review o= Ancient
Arts and Archeology, November to December 1998, trang 20-22
Sau ph^n trnh by s! l_!c v^" n^"n v&n minh Champa t^ ngy d_ng
n!c f"n 1832, n&m fanh du s_ suy vong c%ua v!ng quc Champa,
tac gi%a l^n l_!t gi!i thi_"u 294 hi_"n v_t fi"u kh&c Champa t^ th" k%y th
E13. C Nguy"n Th_i B_ach Cuc, Hu Fc
E14. C B ao Th_ i Hoa, V&n Lm.
7 f"n th" k%y th 15 hi_"n f_!c trng by trong vi_"n b%ao tng Ch&m t_ai
thnh ph F N &ng.
Ph^n cui cng, tac gi%a t^!ng thu_t r^&ng k%" t^ n&m 1946, h!n 150
hi_ "n v_ t Champa trng by trong vi_ "n b% ao tng ny b tr_ m c &p fe
fem ban cho cac khach n!c ngoi. Sau 1948, v vn f^" an ninh,
nhi^"u hi_"n v_t f_!c di chuyen sang n!i khac %! Vi_"t Nam v c%a n!c
Lo. Vo n&m 1954, vi_"n b%ao tng ny tr%! thnh m_t trung tm t n_an
cho h!n 300 ng^!i t^ mi^"n b&c sang lanh n_an %! mi^"n nam. Bi"n c
T"t M_u Thn 1968, vi_"n b%ao tng ny b qun f_i Si Gn v F^ng
Minh trng d_ung fe lm f^n qun s_. N&m 1969, ng Philippe Stern,
chuy"n gia fi"u kh&c Ch&m c%ua vi_"n b%ao tng Guimet %! Paris co vi"t
th cho Richard Nixon, T%ng Thng Hoa K^y fe ph%an fi l_c l_!ng
f^ng minh trng d_ung vi_"n b%ao tng fe lm f^n qun s_ v nht l
ph%an fi dng di tch lch s% M S!n fe lm chi"n ho cho qun f_i
f^ng minh th^!i fo. N&m 1971, T%ng Thng Nixon y"u cû ng John
Gunther Dean, F_ai S Hoa K^y t_ai Saigon g%!i phai fon M f"n F
N &ng f e gi% ai quy "t h^ s! ny.
Ke t^ n&m 1975, vi_"n b%ao tng F N&ng f_&t d!i quy^"n qu%an ly
c% ua S% ! V&n H oa F N &ng.
Nh^&m b%ao t^n hi_"n v_t Champa trong vi_"n b%ao tng ny, ng Ts.
Po Dharma c%ua Vi_"n Vi"n Fng Phap v ng J. P. Ducrest c%ua
A+AO, Paris co th_c hi_"n m_t tac ph%m v!i nhan f^" Vi_"n B%ao Tng
Ch&m F N&ng. Tac ph%m ny l cun th m_uc ton di_"n cac hi_"n v_t
trng by trong vi_"n b%ao tng ny. Cun sach ny do ng Jacques
Chirac, T%ng Thng Phap trao t_&ng l_ai cho chnh quy^"n F N&ng vo
n&m 1997 nhn dp ng ta sang vi "ng th&m vi_ "n b% ao tng ny.
E40. Vi_ "n b% ao tng fi"u kh &c Ch&m % % ! F N &ng
(Pierre Pichard, La Musee de la
Sculpture Cam de Da Nang,
Aseanie, No. 1, March 1998, trang 215-216
Bi gi!i thi_"u ph" bnh cun sach v!i nhan f^": Vi_"n b%ao tng fi"u
kh&c Ch&m %! F N&ng, xut b%an t_ai Paris vo n&m 1997 b%!i h_i
A+AO v Vi_ "n Vi "n Fng Ph ap.
E41. Fi^ "u tra v^ " cu_ c t n cng ph a h_ oai c% ua c_ u f_ ai t !ng
(Probe into Assault Charge by ex-General,
Bi ph%ong vn ng Hong T% Norodom Ranarith, F_" Nht Th%u
T!ng Kampuchea v^" bi"n c qun s_ %! v!ng quc ny nhn dp
ng ta f"n ch%u t_oa ngy h_!p m_&t c%ua c_ng f^ng Ch&m Hî Giao t_ai
nh h at Chaktomok Theatre % ! Phnom Penh.
E42. S_ l_ ac quan c% ua cng ch ua Siti
(Upbeat about Siti,
New Straits Times, 5 July
2000
Bi tom l_!c v%! tu^ng v!i
nhan f^" Siti Zubaidah, m_t cng
chua M Lai tr%! thnh hong h_u
Champa.
Siti Zubaidah l ct truy_"n
trch t^ tr^!ng ca c% fien M lai
ke l_ai cu_c n%i d_y c%ua m_t cng
chua M Lai chng l_ai qun
E15. Ph_ u n Ch&m fang ti "p Hong T% Norodom Ranarith
E16. N fi_ "n % anh Tiara trong vai cng ch ua Champa
Trung Quc sang xm chi"m Champa v b&t ch^ng b ta fa v^" x l_a
qu" ng^ !i.
Jacquelines Tiara, n fi_"n %anh n%i ti"ng M Lai l ng^!i fong vai
cng ch ua Siti.
F"m v&n ngh_" f thu hut nhi^"u khan gi%a l v v%! tu^ng ny mang
nhi^ "u mu s &c Champa nh t l y ph_ uc c% ua cng ch ua Siti.
E43. Ng^ !i Champa H^ i Gi ao
fang lm vo n_ an ngho f oi th ng kh%
(Champa Muslims Mired in Misery,
New Straits Times, 16 May 2000
Nhn dp sang vi"ng th&m tnh Kompong Chhanang cach th%u f
vo kho%ang 100 cy s,
phong vi"n t^! bao New
Straits Times t^!ng
trnh l_ai v^" cu_c sng
v cng kho kh&n v bi
fat c%ua 320.000 ng^!i
Ch&m %! Kampuchea,
m_t cu_c sng chen
chuc trong ngi nh
khng v_" sinh, khng
thuc men v khng
ch!ng trnh giao d_uc
cho gi!i tr%e, m_&c d cac
h_i t^ thi_"n M Lai f
giup rt nhi^"u v^" l!ng
th_ c.
Ngoi cu_ c sng, ph ong vi"n ny cng m t%a th"m v^ " tinh th^n
cao f_ c% ua ng^ !i Ch&m f i v i tn ng !ng H^ i Gi ao c% ua mnh.
E44. F^ "n M S!n ch a f_ ng bao y ngha lch s% Champa
(Le Tours de My Son content l'histoire du Champa,
Le Courrier Vietnam, 3 September 2000
Bi gi!i thi_"u v^" f^"n M S!n, m_t di tch mang rt nhi^"u y ngha
lch s% Champa.
E17. Con em ng^!i Ch&m ngho foi %! Kampuchea
F_!c UNESCO cng nh_n l m_t di s%an v&n hoa nhn lo_ai vo
n&m 1999, khu v_ c M S!n f_ !c fa l"n ch!ng trnh trng tu.
Tac gi%a cng cho bi"t r^&ng, t^ ngy khai pha M S!n vo 1898,
nhi^"u hi_"n v_t c%ua khu v_c ny f_!c chuyen sang vi_"n b%ao tng %! F
N &ng.
E45. Dn t_ c Ty Nguy"n vng d_ y % ! Vi_ "t Nam
(Hill People Stage Protest in Vietnam,
New Straits Times, 2 =ebruary 2001
Phong vi"n t^! New Straits Times t^!ng trnh cu_c vng d_y c%ua
hng ngn dn t_c Ty Nguy"n Champa nh^&m fi nh n!c C_ng S%an
trao tr% a l_ ai f t fai c% ua h_ o b tch thu t^ n&m 1975.
Fy l cu_c vng d_y fû ti"n c%ua dn t_c thieu s %! Vi_"t Nam t^
ngy mi^ "n nam b r!i vo tay C_ ng S% an.
Theo ngu^n tin cung cp b%!i H N_i, tnh hnh ri lo_an ny f t_am
y"n v qun f_ i Vi_ "t Nam f thnh cng f% y lui cu_ c n% i lo_ an ny.
E18. M S!n Champa, m_t di s%an v&n hoa nhn lo_ai
E46. Dn t_ c thi% "u s fi f t fai c% ua t% ti"n h_ o: H N_ i f!ng
f^ u v !i cu_ c vng d_ y c% ua ng^ !i Ty Nguy"n
(+r ed erique Martin, Les paysans des ''minorit es
ethniques'' revendiquent leurs terres ancestrales.
Hani =ace la r evolte des Montangards,
+igaro, 9-2-2001
Phong vi"n bao +igaro c%ua Phap t^!ng thu_t phn tich nguy"n
nhn chinh y"u cu_c vng d_y c%ua ng^!i Ty Nguy"n vo fû thang
2 n&m 2001.
Theo phong vi"n ny, sau n&m 1975, fy l cu_ c vng d_y f^ u
ti"n c%ua dn t_c thi%"u s chng l_ai chinh quy^"n C_ng S%an %! Vi_"t Nam.
Dn t_c thi% "u s ny l ng^!i
Ty Nguy"n %! mi^^"n trung Vi_"t
Nam. H_o vng d_y nh^&m fi
l_ai ft fai c%ua t% ti"n h_o b
chi"m fo_at m_t cach v c&n c
v nht l y"u cû chinh quy^"n
H N_i ph%ai chm dt chinh
sach Vi_"t Nam Hoa fi v!i
dn t_c thi%"u s, nht l chng
l_ai chinh sach fa hng tri_"u
dn Vi_"t l"n cao nguy"n f%"
chi"m c ft fai c%ua ng^!i
Ty Nguy"n.
M_t khi f f_!c phep f_inh
c %! khu v_c cao nguy"n,
nhng ng^!i Vi_"t ny th^!ng
nup d!i l c^! cng dn X
H_i Ch%u Ngha Vi_"t Nam lun
lun xem ng^!i Ty Nguy"n
ch%i l m_t dn t_c man r_! (sauvage hay l ng^!i M_oi khng v&n
minh. F_&t d!i s_ che ch%! c%ua cng an v qun f_i, ng^!i Vi_"t ny
tung honh t!c fo_at ft fai c%ua dn t_c Ty Nguy"n m khng c^n
h%oi ly do. Th"m vo fo, t^ n&m 1975 khu v_c Ty Nguy"n f tr%!
thnh m_t chi"n khu bi m_t cm foan hon ton ng^!i n!c ngoi l"n
E19. Khu v_c Ty Nguy"n
vng cao ny f%" ti"p xuc v!i dn t_c thi"u s. Fy l nguy"n nhn
chinh fang gi%ai thich cho s_ vng d_y c%ua ng^!i Ty Nguy"n vo
th ang 2 v^ a qua.
F%" gi%ai quy"t cu_c b_ao f_ng ny, H N_i ra l_"nh cho qun f_i v
cng an dng m_oi quy^"n l_c c%ua mnh ngay c%a sung f_an nh^&m d_p tan
s_ vng d_y c%ua ng^!i Ty Nguy"n. Hng ngn ng^!i Ty Nguy"n b
b&t b! v giam c^m. Tt c%a nh th^! Tin Lnh v Thi"n Chua c%ua
ng^ !i Ty Nguy"n b_ i l_ uc so at, v.v.
Ph ong vi"n k "t lu_ n r^&ng, m_ &c d h_o l ng^ !i ''Man R_ !'', nhng
dn t_c thi%"u s ny dam vng d_y chng l_ai chinh quy^"n H N_i
nh^ &m y"u c^ u nh n !c Vi_ "t Nam ph% ai trao tr% a l_ ai f t fai c% ua h_ o.
E47. Tnh hnh Ty Nguy"n Vi_ "t Nam v n cn nghi"m tr_ ong
(Tension Remains High in Vietnam,
New Straits Times, 10 =ebruary 2001
Phong vi"n cho r^&ng sau cu_c n%i lo_an vo fû thang 2 vâ qua
c%ua dn t_c Ty Nguy"n Champa fi nh n!c Vi_"t Nam ph%ai tr%a l_ai
ft fai c%ua h_o, tnh hnh an ninh %! khu v_c ny vn cn trong tnh
tr_ang nghi"m tr_ong, m_&c d nh n!c Vi_"t Nam f ra l_"nh cho qun
f_ i c o quy^ "n hnh f_ ng nh^ &m f% y lui cu_ c n% i lo_ an ny.
Cu_c vng d_y fi ft fai ny f tr%! thnh m_t cu_c xung f_t v
cng b_ao f_ng. Dn Ty Nguy"n khng ng^n ng_ai ch_&t tay m_t s can
b_ an ninh c%ua nh n!c Vi_"t Nam v fanh t%n th!ng nhi^"u can b_
ng^!i Vi_"t khac sng trong khu v_c ny. M_t s na b b&t giam fe
lm con tin cho cu_c th!ng thuy"t gia anh em Ty Nguy"n v chnh
quy^ "n Vi_ "t Nam.
E48. Kinh th anh Quran v ao qu^ n
gi up ng^ !i
Champa
(Copies o=
Quran, Clothes =or
Champa =olk,
New Straits
Times, 28 =ebruary
2001
E21.
Trung tm hun luy_"n c%anh sat M Lai f t_p trung nhi^"u sach
kinh thanh Quran v ao qu^n fe gop ph^n vo cng tac giup f! ng^!i
Ch&m H^ i Gi ao % ! Kampuchea.
Nhng f^ vi_"n tr_! ny f giao cho ban t% chc ch!ng trnh vi_"n
tr_ ! do t^ ! b ao New Straits Times f ! f^ u.
E49. Vi_ "t Nam bi eu d!ng l_ c l_ !ng hng m_ anh % ! Pleiku
(Vietnam Stages Display o= Might in Pleiku,
New Sunday Times, 18 March 2001
Sau tu^n sau ngy vng d_y c%ua dn t_c Ty Nguy"n Champa fi
nh n!c tr%a l_ai ft fai c%ua h_o, Chnh quy^"n H N_i f t% chc m_t
cu_c di"n hnh qun f_i v cng hng m_anh %! Dak Lak, nhn ngy
k%y ni_"m 26 n&m gi%ai phong tnh Ban M" Thu_t. Hng ngn ng^!i Ty
Nguy"n f_!c nh n!c m^!i f"n tham d_ cu_c di"n hnh ny nh^&m
by t%o lng trung thnh v!i f%ang v nh n!c hû chng l_ai cu_c n%i
E20. Di%"n hnh cua anh em Ty Nguy"n
lo_ an trong th ang hai v^ a qua.
E50. Hoa K^ y f_ !c y"u c^ u l khng
n"n nh ung tay vo n_ i b_ Vi_ "t Nam
(Don't Inter=ere, US Warned,
New Straits Times, 24 March 2001.
Chnh quy^^"n H N_i l"n ti"ng y"u cû Hoa K^y khng n"n nhung
tay vo cu_c vng d_y c%ua dn t_c Ty Nguy"n Champa vo fû
thang hai n&m 2001. Theo H N_i, s_ vng d_y c%ua dn t_c Ty
Nguy"n l chuy_ "n n_ i b_ c% ua Vi_ "t Nam.
ng Pete Peterson, F_ai S Hoa K^y %! Vi_"t Nam l nhn v_t fa theo
di t^ng giy phut v^" tnh hnh cu_c n%i d_y chng nh n!c Vi_"t
Nam % ! Ty Nguy"n.
E51. Kampuchea gy kh o kh&n cho v_ n m_ ang c% ua dn t_ c
thi eu s Vi_ "t Nam % ! v!ng qu c ny
Cambodia Mulls =ate o= =leeing Viet Minorities, New Straits
Times, 26 March 2001
24 ng^!i thieu s t_ xng l thnh ph^n +ULRO f thnh cng r^!i
kh%oi Ty Nguy"n fe sang lanh n_an %! Kampuchea, nhng b l_c l_!ng
bi"n phng Kampuchea trn gi l_ai fe khai thac nguy"n nhn chnh
y "u fa f% y h_ o sang l anh n_ an Kampuchea
Theo ngu^n tin chnh thc, 24 ng^!i ny l can b_ ch huy cao cp
trong cu_ c n% i lo_ an % ! Ty Nguy"n vo f^ u th ang 2 n&m 2001.
E52. Qun f_ i Vi_ "t Nam b c% anh c ao
(Vietnam Military Comes Under =ire,
New Straits Times, 27 March 2001
Sau cu_c n%i lo_an dn t_c Ty Nguy"n vo fû n&m 2001, B_
Tr%!ng B_ Quc Phng v m_t s t!ng lnh Vi_"t Nam b nh n!c
khien trach v thi"u nghi"m tuc trong cng vi_"c phng th%u an ninh
trong khu v_ c Ty Nguy"n.
T%ng B F%ang C_ng S%an Vi_"t Nam cng l"n an ng Hong Fc
Ngh, Ch%u Tch Uy Ban f_&t trach dn t_c t ng^!i v mi^"n th_!ng du,
v ng ta khng lm trn ngha v_u do nh n!c giao pho. Chnh v th"
m fe x%ay ra s_ b_ao f_ng c%ua dn t_c Ty Nguy"n %! Khu v_c Ban M"
Thu_ t, Kom Tum v Plei Ku.
E53. Lng t^ thi_ "n v ti^ "n b_ ac dnh
cho ng^ !i Champa H^ i Gi ao
(To hand Over Cash and Kind to Champa Muslims,
M_t nhom 20 h_i
vi"n h_i t^ thi_"n M Lai
sang Kampuchea nh^&m
giup f! ng^!i Champa
Hî Giao %! v!ng quc
Kampuchea. Nhn dp
ny, h_i t^ thi_"n f trao
t_&ng cho ng^!i Ch&m
100.000,00 ringgits ti^"n
M v h!n 4 tn th_c
ph%m do Khng Qun
Hong Gia M Lai
chuy"n ch%!. Nhn dp
ny, B_ Tr%!ng B_ Quc
Phng M Lai cng co
m_ &t %! phi tr^ !ng f% " ti"n
fa nhom t^ thi_"n M
Lai sang Kampuchea
gi up f ! b con Ch&m.
E54. H N_ i k"u g_ oi tinh th^ n
fon k "t % ! khu v_ c Ty Nguy"n
(Hanoi Seeks to Promote Unity in Highland Region,
Ph_am Th" Duy_"t, Uy Vi"n Trung !ng F%ang C_ng S%an Vi_"t Nam
ra l_"nh cho h_a t^ng c! s%! ph%ai chu tm f"n cng tac xy d_ng tnh
fon k"t quc gia %! khu v_c Ty Nguy"n. ng ta cng c%anh cao 5 can
b_ cao cp nh n!c f_&c trach vn f^" dn t_c t ng^!i v khng lm
E21. Datuk Najib, B_ Tr%!ng B_ Quc Phng M
Lai (th ba feo g!ng t^ tr ai sang ph% ai
trn ngha v_u do nh n!c giao pho. Chnh v th" f x%ay ra cu_c vng
d_ y ng^ !i Ty Nguy"n ch ng l_ ai nh n !c % ! khu v_ c ny.
E55. S Qu an k"u g_ oi tinh th^ n
nghi"m t uc v^ " s_ vi_ "n tr_ ! cho Kampuchea
(Alert Embassy on Aid =or Cambodia,
ng Ahmad Anuar Abdul Hamid, F_ ai S M Lai %! Kampuchea
k"u g_oi cac h_i fon t^ thi_"n M Lai c^n ph%ai co tinh th^n nghi"m tuc
trong ch!ng trnh phn phat th_c ph%m v ti^"n b_ac cho ng^!i Ch&m
%! v!ng quc ny. V fa s ti^"n vi_"n tr_! khng f"n t_n tay ng^!i
Ch&m f_!c quy ch" h%!ng vi_"n tr_! ny. Theo ng F_ai S, cac h_i t^
thi_"n n"n c_ng tac s quan M Lai fe tm gi%ai phap chung cho ch!ng
trnh vi_ "n tr_ ! % ! Kampuchea.
E56. Gi ao d_ uc ng^ !i Ch&m v^ " v n f^ " v_ " sinh
(Educating Champas in
Hygiene,
New Straits Times, 3
April 2001
H_i t^ thi_"n M Lai f
fa ra ch!ng trnh nh^&m
giao d_uc ng^!i Ch&m %!
Kampuchea v^" vai tr c%ua
sc kh%oe, v fa s ng^!i
Ch&m f lm vo n_an b_"nh
ho_ an v thi "u l!ng th_ c.
Ngoi ch!ng trnh ny,
h_i t^ thi_"n M Lai cng
mang nhi^"u th_c ph%m thuc
men, ao qu^n, gi^y dep, may l_oc n!c fe phn phat cho ng^!i Ch&m %!
v!ng qu c ny.
E57. M_ t bi "n c kinh hong % ! Vi_ "t Nam
(Scnes d'apocalypse au Vietnam,
+rance Soir, 7 April, 2001
E22. Nh om t^ thi_ "n M Lai fang ph at vi_ "n tr_ !
G^n 200 con em h_oc sinh dn t_c Ty Nguy"n b trung f_c khng
r nguy"n nhn, sau v_u b_ao f_ ng %! Ty Nguy"n vo th ang hai v^ a
qua. Ky gi%a f_&t r t nhi^ "u cu h%oi v^ " bi"n c kinh hong ny. Hm
nay, cac con em h_oc sinh b trung f_c f fa f"n nh th!ng cu cp
t c th^ !i.
Th"m vo fo, phong vi"n bao +rance Soir cng t^!ng trnh th"m
v^" tnh hnh kinh t" v cng kho kh&n m ng^!i ng^!i Ty Nguy"n
fang fi pho v h_o khng cn ph!ng cach no f%" f_!c h%!ng quy
ch " f t fai c% ua h_ o.
E58. Vi_ "t Nam k"u g_ oi fa dn Ty Nguy"n v^ " n !c
(Vietnam May Deport Hill Tribesmen,
New Straits Times, 17 May 2001
T^! bao New Straits Times cho bi"t r^&ng 49 ng^!i Ty Nguy"n
ch_ay sang Kampuchea b qun trn phng Kampuchea giam gi l_ai %!
bi"n gi!i. V khng chp nh_n s_ hi_"n di_"n c%ua h_o %! vng bi"n gi!i,
chnh ph%u Kampuchea f^" ngh fa 49 ng^!i ny trao tr%a l_ai cho Vi_"t
Nam.
Cng theo t^! bao ny, co vo kho%ang 300 ng^!i dn t_c Ty
Nguy"n fang %n nau trong khu v_c ba bi"n gi!i Vi_"t, Mi"n, Lâo sau
ngy b_ ao f_ ng % ! Vi_ "t Nam vo th ang hai v^ a qua.
M23. Cu_c sng th%am th!ng c%ua gi!i tr%e Ty Nguy"n
E59. +ULRO 1964-2001. Cu chuy_ "n huy^ "n
tho_ ai hay l b% an tnh f u tranh
c% ua dn t_ c t ng^ !i % ! mi^ "n trung Vi_ "t Nam
(Po Dharma, +ULRO 1964-2001. Mythe ou tradition de luttes
des Minorit e Ethinique du Centre Vietnam,
Human Rights, Juin 2001
+ULRO l l_c l_!ng li"n minh c%ua ba m_t tr_n: M_&t tr_n gi%ai
ph ong Kampuchea Krom, M_ &t tr_n gi% ai ph ong Kampuchea Nord v
M_t tr_n gi%ai phong Champa, f_&t d!i quy^"n fi^"u hnh c%ua ba nhn
v_t quan tr_ong, fo l Chu Dara (tc l th%u t!ng Lon Nol c%ua chnh
ph%u hong gia Sihanouk, ch%u tch +ULRO; Y Bham Enoul, f_" nht
pho ch%u tch +ULRO ki"m ch%u tch M_&t Tr_n Gi%ai Phong Champa v
Po Nagar (t c l thi "u t !ng Les Kosem, f_ " nh ph o ch% u tch.
Trong bi ny tac gi%a trnh by nhng nguy"n nhn su xa c%ua s_
hnh thnh m_ &t tr_n +ULRO vo n&m 1964. Ba nguy"n nhn chnh
y"u fo l chnh sach Vi_"t hoa dn t_c thi%eu s, t!c fo_at ft fai c%ua
dn t_ c ny v nh t l khng tn tr_ ong phong t_ uc t_p qu an c% ua h_o.
Hay noi m_t cach khac, dn t_c thi%"u s ch l m_t cng nhn ngo_ai l_"
c% ua nh n !c Vi_ "t Nam.
Th"m vo fo, tac gi%a cng phn tch s! l_!c vai tr +ULRO trong
cac bi"n c chnh tr v qun s_ d!i hai ch" f_ Vi_"t Nam: Vi_"t Nam
C_ ng Ha (1955-1975 v C_ ng Ha X H_ i Ch% u Ngha Vi_ "t Nam
(1975-2001 v nht l chnh sach c%ua hai ch" f_ ny fi v!i s_ vng
d_ y c% ua +ULRO.
E60. Hoa K^ y b% ao tr_ ! cho 1.000 ng^ !i Vi_ "t Nam
(US to give asylum to 1.000 Vietnamese,
Theo cao %uy Li"n Hi_"p Quc, Hoa K^y s b%ao tr_! cho 1.000 ng^!i
Ty Nguy"n hi_"n fang lanh n_an %! khu v_c Mondulkiri bi"n gi!i
Kampuchea sang M c tru. Fy l l_c l_!ng vng d_y %! khu v_c Ty
Nguy"n chng l_ai ch" f_ C_ng S%an vo thang 2 n&m 2001 nh^&m fi
quy^ "n t_ do t in ng !ng v quy^ "n s% ! h u f t fai c% ua h_ o.
Theo cao %uy Li"n Hi_"p Quc, m_&c d Hoa K^y f ha s giup f!
h_o, nhng ph%ai ch^! s_ quy"t f_inh c%ua chinh ph%u Kampuchea f%" h_!p
th c h oa gi y t^ ! c^ n thi "t.
E61. Hun Sen c u x et s_ b% ao lnh c% ua Hoa K^ y
(Hun Sen mulls US asylum o==er,
Hun Sen, Th%u T!ng Kampuchea cho bi"t l chinh ph%u ng ta
fang nghi"n cu h^ s! 1.000 ng^!i Ty Nguy"n lanh n_an %!
Kampuchea m chinh ph%u Hoa K^y s%&n sng fa h_o sang M. Chinh
ph%u Kampuchea s tr%a l^!i trong ngy g^n fy sau v_u cao %uy Li"n Hi_"p
Quc cng khai ph%an fi hi_"p f_inh gia Kampuchea v Vi_"t Nam
nh^ &m trao tr% a ng^ !i Ty Nguy"n ny cho ch inh quy^ "n H N_ i.
E62. Hun Sen ch p nh_ n ng^ !i t n_ an Vi_ "t Nam sang Hoa K^ y
(Hun Sen allows Vietnamse re=ugees to go to US,
Chinh ph%u Kampuchea s%&n sng chp nh_n nhng ng^!i Ty
Nguy"n no mun sang c tru %! Hoa K^y n"u h_o thich. Nhng ai mun
tr% ! v^ " Vi_ "t Nam, h_ o s f_ !c nh_ n s_ u fi.
Quy"t f_inh c%ua Kampuchea cho phep g^n 1000 ng^!i Ty Nguy"n
sang M fanh du m_t khuc quanh trong lch s%. V!i sc ep c%ua H
N_i nh^&m fa dn t_c Ty Nguy"n vng d_y %! cao nguy"n vâ qua
tr%! v^" Vi_"t Nam, hm nay chinh ph%u Kampuchea quy"t f_inh cho phep
h_o sang Hoa K^y t n_ an. Fy cng l gi% ai ph ap nh^ &m ch m d t h%&n
bi"n c chinh tr %! Vi_"t Nam vo thang 2 n&m 2001 f gy bao nhi"u
kh uc m &c trong n_ i c ac c% ua v!ng qu c ny.
S_ vng d_y c%ua cac dn t_c Ty Nguy"n n&m vâ qua phat xut
t^ ch" f_ chinh tr qua kh&c khe c%ua C_ng S%an Vi_"t Nam fi v!i dn
t_c thi%"u s ny, nht l t!c b%o quy^"n t_ do tin ng!ng v quy^"n s%!
h u f t fai c% ua h_ o.
Fa s dn t_c Ty Nguy"n xin t n_an l nhng c_u chi"n binh c%ua
Hoa K^ y trong chi "n tranh % ! Vi_ "t Nam tr !c n&m 1975.
cac dn t_c sng ven b^! sng Mekong, trong fo co dn t_c Ch&m %!
Kampuchea v vng Chu Fc. F_ai h_i ny s co nhi^"u chuy"n gia
Phap f"n tham d_ v s f_!c khai m_ac b%!i Datuk Abdullah Ahmad
Badawi, B_ Tr% !ng B_ Ngo_ ai Giao M Lai.
Nhn dp ny, Vi_"n Ngn Ng v V&n H_oc M Lai (DBP s ra
m&t cun sach b^&ng ti"ng M mang t_a f^": S! L_!c L_ich S% Ban F%ao
Fng D!ng (Semenanjung Indocina. Satu Pengenalan do Ts. Po
Dharma th_ c hi_ "n.
M51. Th ng% o c% ua Dato' Seri Dr. Mahathir Mohamad,
Th% u T !ng M Lai nhn dp
f_ ai h_ i v^ " n^ "n v&n minh Mekong
(Secercah Harapan Perdana Menteri Malaysia,
Seminar Tamadun Lembah Mekong, 15-10-1996
Trong th ng%o ny, Th%u T!ng M Lai nhn m_anh r^&ng, sng
Mekong gi m_t
vai tr kinh t" v
v&n hoa v cng
quan tr_ong trong
cu_c sng c%ua
nhi^"u dn t_c fnh
c tr"n hai b^! sng
ny. F_ai h_i v^" n^"n
v&n minh Mekong
do Vi_"n Ngn Ng
v V&n H_oc M Lai
(DBP, f_ai h_oc
INALCO Paris v
f_ai h_oc Sorbonne
Phap t% chc v!i s_
h_!p tac c%ua S
Quan Phap t_ai M
Lai s mang l_ai
nhi^"u tin tc quan
tr_ong nh^&m gop ph^n phat tri%"n v b%ao v_" n^"n v&n minh c%ua cac dn
t_ c s ng tr"n f^ ng b^ &ng sng Mekong.
102 Bao chi ti"ng M Lai
M24. Th ng%o c%ua Th%u T!ng M Lai
M52. Hnh % anh dn t_ c Ch&m f&ng trong b ao ch i M Lai
nhn dp f_ ai h_ i v^ " n^ "n v&n minh Mekong
(Seminar Tamadun Lembah Mekong, 15-10-1996
S&c thai fn b Ch&m trong phong t_uc c% truy^"n %! vng Phan
Rang
M53. Ph at tri% "n y th c h_ " Asean
(Manimaran, Perkenalkan konsep Asean,
Utusan Malaysia, 16-10-1996
Ph ong vi"n t^! b ao Utusan Malaysia t^!ng thu_ t l_ai bi di "n v&n
c%ua Datuk Abdullah Badawi, B_ Tr%!ng B_ Ngo_ai Giao M Lai nhn
l" khai m_ac f_ai h_i v^" n^"n v&n minh sng Mekong t% chc vo ngy
15-10-1996 t_ ai Kuala Lumpur b% !i Vi_ "n Ngn Ng v V&n H_ oc M
Bao chi ti"ng M Lai 103
M25.
Lai (DBP, f_ai h_oc Sorbonne Paris v!i s_ h_!p tac c%ua S Quan Phap
t_ ai M Lai.
Qua bi di"n v&n ny, B_ Tr%!ng cho bi "t fy l b!c fû c%ua
ch!ng trnh
nghi"n cu v^"
cac dn t_c f_inh
c hai b"n b^!
sng Mekong,
trong fo co dn
t_c Ch&m. V
ng ta hy v_ong
r^&ng, ch!ng
trnh ny c^n
f_ !c ph at tri% "n m_ anh m trong c ac f_ ai h_ oc Asean.
M54. Ti "ng M Lai c^ n f_ !c ph at tri% "n tr"n th " gi !i
(Tugas mengembang BM meliputi semua negara,
Nhn ngy f_ ai h_i v^ "n n^"n v&n minh sng Mekong t% ch c vo
ngy 15-10-1996 t_ai Kuala Lumpur, Vi_"n Ngn Ng v V&n H_oc M
Lai (DBP cho bi"t Vi_"n ny s c g&ng chinh ph_uc nhi^"u n!c tr"n
th " gi !i f% " fa ch!ng trnh gi% ang d_ ay ti "ng M Lai trong f_ ai h_ oc.
Cng nhn d_ip ny, Ts. Po Dharma cho bi "t r^&ng, ti"ng M Lai
khng th%" phat tri%"n kh%a quan f_!c trong c_ng f^ng c%ua cac n!c ln
bang n"u khng co s_ chu tm hay y%"m tr_! c%ua Vi_"n Ngn Ng v
V&n H_oc M Lai (DBP. M_t thi d_u fi%"n hnh l c_ng f^ng ng^!i
Champa %! Vi_"t Nam trong khu v_c Phanrang v Phan Ri, ti"ng M
Lai th^!ng f_!c s% d_ung trong l" Rija b%!i ng Maduen (giao c%a ch%u
M26. B_ Tr%!ng B_ Ngo_ai Giao
M Lai (hnh th t t^ tr ai sang
ph%ai f!ng nghe l^!i t^!ng thu_t
c% ua Ts. Po Dharma v^ " s ach ti "ng
Ch&m.
tr l" Rija. Nhng ng Maduen Ch&m cha bao gi^! g_&p m_&t ng^!i M
Lai l^ n no trong su t cu_ c f^ !i c% ua ng ta.
Cng theo Ts. Po Dharma, ti"ng M cng rt l thng d_ung %! khu
v_c Chu F c v Kampuchea. Nhng ng^ !i Ch&m t_ t uc h_ oc ti"ng
M qua cac tr^!ng lng, ch h_o cha bao gi^! nh_n f_!c m_t it vi_"n
tr_ ! ti ch anh hay khoa h_ oc no t^ n !c ngoi, nh t l t^ M Lai.
M55. Ti "ng M Lai s thnh ngn ng
thng d_ ung trong kh i Asean
(Jamudin Idris, Syor Melayu jadi bahasa rasmi Asean, Berita
Harian, 16-10-1996
Nhn ngy f_ai h__i v^" n^"n v&n minh sng Mekong, ng Aziz
Deraman, T%ng Giam Fc Vi_"n Ngn Ng v V&n h_oc M Lai f^"
ngh_i r^&ng trong t!ng lai, ti"ng M Lai ph%ai l m_t ngn ng thng
d_ung trong khi Asean trong fo co hai dn t_c f dng ngn ng
cng ngu^ n g c v !i M Lai, f o l dn t_ c Phi Lu_ t Tn v Champa.
Cng nhn dp ny, Datuk Abdullah Badawi, B_ Tr%!ng B_ Ngo_ai
Giao M Lai tuy"n b chinh thc l" ra m&t cun sach L_ich S% Ban
F% ao Fng D!ng (Semenanjung Indocina. Satu Pengenalan do Ts.
Po Dharma th_ _ c hi_ "n.
Trong cun sach ny, co m_t ch!ng m_uc li"n quan f"n Champa
c%ua Ts. Po Dharma. M_uc ti"u bi ny nh^&m gi!i thi_"u ng&n g_on v!ng
quc Champa qua 5 f^" ti sau fy: L_ich s%, ngh_" thu_t, tn giao, v&n
ch!ng v ngn ng .
M56. Tri% "n lm v f_ ai h_ i khoa h_ oc v^ " sng Mekong
(Pameran dan seminar
sungai Mekong di DBP,
Utusan Malaysia, 16-10-
1996
Mekong l sng di nht
%! A Fng v cng l m_t
khu v_c t_p trung nhi^"u dn
t_c khac nhau, trong co co
dn t_c Trung Quc, Laos,
Thai Lan, Kampuchea,
M. 27. S ach c% Ch&m f_ !c trng by trong ngy tri% "n lm
Champa, M Lai v Vi_ "t.
Kampuchea, ng^!i Ch&m l dn t_c t_p
trung fng f%ao nht %! hai b"n b^! sng Mekong
ch_ay di t^ Kompong Cham f"n Chu Fc. V
dn t_c ny gi m_t vai tr kha quan tr_ong
trong s_ ti"n trnh n^"n v&n minh Mekong.
Chinh v th" Vi_"n Ngn Ng v V&n H_oc M
Lai f quy"t f_inh t% chc m_t cu_c tri%"n lm
v^" Champa nhn dp f_ai h_i v^" n^"n v&n minh sng Mekong vo ngy
15-10-1996 t_ ai Kuala Lumpur.
M57. Kinh t " M Lai f_ !c th " gi !i bi "t f "n
(Amnri Zainuddin, Ekonomi punca dunia kenali Malaysia,
Watan, 16-10-1996
Amnri Zainuddin, phong vi"n c%ua bao Watan tr^!ng thu_t l_ai k"t
qu%a c%ua f_ai h_i v^" n^"n v&n minh sng Mekong t% chc vo ngy 15-
10-1996 t_ ai Kuala Lumpur.
Nhn dp f_ai h_i ny, co rt nhi^"u ng^!i Champa sinh sng %! M
M 28. Aziz Deraman, T%ng Giam Fc Vi_"n Ngn Ng v
V&n H_ oc M Lai v cng l s ang l_ p vi"n ch!ng tr^ inh
nghi"n c u Champa t_ ai M Lai.
M29. B_ Tr%!ng B_ Ngo_ai Giao M Lai f!ng ti"p ki"n
Lai f_!c m^!i f"n tham d_. Fy l l^n fû ti"n ng^!i Ch&m f_!c ti"p
ki"n v!i ng Datuk Abdullah Badawi, B_ Tr%!ng B_ Ngo_ai Giao M
Lai.
M58. Bi "t ti "ng M Lai l m_ t vinh d_
l !n % ! Fng D!ng
(Jamudin Idris, Berbahasa Melayu dihormati di Indochina,
Bertia Harian, 24-10-1996
Fy l bi ph%ong vn Ts. Po Dharma do Jamudin Idris, phong vi"n
c%ua t^! bao Berita Harian
th_ c hi_ "n.
Theo Ts. Po Dharma,
chuy"n gia khoa h_oc c%ua
Vi_"n Vi"n Fng Phap t_ai
M Lai, Champa l m_t
v!ng quc noi m_t th
ti"ng cng chung ngn ng
v!i M Lai v ngn ng
ny xut hi_"n fû ti"n
trong l_ich s% vo th" k%y th
4 tr"n bia fa F^ng Y"n
Chu (M S!n so v!i
ti"ng M vo th" k%y th 7.
Nhng sau th" k%y th 4,
khng co t li_"u no noi
f"n s_ li"n h_" gia M Lai
v Champa n a.
K%" t^ th" k%y th 8, s_
g&n bo gia Champa v
M Lai co m_t lch s% r
rng h!n. Nhi^"u t li_"u bia
fa Champa v M Lai f
chng minh r^&ng v!ng
quc Champa co m_t n^"n
bang giao chinh tr_i ch_&t ch v!i cac n!c M Lai, nh Viyaja,
Majapahit, Melaka. Nhng k%" t^ th" k%y th 17, sau cu_c vi"ng th&m
M30. Ts. Po Dharma trong b_ y ph_ uc Ch&m
c%ua vua Po Rome %! Kelantan, v&n hoa M Lai tr%! thnh m_t y"u t
quan tr_ong trong n^"n v&n minh ng^!i Ch&m hm nay. Theo Ts. Po
Dharma, Ti"ng M Lai f_!c dng trong nhi^"u l" h_i, nh l" Rija
ch%&ng h_an. Ngoi l" rija ny, ti"ng M Lai f tr%! thnh m_t v&n
ch!ng k thu_t rt thng d_ung trong v&n b%an vi"t b^&ng ti"ng Ch&m,
nht l v&n ch!ng li"n quan f"n tin ng!ng dn gian: v&n ch!ng tr^
ma t, chi"m tinh, % ao thu_ t v.v.
Ng_!c l_ai %! khu v_c ng^!i Ch&m %! Chu Fc v Kampuchea,
ti"ng M Lai tr%! thnh m_t y"u t quan tr_ong trong s_ sinh ho_at v
truy^"n ba Hî Giao. Bi"t ti"ng M l m_t vinh d_ l!n v f_!c c_ng
f^ ng Champa % ! Kampuchea v Chu F c tr_ ong d_ ung.
M59. S_ s_ up f% c% ua m_ t v!ng qu c cng
ngu^ n g c M Lai % ! Fng D!ng
(Jamudin Idris, Empayar Melayu di Indochina gagal, Berita
Harian, 5-11-1996
Jamudin Idris, phong
vi"n t^! bao Berita
Harian, ph%ong vn ng
Datuk Nik Mohamad v
Ts. Po Dharma v^" hai
vn f^" li"n quan f"n
Champa. Vn f^" th nht
l nguy"n nhn s_ suy
vong c%ua v!ng quc
Champa %! Fng D!ng
v fnh m_"nh c%ua dn t_c
ny sau ngy m t n !c.
Theo ng Datuk Nik
Mohamad, s_ suy vong
c%ua Champa g&n li^"n v!i
chinh sach Nam Ti"n c%ua
F_ai Vi_"t, nht l tri^"u
Nguy"n. V s_ suy vong
ny di"n ti"n t^ng giai
fo_an trong nhi^"u th" k%y.
M31. Ts. Po Dharma fang trnh by hnh %anh trong ngy
tri% "n lm v^ " s_ li"n h_ " Champa v M Lai t_ ai Kuala
N&m 1471, F_ai Vi_"t chi"m th%u f Vijaya. N&m 1611, nh Nguy"n
chi"m Phu Y"n (Harek Kah Harek Dhei. N&m 1653, Kauthara (Nha
Trang l_ot vo tay nh Nguy "n. Cui cng, n&m 1832, Minh M_ _ "nh
quy "t f_ inh x oa b% o Champa tr"n b% an f^ Fng D!ng.
Qua cac bi"n c chi"n tranh li"n t_uc ny, dn t_c Champa ph%ai ly
h!ng f% " tm n!i n!ng n au % ! Kampuchea, Th ai Lan v M Lai.
Li"n quan f"n nhn v_t M Lai quan tr_ong trong chi"n tranh chng
nh Nguy"n %! Champa, Ts. Po Dharma cho r^&ng Katip Sumat l
ng^!i fang f_!c chu y trong l_ich s%. Gc ng^!i Kelatan, Katip Sumat
sang Champa vo n&m 1832 f%" thnh l__p m_&t tr_n khang chi"n chng
l_ai qun Minh M_"nh v dng chi"n l_!c thanh chi"n Hî Giao (jihad
f% " gi% ai ph ong Champa.
M60. F^ u t % ! Kampuchea s f_ at
nhi^ "u hy v_ ong h!n
(Peluang pelaburan terbuka luas di Kemboja,
Berita Harian, 24-11-1996
Nhn dp ti"p xuc v!i bao chi, ng Othsman Hassan, ng^!i Ch&m
%! Kampuchea v l Giam F c c% ua hng Hassan Import Export Co.
Ltd tuy"n b r^&ng vn f^" fû t %! Kampuchea s mang l_ai nhi^"u hy
v_ong l!n lao. V %! v!ng quc ny, hng lo_at ch!ng trnh phat tri%"n
kinh t " cha thu h ut nhi^ "u s_ f^ u t t^ n !c ngoi.
Fû t %! Kampuchea cng l m_t cach giup f! cho c_ng f^ng
ng^!i Ch&m f_!c phat tri%"n tr"n ph!ng di_"n kinh t". Hassan l m_t
th!ng gia ng^!i Ch&m co m_t c! s%! th!ng m_ai l!n v^" ch!ng trnh
xu t nh_ p c% ang % ! Kampuchea.
M61. Dn t_ c Champa % ! Hoa K^ y
r t t ich c_ c
trong vi_ "c truy^ "n b a t in ng !ng
c% ua h_ o
(Tali= Samat, Melayu Champa di
AS akti= berdakwah, Berita
Mingguan, 16-2-1997
Nhn dp ti"p xuc v!i c_ng f^ng
Champa t_ai khu v_c +ullerton v Santa
M32.
Ana %! Hoa K^y, Tali= Samat, phong vi"n c%ua t^! bao Berita Harian cho
r^&ng fi^"u fang ng_ac nhi"n l nhi^"u ng^!i Ch&m %! M bi"t noi ti"ng
M Lai v dng mu t_ Jawi xa trong v&n b%an c%ua h_o. H_o rt l tich
c_ c trong vi_ "c b% ao t^ n truy^ "n b a H^ i Gi ao trong c_ ng f^ ng c% ua h_ o. Fa
s ng^!i Ch&m %! hai khu v_c ny l t^ Kampuchea f"n sau n&m
1975.
M62. Th ng% o c% ua ng Dato' Sabbaruddin Chik,
B_ Tr% !ng B_ V&n H oa M Lai
(Kata Kata Aluan, Pameran busana
dalam kebudayaan Melayu-Campa di Viet Nam,
sempena ulang tahun ke 10 E+EO
di Malaysia, 23 oktober-23 November 1997,
Muzium Negara, Kuala Lumpur
Nhn dp tri%"n lm v^" y ph_uc Champa nh^&m k%y ni_"m 10 n&m c%ua
Vi_"n Vi"n Fng Phap %! M Lai f_&t d!i s_ fi^"u hnh c%ua Ts. Po
Dharma, ng Dato' Sabbaruddin Chik, B_ Tr%!ng B_ V&n H oa M
Lai nhn m_anh r^&ng cu_c tri%"n lm ny s fem l_ ai nhi^"u thng tin
quan tr_ong cho dn t_c M nh^&m ti"p thu m_t cach su f_m h!n v^"
ngu^n gc c%ua dn t_c Champa. Phat tri%"n ch!ng trnh nghi"n cu v^"
Champa cng l ph!ng an nh^&m lm sang t%o l_ai l_ich s% s_ li"n h_"
gia dn t_c cng chung ngu^n gc v!i M Lai %! trong khu v_c Fng
Nam A ny.
M63. Th ng% o c% ua ng Ts. Kamarul Baharin Buyong,
T% ng Gi am F c C_ uc B% ao Tng M Lai
di Malaysia, 23 oktober-23 november 1997,
Fy l l^n fû ti"n trong lch s%, Vi_"n B%ao Tng Quc Gia M Lai
cng h_!p tac v!i Vi_"n Vi"n Fng Phap f%" t% chc m_t cu_c tri%"n lm
v^" y ph_uc Champa t_ai M Lai. Hy v_ong r^&ng, qua cu_c tri%"n lm ny,
qu^ n ch ung M Lai s bi "t nhi^ "u h!n v^ " v&n h oa Champa.
Nhn d_ip ny, m_t s ngh_" nhn Champa %! Phanrang v Phan Ri
s co m_&t %! Kuala Lumpur f%%" trnh by m_t cach chi ti"t v^" cac nghi
l " li"n quan f "n tri% "n lm y ph_ uc ny.
M64. Th ng% o c% ua ng Gs. D. Lombard,
Gi am F c Vi_ "n Vi "n Fng Ph ap
di Malaysia, 23 oktober-23 november 1997,
Ch!ng trnh nghi"n cu l_ich s% bang giao gia th" gi!i M Lai v
Champa l vai tr chinh y"u c%ua Vi_"n Vi"n Fng Phap %! M Lai t^
10 n&m qua. Nhi^"u cun sach khoa h_oc li"n quan f"n s_ li"n h_" ny
fa xut b%an. Nhi^"u f_ai h_i khoa h_oc v^" Champa cng f di"n ra %! M
Lai. Hm nay, tri%"n lm v^" y ph_uc Champa t_ai th%u f Kuala Lumpur
khng ngoi m_uc fich l truy^"n ba v&n hoa Champa trong khu v_c th"
gi !i M Lai ny.
M65. Tri% "n lm y ph_ uc Champa
(Zalina Ab Wahab, Pameran busana Melayu-Campa,
Harian Watan, 3-11-1997
Theo Zalina Ab Whab, phong vi"n bao Harian Watan, Champa l
m_t v!ng quc co m_t n^"n v&n hoa cao f_. T^ th" k%y th 10,
Champa f tr%! thnh
v!ng quc k ngh_"
chuy"n v^" t! l_ua v th%
c% m.
Nh^&m qu%ang ba v&n
hoa th% c%m Champa,
B_ V&n Hoa Ma Lai,
Vi_"n Vi"n Fng Phap
v!i s_ c_ng tac c%ua
Vi_"n Khoa H_oc Xa H_i
t_ ai TP H Chi Minh f
t% chc m_t cu_c tri%"n
lm v^" k ngh_" th% c%m
M33. Thu_ n Th Tr_ u
Champa t_ ai Vi_ "n B% ao Tng Qu c Gia M Lai.
Trong phai fon t^ Champa sang tham d_ co ng Tr_!ng Tn
(Hu Fc, Qu%ang V&n F_ai (Cht Th^!ng, Thu_n Th_i Tr_u (M
Nghi_ "p v Nguy "n Th_ i B_ ach C uc (H u F c.
Cu_c tri%"n lm ny do Datuk Sabbaruddin Cik, B_ Tr%!ng B_ V&n
H oa M a Lai f ng ra khai m_ ac.
Th% c%m ng^!i Ch&m l m_t k ngh_" rt l f_&c bi_"t. K ngh_" ny
s%an xut nhng s%an ph%m c% truy^"n m ng^!i Ch&m th^!ng dng
trong cac l" t_uc c%ua h_o. Mi s%an ph%m f^"u co t"n ri"ng, hoa v&n ri"ng,
mu s &c ri"ng.
Hi_"n nay, ngh^" th% c%m f tr%! thnh m_t k ngh_" vâ c% truy^"n
vâ cho th tr^!ng du l_ich f fem l_ ai m_t s ngu^n l_!i kinh t" rt
f ang k% " cho m_ t s lng m_ ac ng^ !i Ch&m, nh t l lng Caklaing.
M34. B_ Tr% !ng B_ V&n H oa M Lai (b"n tr ai nhn ngy khai m_ ac tri% "n lm
M66. Ti s% an gia fnh ch% i n^ &m trong tay ng^ !i fn b
(Kuasa mutlak di tangan wanita,
Harian Watan, 3-11-1997
Theo ng Ts. Po Dharma, chuy"n gia khoa h_oc c%ua Vi_"n Vi"n
Fng Phap, mu h_" %! Champa l m_t c! ch" t% chc gia fnh d_a tr"n
ch%u thuy"t fn b l ch%u nhn c%ua ti s%an, con cai v nghi l" trong gia
fnh ch khng ph%ai l c! ch" quy^"n h_an qu%an tr_i kinh t", giao d_uc v
f_ao fc trong gia fnh. Chinh v th", Champa l m_t dn t_c theo ch"
f_ m u h_ " nhng khng c o m u quy^ "n.
Trong ch" f_ mu h_" ny, fn ng lun lun gi vai tr chinh y"u
trong m_oi t% chc chinh tr, x h_i v kinh t" trong gia fnh. Ng_!c l_ai
fn ng khng co quy^"n hnh g tr"n ti s%an v con cai trong gia fnh
c% ua mnh, m_ t khi ly d_ i.
Cng theo ng Ts. Po Dharma, mu h_" %! Champa l m_t th%" ch"
x h_i rt l f_&c bi_"t %! khu v_c Fng Nam A. Th%" ch" ny hon ton
d_a tr"n y thc h_": nhng g xut phat t^ gia fnh mu h_" (con cai,
thu v_t, f_ng s%an hay bt f_ng s%an sau ngy fam c!i l ti s%an c%ua
gia fnh mu h_". Khng ai co quy^ "n di chuy%"n ti s% an ny ra kh%oi
bi"n gi!i c%ua gia fnh mu h_" ny, chinh v th", m_t khi ly d_i, fn
ng khng quy^ "n fi ao qu^ n c% ua mnh ch cha n oi f "n ti s% an kh ac.
Ng_!c l_ai, th%" ch" gia fnh ng^!i Ch&m %! Kampuchea f bi"n
d_ang m_t ph^n no v %anh h%!ng Hî Giao. Ts. Po Dharma gi%ai thich
r^&ng, ng^!i Ch&m Kampuchea theo ch" f_ ph_u h_" nhng mu c, co
ngha l fn trai c% ng^!i giam h_ sang nh fn gai f%" bn v^" vi_"c k"t
hn, nhng l" k"t hn do gia fnh c du t% chc t_ai nh mnh. Sau
ngy c!i, chu r%" fnh c trong gia fnh c%ua v_! mnh. V^" ph^n ti s%an,
s_ phn chia d_a tr"n nguy"n t&c lu_t ph_u h_" Hî Giao. Nhng tr"n
th_c t", ng^!i Ch&m Kampuchea vn cn ap d_ung th%" ch" mu h_" nh
ng^ !i Ch&m % ! mi^ "n trung Vi_ "t Nam.
M67. C_ ng f^ ng Champa trong khu v_ c ln c_ n
(SM Yuso=, Melayu Campa di perantauan,
Berita Minguaan, 27-12-1998
Theo Gs. Ismail Hussein, nhi^"u nh khoa h_oc cho r^&ng cac dn t_c
cng gia fnh ngn ng M Lai co ngu^n gc ph at xu t t^ Yunan,
mi^"n nam Trung Quc. Dn t_c Champa l m_t thi d_u fi%"n hnh. Sau
bao n&m l_p quc v gi m_t vai tr chinh y"u v^" ph!ng di_"n chinh
tr v qun s_ trong khu v_c Fng Nam A, v!ng quc Champa b_i
x oa h% &n tr"n b% an f^ hm nay.
S_ f%ao l_n bn c^! chinh tr %! Fng D!ng vo n&m 1975 l
nguy"n nhn chinh y"u fa f%y dn t_c Champa r^!i qu" h!ng c%ua h_o
f% " tm s_ f_ inh c % ! khu v_ c kh ac, nh t l^ % ! M Lai.
Nhn d_ip l" Ramadan c%ua Hî Giao, SM Yuso=, phong vi"n t^! bao
Berita Mingguan t^!ng thu_t l_ai cu_c sng c%ua dn t_c Champa %! ti%"u
v!ng quc Pahang, M lai. Theo phong vi"n ny, dn t_c Champa t
n_ an % ! Pahang fa s t^ Kampuchea sang.
Fa s ng^!i Champa l!n tu%i cn dûng ti"ng Ch&m trong gia fnh
c%ua h_o. Ng_!c l_ai, fa s gi!i tr%e khng cn noi ti"ng Ch&m na. V
cng chung ngu^ n g c phong t_ uc t_ p quan, nghi th c hnh f_ao v !i
M Lai, do v_y rt kho m phn bi_"t gia ng^!i Champa v M Lai
trong khu v_ c ny.
M68. Tr^ !ng chuy"n v^ " t in ng !ng % !
Kampuchea c^ n f_ !c s_ gi up f !
(Wahid Hashim, Sekolah Agama Kemboja perlu bantuan,
Trong sut 3 n&m 8 thang v 20 ngy fung, ng^!i Ch&m Hî Giao
%! Kampuchea l m_t n_an nhn kh%ung khi"p c%ua Khmer F%o: gi"t choc,
t^ f^ ay, tn ph a cha chi^ "n.
Sau ngy gi%ai phong, ng^!i Ch&m f_!c sng trong an bnh h!n
nhng l_ai vp ph%ai bao nhi"u ch!ng ng_ai l!n fo l n_an ngho foi,
n_ an th t h_ oc v m ch .
Nhn dp vi"ng M Lai, ng Mu=ti Kamaruddin Yuso= Hî Giao %!
Kampuchea cho bi"t r^&ng, %! v!ng quc ny co vô kho%ang 500
tr^!ng d_ay Hî Giao. Nhng ch!ng trnh giao d_uc ny khng f_at k"t
qu%a bao nhi"u, v l!ng b%ng c%ua giao vi"n khng f%u f%" sng cha
noi f"n nui gia fnh. L!ng b%ng ch%i vo kho%ang 10 fola US m_t
thang. Chinh v th" cac tr^!ng Hî Giao ny c^n co s_ giup f! t^ b"n
ngoi.
Thnh ph^n tri thc ng^!i Ch&m rt l nh%o nhoi. Tr"n 500.000
kh%u, ng^!i Ch&m Kampuchea hm nay co vo kho%ang 100 sinh vi"n
%! f_ai h_oc: 70 sinh vi"n du h_oc %! Arab Saudi, 6 ng^!i %! Libya v 20 %!
Iran 10 sinh vi"n % ! Kampuchea.
C_ng f^ng ng^!i Ch&m t_p trung trong 300 lng. Mi lng co vo
kh%oang 60 cho f"n 1400 gia fnh. H_o sng trong m_t lng m_ac ri"ng
r% e, khng xen k% e v !i ng^ !i khng cng tn gi ao v !i h_ o.
Tr"n ph!ng di_"n chinh tr_i, ng^!i Ch&m Kampuchea vn gi m_t
th" m_anh trong chinh quy^"n. Trong t%ng s 500.000 dn, h_o co 9 dn
bi%"u trong quc h_i, trong s ny co 5 dn bi%"u, f%ang vi"n f%ang CPP
(Hun Sen, 3 dn bi%"u f%ang vi"n f%ang +uncinpec (Ranarith v 1 dn
bi% "u f% ang vi"n f% ang f i l_ p c% ua Sam Rainsy.
M69. Ch!ng trnh K inh cho Nusantara
gi !i thi_ "u ng^ !i H^ i Gi ao % ! Kampuchea
(Salam Nusantara papar Islam di Kemboja,
Fy l bi t^ !ng thu_ t c% ua ch!ng trnh Kinh cho Nusantara
nh^ &m gi!i thi_ "u ng^!i Ch&m Hî Gi ao %! Kampuchea do fi truy^ "n
hnh 1 M Lai ra m&t vo ngy 3 thang 2 n&m 2000. Qua ch!ng trnh
ny, cac phong vi"n truy^"n hnh M Lai fa l"n mn %anh l_ich s% c%ua
c_ ng H^ i Gi ao % ! Kampuchea v Vi_ "t Nam g c ng^ !i Ch&m.
Sau bao n&m sng d!i ch" f_ C_ng s%an v cng kh&t khe, ng^!i
Ch&m hm nay f v_!t qua bao gian nan f%" ph_uc hî l_ai tin ng!ng
c%ua h_o. M_&c d sng trong khn c_c v th%" ch" kinh t", nhng ng^!i
Ch&m rt t_ ho v^" vai tr can f%am c%ua h_o f%" fu tranh nh^&m b%ao v_"
s_ s ng cn c% ua n^ "n v&n h oa v tn gi ao c% ua h_ o.
M35. Gi !i tr% e
Ch&m %!
Kampuchea
M70. M^ !i th^ y gi ao sang Kampuchea f% "
d_ ay ti "ng M Lai % ! Kampuchea
(10 guru ke Kamboja ajar bahasa Melayu,
Nhn d_ip vi"ng th&m c%ua ng Zakariya Adam Osman, Pho B_
Tr%!ng Tn Giao Kampuchea gc ng^!i Ch&m, Vi_"n Ngn Ng v
V&n H_oc M Lai co t% chc m_t bu%i l" trao t_&ng 100 cun sach v^"
giao ly Hî Giao nh^&m ph_uc v_u cho ch!ng trnh gi%ang d_ay ti"ng M
Lai trong c ac tr^ !ng H^ i Gi ao % ! Kampuchea.
Qua bu%i l" ny, ng Aziz Deraman, T%ng Giam Fc c%ua Vi_"n
Ngn Ng v V&n H_oc M Lai co tuy"n b r^&ng, Vi_"n n^y s g%!i 10
giao vi"n sang Kampuchea trong ngy g^n fy f%" d_ay ti"ng M Lai
cho m_t s th^y giao ng^!i Ch&m trong cac tr^!ng Hî Giao %! quc
gia ny.
Theo ng Zakariya Adam, nh n!c Kampuchea khng f%u ph!ng
ti_"n f%" giup f! ng^!i Ch&m. F%" gi%ai quy"t nhng vn f^" c^n thi"t nh
giao d_uc, tn giao v kinh t", ng ta ch%i bi"t trng c_y vo cac n!c
H^ i Gi ao % ! khu v_ c Asean m thi.
M71. Vi_ "n Ngn Ng v V&n H_ oc M Lai s ph at tri% "n
ch!ng trnh ti "ng M Lai % ! Kampuchea
(DBP bantu majukan Bahasa Melayu di Kemboja,
Vi_"n Ngn Ng v V&n H_oc M Lai co cho bi"t l vi_"n ny se c
g&ng phat tri%"n ch!ng trnh d_ay ti"ng M Lai trong cac tr^!ng Hî
Giao Ch&m %! Kampuchea. F%" th_c hi_"n ch!ng trnh ny, Vi_"n Ngn
Ng v V&n H_oc s g%!i sang Kampuchea trong ngy g^n fy 10 giao
vi"n f% " th_ c thi ch!ng trnh gi% ang d_ ay % ! tr"n.
Cng trong dp ny, Vi_"n Ngn Ng v V&n H_oc co trao t_&ng 100
cun sach cho phai foân ng^!i Ch&m Kampuchea nh^&m phn phat
trong c ac tr^ !ng H^ i Gi ao Ch&m.
Trong ph^n k"t lu_n, t^! bao ny cho bi"t l ng Datuk Paduka Dr
Abdul Hamid Othman, B_ Tr%!ng %! V&n Phng Th%u T!ng M Lai
co ha l s giup f! ph!ng ti_"n f%" phat tri%"n c_ng f^ng ng^!i Ch&m
% ! Kampuchea.
M72. Dn t_ c Champa kh n f n
(Zainudin Isa, Melayu Champa dai=,
Berita Mingguan, 26-3-2000
Nhn dp vi"ng th&m Kampuchea trong ch!ng trnh vi_"n tr_!
l!ng th_c c%ua M Lai, phong vi"n Zainudin Isa t^!ng thu_t r^&ng dn
t_c Champa %! v!ng quc ny fang lm vo n_an ngho foi ki_"t qu_".
H!n 450.000 ng^!i Champa %! x ny ch%i cn xac khng h^n: thi"u
l!ng th_c, thi"u ti^"n b_ac, thi"u ph!ng ti_"n kinh t" f"n ni h_o khng
co fi^"u ki_"n f%" mua ao qu^n cho con cai h_o, khng chen c!m f%" &n
qua ngy.
D!i th%" ch" c_ng s%an Pol Pot, dn t_c Champa f tr%! thnh n_an
nhn chi"n tranh kh%ung khi"p. Hng tr&m ngn ng^!i b ch"t, nh c%a
tan hoang v thn lng b san b^ &ng.
Hm nay h_o sng trong ch" f_ t_ do, nhng t_ do khng c!m ao.
Fa s con cai c%ua h_o khng f"n tr^!ng h_oc, mang nhi^"u b_"nh t_t,
khng ph!ng ti_"n
f%" f_!c fi^"u tr
trong b_"nh vi_"n v
thi"u ti^"n b_ac. H_o
ch%i mong m_t
fi^"u, fo l ch!ng
trnh vi_"n tr_! cac
n!c lang gi^"ng f%"
fa ng^!i Ch&m
thoat kh%oi s_ khn
f n ny.
M36. Ch au tr% e Ch&m % !
Kampuchea
M73. Ng^ !i Champa H^ i Gi ao f tr% ! thnh
nh ng k% e kh n cng
Ai l ng^ !i khng tun l_ " tr !c nh ng f a tr% e
Champa tr^ n tru^ n khng qu^ n ao.
(Menyelami derita masyarakat Muslim Champa. Siapa yang
boleh menahan air mata daripada berlinang melihat bayi bertelanjang
bulat tanpa dibalut seutas benang pun,
Berita Minggu, 2-4-2000
Bi t^!ng thu_t v^" cu_c sng ng^!i Ch&m hî giao %! khu v_c
Kompong Chhnang, Kampuchea, m_t khu v_c l!n th hai c%ua c_ng
f^ ng Ch&m % ! v!ng qu c ny.
Ng^!i Ch&m %! khu v_c Kompong Chhnang f tr%! thnh nhng k%e
khn cng. H_o sng trong m_t tnh tr_ang th%am th!ng: khng c!m ao.
Nh c%a c%ua h_o fi"u tn, khng v_" sinh v thi"u ph!ng ti_"n. H_o sng
tr"n bn l^y d! b%n thi"u thn m_oi ti_"n nghi. Nh c%a c%ua h_o xy ct
tr"n mnh ft kh c^&n bao quanh canh f^ng c%o chay. Hng ngn fa
tr%e tr^n tru^ng khng mnh ao che thn. Ch%i nghe ti"ng xe c%ua phai
fon M Lai t!i, h_o bu quanh chi"c xe k"u go than vn, fa bn tay
gh%e l%! f%" xin m_t chut g hû lot b_ung. Nhng fa tr%e ny f tr%!
thnh ng^!i &n xin khng cn bi"t th%" di_"n l g. V qua ngho foi, h_o
ph%ai dn thn l^m nhng g m giup cho h_o f_!c sng qua ngy.
Chinh v th" m phong vi"n bi bao ny t_ h%oi l_ai mnh ai l ng^!i
khng tun l_" tr!c nh ng f a tr%e Champa tr^ n tru^ ng khng qu^n
ao.
Kampuchea, t%inh Kompong Cham co t%ng s 185.000 Ch&m,
Kompong Chhnang co 35.900 ng^!i; Phnom Penh 27.000; Kampot
17.900; Pusat 7.800; Battambang 7.400; Bantey Meanchey 6.500;
Siem Reap 4.500; Koh Kong 6.300; Krong Preah Sihanouk 3.800;
Kra Ches 4.500; Takeo 4.400; Ratanakiri 1.200 v Mondulkiri 1.500.
Noi tom l_ai t%ng s ng^!i Ch&m %! Kampuchea l^ 321.900 ng^!i sng
chung v!i dn s Kampuchea l 11 tri_"u 700 nhn kh%u. Tt c%a ng^!i
Ch&m %! Kampuchea theo H^î Giao. H_o co t%ng s 280 thanh f^!ng
v 190 surao.
M74. Ng^ !i Champa b_ i k_ et trong n_ an ngho f oi
(Zainudin Isa, Melayu Champa tersepit dalam kemiskinan,
Phong vi"n Zainudin Isa cho r^ &ng, f i v!i n !c ti "n b_ tr"n th"
gi!i, vn f^" giao d_uc l c! s%! hng fû trong cu_c sng. Ng_!c l_ai,
dn t_c Champa %! Kampuchea khng f_!c h%!ng ch" f_ giao d_uc
nh nhng dn t_c khac. H"t chi"n tranh tn khc, hm nay h_o l_ai b_i
km k_ep trong n_an
ngho foi cha t^ng
thy trong cu_c f^!i
c%ua phong vi"n ny.
Chinh s_ ngho foi
fo, khng ai co th%" tr%a
l^!i h_u qu%a nh th"
no fi v!i th" h_" tr%e
c%ua ng^!i Ch&m hm
nay.
Trong sut cu_c
hnh trnh c%ua ng ta
t^ th%u f Phnom-Penh
f"n Kompong Cham,
ng ta v cng bu^n
t%ui v r!i n!c m&t
khi nhn thy ng^!i
Ch&m khn cng,
sng trong chi chu_t,
khng l!ng th_c thuc men. Nh c%a c%ua h_o t!ng tn khng v_"
sinh.
Fi^"u lm cho ng ta xuc f_ng nht fo l cu_c sng c%ua hng ngn
fa tr%e ng^!i Ch&m khng ao qu^^n tr^n tru^ng nh con v_!n trong
r^ng hoang. M_t khi b_inh ho_an, fa tr%e ny ch%i ch^! ngy ch"t v cha
m_e h_o khng f%u ti^"n b_ac f%" mua thuc men. B_"nh vi_"n ch%i dnh cho
ng^ !i giu c o, v ph% ai tr% a ti^ "n.
Hng ngn fa tr%e ny t_ao thnh m_t th" h_" khng t!ng lai. H_o
khng bao gi^! bi"t tr^!ng h_oc l g. Mun f"n tr^!ng th ph%ai co ti^^"n.
M37. N_an ngho foi c%ua ng^!i Ch&m %! Kampuchea
Cha m_e h_o khng th%" tm f_!c 10 fola US m__t thang, lm sao h_o tinh
f "n s_ h_ oc hnh c% ua con c ai h_ o.
M75. R t nhi^ "u ng^ !i Champa s ng
trong ghe thuy^ "n nh% o h_ ep
(Zainudin Isa, Ramai Melayu Champa tinggal dalam perahu,
Chi"n tranh kh% ung khi"p %! Kampuchea f tn pha hon ton c!
ch" x h_i v kinh t" dn t_c Champa. B^&ng chng c_u th%", tr!c 1975,
ng^!i Ch&m ai cng co ft fai f%" xy d_ng nh c%a t_ao l_p cu_c sng
gia fnh c%ua h_o rt l khang trang. Hm nay, hng ngn ng^!i Ch&m
mt c%a ti s%an, c%a ft fai f%" rî bi"n chi"c thuy^"n fanh ca c%ua h_o
thnh cai nh f%" che ma n&ng. Fy l^ th_c tr_ang v cûng bi fat m
m_ t s ng^ !i Ch&m s ng hai b"n b^ ! sng Mekong fang h ng ch_ iu.
V!i ngh^" chi l!i, h_o khng th%" tm f_!c 10 fola US m_t thang
f%" nui gia fnh. Sng nh chu_t chi trong m_t chi"c thuy^"n fanh
ca, h_o khng bao gi^! than phi^"n cho thn ph_n c%ua h_o. D v_t cht v
ti^"n b_ac khng co, h_o co th%" sng qua ngy v!i nhng g h_o tm f_!c
tr"n dng sng Mekong ny.
Ngoi fa s ng^!i Ch&m khn cûng %! Kampuchea, cng co m_t
vi ng^!i Ch&m sng kha gi%a h!n. Fo l tr^!ng h_!p ng Azmir.
Tr!c kia, ng Amir sinh f%e %! Kampuchea. Sau 1975, anh ta ch_ay
sang t n_an %! M Lai v sau fo tt nghi_"p %! f_ ai h_oc M Lai trong
ngnh khach s_an h_oc.
Sau my n&m lm
vi_ "c trong hng hng
khng M Lai, ng
quy "t fnh tr% ! l_ ai l_p
nghi_"p %! Kampuchea
v!i b v_! v bn fa
con trong ngh^" khach
s_an %! Phnom-Penh.
V!i tinh cach l nh
kinh doanh, th" th
cu_c sng c%ua ng
sung tuc h!n. Fy l
M38. Cu_c sng tr"n ghe thuy^"n c%ua fn b Ch&m
thi d_u fi%"n hnh chng minh r^&ng giao d_uc l cha khoa thnh cng
trong cng cu_c phat tri%"n kinh t" hng ngy. Nhng co bao nhi"u
ng^!i Ch&m %! Kampuchea f_!c vinh h_anh v may m&n ny nh ng
Azmir ?
M76. Fa s con em Champa c^ n
f_ !c s_ fi^ "u tr_ i s c kh% oe
(Zaimudin Isa, Ramai anak Champa perlu rawatan,
Sc kh%oe c%ua cac chau tr%e l y"u t fng hng fû trong cu_c sng
hm nay. Fy l^ l y thuy "t chung cho nh ng n !c ti "n b_ .
Fi v!i ng^!i Ch&m %! Kampuchea, vn f^" sc kh%oe ch%i l chuy_"n
huy^"n tho_ai. C!m khng co m &n, ao khng co f%" m_&c, th" th lm
sao h_o dam m! f"n sc kh%oe. N"u h_o co m! fi na, lm sao h_o co
ph!ng ti_"n f%" con h_o f_!c fi^"u tr_i nh nhng fa tr%e c%ua cac dn t_c
kh ac.
Nh_n fnh f_!c tnh hnh bi fat c%ua cac fa tr%e Champa, nhi^"u h_i
fon phia chinh ph%u M Lai t_p trung l_c l_!ng f%" thnh l_p m_t qu
cu tr_! Champa %! Kampuchea. Qu ny do hai t^! bao l!n M Lai f!
fû, fo l: Berita Harian v New Straits Times. Ngy ra m&t qu ny
f_&t d!i quy^"n ch%u t_oa c%ua ng Datuk Abdullah Badawi, Pho Th%u
T !ng M Lai.
Sau ngy ra m&t, qu cu tr_! Champa Kampuchea f g%!i hng tn
thuc men v m_t nhom bac s M Lai sang Kampuchea f%" fi^"u tr_i
s c kh% oe cho c ac f a tr% e Champa.
M77. N fi_ "n % anh Tiara v nam fi_ "n % anh Halim f ong vai
ch inh trong tu^ ng Siti Zubaidah
(Jamudin Idris, Tiara, Halim warnai riwayat Siti Zubaidah,
Fy l bî t^!ng thu_t v^" 11 f"m v&n ngh_" mang t_a f^": Siti
Zubaidah.
Siti Zubaidah, hay cng chua m ki^"u, l m_t tr^!ng ca n%i ti"ng
M Lai. Sng trong hong cung trang l_", v f_!c s_ chi^"u chu_ng c%ua
bao hong t% M Lai, nhng Siti Zubaidah khng co m_t tnh c%am g
fi v!i h_o, v r^&ng c ta f l! th!ng m_t chng trai %! qu" l_a x
ng^ !i, f o l hong t% Champa.
T^ chuy_"n tnh y"u gia hai
dn t_c cng ngu^n gc ti"ng
noi v v&n hoa, cng chua M
Lai quy"t fnh r^!i gia fnh
hong gia mnh f%" v^" sng
chung v !i ho^ ng t% Champa.
Sau ngy c!i, Champa b
n!c lang gi^"ng tn cng kh%ung
khi"p. Qun fch qu t ng_on c^!
chi"n th&ng, b&t hong t%
Champa fa v^ " qu" c% ua h_ o.
F%" cu m_ang ch^ng mnh,
cng chua Siti Zubaidah vng
d_y dem qun tn cng n!c
lang gi^"ng v fa ch^ng v^" qu"
h!ng trong m_t cu__c chi"n
huy hong.
Fong vai trô chinh trong
tu^ng k_ich ny fo lâ n fi_"n
%anh n%i ti"ng Tiara Jacquelina
v nam fi_"n %anh Halim Othman
cng v !i 120 di "n vi"n kh ac.
M78. Dn t_ c Champa ch_ m ti "n v th ng kh%
(Noorzila Jamaludin, Melayu Campa mundur
dan terbiar, Mingguan Malaysia, 21-1-2001
Phong vi"n Noorzila Jamaludin cho bi"t r^&ng, sau ngy tht b_ai
c%ua ch" f_ tn b_ao Pol Pot nay f g^n 20 n&m, ng^!i dn Kampuchea
noi chung v ng^!i Ch&m noi ri"ng vn cn %! trong tnh tr_ang ch_m
ti"n v thng kh%. Ng^!i dn fang sng trong khung c%anh khn fn
thi "u ti_ "n nghi m_ oi m_ &t.
Ri"ng v^" ng^!i Ch&m, tnh hnh l_ai cng bi fat h!n. Fa s ng^!i
Ch&m sng v^" ngh^" nng v ngh^" fanh ca. Cu_c sng c%ua h_o hon
ton d_a vo thi"n m_"nh. Ch%i m_t l^n bo l_ut, h_o mt h"t gia s%an
khng tm f_ !c ch en c!m f% " s ng qua ngy.
M39. N fi_ "n % anh Tiara
C_ng f^ng ng^!i Ch&m khac h%&n v!i ng^!i Kampuchea, t^ cach
&n m_&c, phong t_uc t_p quan v ngn ng. Chinh v th", ng^!i ta phn
bi_ "t t c th^ !i ai l ng^ !i Ch&m v ai l dn Kampuchea.
B"n c_anh ng^!i Ch&m, fo l c_ng f_ng ng^!i M Lai sang c tru
%! fy t^ th" k%y th 16. M_&c d hai c_ng f^ng ny f^"u theo Hî Giao
cng ngu^n gc ngn ng, v&n hoa v mu da, nhng h_o khng sng
l n l_ n trong m_ t lng x a v !i nhau, v b t f^ ng ngn ng .
Trong nh om ng^!i Ch&m ch_ ay sang Kampuchea t n_an, co dng
hong gia Champa. Ng^!i Ch&m vn cn g_oi h_o v!i chc hong t_c:
dng Po dng Cei. Nhng tr"n th_c t", h_o khng co vai tr g trong
c_ ng f^ ng Champa n a.
M79. Trung tm H^ i Gi ao l^ n f^ u ti"n fem
l_ ai anh s ang cho c_ ng f^ ng Champa
(Zainudin Isa, Umarqura bagaikan pertama
menyinari masyarakat Champa,
Sau bao n&m chi"n tranh kh%ung khi"p f tn pha c! s%! t% chc x
h_i v tinh th^n dn t_c Champa %! Kampuchea, hm nay l_ai thy m_t
lu)n anh sang m!i co th%" cu vng l_ai linh h^n m_t dn t_c lun lun
b t fây thng kh%, fo l dn t_c Champa, m_t v!ng quc ly l^ng
xa kia trong khu v_ c Fng Nam A.
Anh sang ny khng g h!n l cac n!c A R_p fong gop ti^"n b_ac
f%" xy d_ng m_t ngi tr^!ng v ky tuc xa cho con em ng^!i Ch&m %!
x ny vo n&m 1998. Hm nay tr^!ng g^m co 12 l!p t%ng c_ng 580
con em h_ oc sinh n_ i tr u.
M40. Trung tm H^ i Gi ao
V!i c! s%! hon ton m!i m%e co khu v_c n_i tru f%u ti_"n nghi, fy l
m_t trung tm giao d_uc f_&c bi_"t dnh cho con em ng^!i Ch&m.
Tr^!ng ny co 30 giao vi"n v giao s trung h_oc. M__t s giao vi"n do
cac n!c Hî Giao g%!i f"n nh Algeria, Pakistan, Mesir v Arab
Saudi. Hi_"u tr%!ng tr^!ng ny l ng Nabil Bouchelouh ng^!i
Algeria.
Fy l m_t trung tm giao d_uc t%ng h_!p: giao d_uc ly thuy"t Hî
Giao v giao d_uc ph% thng theo ch!ng trnh c%ua B_ Giao D_uc
Kampuchea fa ra.
M80. C_ ng f^ ng H^ i Gi ao Kampuchea hy v_ ong s nh_ n vi_ "n
tr_ ! f% " ph at tri% "n trung tm gi ao l y
(Tajuddin Saman, Umat Islam Kamboja harap bantuan
bangunkan institusi keagamaan,
Theo ng Hasan Basri, ng^ !i Ch&m gc Kampuchea, h_ i tr% !ng
H_i T^ Thi_"n Hî Giao %! Ma Lai, h_i ng ta s t% chc phn phat tht
cho 43 thn %! Kampuchea nhn dp ngy l" Aidiladha c%ua Hî Giao.
Ngoi ch!ng trnh ny, h_i ng ta cng fang v_n f_ng f%" tm ngn
s ach f% " gi up f ! c ac trung tm gi ao l y H^ i Gi ao % ! Kampuchea.
Sau my n&m kh%ung khi"p sng d!i ch" f_ Khmer F%o, c_ng
f^ng Ch&m Hî Giao lm vo n_an khn kh% v cng. Kinh thanh b
tch thu v h%uy b%o. Thanh f^!ng b_i ft chay v th_m chi Khmer F%o
M41. Ch&m
Kampuchea
cn bu_ c ng^ !i Ch&m H^ i Gi ao &n tht heo.
Nhn dp ny, ng ta k"u g_oi lng t^ thi_"n c%ua ng^!i M Lai gop
ph^ n trong ch!ng trnh gi up f ! ng^ !i Ch&m % ! Kampuchea.
M81. Qu t!ng tr_ ! Jelapang vi_ "n tr_ ! ch!ng trnh
x oa f oi gi% am ngho
(Syari=ah Munirah Syed Mohdmad Zahir,
Yayasan Jelapang bantu atasi kemiskinan,
Theo phong vi"n Syari=ah Munirah Syed Mohdmad Zahir, qu
t!ng tr_! M Lai Jelapang f giup m_t s ti tr_! nh^&m th_c thi
ch!ng trnh xoa foi gi%am ngho c%ua c_ng f^ng ng^!i Ch&m %!
Kampuchea. Fi^"u fang chu y fo l tinh th^n t!ng tr_! c%ua 3 ng^!i
ph_u n M Lai, h_i vi"n c%ua Jelapang, f b%o ti^"n ca nhn 25.000
ringgit (6.000 fla mi ng^!i f%" f"n Kampuchea gop ph^n vo
M42.
ch!ng trnh x oa f oi gi% am ngho ny.
M82. Vi_ "n tr_ ! b f lm cho l " Aidiladha H^ i Gi ao % !
Kampuchea tr% ! thnh linh fnh h!n
(Zainudin Isa, Bantuan lembu meriahkan Aidiladha di Kamboja,
Fy l bi t^!ng thu_t c%ua phong vi"n Zainudin Isa v^" ch!ng
trnh vi_"n tr_! 7 con b cho b con ng^!i Ch&m %! Kampuchea f%" lm
l" Aidiladha Hî Giao. Aidiladha l m_t truy^"n thng c%ua Hî Giao
nh^&m phn ph at tht cho nhng ng^!i ngho kho nh^&m th%" hi_"n s_
t!ng tr_ ! l n nhau gi a ng^ !i H^ i Gi ao.
Vi_"n tr_! 7 con b cho m_t c_ng f^ng Champa h!n 400.000 kh%u
th qua l it. Nhng s_ gop ny c%ua m_t s h_i fon t^ thi_"n M Lai
cng l m_t ph!ng cach nh^&m xoa du ph^n no s_ thng kh% c%ua
bao nhi"u b con ng^!i Ch&m ngho foi. Fi v!i ng^!i M, 200 fla
US m_t con b th khng l bao nhi"u. Nhng fi v!i ng^!i Ch&m
ngho, lm sao h_o ki"m f_!c s ti^"n ny trong luc h_o cha tm f_!c
10 fla m_ t th ang f% " nui gia fnh.
L" ny ch%i t_p trung cho ng^!i Ch&m %! khu v_c Kompong
Chhnang
M83. Lng t^ thi_ "n c% ua dn t_ c M
s lm xoa du ph^ n no s_ th ng kh%
c% ua ng^ !i Champa H^ i Gi ao
(Derma rakyat Malaysia ringan beban umat Islam Champa,
Qu t^ thi_"n Kampuchea c%ua M Lai f b%o m_t ngn qu 80.000
ringgit (20.000 fla f%" xy ct m_t trung tm giao d_uc Hî Giao %!
lng Kampong Pra Piang Khatom, t%inh Kompong Chhnang,
Kampuchea.
Cng nh^! qu ny m ban t% chc f lm l" f_&t vi"n fa fû ti"n
xy ct trung tm giao d_uc Hî Giao f_&t d!i s_ ch%u t_oa c%ua ng
Datuk Ahmad Anuar Abdul Hamid, F_ai S Ton Quy^"n M Lai %!
Kampuchea, v co s_ tham d_ c%ua phai fon t^ thi_"n h!n 20 ng^!i t^^
M Lai sang.
Nhn dp ny, F_ai S M Lai co tuy"n b r^&ng trong sut th^!i gian
ngha v_u c%ua ng ta %! 18 quc gia tr"n th" gi!i, fy l l^n fû ti"n ng
ta f_!c vinh d_ chng ki"n ch!ng trnh t^ thi_"n l!n lao c%ua h_i fon
M Lai f%" giup ng^!i ngho. Ch!ng trnh t^ thi_"n giup ng^!i
Champa ngho foi ny f ra m&t d!i s_ ch%u t_oa c%ua ng Datuk
Abdullah Badawi, Ph o Th% u T !ng M Lai.
Trung tm giao d_uc Hî Giao ny s dnh cho 400 con em ng^!i
Ch&m xu t thn t^ gia fnh ngho f oi.
Nhn c! h_i ny, H_i T^ Thi_"n cng phn phat nhi^"u th_c ph%m
cho f^ng bo Ch&m %! t%inh ny. Cac th_c ph%m ny f_!c chuy"n ch%!
t^ M Lai f "n do m ay bay c% ua qun f_ i hong gia M Lai th_ c hi_ "n.
M84. N% l_ c gi up ng^ !i Champa H^ i Gi ao
(Usaha bantu umat Islam Champa,
Nh^&m th_c hi_"n ch!ng trnh giup ng^!i Champa ngho foi, m_t
phai fon c%ua Qu T!ng Tr_! Kampuchea (Tabung Ehsan Kamboja
f f"n Kampuchea f%" phn phat th_c ph%m, d_ung c_u giao d_uc v y t",
thuc men cho ng^!i Ch&m ngho. Hng tn th_c ph%m ny chuy%"n
sang Kampuchea do m ay bay qun f_ i hong gia M Lai th_ c hi_ "n.
Vi_"n tr_! th_c ph%m ny l m_t ch!ng trnh quan tr_ong c%ua Qu
T!ng Tr_! M Lai (Tabung Ehsan Malaysia f f_!c ra m&t vo
M43.
thang 5 n&m 2000 d!i s_ ch%u t_oa c%ua ng Datuk Abdullah Badawi,
Ph o Th% u T !ng M Lai.
M85. C ac f a tr% e Champa khng
mu n f "n tr^ !ng: ch ung ti qu a ngho f oi
(Zainudin Isa, Anak Melayu Champa tidak mumpu ke sekolah:
Kami miskin, Berita Minggu,
8-4-2001
Cng nh^! s_ ti tr_! 80.000
ringgit (20.000 fla US c%ua
Qu T!ng Tr_! M Lai
(Tabung Ehsan Malaysia f%"
xy ct m_t trung tm giao
d_uc Hî Giao %! t%inh Kompong
Chhnang, Kampuchea, ng^!i
ta hy v_ong r^&ng h!n 450 tr%e
con ng^!i Ch&m n&m nay s
thoat kh%oi n_an m ch. Trung
tm ny khng nhng ch%i h_oc
ly thuy"t Hî Giao khng,
nhng cn h_oc ch!ng trnh
ph% thng n a.
Th"m vo fo, Qu T!ng
Tr_! cng g%!i f"n Kampuchea
h!n 5 tn th_c ph%m, sach v%!
v d_ung c_u giao d_uc f%" giup
ng^!i Ch&m
ngho f oi % ! v!ng qu c ny.
Ch!ng trnh giao d_uc ng^!i Ch&m %! Kampuchea
l m_t vn f^" v cng bc xuc. Cac tr%e em hû nh
m ch v khng ph!ng ti_"n f"n tr^!ng. H_oc %!
tr^!ng nh n!c th ph%ai fong ti^"n. H_oc %! nh t
nhn th ph%ai t_&ng bao nhi"u ph%m v_t cho th^y giao
nh g_ao, ca, m&m, mui, v.v. Fa s ng^!i Ch&m v
qua ngho foi th lm sao h_o g%!i con em f"n tr^!ng
M44.
M45. Wan Math, Th_!ng Ngh_i
S dn t_ c Ch&m % ! Kampuchea
h_ oc.
M86. Kinh ho^ ng chi "n tranh v n cn bay l_ !n chung quanh
dn t_ c Champa
(Igauan perang masih hantui orang Champa,
G^n 9 th" k%y chi"n tranh kh%ung khi"p v!i lang gi^"ng Vi_"t Nam l
nguy"n nhn chinh y"u gi%ai thich t_ai sao co s_ hi_"n di_"n ng^!i
Champa t n_ an tr"n lnh th% Kampuchea hm nay.
Sau chi"n tranh v!i lang gi^"ng mi^"n B&c, dn t_c Champa l_ai tr%!
thnh m_t n_an nhn kh%ung khi"p c%ua ch" f_ c_ng s%an Khmer F%o.
Hm nay m_&c d f ha bnh, nhng chi"n tranh vn cn bay l_!n
nh con ma chung quanh dn t_c Champa %! Kampuchea. Chi"n tranh
ny khng ph%ai l chi"n tranh sung f_an, nhng l chi"n tranh ngho
f oi m dn t_ c Champa fang g anh chu hm nay.
F%" xoa d_iu chi"n tranh ny, dn t_c M Lai ch%i bi"t chia s%e s_
thng kh% c%ua h_o b^&ng cach giup h_o m_t vi qu m_on nh l!ng th_c,
thu c men, ao qu^ n, d_ ung c_ u gi ao d_ uc.
Theo ng Datuk Ahmad Anuar Abdul Hamid, F_ai S Ton Quy^"n
M Lai %! Kampuchea, s_ vi_"n tr_! ny ch%i l m_t ch!ng trnh ng&n
h_an v mang tinh cht t^ thi_"n m thi. Vn f^" quan tr_ong fo l lm
th" no f%" giup ng^!i Ch&m thoat kh%oi
n_an nghêo foi, co m_t cu_c sng c!
b% an ti thi%"u v^" v_ " sinh, sc kh% oe v
giao d_uc. Chung ta n"n giup h_o lm
th" no f%" con em ng^!i Ch&m khng
cn lang thang tr"n hai b^! sng
Mekong, tr^n tru^ng khng co mi "ng
v%ai f%" che thn, f^y gh%e l%! v mang
chu bao chng bnh t_t. Mun f_at f"n
m_uc ti"u ny, dn t_c M , nht l cac
nh th!ng gia c^n fong gop v lm
vi_ "c n% l_ c h!n.
Theo ng Mahamad Marwan,
Th_!ng Ngh Vi_"n Kampuchea gc
M46. Datuk Ahmad Anuar Abdul
Hamid
ng^!i Ch&m, hm nay dn t_c Champa %! Kampuchea fang f!ng fû
v!i chi"n tranh kh%ung khi"p fo l chi"n tranh ngho foi, chi"n tranh
m ch, chi"n tranh sc kh%oe v v_" sinh. Fy l m_t chi"n tranh m
dn t_ c Champa c^ n ng^ !i M Lai gi up f !.
M87. Dn t_ c Champa H^ i Gi ao b_ i
km k_ ep trong n_ an ngh^ eo f oi
(Zainudin Isa, Champa Islam dibelit kemiskinan,
F my ch_uc n&m thoat kh%oi ch" f_ Khmer F%o, Kampuchea hm
nay vn cn %! trong tnh tr_ang phi thai, ngho foi. Dn t_c Champa
l m_t c_ng f^ng thi%"u s %! v!ng quc ny l_ai cng v!ng ph%ai bao
thng kh% cn h!n ng^!i Kampuchea. Fa s ng^!i Champa sng v^"
ngh^^" nng v chi l!i. Cu_c sng c%ua h_o cng th%am th!ng h!n. H_o
khng th% " tm f_ !c 1 fla trong m_ t ngy lm vi_ "c f% " nui gia fnh.
Nhn dp theo phai don Qu T!ng Tr_! Kampuchea (Tabung
M47.
Ehsan Kampuchea sang t%inh Kompong Cham f%" phat th_c ph%m cho
ng^!i Ch&m, phong vi"n Zainudin Isa co c%am t%!ng r^&ng ng^!i Ch&m
%! khu v_c ny fang sng trong th^!i th_!ng c%. Cac tr%e con tr^n tru^ng
khng mi"ng v%ai che thn. H_o sng trong gh%e l%!, f^y b_"nh t_t. V
ngho foi, h_o ph%ai tranh ginh t^ng mi"ng v_un banh bisqui r!i xung
l^" f^!ng do Qu T!ng Tr_! Kampuchea phn ph at cho h_o. Fy l
m_t hnh %anh v cng bi fat m phong vi"n cha h^" thy trong cu_c
f^ !i ng ta.
Cac gi!i l!n tu%i ng^!i Ch&m %! Kampuchea cng lm vo tnh
tr_ang th%am th!ng h!n. H_o sng trong m_t hon c%anh bi fat: khng
nh th!ng, khng thuc men v khng v_" sinh ti thi%"u. M_t khi
Qu T!ng Tr_ ! Kampuchea loan tin s f "n lng f% " kh am bnh v ph at
thuc men, ng^!i Ch&m bu l_ai nh con su f%" f_!c vi vi"n thuc.
Hnh %anh ny f chng t%o r^&ng dn t_c Champa %! Kampuchea trang
tr% ai qua m_ t giai fo_ an c_ c k^ y nghi"m tr_ ong, f o l n_ an ngho f oi.
M88. 100 ng^ !i dn t_ c thi% % % "u s Ty Nguy"n ch_ ay sang
Kampuchea l anh n_ an
(Reuters, 100 etnik minoriti Vietnam lari ke Kemboja,
H!n 100 ng^!i Ty Nguy"n ch_ay sang bi"n gi!i Kampuchea f%"
l anh n_ an trong tr_ ai t_ y n_ an c% ua Cao Uy T_ y N_ an Li"n Hi_ "p Qu c.
Fy l nhom dn t_c Ty Nguy"n th hai r^!i b%o qu" h!ng c%ua h_o
sau ngy b_ao f_ng chng ch" f_ C_ng S%an Vi_"t Nam %! khu v_c Ty
Nguy"n vo th ang 2 v^ a qua.
Trong s dn t_c Ty Nguy"n sang lanh n_an %! Kampuchea, co 24
ng^ !i f_ !c ch inh ph% u M fa sang Hoa K^ y vo th ang t n&m 2001.
M89. C_ ng f^ ng H^ i Gi ao Champa
c^ n c o nh cha l !n h!n
(Zainuddin Isa, Masyarakat Islam
Champa perlukan masjid lebih selesa,
Theo phong vi"n Zainuddin Isa, Bankok l m_t nh cha Hî Giao
l!n nht %! th%u f Phnom-Penh, v cng co th%" noi l nh cha Hî
Giao l!n nht %! Kampuchea, m_&c d dn s Champa Hî Giao %! th%u
f ny khng chi "m t%y
l_ " cao.
Trong cu_c vi"ng
th&m t%inh Kompong
Cham v Kompong
Chhnang n!i t_p trung
fng f%ao nht ng^!i
Champa Hî Giao %!
Kampuchea, phong
vi"n nh_n thy r^&ng, %!
khu v_c ny, fa s nh
cha Hî Giao rt l
nh%o h_ep khng f%u f%" ti"p fon m_t c_ng f^ng Hî Giao rt fng f%ao
trong nh ng ngy l " c% ua tn gi ao ny.
Mi l^n g_&p ban chp hnh c%ua cac lng xa Champa Hî Giao %!
khu v_c ny, h_o th^!ng nh&n l^!i k"u g_oi f"n cac anh em Hî Giao
n!c ngoi giup f! h_o ngn sach nh^&m thi"t k" nh cha l!n h!n, co
f% u ti_ "n nghi h!n.
M90. Ng^ !i H^ i Gi ao Kampuchea c^ n
f_ !c s_ h% tr_ ! l n nhau
(Zainuddin Isa, Umat Islam Kemboja perlu bimbingan, Berita
Minggu, 17-6-2001
Theo l^!i t^!ng thu_t c%ua phong vi"n Zainuddin Isa, H_i T^ Thi_"n
Ch&m Hî Giao Kampuchea do ng^!i Ch&m gc Kampuchea %! M
Lai thnh l_p f co nhi^"u ch!ng trnh giup f! dn t_c thi%"u s %! khu
v_c Rattanakiri, tc l khu v_c ba bi"n gi!i Laos, Kampuchea v Vi_"t
Nam.
Ch!ng trnh giup f! dn t_c thi%"u s %! fy rt l quan tr_ong, v
ng^!i thi%"u s ny fang sng trong tnh tr_ang phi thai tr"n ph!ng
di_"n kinh t" v giao d_uc. Qua ch!ng trnh giup f! ny, H_i T^ Thi_"n
Ch&m Hî Giao Kampuchea hy v_ong s chinh ph_uc dn t_c thi%"u s
ny vo f_ao Hî Giao, m_t con f^!ng duy nht f%" fa c_ng f^ng
thi% "u s ny f "n ngy ti "n b_ .
Cng nh^! s_ giup f! c%ua s quan M Lai %! Kampuchea, h_i ny
f chuy%"n v_n b^&ng may bay nhng l!ng th_c sang khu v_c
M48.
Rattanakiri f%" giup f! dn t_c thi%"u s, xy ct nh cha Hî Giao
trong khu v_ _ c ny dnh cho dn t_ c thi% "u s Kampuchea.
Ngoi dn t_c thi%"u s ny, h_i cng giup f! ng^!i Ch&m ngho %!
Kampuchea qua nhi^ "u hnh th c.
Theo ng Hasan Basri Tuan Ibrahim, ch%u t_ich h_i t^ thi_"n Ch&m
Hî Giao Kampuchea, h_i ny c^n m_t ngn qu l!n lao, vo kho%ang
1 tri_"u ringgit M trong m_t n&m f%" phat tri%"n nhanh chong ch!ng
trnh gi up f ! Ch&m H^ i Gi ao Kampuchea.
M91. Dp may m &n f_ !c bi "t f "n c_ ng f^ ng Champa
(Nursurya Amien, Peluang mengenali
masyarakat Campa,
Fy l bi fi%"m sach Y Ph_uc Champa do Ts. Po Dharma (Vi_"n
Vi"n Fng Phap v ng Adi Taha (Vi_"n B%ao Tng Quc Gia M
Lai th_c hi_"n v do Vi_"n B%ao Tng Quc Gia M Lai xut b%an vo
n&m 1988 t_ ai Kuala Lumpur.
Ngoi cng trnh gi!i thi_"u ton b_ y ph_uc ng^!i Ch&m, t^ y ph_uc
c%ua gi!i chc s&c tn giao f"n y ph_uc ng^!i Ch&m dng trong l" h_i
M49.
v hng ngy, s ach ny cn trnh by nhi^ "u ph^ n kh ac, nh t l c! s% ! t%
chc x h_i v gia fnh ng^!i Ch&m cng nh s_ li"n h_" gia ng^!i
Ch&m v M Lai tr"n ph!ng di_ "n lch s% , v&n h oa v ngn ng .
M92. M% ! r_ ng bi"n gi !i v&n h oa M Lai f "n Fng D!ng
(Menerokai Melayu di Indo-cina,
Warta Gapena, 9-2001
Fy l bi di"n v&n c%ua ng Gs. Tansri Ismail Hussein, Ch%u Tch
H_i Nh V&n M Lai (Gapena nhn dp f_ai h_i th" gi!i M Lai-Th"
gi!i Fng D!ng v ngy ra m&t tac ph%m khoa h_oc c%ua ng Ts. Po
Dharma v^" T_ Fi%"n M Lai-Ch&m bi"n so_an vo th" k%y th 17 %!
Champa
Qua bi di"n v&n ny, Gs. Tansri Ismail Hussein f nhn m_anh
r^&ng t^ ngy thnh l_p Vi_"n Vi"n Fng Phap %! M Lai vo n&m 1987
f_&t d!i quy^"n fi^"u hnh c%ua Ts. Po Dharma, cac gi!i khoa h_oc v tri
thc M Lai f thu th_p m_t cng trnh khoa h_oc m!i l_a, fo l nhng
M50. Hnh ch_up nhn ngy gi!i thi_"u sach T_ Fi%"n M Lai-Ch&m c%ua Ts. Po Dharma. T^ trai
sang ph%ai: Gs. Tansri Ismail Hussein, Ch%u T_ich H_i Nh V&n M Lai, Gs. Gerdi Gerschheimer, Pho
Giam Fc Vi_"n Vi"n Fng Phap, ng M. L. Pasquier, Ty Vi"n V&n Hoa c%ua S Quan Phap, Ts. Po
Dharma.
tin tc m!i li"n quan f"n s_ bang giao v li"n h_" l_ich s%, v&n hoa v
ngh_" thu_t gia th" gi!i M Lai v th" gi!i Fng D!ng, nht l
v!ng qu c Champa.
Cng trnh nghi"n cu ny c%ua Vi_"n Vi"n Fng Phap v!i s_ h_!p
tac c%ua B_ V&n Hoa M Lai t^ 13 n&m qua l m_t thnh cng l!n
trong lnh v_c khoa h_oc, nht l cng trnh gi!i thi_"u lch s% v n^"n
v&n minh Champa, m_t v!ng quc cng chung ngu^ n g c v !i M
Lai. T_ Fi% "n M Lai-Cham bi"n s_ oan vo th" k%y th 17 do Ts. Po
Dharma xut hnh l b^&ng chng c_u th%" chng minh cho s_ li"n h_"
gi a M Lai v Champa trong qu a trnh lch s% .
M93. Kh ai ni_ "m v^ " c_ ng f^ ng Champa % ! M Lai
(Gs. Dato' Wan Hashim Wan Teh,
Liputan orang Melayu-Champa
di Malaysia, Warta Gapena, 9-2001
Theo Gs. Wan Hashim Wan Teh, tr!c n&m 1988, vn f^" v!ng
quc v dn t_c Champa khng bao gi^! f_!c f^" c_p f"n trong bao chi
v truy^"n hnh M Lai, m_&c d co s_ hi_"n di_"n m_t c_ng f^ng l!n lao
% ! x ny.
Ngy V&n Hoa Champa 13-9-1988 t_ai Kuala Lumpur do B_ V&n
Hoa M Lai, Vi_"n Vi"n Fng Phap t% chc v S Quan Phap t_ai M
Lai t% chc f m%! m_t trang m!i trong l_ich s% hi_"n f_ai M Lai. V
r^&ng qua f_ai h_i khoa h_oc v^" Champa ny c_ng th"m cu_c tri%"n lm
v^" Champa nht l hai f"m v&n ngh_" do hng ch_uc ngh_" s Champa t^
cac n!c M Chu v u Chu sang tham d_, ng^!i M b&t fû thc
t%inh v bi"t r^&ng Champa l dn t_c cng ngu^n gc v&n hoa v ngn
ng v!i h_o. H_o b&t fû nh_n thc r^&ng v!ng quc Champa l v!ng
quc anh em c%ua h_o b xoa h%&n tr"n b%an f^ vo n&m 1832 v dn t_c
Champa hm nay ph%ai ganh ch_iu bao fau th!ng v thng kh% f%" b%ao
t^ n s_ s ng cn c% ua h_ o cho f "n hm nay.
Ph%ai cng nh_n r^&ng, m_oi s_ di"n ti"n c%ua ch!ng trnh Champa
ny f^"u do ng Ts. Po Dharma f^" x!ng. S_ hi_"n di_"n c%ua ng Ts. Po
Dharma t_ai M Lai f%" fi^"u hnh Vi_"n Vi"n Fng Phap t_ai Kuala
Lumpur f tr%! thnh m_t f_ng c! tich c_c trong lnh v_c nghi"n cu
v qu% ang b a v&n h oa v^ a n^ "n v&n minh Champa trong khu v_ c ny.
Sau ngy f_ai h_i 13-9-1988, Champa f tr%! thnh f^" ti hp dn
trong gi!i bao chi v truy^"n hnh M Lai. Hng lo_at bi v^" Champa
f_!c f&ng t%ai tr"n m_&t bao chi sut m_t n&m tr^!ng. Th"m vo fo,
truy^"n hnh M Lai cng b&t fû l"n ti"ng v dnh nhi^"u ch!ng trnh
v^ " Champa tr"n mn % anh c% ua mnh.
Ngy 13-9-1988 f fanh du m_t khuc quanh l_ich s%. V!ng quc
v dn t_c Champa f_!c hng tri_"u dn M Lai bi"t f"n. V dn t_c
ny, dû khng cn v!ng quc na, f b&t fû &n su vo ti^"m thc
ng^ !i M: Champa, m_ t dn t_ c anh em b vong qu c. Nhng m_oi
bi"n c l_ich s% f di"n ra trong ngy 13-9-1988 cng nh^! s_ thnh l_p
Vi_"n Vi"n Fng Phap t_ai Kuala Lumpur v!i s_ h_!p tac c%ua B_ V&n
Hoa M Lai, nht l s_ hi_"n di_"n c%ua Ts. Po Dharma, m_t chuy"n gia
v^" Champa v cng l m_t fa con Champa m_&c d l quc t_ich
Ph ap.
M94. Fai h_ i th " gi !i M Lai-th " gi !i
Fng D!ng v f"m v&n ngh_ " Champa
(Warta, Gapena, 9-2001
Fy l bi t^!ng trnh v hnh %anh li"n quan f"n ch!ng trnh v&n
h oa Champa do B_ V&n Hoa M Lai, Vi_ "n Vi "n Fng Ph ap v S
Quan Phap t% chc vo ngy 21-22 thang 11 n&m 2000 t_ai Kuala
Lumpur.
1. F_ ai H_ i Th " Gi !i M Lai v th " gi !i Fng D!ng.
Trong hai ngy f_ai h_i, vn f^" Champa f tr%! thnh f^" ti ch%u
y "u. Tr"n 12 t% ng s bi b ao c ao khoa h_ oc, 7 bi n oi v^ " Champa:
- Ts. Po Dharma (Vi_"n Vi"n Fng Phap: V!ng quc Champa
trong bi"n ni"n s% M Lai.
- Ts. Mak Phoeun (Trung Tm Nghi"n C Quc Gia Phap: Vn
f^" Dn t_c Champa v M Lai sng %! Kampuchea v khu v_c Chu
F c.
- Ts. B. De Bernon (Vi_"n Vi"n Fng Phap: Sammala, m_t ph_u
n Ch&m hay M Lai trong huy^ "n th_ oai Ph_ t Gi ao Kampuchea.
- Ts. J. Ba==ie (Trung Tm Nghi"n Cu Quc Gia Phap: Fu
tranh chng ch!ng trnh xy ct xa l_ nh^&m xoa b%o lng Ban Khrua
c% ua ng^ !i Ch&m % ! Bangkok.
- N. Weber (Thi sinh ti"n s c%ua F_ai H_oc INALCO, Paris: Tuan
Phaow vng d_ y ch ng nh Nguy "n vo cu i th " k% y th 18.
- Gs. Wan Hassim Wan teh (F_ai H_oc Quc Gia M Lai: Khai
ni_ "m v^ " c_ ng f^ ng Champa % ! M Lai.
- Lu Quang Sang (H_i B%ao T^n C% Truy^"n Champa: Giai tho_ai
c% ua 7 nhn v_ t g c M Lai % ! Champa.
2. L " ra m &t CD Champa c% ua Ch " Linh ngy 18-11-2000
Tr!c ngy f_ai h__i, B_ V&n Hoa M Lai co t% chc bu%i l" ra m&t
CD Champa do Ch" Linh th_c hi_"n v!i ch%u f^" Nh_ac v L^!i Ca C%
Truy^"n Champa (Traditional Music and Songs o= Champa phat hnh
t_ai Kuala Lumpur d!i s_ b%ao tr_! c%ua B_ V&n Hoa M Lai, n&m 2000.
Fy l b&ng nh_ac dn ca c% truy^"n Ch&m fû ti"n trong l_ich s%
Champa f_ !c ph at hnh.
M51. Hong t% Tengku Alaudin Majid (ng^!i th ba t^ trai sang ph%ai T%ng Th Ky
c%ua B_ V&n Hoa M Lai f!ng ti"p chuy_"n v!i phai fon Phap sau khi tuy"n b khai m_ac
f_ai h_i th" gi!i M Lai v th" gi!i Fng D!ng. B"n trai Hong t% Alaudin l Xavier
Diencourt, F_ai S Ton Quy^"n Phap %! M Lai. B"n ph%ai hong t% l Gs. Tansri Ismail
Hussein, Ch%u T_ich H_i Nh V&n M Lai. Ti"p f"n l Gs. G. Gerschheimer, Pho Giam Fc
Vi_"n Vi"n Fng Phap.
Hong t% Tengku Alaudin Majid, T%ng Th Ky c%ua B_ V&n Hoa
M Lai l ng^!i fng ra ch%u t_oa bu%i l" v!i s_ hi_"n di_"n c%ua Gs.
Tansri Ismail Hussein, Ch%u Tch H_i Nh V&n M Lai; Gs. Shamsun
Amri Baharuddin, Vi_"n Tr%!ng Vi_"n Th" Gi!i M Lai; ng P. L.
Pasquier, Ty Vi"n V&n Hoa, f_ ai di_ "n cho S Qu an Ph ap v nhi^"u
gi !i tr i th c M Lai kh ac.
Sau bu%i l", ca s Ch" Linh co ti"p chuy_"n v!i bao chi v truy^"n
hnh M Lai v gi!i thi_"u nhng b&ng nh_ac c%ua ng ta t^ ngy sang
f_ inh c % ! Gia N F_ ai 1978.
Cun b&ng g^m 13 bi dn ca c% truy^"n Ch&m v m_t bi ha tu
Ty Nguy"n do Ch " Linh th_ c hi_ "n.
3. Ba f"m V&n Ngh_ " Champa t_ ai M Lai
Nhn dp F_ai H_i Th" Gi!i M Lai v th" gi!i Fng D!ng, fon
v&n ngh_" Champa Ch" Linh co trnh di"n 3 f"m v&n ngh_" %! M Lai
do B_ V&n Hoa M Lai t% chc. Fon v&n ngh_" ny g^m 12 ngh_" s
Ch&m c tru %! Hoa K^y v Gia N F_ai f_&t d!i quy^"n h!ng dn c%ua
ca s Ch" Linh v ng Lu Quang Sang, c_u dn bi%"u Ch&m hi_"n sinh
M52. Ch " Linh trao t_ &ng CD cho Hong T% Tengku Alaudin Majid
s ng % ! Hoa K^ y.
F"m v&n ngh_ " f^ u ti"n (21-11-2000 f_ !c t% ch c t_ ai Vi_ "n B%ao
Tng Quc Gia M Lai, dnh ri"ng cho quan khach chinh ph%u M
Lai, ngo_ai giao fon, cac phai fon t^ n!c ngoi f"n tham d_ f_ai h_i
v c ac gi !i tr i th c M Lai.
Quan khach chinh c%ua f"m v&n ngh_" ny l Hong t% Tengku
Alaudin Majid, T%ng Th Ky c%ua B_ V&n Hoa M Lai, ng Xavier
M53. Fon v&n ngh_" Champa c% ua Ch " Linh fang di "n xu t.
M54. (t^ tr ai sang ph% ai Gs.+irdausAbdullah c% ua f_ ai h_ oc Malaya; Xavier Driencourt,
F_ ai S Ph ap t_ ai M Lai; Gs. William Ro== c% ua f_ ai f_ oc Comlumbia-New York trong
f"m v&n ngh_ " Champa c% ua Ch " Linh
Driencourt, F_ai S Toân Quy^"n Phap %! M Lai, Tansri Ismail
Hussein, Ch%u T_ich H_i Nh V&n M Lai, Gs. G. Gerschheimer, Pho
Giam Fc Vi_"n Vi"n Fng Phap, Gs. G. Delouche, Hi_"u Tr%!ng f_ai
h_oc INALCO Paris, Gs. William Ro== c%ua f_ai h_oc Comlumbia, New
York v c ac gi !i tr i th c v khoa h_ oc M Lai.
F"m th hai (23-11-2000 t_ai Sah Alam, th%u f c%ua ti%"u v!ng
quc Selangor dnh cho qu^n chung M Lai. V f"m cui cng (24-
11-2000 t_ai trung tm v&n hoa Phap %! Kuala Lumpur dnh cho c_ng
f^ ng ng^ !i Ph ap % ! M Lai.
4. F_ai S Ton Quy^"n Phap ti"p fon v&n ngh_" Champa Ch"
Linh % ! t dinh
Chi^"u 22-11-2000, fon v&n ngh_" Champa f_&t d!i s_ h!ng dn
c%ua Ch" Linh v!i s_ hi_"n di_"n c%ua c_u dn bi%"u Lu Quang Sang v
c_u thi"u ta F_&ng Chanh Anh rt ly lm vinh h_anh f_!c ti"p ki"n v!i
ng Xavier Driencourt, F_ ai S Ton Quy^^"n Phap t_ ai M Lai t_ ai t
tht ri"ng c%ua ng %! Kuala Lumpur. Ts. Po Dharma, f_ai di_"n cho Vi_"n
Vi "n Fng Ph ap % ! M Lai l ng^ !i f ng ra t% ch c bu% i ti "p tn ny.
M95. Ph ap s &n sng gi up f !
(L. C. +ang, Perancis sedia bantu kajian,
Theo Ts. Po Dharma, t^ my n&m qua, Vi_"n Vi"n Fng Phap t_ai
M Lai f gop ph^n l!n trong ch!ng trnh nghi"n cu v&n hoa th"
gi!i M Lai trong khu v_c ny, nht l nghi"n cu v^" v&n hoa v l_ich
s% Champa. Nhng ch!ng trnh ny c^n co s_ h_!p tac ch_&t ch h!n
v!i cac vi_"n nghi"n cu M Lai trong t!ng lai hû fem l_ai m_t k"t
qu% a t t f_ ep.
Ts. Po Dharma cng thng tin r^&ng, t^ ngy thnh l_p %! Kuala
Lumpr vo n&m 1987, Vi_"n Vi"n Fng %! M Lai do ng ta fi^"u hnh
f th_ c thi nhi^"u ch!ng trnh nghi"n c u li"n quan f"n s_ li"n h_"
gi a th " gi !i M Lai v Champa.
Theo ng L. C. +ang, phong vi"n c%ua bao Berita Harian, qua bi
bao cao khoa h_oc c%ua Ts. Po Dharma trong ngy f_ai h_i N^"n V&n
Minh M Lai %! Mi^"n Fng t% chc vo ngy 19-9-2001, chung ta
nh_n thy r^&ng M Lai nht l ti%"u v!ng quc Kelantan co m_t n^"n
bang giao r t g^ n gi v !i Champa trong bao th " k% y tr !c.
M96. Hai ng^ !i Ch&m H^ i Gi ao thn f% ang hong gia
(+UNCINPEC b am s at
(A+P, 2 aktivis Islam parti proraja ditembak mati,
Theo hng thng tn A+P, hai v_! ch^ng ng^!i Ch&m Hî Giao
Kampuchea, thn c_n c%ua f%ang hong gia (+UNCINPEC b am sat
t_ai t tht ng ta. Fy l v_u am sat l^n th 12 k%" t^ khi chinh ph%u
tuy"n b chinh thc ngy khai m_ac tranh c% %! h_a t^ng c! s%! c%ua v!ng
qu c ny.
M97. Hoa K^ y s e b% ao v_ " 1000 t n_ an Vi_ "t Nam
(Reuteurs, Amrika beri kuasa depada 1.000 pelarian Vietnam,
Theo hng thng t n Reuteurs, ch inh ph%u Hoa K^y f ch p nh_n
fa sang Hoa K^y h!n 1.000 ng^!i Ty Nguy"n hi_"n fang lanh n_an %!
t%inh Mondolkiri c%ua v!ng quc ny. Nhom ng^!i Ty Nguy"n ny l
tn qun c%ua l_c l_!ng n%i d_y chng l_ai chinh quy^"n H N_i %! Ty
Nguy"n vo th ang 2 n&m 2001v^ a qua.
Theo Nikola Hihajlovic, f_ai di_"n cao %uy Li"n Hi_"p Quc %!
Kampuchea, m_&c d chinh ph%u Hoa K^y f chp thu_n fa v^" Hoa K^y
cac anh em Ty Nguy"n ny, nhng cao %uy Li"n Hi_"p Quc ph%ai ch^!
s_ tr%a l^!i chinh thc c%ua chinh ph%u Kampuchea. Th"m vo fo, cao %uy
Li"n Hi_"p Quc cng l"n ti"ng chinh thc l khng cng nh_n hi_"p
!c ky k"t gia Kampuchea v Vi_"t Nam nh^&m trao tr%a l_ai cho chinh
quy^^"n H N_i nhng anh em Ty Nguy"n fang lanh n_an %! v!ng
qu c ny.
2. Bao chi ti"ng M Lai
Fi v!i dn t_c M Lai, Champa l m_t t^ rt l quen thu_c v!i h_o
qua cac thnh ng: harimau Cempa (c_op Champa, padi Cempa (lua
Champa, v.v. Nhng tr"n th_c t", ngo_ai tr^ m_t s chuy"n gia v^"
ngnh s% h_ oc, dn t_ c M khng bi "t g v^ " v!ng quc v dn t_c
Champa ny. Qua cac l^!i truy^"n kh%u v v&n ch!ng c%, dn t_c M
ch%i bi"t l co v!ng quc Champa cng ngu^n gc v&n hoa v!i h_o %!
khu v_c Fng Nam A ny, nhng h_o cng khng bi"t v!ng quc ny
n^&m %! fu v fi luc h_o c t%!ng r^&ng Champa v Kampuchea ch%i l
m_t v!ng quc m thi. S_ nh^m ln ny f fi su vo ti^"m thc dn
gian M Lai. M_t thi d_u fi%"n hnh fo l ''bng s'' m ai cng g_oi l
hoa Champaka, nhng ng^!i M co khi g_oi no l hoa Champa v co
khi th hoa Kampuchea. V ai cng bi"t sau bi"n c n&m 1975, tt c%a
nhng ng^!i t n_an Fng D!ng f_inh c %! M Lai f^"u l dn t_c
Ch&m, nhng ng^ !i M v n g_ oi h_ o l ng^ !i Kampuchea.
N&m 1988 fanh du m_t khuc quanh m!i trong l_ich s% c_n f_ai c%ua
M Lai. V r^&ng, k%" t^ n&m 1988, vn f^" Champa khng cn l
chuy_"n hoang f^!ng na, nhng f tr%! thnh m_t f^" ti hp dn n%i
b_ t l"n tr"n m_ oi ln s ong b ao ch i v truy^ "n hnh M Lai.
Sau khi f_oc qua 97 bi vi"t v^" Champa f&ng t%ai tr"n bao chi M
Lai, ng^!i ta co c%am giac r^&ng, s_ phat hi_"n Champa tr"n ln song bao
chi ny co nguy"n nhn ch%u y"u phat xut t^ bi"n c v&n hoa v khoa
h_oc %! M Lai h!n l phat xut t^ sang ki"n c%ua cac phong vi"n bao
ch i M Lai.
Sau fy l nhng bi"n c chinh li"n quan f"n vn f^" Champa f
di"n ra m_t cach tu^n t_ trong khng gian v th^!i gian t^ 1988 f"n
2002,
1. S_ hi_ "n di_ "n c% ua Ts. Po Dharma % ! M Lai 1987
Ngy 17 thang 4 n&m 1988 fanh du ngy m%! fû gi!i thi_"u ft
n!c Champa tr"n ln song bao chi M Lai. Fo l ngy h_op bao c%ua
B_ Tr%!ng B_ V&n Hoa M Lai, Datuk Sabbaruddin Chik v!i s_ hi_"n
di_"n c%ua F_ai S Ton Quy^"n Phap ng Jean Perrin f%" gi!i thi_"u Ts.
Po Dharma, chuy"n gia khoa h_oc Phap c%ua Vi_"n Vi"n Fng Phap
(E+EO cng l f_ai di_"n cho Trung Tm Fng D!ng H_oc c%ua f_ai
h_oc Sorbonne Paris, sang nh_m chc %! M Lai t^ thang 9 n&m 1987
trong ch!ng trnh h_!p tac gia hai quc gia Phap-M nh^&m phat tri%"n
ch!ng trnh nghi"n cu v^" s_ li"n h_" th" gi!i M Lai v Champa tr"n
lnh v_ _ c l_ ich s% , v&n h oa, v&n h_ oc v tn gi ao.
Hng thng tn M Lai Bernama l c! quan bao chi M Lai loan
tin ny tr"n t^! Utusan Malaysia (xem M1. Fy l l^n fû ti"n, bao
ch i M n oi v^ " Champa.
2 Ngy v&n hoa Champa %! Kuala Lumpur vo thang 9 n&m
1988
H!n n&m thang sau, tc l ngy 7 thang 9 n&m 1988, B_ V&n Hoa
M Lai t% chc ngy h_op bao l^n th hai, d!i s_ ch%u t_oa c%ua ng Haji
Aziz Deraman, T%ng Giam Fc C_uc V&n Hoa f%" loan tin chinh thc
l B_ V&n Hoa, Vi_"n Vi"n Fng Phap (E+EO v S Quan Phap t_ai
M Lai s t% ch c m_t ch!ng trnh mang ch%u f^" Ngy V&n Hoa
C h a m p a t_ai Kuala Lumpur vo ngy 12 v 13 thang 9 n&m 1988.
Ch!ng trnh ny g^ m ba ti "t m_ uc:
-Tri% "n lm v^ " v&n h oa Champa
- F_ ai h_ i khoa h_ oc v^ " n^ "n v&n minh Champa
- F"m v&n ngh_" Champa do hai ca s Champa, Ch " Linh v T^
Cng Ph_ ung th_ c hi_ "n.
Sau ngy h_op bao, nhng chi ti"t v^" ngy v&n hoa Champa f_!c
f&ng t%ai m_t cach chi ti"t tr"n ba t^! bao l!n nht %! M Lai, fo l t^!
Berita Harian, Utusan Malaysia v New Straits Time (xem M2-M12
v tr"n fi truy^ "n hnh M Lai.
M%! mn cho ngy v&n hoa Champa l^ ch!ng trnh tri%"n lm v^"
v&n h oa Champa. Bu% i khai m_ ac tri% "n lm Champa vo ngy 12-9-
1988 f_&t d!i s_ ch%u t_oa c%ua B_ Tr%!ng B_ V&n Hoa v F_ai S Ton
Quy^"n Phap t_ai M Lai v!i s_ hi_"n di_"n c%ua nhi^"u phai fon ngo_ai
giao c o m_ &t % ! Kuala Lumpur.
Ti"p theo l ngy f_ai h_i khoa h_oc v^" n^"n v&n minh Champa f_&t
d!i s_ ch%u t_oa c%ua Pho B_ Tr%!ng B_ V&n Hoa M Lai v!i s_ hi_"n
di_ "n c% ua ng Gi am F c Vi_ "n Vi "n Fng Ph ap (E+EO.
Ch!ng trnh th ba l f"m v&n ngh_" Champa (12-13 thang 9 n&m
1988 t_ai h_i tr^!ng th%u f Kuala Lumpur. Khach qui c%ua f"m v&n
ngh_" ny l B_ Tr%!ng B_ V&n Hoa, Thng Fc th%u f Kuala
Lumpur v F_ai S Ton Quy^"n Phap. F"m v&n ngh_" f_&t d!i s_
h!ng dn c%ua hai ca s Ch" Linh v T^ Cng Ph_ung v!i s_ tham gia
c%ua nhi^"u ngh_" s Champa t^ Hoa K^y, Gia N Fai, Phap v Fanmark
f "n.
Sau ngy V&n Hoa Champa 12-13 thang 9 n&m 1988 t_ai Kuala
Lumpur, v!ng quc v dn t_c Champa tr%! thnh m_t f^" ti ch%u y"u
tr"n cac ln song bao chi v truy^"n hnh M Lai. V r^&ng, k%" t^ thang
9 cho f"n cui n&m 1988, tc l ch%i trong vng ba thang, 24 bi b^&ng
ti"ng M f^" c_p f"n Champa (cha tinh cac bao b^&ng ti"ng Anh v
Trung Hoa f_!c f&ng t%ai tr"n cac t^! bao l!n %! M Lai, nh t^! Berita
Harian, Utusan Malaysia, Watan, Nusantara, Dewan Budaya, v.v.
Fa s cac bi vi"t nhn dp ngy V&n Hoa Champa t_p trung tr"n
ba ch% u f^ ":
- T^!ng thu_t l_ai nhng l^!i tuy"n b c%ua cac nhn v_t quan tr_ong
f"n d_ trong dp ngy V&n Hoa Champa ny nh B_ Tr%!ng B_ V&n
Hoa, F_ai S Phap, f_ai di_"n phai fon Champa t^ Hoa k^y sang, cac
gi ao s f_ ai h_ oc M Lai, v.v.
- Tom t&t l_ai nhng bi vi"t v^" l_ich s%, v&n hoa v x h_i Champa
c%ua cac nh chuy"n gia khoa h_oc tham d_ f_ai h_i v^" n^"n v&n minh
Champa f_ !c t% ch c vo ngy 13 th ang 9 n&m 1988.
- Phn tich v ph" bnh v^" khia c_anh ngh_" thu_t v n_i dung c%ua
f"m v&n ngh_" mang ch%u f^": Hong t% M Lai f"n Champa do hai
ngh_ " s Ch " Linh v T^ Cng Ph_ ung f_ ao di% "n.
Nhng l^!i tuy"n b c%ua c ac nhn v_ t quan tr_ong li"n quan f "n
ngy V&n Hoa Champa ch%i co m_t n_i dung duy nht, fo l c^n ph%ai
phat tri%"n m_anh m ch!ng trnh nghi"n cu v^" Champa, m_t di s%an
lch s% v v&n hoa c%ua th" gi!i M Lai. S_ thnh l_p %! M Lai m_t chi
nhanh c%ua Vi_"n Vi"n Fng Phap (E+EO f_&t d!i s_ fi^"u hnh c%ua
Ts. Po Dharma, chuy"n gia v^ " Champa h_ oc trong ch!ng trnh h_!p
tac Phap-M, s fem l_ai m_t bû khng khi m!i trong ch!ng trnh
nghi"n c u v^ " Champa v Th " Gi !i M Lai.
Ri"ng v) " ph^ n f_ ai h_ i khoa h_ oc, h^ u nh t t c% a c ac bi b ao c ao
khoa h_oc f^"u m% x%e, phn tich v f_!c truy^"n ba r_ng ri qua ln
s ong b ao ch i M Lai.
Cui cng, f"m v&n ngh_" Champa c%ua Ch" Linh v T^ Cng
Ph_ung f thu hut ln song bao chi M Lai nhi^"u h!n. Nhng phong
vi"n M Lai vi "t v^ " f"m v&n ngh_ " ny chia thnh ba nh om.
- Nhom phong vi"n bao chi s&n tin tc. Nhom ny ch%i t^!ng thu_t
l_ ai n_ i dung f"m v&n ngh_ " Champa m thi.
- Nhom phong vi"n chuy"n v^" bnh lu_n ngh_" thu_t. Fi v!i nhom
ny, f"m v&n ngh_" Champa c%ua Ch" Linh v T^ Cng Ph_ung ch%i l
m_t ch!ng trnh v&n ngh_" dn gian cha cht m_t vi net hp dn v
qua m!i l_a fi v!i thinh gi%a M Lai. Nhng fng tr"n ph!ng di_"n
ngh_" thu_t m noi, f"m v&n ngh_" Champa c%ua Ch" Linh v T^ Cng
Ph_ung khng f_at f_!c c! s%! ngh_" thu_t cao cho l&m v fa s ngh_" s
l nhng ngh_" nhn nghi_"p chi khng chuy"n, m_&c d T^ Cng
Ph_ ung c o f inh ch inh l v thi "u t_ p d_ !t (xem M19.
Nhom chuy"n gia khoa h_oc nhn f"m v&n ngh_" ny d!i khia c_anh
lch s% h!n l khia c_anh ngh_" thu_t. Bi c%ua Gs. Zainal Kling l ti"u
bi%"u nht (xem M35-M36. Fi v!i ng Zainal Kling, f"m v&n ngh_"
Champa ny co ch&ng ch%i l ti"ng k"u than no nng t^ bi ngha f_ia
c%ua m_t n^^"n v&n minh Champa f suy tn v cng l l^!i trn tri cui
cng v^" thn ph_n fau th!ng c%ua ng^!i Champa m t n!c h!n l
m_t v%! kch th_t s_ f!ng di"n xut tr"n sn khu ngh_" thu_t %! M
Lai.
3. Champa b thu h_ ep l_ ai tr"n ln s ong b ao ch i: 1989-1991
B!c sang n&m 1989 f"n n&m 1991, tc l trong ba n&m li^"n,
Champa cng cn hi_"n di_"n tr"n ln song bao chi M Lai, nhng s_
hi_"n di_"n ny b gi!i h_an trong ph^n s l_!ng. V r^&ng vn f^" Champa
ch%i xut hi_"n 6 l^n tr"n bao chi M Lai trong sut ba n&m tr^!ng. Hai
bi f ang k%" nh t fo l bi phn tich nguy"n nhn c% ua s_ suy vong
Champa c%ua Hussin Yaacob f&ng trong t^! Nusantara vo thang gi"ng
n&m 1989 (xem M37-38 v bi ph%ong vn Ts. Po Dharma li"n quan
f"n n^"n t%ang v&n hoa, t% chc gia fnh v x h_i Champa f&ng trong
t^ ! Bicara vo ngy 16-12-1989 (xem M40.
Hussin Yaacob l ng^!i f)&u ti"n trong nhom phong vi"n M Lai
fng ra f%" phn tich tnh hnh x h_i c_ng f^ng ng^!i Ch&m g^m h!n
400.000 ng^!i %! Kampuchea v h!n 25.000 ng^!i hi_"n fang c tru %!
M Lai nh^&m fi tm nguy"n nhn s_ suy vong c%ua Champa trong qua
kh .
Qua s_ kh%ao sat v^" c! s%! t% chc x h_i c%ua ng^!i Ch&m hm nay,
Hussin Yaacob, co th%" l ng^!i Ch&m Kampuchea (? f fa ra k"t
lu_n r^&ng: C_ng f^ng ng^!i Ch&m hm nay ch%i bi"t hi^"m th nhau v
quy^"n l_!i ca nhn, v h_o khng co m_t y thc h_" fon k"t r r_"t v
khng co m_t t% chc chung f_&t d!i quy^"n lnh f_ao chung f%" b%ao v_"
s_ sng cn c%ua h_o. Tnh hnh c_ng f^ng Champa hm nay co ch&ng
l b^&ng chng c_u th%" f%" gi%ai thich cho s_ suy vong c%ua v!ng quc
Champa trong qu a kh ?
4 Khng kh i chung vo n&m 1994-1998
Trong sut hai n&m 1992 v 1993, bao chi M Lai khng nh&c f"n
Champa na. Nhng b!c vo thang 10 n&m 1994, vn f^" lch s% v
v&n hoa Champa f_t nhi"n tr%! l_ai tr"n ln song bao chi ny v keo di
cho f "n n&m 1998.
S_ ki_"n quan tr_ong fû ti"n fo l Datuk Seri Dr. Mahathir
Mohamad, Th%u T!ng M Lai l^n fû ti"n fng ra ti"p phai fon
g^m m_t s Dn Bi%"u v Pho B_ Tr%!ng gc ng^!i Ch&m t^
Kampuchea sang th&m M Lai vo thang 10 n&m 1994 (xem M43.
Sau phai fon ny l ngy ra m&t cun hî ky c%ua ng Abha k%" l_ai
cu_c hnh trnh phai fon H_i Nhâ V&n M Lai sang vi"ng th&m bn
ti%"u v!ng quc Champa: Amaravati, Vijaya, Kauthara v
Panduranga vo n&m 1995 (xem M44-M45.
S_ ki_"n ti"p theo fo l f_ai h_i quc t" v^" dn t_c cng ngu^n gc
M Lai do h_i Nh V&n M Lai t% chc vo th ang 9 n&m 1996 v
f_!c ng Datuk Sri Anwar Ibrahim, Pho Th%u T!ng M Lai khai
m_ac. Hai phai fon Champa co f"n tham d_ f_ai h_i ny. Phai fon t^
Vi_"t Nam do ng Ba Trung Ph_u (V&n Lm, Phanrang h!ng dn v
t^ Ph ap c o ng Ts. Po Dharma (xem M49
S_ ki_"n cui cng fo l ngy ra m&t cun sach Lch S% Bang Giao
Th" Gi!i M Lai v Th" Gi!i Fng D!ng, do Gs. Ismail Hussein,
Gs. P. B. La=ont v Ts. Po Dharma th_ c hi_ "n v do Vi_ "n Ngn Ng v
V&n H_oc M Lai (Dewan Bahasa dan Pustaka n hnh. Cu n s ach
f_!c ra m &t nhn ngy f_ ai h_i v^" sng M"kong vo th ang 11 n&m
1995 do Vi_"n Ngn Ng v V&n H_oc M Lai t% chc. Phai foân
chuy"n gia khoa h_ oc Ph ap trong ngy f_ ai h_i khoa h_ oc ny g^ m 7
ng^!i trong fo co Ts. Po Dharma. Fy l^ ch!ng trnh h_!p tac gia
Vi_"n Ngn Ng v V&n H_oc M Lai, H_i Nh V&n M Lai, f_ai h_oc
INALCO Phap, f_ai h_oc Sorbonne Phap v S Quan Phap t_ai L Lai
(xem M50
S_ ki_"n n%i b_t nht v^" Champa tr"n ln song M Lai trong chu k^y
th^!i gian ny, fo l f_ai h_i v^" dn t_c sng hai b"n b^! sng M"kong
v tri%"n lm v^" dn t_c Champa do Ts. Po Dharma t% chc nhn ngy
ra m &t cu n s ach vo th ang 10 n&m 1996 mang ch%u f^ ": T om L_!c
L_ich S% Ban F%ao Fng D!ng (Kampuchea, Laos, Thai, Vietnam v
Champa do Gs. P. B. La=ont (f_ai h_oc Sorbonne th_c hi_"n. Trong tac
ph%m ny co bi vi"t mang ch%u f^" S! L_!c Lch s% Champa c%ua Ts.
Po Dharma. Ch!ng trnh f_ai h_i v ngy ra m&t cun sach Tom L_!c
Lch S% Ban F%ao Fng D!ng do ng Datuk Abdullah Ahmad
Badawi, B_ Tr%!ng B_ Ngo_ai Giao M Lai fng ra khai m_ac (xem
M53-M56 v c o b c th ng% o c% ua Th% u T !ng M Lai (xem M 51.
M_&c d Champa ch%i l m_t thnh ph^n nh%o nhoi trong nhom dn
t_c sng hai b"n b^! sng M"kong, nhng hnh %anh Champa chi"m
m_t v tri nhi^"u nht tr"n ln song bao chi, nht l hnh %anh ng^!i
Ch&m Chu Fc v Kampuchea (xem 52. Fa s bi vi"t v^" f_ai h_i
cac dn t_c tr"n b^! sng M"kong l nhng bi tr^!ng trnh v^" ngy
v&n hoa. Ngoi ra, cn co m_t s bi ph%ong vn Ts. Po Dharma v^" s_
li"n h_ " gi a Champa v th " gi !i M Lai (xem M58-M59.
Fung m_t n&m sau, tc l thang 10 n&m 1997, Vi_"n B%ao Tng
Quc Gia M Lai, Vi_"n Vi"n Fng Phap (E+EO t% chc m_t cu_c
tri%"n lm v^" y ph_uc v ngh^" d_"t th% c%m Champa. Trong th ng%o c%ua
B_ Tr%!ng B_ V&n Hoa M Lai, T%ng Giam Fc C_uc B%ao Tng M
58Bao chi ti"ng M Lai
Lai v Giam Fc Vi_"n Vi"n Fng Phap (E+EO nhn dp ngy tri%"n
lm ny (xem M62-64, ba c! quan M-Phap nht tri co m_t y h!ng
chung fo l c^n ph%ai t&ng c^!ng ch!ng trnh nghi"n cu Champa v
Th " Gi !i M Lai.
Fy l l^n fû ti"n, M Lai th_c hi_"n m_t cu_c tri%"n lm f^ s_ v^"
Champa, nht l tri%"n lm v^" ngh^" d_"t th% c%m ng^!i Ch&m. Bn
chuy"n vi"n Ch&m chuy"n v^" y ph_uc v th% c%m t^ Vi_"t Nam sang
M Lai tham d_ v giup f! ch!ng trnh fo l Tr_!ng Tn (Hu
Fc, Qu%ang V&n F_ai (Cht Th^!ng, Thu_n Th Tr_u (M Nghi_"p v
Nguy "n Th B_ ach C uc (H u F c.
Ch!ng trnh tri%"n lm ny f thu hut f_!c 5 bi f^" c_p f"n
Champa, trong fo co bi ph%ong vn Ts. Po Dharma v^" vai tr ng^!i
fn b trong x h_i Ch&m (xem 66. Theo Ts. Po Dharma, Champa l
v!ng quc theo ch" f_ mu h_" v mu c. Mu h_" l c! ch" t% chc
gia fnh d_a tr"n ch%u thuy"t: fn b l ch%u nhn c%ua ti s%an, con cai
v nghi l" trong gia fnh. Ng_!c l_ai fn ng vn gi vai tr chinh y"u
trong c! ch" quy^"n h_an qu%an tr kinh t", giao d_uc v f_ao fc trong gia
fnh. Chinh v th", Champa l m_t dn t_c theo ch" f_ mu h_" nhng
khng c o m u quy^ "n nh ng^ !i ta th^ !ng hi% "u l^ m.
5. Chuy%"n h!ng sang n_an ngho foi ng^!i Ch&m %!
Kampuchea: 1999-2001
B!c vo thang fû c%ua n&m 1999, vn f^" Champa b&t fû chuy%"n
h!ng tr"n ln song bao chi M Lai. Vn f^" v&n hoa lch s% c%ua
Champa hon ton nh^!ng ln song l_ai cho vn f^" chi"n tranh ngho
f oi m ng^ !i Ch&m H^ i Gi ao Kampuchea fang f!ng f^ u hm nay.
S_ chuy%"n h!ng khun m_&t Champa tr"n ln song bao chi phat
xut t^ hai nguy"n nhn chinh. Fo l vo thang 1 n&m 2000, fi
truy^"n hnh TV3 c%ua M Lai ra m&t m_t ch!ng trnh m!i mang ch%u
f^" Kinh cho Nusantara, hay l kinh cho cac dn t_c c%ua cac n!c
Fa F% ao trong f o c o ng^ !i Ch&m % (xem M69.
Qua ch!ng trnh ny, hng lo_at hnh %anh v^" n_an nghêo foi ng^!i
Ch&m Kampuchea f_!c fa l"n ln song bao chi. Bn thang sau,
nhi^"u h_i fon phi chinh ph%u M Lai t_p trung l_c l_!ng f%" thnh l_p
m_ t qu c u tr_ ! Champa % ! Kampuchea. Qu ny do hai t^ ! b ao l !n M
Lai f! fû, fo l: Berita Harian v New Straits Times. Ngy ra m&t
qu ny f_&t d!i quy^"n ch%u t_oa c%ua ng Datuk Abdullah Badawi, Pho
Th% u T !ng M Lai.
Sau ngy ra m&t qu ny, hng lo_at phong vi"n bao chi theo fon
t^ thi_"n M Lai sang Kampuchea f%" giup ng^!i Ch&m. S_ hi_"n di_"n
c%ua h_o %! Kampuchea nhn dp ny l nguy"n nhn chinh gi%ai thich t_ai
sao co s_ chuy%"n h!ng khun m_&t Champa tr"n ln song bao chi M
Lai th^ !i f o.
Tr"n nguy"n t&c, ch!ng trnh Kinh Cho Nusantara khng ch%i
dnh ri"ng cho ng^!i Ch&m Hî Giao, m l cho dn t__c Champa noi
chung. N"u ng^!i Ch&m %! Vi_"t Nam khng co m_&t tr"n ln song c%ua
ch!ng trnh ny, v fi truy^"n hnh TV3 c%ua M khng f_!c c! h_i
hay khng mun t_ao c! h_i f%" sang Vi_"t Nam nh^&m vi"ng th&m khu
v_c ng^!i Ch&m %! Phan Rang v Phan Ri. V r^&ng vo n&m 1995 fi
truy^ "n hnh M Lai khng f_!c ch inh quy^"n f_ia ph!ng Vi_ "t Nam
cho phep ti"p xuc v!i ng^!i Ch&m trong dp fi ny sang Phan Rang
v Phan Ri f%" thap tng phai fon H_i Nh V&n M Lai sang vi"ng
th&m lng Ch&m.
T^ n&m 1999 f"n 2001, t%ng c_ng 21 bi bao M Lai f^" c_p f"n
c_ng f^ng Ch&m Hî Giao %! Kampuchea. Bn ch%u f^" chinh y"u trong
ph^ n ny, f o l:
Vn f^" n_an foi kh%ung khi"p v cu__c sng khn fn c%ua ng^!i
Ch&m %! Kampuchea. Fa s ng^!i Ch&m %! fy sng v^" ngh^" nng v
chi l!i v h_o khng th%" no tm f_!c 10 fla US m_t thang f%" nui
gia fnh.
Vn f^" giao d_uc. Chinh v s_ ngho foi ny m co g^n 95 ng^!i
Ch&m Kampuchea fang v!ng vo n_an m ch. M_t con s c_u th%" f%"
chng minh cho vn f^" ny, fo l tr"n t%ng s g^n 400.000 ng^!i
Ch&m %! Kampuchea, ch%i co vo kho%ang 10 sinh vi"n f_ai h_oc %! v!ng
quc ny. Ng_!c l_ai co vo kho%ang 70 ng^!i t_am g_oi l ''sinh vi"n'' du
h_oc trong cac tr^!ng Hî Giao %! Arab Saudi, 6 ng^!i %! Libya v 20 %!
Iran. N"u t_am g_oi l ''sinh vi"n'', v h_o cha h_oc h"t ch!ng trnh trung
h_oc cp 2 %! Kampuchea. Nhom ''sinh vi"n'' ny cng khng khac g
nh om ''sinh vi"n'' ng^ !i Ch&m %! Vi_ "t Nam sang du h_ oc %! c ac n!c
Ar_p trong th^!i Vi_"t Nam C_ng Ha (1963-1975. Chinh v th", cac
phong vi"n M Lai t_ f_&t cu h%oi r^&ng, ng^!i Ch&m ra n!c ngoi du
h_oc m cha h_ oc h"t c p trung h_oc, th " rî, h_o s e lm f_ !c g cho
c_ ng f^ ng c% ua h_ o trong t!ng lai?
Vn f^" t!ng lai c%ua cac chau thi"u ni"n nhi f^ng Ch&m. Fa s
cac em ny fang sng trong th^!i th_!ng c%, thn hnh tr^n tru^ng gh%e
l% !, khng m% anh ao che thn, khng thu c men v khng tr^ !ng h_ oc.
Vn f^" cui cng fo l ng^!i Ch&m Kampuchea, d ngho foi v
lm vo n_an m ch, nhng h_o khng xin vi_"n tr_! n!c ngoi f%" gi%ai
quy"t vn f^" kinh t" v giao d_uc c%ua h_o, m ch%i chu tm f"n vi_"c xin
vi_"n tr_! f%" lâm nh cha Hî Giao l!n h!n hay xy d_ng trung tm
truy^ "n b a H^ i Gi ao l ch inh.
6. Hi_"n t_!ng Tiara Jacquelina, Ch" Linh v Po Dharma tr"n
sn kh u M Lai vo n&m 2000
S_ hi_"n di_"n c%ua n fi_"n %anh M Lai Tiara Jacquelina, ca s Ch"
Linh v Ts. Po Dharma, ba nhn v_t xut phat t^ ba ngh^" chuy"n mn
khac nhau tr"n sn khu M Lai f%" di"n xut ba mn k_ich hon ton
khac nhau v^" n_i dung li"n quan f"n Champa lâ nguy"n nhn chinh
f li k eo m_ t s ph ong vi"n M h !ng v^ " Champa trong n&m 2000.
M%! fû cho hi_"n t_!ng ny fo l Tiara Jacquelina, n fi_"n %anh n%i
ti"ng v cng l m_t ng^!i fn b m ki^"u nht trong gi!i ngh_" s %!
M Lai, chp nh_n di"n xut fû ti"n tr"n h_i tr^!ng sn khu k_ich
trong vai: Siti Zubaidah, hong h_u Champa gc M Lai (xem M77.
Hnh n%i ti"ng nht m bao chi th^!ng f&ng t%ai fo l n fi_"n %anh
Tiara Jacquelina trong b_ y ph_ uc ao di bak kuang ng^ !i fn b
Ch&m. Qu%ang cao ti"ng tm c%ua n fi_"n %anh Tiara Jacquelina trong
trong b_ y ph_ uc fn b Ch&m cng f l qu% ang c ao cho Champa r^ i.
Ng_!c l_ai, hi_"n t_!ng Ch" Linh tr"n ln song bao chi M Lai vo
n&m 2000 co m_t ch%u f^" khac bi_"t hon ton. Ch" Linh, khng ph%ai l
nh fi_"n %anh, nhng l m_t ca s gc Champa. Ch" Linh f"n M Lai
n&m 2000 co hai ch!ng trnh r r_"t. Ch!ng trnh th nht fo l ra
m&t cun CD mang ch%u f^" Traditional Music and Songs o= Champa
(nh_ac v^ ti"ng hat dn gian Champa do ng ta th_c hi_"n v do B_
V&n Hoa M Lai xut hnh. Ch!ng trnh th hai, fo l f"m v&n ngh_"
c% truy^"n Champa do fon v&n ngh_" c%ua Ch" Linh di"n xut, nhn
dp k%y ni_"m 100 n&m ngy thnh l_p Vi_"n Vi"n Fng Phap. Ch!ng
trnh ny do B_ V&n Hoa M Lai, Vi_"n Vi"n Fng Phap v S Quan
Ph ap t_ ai M Lai t% ch c.
CD mang ch%u f^" nh_ac v^ ti"ng hat dn gian Champa l cun
b&ng fû ti"n m ca s Vi_"t Nam mang t"n l Ch" Linh hat hon ton
b^ &ng ti "ng Ch&m.
Ngy ra m&t cun CD v f"m v&n ngh_" Champa c%ua Ch" Linh f_&t
d!i s_ ch%u t_oa c%ua Hong T% M Lai Tengku Alaudin Majid v!i s_
hi_"n di_"n c%ua ng Gs. Ismail Hussein, Ch%u T_ich H_i Nh V&n M Lai
m fa s h_i vi"n l thnh ph^n phong vi"n bao chi v ng Xavier
Driencourt, F_ai S Ton Quy^"n Phap %! M Lai. S_ hi_"n di_"n c%ua cac
nhn v_t quan tr_ong ny cng thu hut th"m s_ t m c%ua bao chi v^"
CD Ch " Linh.
Hi_"n t_!ng Po Dharma tr"n ln song bao chi M Lai vo n&m
2000 co tinh cach khoa h_oc h!n, v fy l ngy ra m&t sach khoa h_oc
c%ua ng ta li"n quan f"n t_ fi%"n ti"ng M Lai dng trong nghi l" Rija
%! Champa. Cun t_ fi%"n ny do ng^!i M Lai th_c hi_"n %! Champa
vo th" k%y th 17. Fy cng l dp f%" bao chi M Lai qu%ang cao v^"
vai tr c%ua ti"ng M Lai trong qua trnh lch s% %! Fng D!ng, nht l^
% ! Champa.
7. Cu_ c vng d_ y c% ua anh em +ULRO Ty Nguy"n
Cu_c vng d_y c%ua anh em Ty Nguy"n vo thang 2 n&m 2001
nh^m fi chinh quy^"n H N_i trao tr%a l_ai ft fai c%ua h_o f thu hut
m_t s bi trong bao ti"ng M Lai. Fa s bi ny l nhng bi t^!ng
thu_t v^" bi"n c vng d_y c%ua anh em Ty Nguy"n v nht l tnh
hnh chinh tr_i gia ba n!c: Vi_"t Nam, Kampuchea v Hoa K^y li"n
qua f"n vn f^" anh em Ty Nguy"n v_!t bi"n ch_ay sang lanh n_an %!
Kampuchea sau ngy vng d_ y vo th ang 2 n&m 2001.
* *
Fng tr"n ph!ng di_"n khoa h_oc m noi, ngy 7 thang 9 n&m 1988
l mc th^!i gian fanh thc qu^n chung M Lai h!ng v^" Champa,
m_t dn t_c vong quc nhng cng chung v&n hoa v ngn ng v!i
M Lai. Tin ny f_!c loan ra m_t cach r_ng ri tr"n bao chi v truy^"n
hnh, v r^&ng ch!ng trnh ny l m_t ch!ng trnh chinh thc c%ua B_
V&n Hoa M Lai v c%ua chinh ph%u Phap thay m_&t b%!i S Quan Phap.
Gi%a s% r^&ng, ch!ng trnh ny do f_ai h_oc M Lai t% chc, th vn f^"
Champa f_ !c fa l"n ln s ong b ao ch i s tr% ! thnh m_ t chuy_ "n kh ac.
Noi f"n bao chi trong khu v_c Fng Nam A l ph%ai noi f"n bi"n
c. Nhng m_oi bi"n c f_!c l"n khun tr"n bao chi th ph%ai ph h_!p
v!i lu_t l_" v tnh hnh chinh tr n_i b_ c%ua mi n!c. Vai tr ch%u y"u
c%ua hai c! quan ti cao nh n!c: trong lnh v_c ny l B_ V&n Hoa
M Lai v S Quan Phap trong cng tac phat tri%"n ch!ng trnh v&n
hoa Champa %! M Lai trong sut 13 n&m (1988-2001 f tr%! thnh
m_t f_ng c! chinh y"u nh^&m chinh thc hoa n^"n v&n minh Champa
trong lch s% hi_ "n f_ ai c% ua M Lai. L_ !i d_ung c! h_ i ny, c ac ph ong
vi"n nh bao v truy^"n hnh M f fa ra hng lo_at bi v^" Champa
l"n ln s ong b ao ch i c% ua h_ o, m h_ o khng s_ ! b truy t hay c m fo an.
Ngy h_op bao (7 thang 9 n&m 1988 c%ua B_ Tr%!ng B_ V&n Hoa
M Lai f fanh du m_t khuc quanh trong lch s% c_n f_ai M Lai. K%"
t^ hm nay, Champa khng ph%ai l m_t ct truy_"n hoang f^!ng hay
c m k_y trong v&n ch!ng M Lai n a. F o l m_t v!ng quc, m_t
dn t_c cng chung xut x v!i dn t_c M tr"n nhi^"u lnh v_c:
ngu^n gc v&n hoa, ngn ng, tn giao, t% chc gia fnh (mu h_" v
t% ch c hnh ch anh theo th% " ch " li"n bang.
Chinh v y thc h_" nh^&m b%ao t^n di s%an v&n hoa c%ua dn t_c cng
chung xut x v!i mnh m B_ V&n Hoa M Lai f fng ra lm vai
tr ch%u y"u trong ch!ng trnh ph% bi"n v&n hoa Champa %! x ny. S_
tich c_c c%ua B_ V&n Hoa M Lai trong ch!ng trnh ph% bi"n v&n hoa
Champa khng d inh d ang m_ t ch ut g v !i y f^ ch inh tr hay tn gi ao.
Champa l m_t dn t_c co m_t n^"n v&n minh cao, nay f tr%! thnh
m_t di s%an v&n hoa nhn lo_ai. Fi v!i chinh ph%u Phap t^ fû th" k%y
th 20, lch s% Champa ph%ai f_!c b%ao t^n nh lch s% c%ua cac dn t_c
Fng D!ng khac. Chinh sach v&n hoa c%ua chinh ph%u Phap rt l r
rng v^" vn f^" ny. V y thc h_" chi"n tranh, y thc h_" tn giao v
n^"n v&n minh khac nhau trong th^!i phong ki"n, dn t_c Champa b
vong quc t^ n&m 1832. Nhng khng v ly do g, lch s% v n^"n v&n
minh c%ua dn t_c Champa v nht l s_ t^n t_ai c%ua dn t_c ny ph%ai b
h%uy di_"t vnh vi"n. H%uy di_"t lch s% v n^"n v&n minh c%ua m_t dn t_c
nô tr"n th" gi!i hm nay l chinh sach fi ng_!c l_ai v!i hi"n ch!ng
Li"n Hi_"p Quc (UNESCO. Cng v trung thnh v!i y thc h_" ny
m chinh ph%u Phap f giup f! ph^n no ch!ng trnh nghi"n cu v^"
Champa t^ n&m 1900. Ch inh v th " m s_ hi_ "n di_ "n c% ua S Qu an Ph ap
trong ch!ng trnh ph% bi"n v&n hoa Champa %! M Lai khng co g
f% " suy lu_ n.
Ngoi B_ V&n Hoa Ma Lai, S Quan Phap, Vi_"n Vi"n Fng Phap,
ng^!i ta khng th%" qu"n f_!c Gs. Ismail Hussein, Ch%u T_ich H_i Nh
V&n M Lai v Datuk Aziz Deraman, T%ng Giam Fc Vi_"n Ngn
Ng v V&n h_oc M Lai. Fy l hai c! quan t_p trung fng f%ao nht
cac tri thc v phong vi"n bao chi M Lai. Hai nhn v_t ny cng l
nh sang l_p Vi_"n Vi"n Fng Phap %! M Lai v cng l b_an thn nht
c%ua Ts. Po Dharma t^ 1988. S_ hi_"n di_"n c%ua hai c! quan ny trong
ch!ng trnh Champa t^ n&m 1988 cng l m_t f_ng c! fang k%%"
nh^ &m th uc f% y c ac b ao ch i M vi "t v^ " Champa.
Sau cng, tr"n t%ng s 97 bi vi"t v^" Champa m fa s nhng bi
ny f^"u co s_ li"n h_" f"n Vi_"n Vi"n Fng Phap v!i s_ h_!p tac c%ua S
Quan Phap t_ai M Lai. Ng^!i fng ra fi^"u hnh c%ua Vi_"n Vi"n Fng
ny l Ts. Po Dharma, quc tch Phap nhng gc ng^!i Ch&m Phan
Rang. Ph%ai ch&ng vai tr c%ua Ts. Po Dharma trong ch!ng trnh phat
tri% "n v&n h oa Champa % ! M Lai f tr% ! thnh m_ t f_ ng c! ch inh y "u?
Ton b_ nhng bi vi"t v^" Champa tr"n ln song bao chi M Lai
hon ton d_a tr"n y thc h_" lch s%, v&n hoa v n^"n v&n minh h!n l
tn giao. Ng^!i M thâ bi"t fa s Ch&m %! Panduranga l Ch&m
Ahier (t_am g_oi l^ B La Mn v Ch&m Bani (t_am g_oi l Hî Giao.
Nhng bao chi M khng bao gi^! f^" c_p f"n ch!ng trnh Hî Giao
Hoa dn t_c Ch&m ny. Ch%i m_t bâi duy nht (M90 fo l bi ph%ong
vn ng Hasan Basri Tuan Ibrahim, ch%u tch h_i t^ thi_"n Ch&m Hî
Giao %! M Lai li"n quan f"n vn f^" Hî Giao Hoa dn t_c Champa.
Theo ng Hasan Basri, ng^!i Ch&m Hî Giao c^n vi_"n tr_! c%ua M Lai
f%" chinh ph_uc ng^!i thi%"u s Efe, Jarai, Mnong %! Kampuchea theo
f_ao Hî Giao, m_t con f^!ng duy nht f%" fa c_ng f^ng thi%"u s ny
f"n ngy ti"n b_. Fy l m_t quan fi%"m thi"u suy ngh v khng c!
s%! khoa h_oc: khng ph%ai theo m_t tn giao no (d l Thi"n Chua
Giao, Tin Lnh Giao v Hî Giao m c_ng f^ng thi%"u s Champa s
f_!c ti"n b_ h!n, v h_o f l dn t_c ti"n b_ co v&n hoa ri"ng v tin
ng !ng ri"ng.
Cng c^n nhn m_anh r^&ng, fy l y ki"n ca nhn c%ua ng Hasan
Basri, ng^!i Ch&m Hî Giao %! M Lai do phong vi"n Zainuddin Isa
thu__t l_ai, ch khng ph%ai l quan fi%"m c%ua phong vi"n Zainuddin Isa
noi ri"ng hay quan fi%"m c%ua ng^!i M Lai noi chung. V r^&ng M Lai
khng c o ch inh s ach nh^ &m H^ i Gi ao H oa c ac dn t_ c anh em kh ac.
Tom l_ai, hû h"t cac bi vi"t v^" Champa f^"u co s_ li"n h_" tr_c ti"p
v!i cac s_ ki_"n v&n hoa %! M Lai. S_ ki_"n no co s_ hi_"n di_"n c%ua
nhng nhn v_t quan tr_ong trong chinh quy^"n M hay quc t" f^"u thu
hut f_!c s_ t m c%ua bao chi h!n. Nh v_y vn f^" Champa f_!c fa
l"n ln song bao chi M Lai hon ton tûy thu_c vo cac s_ ki_"n v&n
hoa h!n l ty thu_c vo sang ki"n ca nhn c%ua phong vi"n bao chi
M f i v !i Champa.
M1. M_ t chuy"n gia lch s% Champa
nh_ m ch c % ! B_ V&n H oa
(Bernama Pakar sejarah Campa di
Kementerian, Utusan Malaysia, 18-4-1988
Theo hng thng tn Bernama Malai, ng Datuk Sabbaruddin Cik,
B_ Tr%!ng B_ V&n Hoa v Du Lch M Lai cho bi"t nhn ngy h_op
bao, k%" t^ hm nay, B_ V&n Hoa s f_&t m_t v&n phng th^!ng tr_c
chuy"n nghi"n cu v^" s_ li"n h_" v&n hoa v lch s% gia Champa v
th" gi!i M Lai f_&t d!i s_ fi^"u hnh c%ua ng Ts. Po Dharma, gc
Champa nhng quc tch Phap. Fy l m_t ch!ng trnh h_!p tac gia
Vi_"n Vi"n Fng Phap v B_ V&n Hoa. S_ thnh l_p v&n phng ny l
k"t qu%a c%ua cu_c fm lu_n gia B_ V&n Hoa v Gs. Gros, Giam Fc
Vi_"n Vi"n Fng Phap v Gs. P. B. La=ont (F_ai h_oc Sorbonne f co
m_ &t % ! Kuala Lumpur g^ n fy.
S_ hi_"n di_"n c%ua Ts. Po Dharma rt l quan tr_ong ch!ng trnh
phat tri%"n nghi"n cu m_anh m v^" v&n hoa v lch s% Champa, dn t_c
cng ngn ng v v&n h oa v !i M Lai.
M2. Tri% "n Lm V&n H oa Champa
(Pamaran papar budaya Melayu-Campa,
Qua ngy h_op b ao t_ai Kuala Lumpur ngy 7 th ang 9 n&m 1988,
ng Aziz Deraman, T%ng Giam Fc c%ua B_ V&n Hoa M Lai gi!i
thi_"u v!i bao chi v fi truy^"n hnh M Lai r^&ng ngy 12 thang 9 n&m
1988 s l ngy v&n hoa Champa t_ai th%u f Kuala Lumpur. Nhn dp
ny, B_ V&n Hoa s t% chc m_t cu_c tri%"n lm l!n v^" v&n hoa v n^"n
v&n minh Champa t_ ai vi_"n b%ao t^ ang quc gia M Lai, hai f"m v&n
ngh_" Champa t_ai h_i tr^!ng th%u f Kuala Lumpur v m_t ngy f_ai
h_ i khoa h_ oc v^ " Champa t_ ai kh ach s_ an Merlin.
ng Aziz Deraman cng cho bi"t l ngy v&n hoa Champa ny do
B_ V&n Hoa M Lai v Vi_"n Vi"n Fng Phap t% chc v!i s_ h_!p tac
c% ua S Qu an Ph ap t_ ai M Lai.
M3. B ich ch!ng qu% ang c ao ngy
V&n Ho a Champa 1988
(B ich ch!ng xu t b% an ngy 8-9-1988
Bich ch!ng mang ch%u f^": N^"n
V&n Minh Champa.
Tri%"n lm t_ai Vi_"n B%ao Tng Quc
Gia: t^ 12 thang 9 f"n 12 thang 10
n&m 1988.
F_ai h_i khoa h_oc: Khach s_an
Merlin ngy 13 th ang 9 n&m 1988.
F"m v&n ngh_": Hong t% M Lai
f"n Champa t_ai h_i tr^!ng th%u f vo
f"m 13 v 14 th ang 9 n&m 1988.
Ch!ng trnh v&n hoa Champa do
B_ V&n Hoa v Du L_ich M Lai v
Vi_"n Vi"n Fng Phap t% chc v!i s_
h_ !p t ac c% ua S Qu an Ph ap t_ ai M Lai.
M4. F_ ai h_ i khoa h_ oc v^ " lch s% Champa
(Seminar sejarah Melayu Campa,
Theo t^! bao Utusan Malaysia cho bi"t B_ V&n Hoa M Lai v
Vi_"n Vi"n Fng Phap s t% chc m_t f_ai h_i khoa h_oc v^" Champa
vo ngy 12 th ang 9 n&m 1988 t_ ai th% u f Kuala Lumpur.
Trong cu_c h_i th%ao ny, Ts. Po Dharma (Vi_"n Vi"n Fng Phap
s trnh by v^" chi^"u h!ng nghi"n cu lch s% Champa trong t!ng
lai; ng Giao s +rancois Gros (Giam Fc Vi_"n Vi"n Fng Phap s
noi v^" vai tr c%ua Vi_"n Vi"n Fng Phap li"n quan f"n ch!ng trnh
nghi"n cu khoa h_oc c%ua Vi_"n ny; ng Jean Hourcade (Ty Vi"n
V&n Hoa c%ua s quan Phap t_ai M Lai s bn v^" chinh sach v&n hoa
c%ua chinh ph%u Phap tr"n th" gi!i; ng Datuk Nik Mohamad Nik
Salleh (T%ng Th Ky B_ Xy D_ng M Lai s noi v^" s_ li"n h_" lch
s% gia v!ng quc Champa v M Lai; Pts. Abdul Rahman Al
Ahmadi (B_ V&n Hoa M Lai s trnh by v^" s_ li"n h_" v&n hoa v
v&n h_ oc gi a Champa v th " gi !i M Lai.
M1.
Fy l m_t cu_c h_i th%ao khoa h_oc fû ti"n li"n quan f"n Champa
f_!c t% chc %! M Lai. Qua cu_c h_i th%ao ny, cac chuy"n gia M Lai
s ti"p thu nhi^"u tin tc qui bau v^" lch s% c%ua m_t v!ng quc fi"u
tn ny v nht l s_ li"n h_" v^" lch s% v v&n hoa gia Champa v th"
gi !i M Lai trong qu a trnh lch s% .
M5. Th ng% o c% ua ng Datuk Sabbaruddin Cik,
B_ Tr% !ng B_ V&n H oa v Du Lch M Lai
Ngy tri% "n lm v f_ ai h_ i v^ " n^ "n v&n minh Champa
t_ ai Kuala Lumpur, 12 v 13 th ang 9 n&m 1988
(Datuk Sabbaruddin Chik, Kata-Kata Aluan,
Tamadun Melayu-Champa, 8-1988
Trong th ng%o ny, B_ Tr%!ng B_ V&n Hoa v Du Lch M Lai rt
vinh h_anh v^" ch!ng trnh tri%"n lm v f_ai h_i khoa h_oc v^" n^"n v&n
minh Champa %! Kuala Lumpur vo ngy 12 v 13 thang 8 n&m 1988
do B_ V&n Hoa t% chc v!i s_ h_!p tac c%ua Vi_"n Vi"n Fng Phap v
S Qu an Ph ap t_ ai M Lai.
Fy l l^n fû ti"n trong lch s%, n^"n v&n minh Champa f_!c gi!i
thi_"u t_ai M Lai. Qua ch!ng trnh tri%"n lm v f_ai h_i khoa h_oc ny,
nhn dn M Lai v nht l gi!i khoa h_oc s ti"p thu nhi^"u t li_"u qui
bau li"n quan f"n lch s%, v&n ch!ng,
ki"n truc v tn giao c%ua Champa, m_t
v!ng quc co m_t n^"n v&n minh cao f_
d hm nay khng cn tr"n b% an f^ n a.
Phat tri%"n ch!ng trnh nghi"n cu v^"
Champa l m_t trong nhng ch!ng trnh
c%ua ch%u f^" nghi"n cu th" gi!i M Lai do
B_ V&n H oa th_ c hnh.
Cui th, B_ Tr%!ng B_ V&n Hoa xin
g%!i l^!i cho n^ng nhi_"t f"n Vi_"n Vi"n
Fng Phap v S Quan Phap %! M Lai f
gop ph^n vo cng vi_"c xy d_ng ch!ng
trnh ny.
M2. Dato' Sabbaruddin Chik
M6. Th ng% o c% ua ng Jean Perrin, F_ ai S Ton Quy^ "n Ph ap % !
M Lai
Ngy tri% "n lm v f_ ai h_ i v^ " n^ "n v&n minh
Champa t_ ai Kuala Lumpur, 12 v 13 th ang 9 n&m 1988
(Jean Perrin, Duta Besar Perancis, Aluan,
Vi_"n Vi"n Fng Phap, m_t c! quan quc gia
Phap f thnh l_p t^ fû th" k th 20 co m_uc
ti"u duy nht fo l nghi"n cu v^" lch s% v n^"n
v&n minh Chu A. S_ hi_"n di_"n c%ua vi_"n ny %!
M Lai s t&ng c^!ng th"m ch!ng trnh nghi"n
cu v^" th" gi!i M Lai, nht l v^" v!ng quc v
dn t_c Champa cng chung ti"ng noi v v&n hoa
v !i M Lai.
Nhn danh F_ai S Ton Quy^"n Phap t_ai M
Lai, ng Jean Perrin xin g%!i f"n B_ V&n Hoa M
Lai, nht l ng B_ Tr%!ng Sabbaruddin Chik, l^!i
khen ng_!i n^ng nhi_"t v f gop ph^n f&c l_c
nh^&m fa ngy tri%"n lm v f_ai h_i v^" n^"n v&n
minh Champa f "n ch thnh cng m mn.
M7. Th ng% o c% ua ng Haji A. Aziz Deraman,
T% % ng Gi am F c C_ uc V&n H oa,
B_ V&n H oa v Du L_ ich M Lai
Ngy tri% "n lm v f_ ai h_ i v^ " n^ "n v&n minh Champa
t_ ai Kuala Lumpur, 12 v 13 th ang 9 n&m 1988
(Haji A. Aziz Deraman, Hasrat,
Tri%"n lm v f_ai h_i v^" n^"n v&n minh Champa, m_t ch!ng trnh
h_!p tac gia B_ V&n Hoa, Vi_"n Vi"n Fng Phap v S Quan Phap t_ai
M Lai.
Tri% "n lm ny l m_ t c! h_i duy nh t trong lch s% hi_ "n f_ ai M
Lai. Qua cu__c tri%"n lm v f_ai h_i khoa h_oc ny, dn t_c M Lai s
m%! th"m m_t ti^"m thc m!i nh^&m hi%"u bi"t th"m v^" v!ng quc v
dn t_ _ c Champa, m_ t dn t_ c anh em c% ua M Lai.
M3 Jean Perrin
M8. L^ !i M% ! F^ u
(Satu Pengekalan, Tamadun Melayu-Champa, 8-1988
Champa l m_t v!ng quc %! Mi^"n Trung Vi_"t Nam, ch_ay di t^
Mi Honh S!n f"n Saigon. Vo th" k%y th 2, v!ng quc ny mang
t"n l Lin Yi. Sau th" k%y th 7, Lin Yi t_ bi"n f%i danh xng thnh
Champa, m_t li"n bang quc gia g^m co: Indrapura, Amaravati,
Vijaya, Kauthara v Panduranga.
Tr!c th" k%y th 15, Champa l v!ng quc chu %anh h%!ng n
F_ Gi ao. Sau th" k%y th 16, v!ng qu c ny f f on nh_ n n^ "n v&n
minh H^ i Gi ao trong t in ng !ng dn gian c% ua mnh.
M_&c d l m_t v!ng quc %! Fng D!ng, nhng Champa co rt
nhi^"u li"n h_" lch s%, v&n hoa, v&n ch!ng, ngn ng v tn giao v!i
M Lai. Th"m vo fo, Champa cng l v!ng quc f t^ng gi m_t
vai tr rt l quan tr_ong trong lch s% bang giao chinh tr, kinh t" v
tn giao v!i M Lai. B^&ng chng c_u th%" l nhi^"u t li_"u lch s% th^!ng
noi f"n s_ hi_"n di_"n c%ua tu s Champa %! hn f%ao Jawa f%" truy^"n ba
Hî Giao v nht l ch!ng trnh bi"n so_an cun t^ fi%"n M Lai-
Ch&m % ! Champa vo th " k% y th 17.
M9. Gi !i thi_ "u ch!ng trnh tri% "n lm
(Pengekalan Pameran, Tamadun Melayu-Champa, 8-1988
Champa l m_t v!ng qu c %! B an F% ao Fng D!ng m lch s%
th^ !ng nh &c f "n t^ th " k%y th 2. Fy l v!ng qu c xa nh t xu t
hi_"n %! khu v_c ny. Hm nay, Champa f b xoa h%&n tr"n b%an f^ th"
gi!i, nhng dn t_c Champa vn cn v n^"n v&n minh Champa f tr%!
thnh m_t di s%an v&n hoa nhn lo_ai th^!ng f_!c ti"u bi%"u qua ngh_"
thu_t ki"n truc f^"n fi f^ s_, ngh_" thu_t ch_am tr%% tinh vi, ngh_" thu_t
kh&c bia fa, cha k%" f"n v&n hoa v_t cht nh m mo vua chua, th%
c% m, c ac nh_ ac c_ u v d_ ung c_ u nng nghi_ "p c% truy^ "n.
M10. F_ ai h_ i v^ " lch s% v v&n h oa Champa
(Seminar Sehari Sejarah dan Kebudayaan Melayu Campa,
F_ai h_i v^" lch s% v v&n hoa Champa vo ngy 13 thang 9 n&m
1988 do B_ V&n H oa M Lai, Vi_ "n Vi "n Fng Ph ap v S Qu an Ph ap
t_ai M Lai t% chc l m_t ch!ng trnh h_!p tac gia hai chinh ph%u M
Lai v Ph ap qua hi_ "p fnh v&n h oa k y vo n&m 1972 t_ ai Paris.
M_uc ti"u c%ua f_ai h_i khoa h_oc ny nh^&m gi!i thi_"u m_t cach c_u th%"
s_ li"n h_ " gi a th " gi !i M Lai v Champa trong qu a trnh lch s% .
Cng trong f_ai h_i ny, thinh gi%a s f_!c ti"p thu th"m v^" t li_"u
lch s% Champa d^!ng nh hû h"t cn lu tr %! Vi_"n Vi"n Fng
Ph ap % ! Paris.
M11. F_ ai h_ i v&n ngh_ ": Hong t% M Lai f "n Champa
(Pengenalan Kesenian, Tamadun Melayu-Champa, 8-1988
V% ! kch di "n ra trong f"m v&n ngh_ " Champa l m_ t c t chuy_ "n
truy^"n thng trong l" mua Rija. N_i dung c%ua ct chuy_"n ny li"n
quan f"n lch s% c%ua m_t hong t% M Lai sang Champa nh^&m giup
f! v!ng quc ny
chng l_ai v!i qun
xm l_ !c.
Theo truy^"n
thng, Rija l m_t
nghi l" hong gia
nay tr%! thnh m_t
l" h_i dn gian.
Trong l" Rija
Praong, ti"ng M
Lai (Jawa Haok
vn cn lu
truy^"n. Cui cng
M4. Ch " Linh
c%ua l" h__i l ct truy_"n ti"n fa hong t% M Lai tr%! v^" qu" h!ng
b^ &ng f^ !ng bi% "n.
V% ! k_ ich ny g^ m 3 mn.
Mn m_t: Xa kia, hong t% M Lai quy"t f_inh sang vi"ng th&m
Champa. Ti"c thay, tu c%ua ng ta b_i f&m chm %! gia trng kh!i. V!i
kinh nghi_"m c%ua m_t nh h%ai qun ti ba, hong t% v_!t kh!i f"n bi
v f_!c cng chua Champa giup f!. Sau ny, hai ng^!i xin k"t duy"n
v th^ " s chung s ng v !i nhau cho h "t qung f^ !i mnh.
Mn hai: Sau ngy c!i, hong t% M Lai gi m_t vai tr chinh tr
quan tr_ong trong
hong cung. Qua vai
tr ny, ng ta l
ng^!i mang l_ai cho
v!ng quc Champa
m_t s y"u t c! b%an
c%ua n^"n v&n hoa M
Lai: t^ v nh_ac, f"n
d_ung c_u m thanh
trng kên f"n tin
ng !ng H^ i Gi ao.
Mn ba: Khi vua
M Lai qua f^!i, hong
t% M ph%ai tr%! v^" qu"
h!ng mnh f%" ni
nghi_"p vua cha. V
khng chng c_ ni s_
nh! th!ng ch^ng sau
ngy ra fi c%ua hong
t%, cng chua Champa
quy"t f_inh h%uy thn cng my fa con f%" t%o lng chung th%uy v!i
ng^!i y"u c%ua mnh. Sau ngy t^ tr^n c%ua cng chua, hong gia
Champa quy"t fnh thnh l_p l" h_i Rija nh^&m t%!ng nh! l_ai cu
chuy__"n tnh gia cng chua Champa v hong t% M Lai f"n Champa
b^&ng f^!ng bi%"n. Chinh v th" m ng^!i ta g_oi l l" h_i Rija Atau
Tasik.
V%! kch hong t% M Lai f"n Champa do hai ngh_" s Champa lm
M5. T^ Cng Ph_ung
f_ao di"n fo l Ch" Linh v T^ Cng Ph_ung, v!i s_ tham d_ c%ua m_t
nhom ngh_" s Champa g^m h!n 30 ng^!i Champa t^ M Chu v u
Chu f"n, trong fo co: Ba Th Thi_"u, Th_ach Ng_oc Hu_", Th_ach Ng_oc
Vâng, Ba Trung Xin, Thi"n Sanh Phn, Musa Porome, Rohim
Ibrahim, T^ cng Anh, Chu V&n Tri%"n, Ba V&n F%ng, D^ ang Reo,
D!ng T n Thi, Y Lo Nie, Lam Chau, Dieu Thom, v.v.
Fon v&n ngh_" Champa ny f_&t d!i s_ h!ng dn c%ua ng
Hassan Po Klaun.
M12. Cng trnh nghi"n c u v^ " s_ li"n h_ " gi a dn t_ c M Lai
v Champa ph% ai f_ !cph at tri% "n m_ anh m
(Kajian perhubungan orang Melayu Campa perlu dilakukan,
Nhn dp ngy khai m_ac cu_c tri%"n lm v^" Champa t_ai Vi_"n B%ao
Tng Quc Gia M Lai do B_ V&n Hoa M Lai v Vi_"n Vi"n Fng
Phap t% chc v!i s_ h_!p tac c%ua S Quan Phap t_ai M Lai, ng Datuk
Sabbaruddin
Chik, B_ Tr%!ng B_
V&n Hoa M Lai tuy"n b
r^&ng cng trnh nghi"n
cu v^ " Champa c^ n f_!c
phat tri%"n m_anh m trong
t!ng lai, v r^&ng v!ng
quc Champa f suy
vong, nhng n^"n v&n
minh Champa f tr%!
thnh m_t di s%an v&n hoa
nhn lo_ ai tr"n th " gi !i.
Cng theo ng B_
Tr%!ng, cng trnh nghi"n
cu v^" Champa s cung
cp nhi^"u ngu^n t li_"u
qui bau hû giup cho nh
khoa h_oc ti"p c_n m_t cach su f_m v^" s_ li"n h_" lch s% v n^"n v&n
minh c%ua v!ng quc ny v!i th" gi!i M Lai. ng B_ Tr%!ng cng
nhn m_anh r^&ng, trong t!ng lai, M Lai s l trung tm quc t"
M6. Ts. Po Dharma fang h!ng dn B_ Tr%!ng B_ V&n Hoa M
Lai fi xem phng tri% "n lm
chuy"n v^" cng trnh nghi"n cu s_ li"n h_" th" gi!i M Lai v cac dn
t_ c cng ngu^ n g c v !i M Lai, nh t l dn t_ c Champa.
F%" phat tri%"n m_anh m ch!ng trnh nghi"n cu v^" Champa, B_
V&n Hoa M Lai f fon nh_n s_ thnh l_p m_t v&n phng Vi_"n Vi"n
Fng Phap trong B_ c%ua mnh. V&n phng Vi_"n Vi"n Fng Phap f_&t
d!i s_ fi^"u hnh c%ua Ti"n s Po Dharma, quc t_ich Phap, nhng dn
t_ c g c Champa.
M13. S_ hi_ "n h u c% ua v!ng qu c Champa
c^ n f_ !c nghi"n c u th"m
(Ku Seman Ku Hussain, Kewujudan Campa diselidiki, Utusan
Malaysia, 14-9-1988
Ku Seman Ku Hussain, phong vi"n c%ua t^! bao Utusan M Lai
t^!ng thu_t l_ai k"t qu%a c%ua ngy f_ai h_i khoa h_oc v^" Champa do B_
V&n Hoa M Lai v Vi_"n Vi"n Fng Phap t% chc v!i s_ h_!p tac c%ua
S Qu an Ph ap t_ ai M Lai vo ngy 13 th ang 9 n&m 1988.
Qua bi bao cao
khoa h_oc c%ua Giao
s. +. Gros, Ts. Po
Dharma, Pts. Abdul
Rahman Al
Ahmadi, ong Datuk
Nik Mohamed,
phong vi"n Ku
Seman Ku Hussain
k"t lu_n r^&ng,
Champa l m_t
v!ng quc co m_t
n^"n v&n minh cao
f_. Ti"c r^&ng, tr!c
phong tro Nam Ti"n c%ua F_ai Vi_"t k%" t^ th" k%y th 16, v!ng quc
Champa f b x oa h% &n tr"n b% an f^ Fng D!ng.
Phong vi"n cng t^!ng thu_t r^&ng, trong qua trnh lch s%, Champa
co s_ li"n h_" ch_&t ch v!i M Lai t^ lu f^!i: t^ s_ li"n h_" chinh tr,
v&n hoa, ngh_" thu_t cho f"n s_ li"n h_" tn giao. Tr"n ph!ng di_"n fa
ly, Champa thu_c v^" th" gi!i Fng D!ng. Nhng fng tr"n khia
M7. Ts. Po Dharma v Jean Hourcade, Ty Vi"n V&n H oa S
Qu an Ph ap t_ ai M Lai
c_anh v&n hoa v ngn ng, Champa l m_t v!ng quc tr_c thu_c vo
th " gi !i M Lai th f ung h!n.
M_&c d dn t_c Champa co cng ngu^n gc v!i dn t_c M, nhng
lch s% Champa it f_!c ai bi"t f"n %! M Lai. V tt c%a t li_"u v^"
Champa f^ "u vi "t b^ &ng ti "ng Ph ap. F_ai h_i khoa h_oc v^ " Champa l
m_t dp hi"m co nh^&m ph% bi"n r_ng ri lch s% v n^"n v&n minh c%ua
v!ng quc ny trong m_oi t^ng l!p dn t_c M Lai, nht l gi!i khoa
h_ oc.
M14. V% ! k_ ich v^ " hong t% M Lai f "n Champa: M_ t t ac ph% m
v&n ngh_ " nh^ &m h^ i t% !ng l_ ai m_ t kh uc quanh l_ ich s%
(Rosmin Darus, Teater Putera Raja Melayu Campa: Inspirasi
untuk kenali sajarah, Berita Harian, 15-5-1988
Theo Rosmin Durus, phong vi"n c%ua t^! bao Berita Harian M Lai,
Champa l m_t v!ng quc co t^ th" k th hai mang t"n l Lin Yi.
Tr!c th" k%y th 15, v!ng quc ny ch_iu %anh h%!ng v&n hoa n F_
Giao. Nhng sau th" k th 16, Champa b&t fû fon nh_n n^"n v&n
minh H^ i Gi ao vo t in ng !ng f_ ia ph!ng c% ua mnh.
Nhn d_ip ngy V&n
Hoa Champa %! th%u f
Kuala Lumpur do B_ V&n
Hoa M Lai v Vi_"n Vi"n
Fng Phap t% chc, m_t
fon ngh_" s Champa f
trnh di"n hai f"m v&n
ngh_" t_ai h_i tr^!ng th%u f
Kuala Lumpur mang t_a
f^": Hong t% M Lai f"n
Champa do hai ngh_" s
Ch" Linh v T^ Cng
Ph_ ung f_ ao di "n.
Hong t% M Lai f"n
Champa l m_t ct truy_"n
xu t ph at t^ l " Rija % ! Panduranga. V% ! k_ ich ny chia lm ba ph^ n.
Mn fû l m_t ti"t tu nh^&m kh!i l_ai lch s% c%ua hong t% M Lai
f"n Champa b^&ng f^!ng bi%"n. Khng may, tu c%ua hong t% M Lai
M8. Ba Th Thi_"u trong vai cng chua M Lai v T^ Cng
Anh, hong t% Champa
b chm f&m trong f_ ai d!ng. Bao thang ngy l"nh f"nh tr"n song
bo, thn x ac hong t% M Lai f_ !c qun tri^ "u fnh Champa c u v !t.
Mn th hai, v%! kch f_&t tr_ong tm vo cu_c tnh gia hong t% M
Lai v cng chua Champa v vai tr chinh tr v qun s_ c%ua hong t%
ny trong hong gia Champa.
Mn th ba trnh by l_ai s_ chia ly gia hong t% M Lai v cng
chua Champa. V s_ nghi_"p ft n!c, hong t% M Lai ph%ai tr%! v^" qu"
h!ng mnh f%" ni nghi_"p vua cha. V trung thnh v!i m_t ng^!i y"u,
cng chua Champa t_ h%uy thn cng v!i con mnh f%" t%o by lng
chung th% uy c% ua m_ t ng^ !i ph_ u n Champa th^ !i f o.
Fng tr"n ph!ng di_"n ngh_" thu_t sn khu m noi, v%! k_ich
Hong T% M Lai f"n Champa ch%i l m_t f"m v&n ngh_" dn gian.
Fa s ngh_" s l nhng anh em thi_"n chi, ngo_ai tr^ Ch" Linh v T^
Cng Ph_ung. N"u v%! k_ich ny co m_t s&c thai rt f_&t bi_"t v f chinh
ph_uc f_!c qu^n chung M Lai, l do hai nh f_ao di"n Ch" Linh v T^
Cng Ph_ung mun trnh by l_ai m_t ct truy_"n dn gian li"n quan f"n
s_ li_"n h_" v&n hoa v tin ng!ng gia dn t_c M Lai v Champa
trong qu a trnh lch s% .
Tom l_ai, d v%! kch ny khng f_at f_!c ngh_" thu_t sn khu cho
l&m, nhng ct truy_"n lch s% ny f chinh ph_uc bao nhi"u qu^n
ch ung M Lai n oi chung v c ac nh khoa h_ oc M Lai n oi ri"ng.
Qua hai f"m v&n ngh_" ny, dn t_c M Lai b&t fû nh_n di_"n
r^&ng: dn t_c Champa l m_t dn t_c cng v&n hoa, ngh_" thu_t v tin
ng !ng v !i mnh.
M15. S_ li"n h_ " v&n h oa qua v% ! kch:
Hong t% M Lai f "n Champa
(Ku Seman Ku Hussain, Hubungan Kebudyaan dalam Putera
Raja Melayu Campa, Utusan Malaysia, 16-9-1988
V%! k_ich Hong t% M Lai f"n Champa do ngh_" nhn Champa t^
M Chu v u Chu th_c hi_"n vo f"m 12 v 13 thang 9 n&m 1988
t_ai Kuala Lumpur f_&t d!i s_ h!ng dn c%ua hai ngh_" s Ch" Linh v
T^ Cng Ph_ung, f mang l_ai m_t d ki_"n lch s% ro r_"t li"n quan f"n
quan h_" v&n hoa gia dn t_c M Lai v Champa trong qua trnh lch
s%. Qua hai f"m v&n ngh_" ny, Ku Seman Ku Hussain, phong vi"n
c%ua t^! bao Utusan Malaysia, nhn m_anh r^&ng, s_ giao lu v&n hoa
gia dn t_c M Lai v
Champa f_!c th%" hi_"n
qua nhi^ "u khia c_ anh: t^
d_ung c_u m nh_ac, f^
trang ph_uc cho f"n
ti"ng noi f^"u phat xut
t^ m_t ngu^n gc
chung.
Ngoi s_ giao lu
v&n hoa ny, v%! kch
Hong t% M Lai f"n
Champa cng fem l_ai
m_t d ki_"n m!i li"n
quan f"n vai tr ti%"u
bang Kelatan
(Malaysia trong n^"n t%ang v&n hoa v tin ng!ng c%ua dn t_c Champa.
V theo truy^"n thuy"t, hong t% M Lai trong v%! kch ny xut phat t^
hong gia Kelatan (Malaysia.
M_&c d v%! kch ny khng f_at f_!c cai hay f_ep tr"n ph!ng di_"n
ngh_" thu_t sn khu, v thi"u s_ t_p d_!t, nhng v%! kch ny f thu hut
f_!c s_ c%am tnh c%ua thinh gi%a M Lai v^" ph!ng di_"n khac, fo l l^n
fû ti"n trong lch s%, cac ngh_ " nhn Champa tr"n th " gi !i f"n t_p
trung %! M Lai f%" lm sng l_ai v&n hoa Champa c%ua mnh, d v!ng
qu c ny khng cn t^ n t_ ai n a.
M16. Cu_ c tri% "n lm v^ " Champa, m_ t di s% an
v&n h oa c^ n f_ !c nghi"n c u th"m
(Pameran Melayu Campa. Warisan
yang perlu dikaji, Watan, 17-9-1988
Nhn dp l" khai m_ac cu_c tri%"n lm v^" Champa ngy 12 thang 9
n&m 1988 t_ai th%u f Kuala Lumpur do B_ V&n Hoa M Lai v Vi_"n
Vi"n Fng Phap t% chc v!i s_ h_!p tac c%ua S Quan Phap t_ai M Lai,
ng Datuk Sabbaruddin Cik, B_ Tr%!ng B_ V&n Hoa tuy"n b r^&ng,
n"u khng co ch!ng trnh nghi"n cu v^" Champa do cac nh khoa
h_oc th_c hi_"n, chung ta khng bao gi^! bi"t f"n ti%"u bang Kelatan
(Malaysia f fong m_t vai tr v cng quan tr_ong trong s_ truy^"n ba
M9. S_ g_&p g! gia Hong t% M Lai (T^ Cng Anh v cng
ch ua Champa (B a th Thi_ "u
H^ i Gi ao % ! Champa trong qu a trnh lch s% .
Th"m vo fo, ng B_ Tr%!ng cng nhn m_anh r^&ng, cu__c tri%"n
lm v^" Champa s fem l_ai m_t ngu^n t li_"u v cng qui gia cho
qu^n chung M Lai v nht l gi!i khoa h_oc nh^&m ti"p thu th"m
nhng chi ti"t m!i hû gi%ai thich cho s_ li"n h_" lch s%, v&n hoa, tin
ng !ng, m nh_ ac v ti "ng n oi gi a dn t_ c M Lai v Champa.
Nh^&m phat tri%"n m_anh m ch!ng trnh nghi"n cu v^" Champa, B_
Tr%!ng cho bi"t th"m l B_ V&n Hoa c%ua ng ta f fon nh_n trong c!
quan mnh m_t v&n phng c%ua Vi_"n Vi"n Fng Phap do Ts. Po
Dharma fi^"u hnh. Po Dharma l chuy"n gia Phap nhng gc dn t_c
Champa.
Sau cng, ng Jean Perrin, F_ai S Ton Quy^"n Phap t_ai M Lai
cng cho bi"t trong bi di"n v&n khai m_ac c%ua ng ta: s_ hi_"n di_"n
m_ t v&n phng c% ua Vi_ "n Vi "n Fng Ph ap % ! M Lai do Ts. Po Dharma
fi^"u hnh l m_t s_ ki_"n quan tr_ong. V Vi_"n ny s t&ng c^!ng th"m
ch!ng trnh nghi"n cu khoa h_oc v^" lch s% v n^"n v&n minh khu v_c
Fng Nam A, trong f o c o v!ng qu c Champa.
M17. F_ ai h_ i khoa h_ oc v^ " Champa
t_ ai th% u f Kuala Lumpur
(Utusan Zaman, 18-9-1988
Fy l bi t^!ng trnh b^&ng ch Jawi rt l chi ti"t v^" f_ai h_i khoa
h_oc li"n quan f"n s_ quan h_" v&n hoa v lch s% gia v!ng quc
Champa v th " gi !i M Lai.
M18. C_ ng f^ ng Champa v n b
lng qu"n cho f "n hm nay
(Hambali Abdul Lati==, Masyarakat Melayu Campa masih
dilupakan, Berita Harian, 19-9-1988
Hambali Abdul Lati==, phong vi"n c%ua t^! bao Berita Harian cho
r^&ng bi"n c chinh tr %! Fng D!ng vo n&m 1975 l nguy"n nhn
chinh y"u gi%ai thich cho s_ hi_"n di_"n rt fng f%ao c%ua ng^!i Champa
%! M Lai. M_&c d co s_ hi_"n di_"n c%ua h_o, nhng ng^!i M khng bi"t
h_o l ai, v vn coi h_o l ng^!i Kampuchea v fa s l t^ Kampuchea
sang.
Ngy 13-9-1988 m%! mn cho s_ thay f%i l!n lao trong lch s%
ng^!i Champa c tru %! M Lai. Ngy 13-9-1988 l ngy f_ai h_i khoa
h_ oc fû ti"n n oi v^" ngu^n gc lch s% v v&n hoa Champa f_ !c t%
chc t_ai Kuala Lumpur b%!i B_ V&n Hoa M Lai v Vi_"n Vi"n Fng
Phap. Sau khi f ti"p thu nhng tin tc qua cac bi bao cao khoa h_oc
trong f_ ai h_i ny, dn t_c M Lai b&t fû nh_n di_"n r^&ng, dn t_c
Champa ny khng ph%ai l ng^!i Kampuchea nh h_o th^!ng suy foan
t^ my n&m vâ qua. Champa l t"n c%ua m_t v!ng quc %! mi^"n trung
Vi_"t Nam. Dn t_c Champa cng chung ngu^n gc v!i dn t_c M, t^
ph!ng di_"n v&n hoa, n^"n v&n minh cho f"n ngn ng v ngh_" thu__t.
Cac bi bao cao khoa h_oc f chng minh r^&ng Champa f xut hi_"n
trong lch s% k%" t^ th" k%y th hai. V ngn ng Champa l^n fû ti"n
f_!c ghi l_ai tr"n bia ky %! M S!n vo th" k th 4 so v!i ti"ng M
Lai vo th" k%y th 7. Champa co m_t n^"n v&n minh cao f_ nht l
ph^n ki"n truc v fi"u kh&c co nhi^"u fi%"m t!ng f^ng v!i n^"n v&n
minh th^!i Vijaya v Majapahit c%ua th" gi!i M Lai. Trong lch s% M
Lai, ai cng f^"u bi"t l thanh f^!ng Hî Giao %! lng Kampung Laut,
Kelantan do ki "n tr uc s Champa xy d_ ng, v.v.
Ngy 13-9-1988 f fanh du cho m_t ni"n f_ai m!i. Dn t_c M
b^&t fû nh_n fnh r r_"t: Champa l b con c%ua h_o. M_&c d h_o t^
Kampuchea sang, nhng h_ o khng ph% ai l dn t_ c Kampuchea.
M19. S_ h^ i t% !ng f "n m_ t di s% an v&n h oa
c% truy^ "n qua v% ! kch Champa
(Roshidah Alang Ishak, Persembahan Teater Campa: Nostalgia
Warisan Tradisi, Watan, 20-9-1988
L^n fû ti"n trong lch s%, cac ngh_" nhn Champa t^ Gia N F_ai,
M, Phap v Danmark t_p trung %! th%u f Kuala Lumpur nh^&m bi%"u
di"n hai f"m v&n ngh_" t_ai h_i tr^^!ng th%u f do B_ V&n Hoa M Lai
v Vi_ "n Vi "n Fng Ph ap t% ch c.
Theo ng Hassan Po Klaun, f_ai di_"n cho c_ng f^ng Champa %! h%ai
ngo_ai, f"m v&n ngh_" ny d_a tr"n ct truy_"n l" Rija c%ua ng^!i Ch&m
%! Panduranga. Cng nh^! s_ giup f! c%ua B_ V&n Hoa M Lai v Vi_"n
Vi"n Fng Phap m fon v&n ngh_" c%ua ng ta f_!c sang M Lai trnh
di "n.
F"m v&n ngh_" ny co s_ hi_"n di_"n c%ua ca s T^ Cng Ph_ung v
Ch" Linh. Phong vi"n cho bi"t l theo l^!i T^ Cng Ph_ung, f"m v&n
ngh_" ny f vp ph%ai nhi^"u li l^m v sai xot. B%!i v ban v&n ngh_" ch%i
c o b n ngy t% ng d_ !t tr !c khi l"n sn kh u.
Ri"ng v^" ca s Ch" Linh, f_ao di"n chinh c%ua f_ai h_i v&n ngh_" ny,
ng ta cho bi"t fy l s_ hi_"n di_"n l^n th hai c%ua ng ta %! M Lai. V
l^n fû ti"n vo n&m 1982 khi ng ta %! trong tr_ai t n_an %! Johor v
Sungai Besi (Kuala Lumpur tr!c khi l"n f^!ng fnh c %! Gia N
F_ ai.
F"m v&n ngh_" mang ch%u f^" Hong t% M Lai f"n Champa do hai
nh f_ao di"n Ch" Linh v T^ Cng Ph_ung ph_u trach cha cht m_t y
ni_"m f_&c bi_"t, fo l hai nh f_ao di"n mun fa khan gi%a M Lai hî
t%!ng l_ai nhng di s%an v&n hoa c%ua v!ng quc Champa khng cn
n a qua l^ !i ca v fi_ "u m ua c% truy^ "n c% ua mnh.
M20. F_ ai h_ i khoa h_ oc v^ " Champa:
S_ ph at tri% "n v&n h oa c% ua m_ t dn t_ c
(Saleh Rahmad, Seminar Tamadun Melayu-Campa.
Kesinambungan budaya bangsa, Watan, 22-9-1988
Theo ng Aziz Deraman, T%ng Giam Fc C_uc V&n Hoa c%ua B_
V&n H oa M Lai, vâ l Ch%u tch ban t% ch c tri% "n lm v f_ai h_i
khoa h_oc Champa t_ai Kuala Lumpur, s_ hi_"n hu c%ua v!ng quc
Champa trong lch s% l m_t d ki_ "n quan tr_ong. Vî t li_"u l_ich s%
Champa s giup
cac gi!i khoa h_oc
M thu tri_"t th"m
v^" s_ li"n h_" c%ua
v!ng quc ny
v!i th" gi!i M Lai
trong qua trnh lch
s%. Qua f_ai h_i
khoa h_oc v^"
Champa, chung ta
f nh_n di_"n m_t
cach r rng l
Champa, m_&c d
n^&m tr"n ban f%ao
Fng D!ng,
M10. Aziz Deraman
nhng v!ng quc Champa ny tr_c thu_c th" gi!i M Lai h!n l th"
gi!i Fng D!ng. T^ ph!ng di_"n ngn ng, nhng tac ph%m v&n
ch!ng nh Akayet Dewa Mano, Inra Patra, nhng ki%"u cach ki"n
truc, cach thc &n m_&c, mon f^ &n ung, v.v. c%ua dn t_c Champa v
M Lai cng phat xut t^ ngu^n gc chung. Cac bi bao cao khoa h_oc
trong f_ai h_i Champa c%ua Ts. Po Dharma, Pts. Abdul Rahman, Datuk
Nik Mohamad v Abdullah Mohamad Nakula f gi%ai thich r r_"t v^"
s_ li"n h_ " ny.
M21. S_ r_ an n t gi a th " h_ " tr% e
v b lo trong x a h_ i Champa
(Perpecahan antara golongan muda dan tua,
Mingguan Wanita, 23-9-1988
Fy l bi ph%ong vn ng Mohamad Zain, ng^!i Ch&m
Kampuchea li"n quan f"n s_ kh%ung ho%ang trong h_" thng hnh f_ao
H^ i Gi ao % ! Kampuchea.
Theo ng Mohamad Zain, c_ng f^ng Hî Giao %! Kampuchea chia
thnh hai h_" phai: hnh
f_ao theo h_" phai c v
hnh f_ao theo h_" ph ai
m !i.
H_" phai c l t^ ch%i
fnh nhng gia fnh
Hî Giao ng^!i Ch&m
ly nghi thc Hî Giao
M Lai v Nam D!ng
lm c! b%an, thi d_u
ngy sinh nh_t Nabi
Mohamed. Ng_!c l_ai,
h_" phai m!i l t^ ch%i
fnh nhom Hî Giao
ng^!i Ch&m ly nghi
thc Hî Giao %! Trung
Fng lm n^"n t%ang c! b%an. H_o khng chp nh_n lm l" sinh nh_t Nabi
Mohamed. Fa s nhom tr%e thich hnh f_ao theo h_" phai m!i v h_o cho
fo l nguy"n gc Hî Giao %! Trung Fng. S_ kh%ung ho%ang ny co khi
M11. Ch" Linh fang th%i kên, Hoi Trinh trong vai Ja Pluai v
Th_ach Ng_oc Hu_", T^ Cng Anh f!ng t_p d_!t trng ginang.
fa gia fnh ng^ !i Ch&m f "n ch tan nat: ly d gi a hai v_! ch^ ng,
chia c ach gi a anh em ru_ t th_ it.
Bi ph%ong vn ny f_!c th_c hi_"n nhn ngy khai m_ac tri%"n lm
v f_ai h_i Champa t_ai th%u f Kuala Lumpur do B_ V&n Hoa M Lai
v Vi_ "nVi "n Fng Ph ap t% ch c.
M22. Sau ngy sinh f% e, fn b Ch&m khng
f_ !c dng nh ng m on &n m h_ o
a th ich trong th^ ^ !i gian th_ u thai
(Makanan yang diidam sebelum kelahiran tidak boleh dimakan,
Minguan Wanita, 23-9-1988
Phong vi"n bao Minguan Wanita thu_t l_ai m_t s vn f^" ki"ng c%
c%ua fn b Ch&m trong luc th_u thai v sau ngy sinh f%e. Thi d_u, f^n
b mang thai thich &n nhng mon &n chua (%i, xoi..., nhng h_o
khng f_ !c dng nh ng m on chua ny sau ngy sinh f% e.
M23. Bia f a vi "t b^ &ng ngn ng thu_ c gia fnh M Lai A
xu t hi_ "n s !m nh t % ! Champa
(Zainor Said, Batu bersurat bahasa Melayu Kuno ditemui lebih
awal di Campa, Berita Harian, 23-9-1988
Champa l v!ng quc %! mi^"n trung Vi_"t Nam. Dn t_c Champa
g^m nhi^"u ch%ung t_c,
trong fo co ng^!i
Ch&m, Churu, Raglai,
Radhe, Jarai, Hroi.
V!ng quc Champa
co nhi^"u s_ giao lu
v&n h oa, v&n ch!ng,
ngn ng v lch s%
v !i th " gi !i M Lai.
Theo Pts. Abdul
Rahman, chuy"n gia
khoa h_oc c%ua B_ V&n Hoa M Lai, ti"ng Ch&m, m_t ngn ng thu_c
gia fnh cac n!c Fa F%ao, f_!c dng nh m_t th ti"ng ph% thng f
xut hi_"n s!m nht trong lch s% Fng Nam A. V v!ng quc
M12. Pts. Abdul Rahman
Champa f dng ti"ng Ch&m f%" vi"t tr"n bia fa vo th" k th 4 so
v!i ti"ng M Lai vo th" k%y th 7. Th"m vo fo, Champa cng l m_t
v!ng quc fû ti"n trong khu v_c Fng Nam A f co sang ki"n bi"n
so_an nhi^"u cun t_ fi%"n M Lai-Ch&m %! th" k%y th 17. T_ fi%"n ny
f_ !c mang t_ a f^ " Atulang Jawa Haok trong ti "ng Ch&m.
M24. M_ t phong t_ uc xa nh t tr"n th " gi !i:
cu_ c tnh gi !i tr% e Champa hon ton
n^ &m trong tay c% ua cha m_ e
(Manyelami adat budaya Melayu terua di dunia: Jodoh remaja
Melayu-Campa dikongkong keluarga?, Minguan Wanita, 23-9-1988
Theo phong t_uc gia fnh ng^!i Ch&m Hî Giao %! Kampuchea, cac
gi!i tr%e nam v n khng co quy^"n g_&p g! nhau f%" ti"p chuy_"n tnh
y"u. M_oi chuy_"n c!i h%oi c%ua gi!i tr%e l do cha m_e c%ua h_o s&p x"p v
fnh fo_at theo th%" ch" mn f&ng h_ fi. Chinh v phong t_uc kh&c khe
ny, nhi^"u c_&p v_! ch^ng ng^!i Ch&m %! Kampuchea cha h^" bi"t nhau
tr!c ngy c!i v h_o sng v!i nhau hon ton theo s_ fnh fo_at c%ua
cha m_ e h_ o m thi.
Fy l tin tc f_!c thu th_p qua l^!i t^!ng thu_t c%ua ng Mohamad
Zain Mousa, ng^!i Ch&m Kampuchea nhn dp ngy khai m_ac tri%"n
lm Champa t_ ai vi_ "n b% ao tng M Lai.
M.25 H_ i th% % ao v^ " n^ "n v&n minh Champa
(Utusan Zaman,
15-9-1988
Bi t^!ng thu_t
b^&ng ch Jawi li"n
quan f"n cac bi bao
cao khoa h_oc nhn
ngy f_ai h_i v^" v&n
hoa v v&n minh
Champa f_!c t% chc
M13. Ch" Linh v!i b_ trng
ginang.
% ! Kuala Lumpur vo ngy 13-9-1988
M26. Lch s% dn t_ c Fa F% ao % ! Vi_ "t Nam
c^ n f_ !c ch u y th"m
(Sejarah Melayu di Vietnam bangga diperingati,
Nusantara, 2-10-1988
Hai f"m v&n ngh_" mang t_a f^": Hong t% M Lai f"n Champa vo
thang 9 n&m 1988 vâ qua f chng minh r^&ng ngu^n gc v&n hoa
M Lai co m_t %anh h%!ng quan tr_ong trong l" nghi dn gian %!
Champa. Hong t% M Lai f"n Champa l v%! kch d_a tr"n ct truy_"n
l" mua Rija %! Champa. Theo truy^"n thuy"t, hong t% M Lai f"n
Champa khng ngoi m_uc fich f%" giup dn t_c Champa chng l_ai
ngo_ai bang. Qua v%! kch ny, khan gi%a nh_n thy l hû nh m_oi d_ung
c_u m nh_ac ng^!i Ch&m co cng xut x v!i d_ung c_u m nh_ac M
Lai.
M27. Ng^ !i t n_ an H^ i Gi ao t^
Kampuchea: h_ o l^ a ai?
(Bernama, Siapakah sebernanya pelarian
Islam Kemboja?, Berita Harian, 2-10-1988
Qua cu__c tri%"n lm v f_ai h_i v^" Champa do B_ V&n Hoa M Lai
v Vi_"n Vi"n Fng Phap t% chc vo thang 9 n&m 1988 vâ qua t_ai
th%u f Kuala Lumpur, c ac gi!i tri th c, bao ch i v dn t_ c M Lai
hm nay m!i bi"t r r_"t v^" lai lch cac ng^!i t n_an Kampuchea hi_"n
sinh sng trong quc gia Hî Giao ny. H_o khng ph%ai l ng^!i
Kampuchea, nhng l dn t_ c Champa sinh s ng % ! Kampuchea.
Ngoi lai lch ny, dn t_ c M cng f_!c bi "t th"m, Champa l
v!ng quc co m_t n^"n v&n minh cao f_, m_t quc gia co m_t qun
f_i hng m_anh trong khu v_c Fng Nam A ny. Th"m vo fo,
Champa cng l m_t v!ng quc m t li_"u lch s% M Lai th^!ng
nh &c f "n, nh Sejarah Melayu, Hikayat Hang Tuah.
M28. Kampuchea, m_ t qu c gia chu % anh h% !ng
n^ "n v&n minh M Lai
(Bernama, Kemboja: sebahagian daripada tamadun
dunia Melayu, Harian Express, 2-10-1988
Kampuchea r!i vo bn tay c%ua Khmer F%o vo n&m 1975 l
nguy"n nhn chinh fang gi%ai thich cho s_ di dn Hî Giao t^
Kampuchea sang c tru %! M Lai. Luc fû, ng^!i M c t%!ng h_o l
ng^ !i Kampuchea theo H^ i Gi ao.
Cu_c tri%"n lm, f_ai h_i khoa h_oc v hai f"m v&n ngh_" Champa %!
th%u f Kuala Lumpur vo ngy 12-9-1988 l m_t bi"n c lch s%. K%"
t^ hm nay, ng^!i M rt t_ ho f_!c bi"t th"m v^" dn t_c Champa,
m_t dn t_c cng ngu^n gc v&n hoa, ngn ng v tn giao v!i M
Lai.
Fy l bi t^!ng trnh c%ua phong vi"n t^! bao Harian Express xut
b% an % ! Sabah, m_ t ti% "u bang M Lai % ! hn f % ao Borneo.
M29. Kh% !i f^ u s_ nghi"n c u v^ " v!ng qu c Champa cng
ngu^ n g c M Lai
(Datuk Nik Mohd Salleh, Negara Melayu Campa: Satu tinjauan,
Nusantara, 9-10-1988
Datuk Nik Mohd Salleh l T%ng Th Ky c%ua B_ Cng Chanh v
cng l h_i vi"n
c%ua h_i lch s% M
Lai. Fy l m_t
bi tom t&t v^" lch
s% Champa v s_
li"n h_" gia v!ng
quc ny v!i th"
gi!i M Lai qua
ph!ng di_"n v&n
hoa, tn giao v
lch s% trong qua
trnh lch s% .
Ngoi ph^n
lch s%, tac gi%a
cng trnh by s!
qua v^" nhng chi ti"t li"n quan f"n s_ g_&p g! gia ng ta v dn t_c
Champa c ng_ u % ! Vi_ "t Nam v Kampuchea vo n&m 1974.
Bi c%ua c%ua Datuk Nik Salleh nh^&m chng minh Champa l m_t
v!ng quc cng chung ngu^n gc v&n hoa, ngn ng v tn giao v!i
th " gi !i M Lai.
M14. Dato' Nik Mohamed Salleh
M30. Ch ung ta ch% i bi "t v^ " v!ng qu c
Champa k% " t^ n&m 1963
(Campa: minat kita mulai 1963, Nusantara, 10-10-1988
Tr!c 1962, cac tac ph%m khoa h_oc vi"t v^" v!ng quc Champa
hon ton b^&ng ti"ng Phap. Ch%i m_t
vi cun trong nhom tac ph%m ny
f_!c dch sang ti"ng Anh. S_ bt
f^ng ngn ng l m_t f_ng c! chinh
fang khng li keo ni c ac chuy"n
gia M Lai h!ng v^" lch s% v n^"n
v&n minh Champa.
F%" gop ph^n vo cng tac tm
hi%"u v^" Champa, phong vi"n t^! bao
Nusantara thng tin m_t s t li_"u
b^&ng ti"ng Anh li"n quan f"n v&n
h oa, ngn ng v lch s% Champa xu t b% an t^ n&m 1926.
M31. C^ n nghi"n c u su f_ m
h!n v^ " v!ng qu c
Champa tr"n m_ oi lnh v_ c
(Datuk Nik Mohamad Nik Mohd Salleh, Campa: Kajian semua
aspect sejarah perlu, Nasantara, 23-10-1988
Datuk Nik Mohamad Nik Mohd Salleh l T%ng Th Ky B_ Cng
Chanh v l m_t chuy"n gia khoa h_oc v^" t li_"u M Lai vi"t v^"
Champa. Trong bi ny tac gi%a f gi!i thi_"u n_i dung cun sach
V!ng Quc Champa (Kerajaan Campa b^&ng ti"ng Nam D!ng xut
b% an % ! Jakarta do Vi_ "n Vi "n Fng Ph ap th_ c hi_ "n.
Nhn f_oc qua sach ny, tac gi%a ao !c lch s% Champa c^n f_!c
nghi"n cu th"m %! M Lai. Th"m vo fo, s_ hi_"n di_"n c%ua Ts. Po
Dharma %! Kuala Lumpur trong ch!ng trnh h_ !p t ac khoa h_ oc gia
chinh ph%u Phap v M Lai s mang l_ ai ti^"m n&ng m!i cho ch!ng
trnh nghi"n c u v^ " v!ng qu c Champa ny.
V!ng quc Champa f b xoa h%&n tr"n b%an f^, nhng dn t_c
Champa cn hi_"n hu %! Vi_"t Nam v Kampuchea. Ng^!i M c^n bi"t
M15.
su f_m v^" lai lch c%ua dn t_c Champa, m_t dn t_c cng ngu^n gc
v !i M Lai.
M32. Champa, m_ t v!ng qu c f xu t hi_ "n
lu f^ !i nh t trong lch s% th " gi !i
(Nik Mohamed Nik Mohd Salleh, Campa Negeri Melayu tertua
di Dunia, Mastika, 11-1988
Theo l^!i t^!ng thu_t c%ua tac gi%a, tr!c n&m 1975, ng^!i M khng
bi"t g f"n dn t_c Champa. Sau bi"n c chinh tr Fng D!ng vo
n&m 1975, hng ngn ng^!i t n_an Champa sang c ng_u %! M Lai,
nhng ng^ !i M ch% i g_ oi h_ o l dn t_ c Kampuchea.
Sau ngy f_ai h_i v^" Champa t% chc %! th%u f Kuala Lumpur vo
ngy 12-9-1988, bao chi truy^"n hnh v cac chuy"n gia M Lai m!i
bi"t r^&ng nhng ng^!i t n_an fo khng ph%ai l dn Kampuchea, nhng
l ng^ !i Champa c tr u % ! Kampuchea.
Fng tr"n ph!ng di_"n lch s% m noi, v!ng quc Champa f
xut hi_"n lu f^!i trong lch s%, so v!i cac n!c khac trong khu v_c
Fng Nam A. V v!ng quc ny co m_t n^"n v&n hoa, ngn ng, tin
ng!ng, phong t_uc t_p quan nh ng^!i M. Trong qua trnh lch s%,
Champa co nhi^"u s_ li"n h_" v!i v!ng quc Vijaya v Majapahit,
Melaka v nht l Kelantan, m_t ti%"u bang %! mi^"n b&c M Lai. Th"m
vo fo, Champa cng th^!ng f_!c nh&c f"n trong nhi^"u tac ph%m
lch s% v v&n ch!ng vi"t b^&ng ti"ng M. Nhng trong v&n ch!ng
truy^"n kh%u, ng^!i M th^!ng dng danh t^: Kembayat hay
Kembayat Bunga Campaka f%" g_oi v!ng quc Champa. Trong bi
ny, tac gi%a fa ra nhi^"u d_ ki_"n f%" chng minh Kembayat khng
ph% ai l t"n g_ oi v!ng qu c Kampuchea, n o l v!ng qu c Champa.
M33. V!ng qu c Champa v n
cn lu l_ ai trong lch s%
(Wahba, Melayu Campa hanya
tinggal sejarah, Mastika, 11-1988
Wahba, phong vi"n c%ua t^! nguy_"t san Mastika cho r^&ng m_oi tin tc
hay t li_"u li"n quan f"n vn f^" lch s% c%ua cac dn t_c cng ngu^n
gc v!i dn M Lai c^n f_!c nghi"n cu v ph% bi"n r_ng ri. Theo
tac gi%a, lch s% M Lai khng ph%ai ch%i dnh cho dn M c tru %! M
Lai m thi, nhng bao hm c%a nhng dn t_c sng trong th" gi!i ny
cng ngu^n gc v&n hoa v ngn ng v!i M Lai, trong fo co
Champa, m_t v!ng quc f b qu"n lng t^ my th" k%y qua %! khu
v_ c ny.
V!ng quc Champa f xut hi_"n t^ th" k%y th 2 mang t"n l Lin
Yi. Vo th" k%y th 7, t li_"u lch s% khng g_oi Lin Yi na, m g_oi l
Champa (Bng S. Champa l m_t li"n bang quc gia nh M Lai
hm nay, g^m co 5 ti%"u bang: Indrapura, Amarawati, Vijaya,
Kauthara v Panduranga.
Sau cng, tac gi%a thng tin m_t s t li_"u vi"t b^&ng ti"ng M li"n
quan f"n Champa f%" bi_"n chng r^&ng Champa khng ph%ai l m_t
chuy_ "n hoang f^ !ng, nhng m_ t s_ ki_ "n lch s% c o t^ th " k% y th 2.
M34. S_ li"n h_ " gi a Champa v th " gi !i M Lai
(Abdul Rahman Al-ahmadi, Hubungan Campa
dengan alam Melayu, Dewan Budaya, 11-1988
Tac gi%a thng tin m_t s t li_"u lch s% M Lai vi"t v^" Champa.
Theo ng ta, n&m 840, danh t^ Champa xut hi_"n l^n fû ti"n tr"n bia
f a Kuti % ! hn f% ao Jawa. Sau n&m 840, nhi^ "u bia f a tm th y trong khu
v_ c Nam D!ng v M Lai cng th^ !ng n oi f "n v!ng qu c ny.
Ngoi bia fa, nhi^"u tac ph%m lch s% v v&n ch!ng b^&ng ti"ng
Jawi cng dnh m_t s ch!ng m_uc noi f"n v!ng quc ny, trong fo
co: Sejarah Melayu, Hikayat Hang Tuah, Hikayat Hasanuddih,
Hikayat Banjar, Hikayat Raja Muda, Syair Perang Mengkasar, Syair
Siti Yabaidah Perang Cina, Syair Sri Banin Selindang Delima.
M35. Cu_ c kh ang c_ cu i cng
(Zainal Kling, Pertahanan terakhir,
Dewan Budaya, 11-1988
Zainal Kling l Gs. x h_i h_oc c%ua f_ai h_oc Malaya %! M Lai.
Trong bi ny, ng ta phn tich rt qui m v^" quy lu_t chu k^y c%ua lch
s%. M_t quc gia d hng m_anh hay khng hng m_anh cng co th%" b
r!i vo chu k^y m tac gi%a cho r^&ng: b!c ti"n huy hong ch%i l du
hi_"u c%ua s_ suy vong. B^&ng chng v!ng quc Malaka (M Lai
hng m_anh ph%ai chu n^"n f h_ c%ua B^ Fo Nha vo th" k%y th 16.
V!ng quc Patani c%ua mi^"n b&c M Lai l_ai r!i vo tay c%ua Thai Lan
vo th" k%y th 19. Nhng fi%"n hnh nht l Champa, m_t v!ng quc
hng m_anh hm nay b xoa h%&n tr"n b%an f^ v khng khang c_ n%i v!i
ch inh s ach Nam Ti "n c% ua Vi_ "t Nam vo f^ u th " k% y th 19.
Qua s_ phn tich ny, tac gi%a t_ h%oi r^&ng n!c M Lai hm nay co
th% " hay khng l_ ai r!i vo vng chu k^ y suy y "u trong t!ng lai?
M36. Ti "ng k"u than t^ ngha f_ ia c% ua m_ t n^ "n v&n minh
(Zainal Kling, Raungan dari pusara tamadun,
Dawan Budaya, 12-1988
Gs. Zainal Kling, m_t nh xa h_i h_oc m ai cng bi"t f"n %! M
Lai, phn tich n_i dung c%ua f"m v&n ngh_" Champa mang ch%u f^"
Hong t% M lai f"n Champa do b_ V&n Hoa M Lai t% chc vo
f"m 13-9-1988 t_ai r_ap hat th%u f Kuala Lumpur do ngh_" s Ch" Linh
v T^ Cng Ph_ ung f ong vai tr f_ ao di "n.
Theo tac gi%a, f"m v&n ngh_" ny co ch&ng ch%i l l^!i tr&n tri fau
bu^n c%ua m_t dn t_c Champa vong quc. T^ ti"ng trng ginang vang
d_i m_t cach linh thi"ng, t^ fi_"u kn saranai than th%!, t^ fi_"u mua l
l!t bay l_!n c%ua cac v n ng^!i Ch&m cho f"n ti"ng hat thm tr^m
bu^n th%am c%ua nh_ac s T^ Cng Ph_ung v nht l l^!i ca ai oan no
M16. T^ Cng Anh trong vai hong t% Champa
nng c%ua ca s Ch" Linh lm cho tac gi%a co c%am giac r^&ng f"m v&n
ngh_" Champa ny co ch&ng ch%i l ti"ng k"u than no nng t^ bi
ngha f_ ia c% ua m_ t n^ ^ "n v&n minh Champa f suy tn v cng l l^ !i tr&n
tri cui cng v^" thn ph_n fau th!ng c%ua ng^!i Champa mt n!c
h!n l m_ t v% ! k_ ich th_ t s_ f!ng di "n xu t tr"n sn kh u ngh_ " thu_ t.
Noi chung, f"m v&n ngh_" Champa ny f fa dn t_c M b!c
vo m_t trang l_ich s% m!i. D cng chung m_t ngu^n gc v!i dn t_c
M, nhng dn t_c Champa f b_i lng qu"n trong lch s% M Lai v
trong c_ng f^ng ng^!i M hm nay. T^ ngy mt n!c, ng^!i
Champa f tr%! thnh m_t dn t_c
f!n ci, m_t dn t_c khng t!ng lai
f_inh h!ng, m_t dn t_c khng cn
m_t quy^"n l_c g trong tay f%" f_inh
fo_ at v_ n m_ ang c% ua mnh.
Tac gi%a cng nhn m_anh r^&ng,
l_ich s% c%ua dn t_c Champa hm nay
hon ton n^&m trong tay v quy^"n
l_c c%ua ngo_ai bang khng khac g
nh dn t_c M d!i th^!i f h_ B^
Fo Nha vo th" k%y th 16, v cng
khng kh ac g v!i dn t_c Patani %!
mi^"n b&c M Lai f_&t d!i quy^"n cai
tr c% ua ng^ !i Th ai vo th " k% y th 19.
F"m v&n ngh_" ny f cho tac
gi%a m_t bi h_oc fang suy ngh. M_t
v!ng quc hng m_anh nh Champa, m_t quc gia d co nhi^"u nhn
ti ly l^ng nh Ch" B^ng Nga, nhng v!ng quc ny cng b_i s_up
f% suy vong v thi"u sc khang c_ li"n t_uc c%ua nhn dn Champa
trong lch s%, v khng th%" chng l_ai v!i chi"n tranh t!ng tn f di"n
ti "n m_ t c ach li"n t_ uc tr"n lnh th% c% ua h_ o g^ n ch in th " k% y.
Theo tac gi%a, d Champa f b_i xoa h%&n tr"n b%an f^, nhng l_ich s%
v v&n hoa Champa vn cn t^n t_ai. Dn t_c M Lai c^n quan tm f"n
v&n h oa v l_ ich s% Champa ny h!n.
Cui cng, tac gi%a t_ f_&t cu h%oi r^&ng, co ch&ng Ts. Po Dharma,
m_t chuy"n gia l_ich s% Fng Nam A, quc t_ich Phap nhng gc
Champa, m_t nhn v_t r t quen thu_ c trong gi!i khoa h_ oc Phap v
M17. Ch" Linh fang di%"n xut
cng l m_t nhn v_t m tac gi%a th^!ng quen bi"t, hi_"n fang t_ai chc
t_ ai M Lai ph%ai g anh m_t tr_ong tr ach n_ &ng n^" v^" ch!ng trnh ph%
bi"n v&n hoa v lch s% Champa %! khu v_c Fng Nam A ny. N"u
khng, tri%"n v_ong s_ sng cn c%ua ngu^n gc v&n hoa v lch s%
Champa s fi v^ " fu trong th_ p ni"n t !i ?
M37. S_ suy vong c% ua m_ t v!ng qu c cng ngu^ n g c v !i M
Lai: F b_ i tn s at, dn t_ c Champa
ph% ai chu th"m s ph_ n lu vong
(Hussin Yaacob, Kehilangan sebuah negara Melayu: Bermula
dengan bunuh, rakyat Campa disusir...,
Nusantara, 1-1-1989
Fy l bi bnh lu_n c%ua ng Hussin Yaacob, nhn ngy f_ai h_i
mang ch%u f^": Vn f^" fu tranh c%ua ng^!i Hî Giao trong th" gi!i
M Lai do Li"n Fon Thanh Ni"n Hî Giao M Lai (ABIM t%
ch c.
Tr!c ti"n tac gi%a trnh by nhng t li_"u l_ich s% chng minh s_
hi_"n di_"n Hî Giao t_ai Champa v vai tr c%ua Champa trong s_ phat
tri%"n Hî Giao %! Nam D!ng trong th^!i k^y Majapahit (th" k th 10-
th " k th 15.
M_&c d l m_t v!ng quc hng m_anh v cng l v!ng quc
mang %anh h%!ng Hî Giao, Champa khng tranh kh%oi s_ suy vong v
dn t_c Champa ph%ai ch_iu bao thng kh% trong qua trnh l_ich s% c%ua
h_o.
Theo Hussin Yaacob, s_ thng kh% ny f di"n ra trong ba bi"n c
quan tr_ ong nh t:
N&m 1471 fanh du ngy tht th%u Vijaya c%ua Champa. Qun F_ai
Vi_"t san b^&ng th%u f Vijaya v f tn sat hng ch_uc ngn nhn dn
Campa trong thnh ph ny, cha tinh f"n hng ngn ng^!i b_i fy ra
Th&ng Long (H N_ i.
N&m 1653 fanh du ngy tht th%u Kauthara (Nha Trang. Qun
nh Nguy"n ap d_ung chinh sach thanh tr^ng v cng d man v f^ng
hoa nhn dn Champa thnh dn Vi_"t hon ton. Cha f^y my th"
k%y, dn t_c Ch&m b ti"u di_"t hon ton trong khu v_c Kauthara. B^&ng
chng khng côn ng^!i Ch&m no bi"t noi ti"ng Ch&m %! khu v_c Phu
Y"n v Nha Trang.
N&m 1832, Hong F" Minh M_ "nh dng ch inh s ach v cng tn
b_ao nh^&m thanh tr^ng, th%u ti"u v ti"u di_"t dn Champa khng ch_iu
ph_ uc tng tri^ "u fnh Hu ".
Qua ba bi"n c chinh tr_i ny, nhn dn Champa ch%i cn cach tm
con f^!ng lu vong f%" thoat thn. Nhng ai cn sot l_ai %! qu" h!ng
ch%i bi"t l^m fam n l_" cho dn t_c Vi_"t Nam: Ng^!i Ch&m khng co
quy^"n co ta an phong t_uc ri"ng, khng quy^"n mang t"n ng^!i Ch&m
c%ua h_o, khng quy^"n co ft fai, khng quy^"n hnh f_ao theo l" nghi
truy^ "n th ng c% ua h_ o.
M38. Quy^ "n l_ c c% ua dn t_ c cng ngu^ n g c M Lai b x oa b% o
% ! mi^ "n b &c. Hai nguy"n nhn ch inh y "u gi% ai th ich
cho s_ suy vong Champa
(Hussin Yaacob, Kuasa Melayu tumpas di utara. Dua sebab
punca kehilangan negeri Campa, Nusantara, 8-1-1989
Fy l bi bnh lu_n c%ua ng Hussin Yaacob, gc ng^!i Ch&m
Kampuchea, nhn ngy f_ai h_i mang ch%u f^": Vn f^" fu tranh c%ua
ng^!i Hî Giao trong th" gi!i M Lai do Li"n Fon Thanh Ni"n Hî
Gi ao M Lai (ABIM t% ch c.
Qua cac bi bao cao trong ngy f_ai h_i, Hussin Yaacob phn tich
s_ phc t_ap c%ua x h_i ng^!i Ch&m trong th" k th 20 ny f%" fi tm
nguy"n nhn s_ suy vong c% ua v!ng qu c Champa th^ !i tr !c.
Trong th" k%y 20, s_ kh%ung ho%ang c%ua x h_i Ch&m phat xut t^ hai
nguy"n nhn ch inh y "u.
Th nht, v dn t_c Ch&m khng co lng tin cao f_ vo Fng Ti
Cao, thnh v_y h_o th^ !ng hay co th ai f_ ich k%y, hi^"m th nhau v
khng ng^n ng_ai dng c%a ph!ng ti_"n fe hn f%" am h_ai nhau nh^&m
b% ao v_ " quy^ "n l_ !i c a nhn mnh.
Th hai, dn t_c Ch&m khng co y thc h_" fon k"t. H_o sng v ca
nhn h_o, v gia fnh v fon th%" thn thu_c c%ua h_o m thi. Chuy_"n
ft n!c Champa, s_ sng cn c%ua Champa tr%! thnh m_t chuy_"n
ngoi l^" fi v!i h_o m thi. H_o ch%i noi v^" fu tranh cho Champa,
nhng h_o khng dn thn vo cng tac fu tranh ny. H_o ch%i bi"t than
khoc cho Champa, nhng h_o khng dam hy sinh m_t chut g cho qu"
h!ng Champa ny.
Champa l m_t dn t_c khng co m_t t% chc chung, khng co nh
lnh f_ao chung, khng co y thc h_" fon k"t chung. Chinh v th" m
dn t_c ny d" b_i r!i vo tay cai tr_i c%ua ngo_ai bang. Tnh hnh c_ng
f^ng Champa hm nay co ch&ng l b^&ng chng c_u th%" f%" gi%ai thich
cho s_ suy vong c% ua v!ng qu c Champa th^ !i tr !c.
M39. S_ li"n h_ " gi a v!ng qu c Champa
v Th ai Lan nh th " no?
(Shuki Matt Ali, Melayu Campa:
Apa hubungannya dengan Thai?, Mastika, 1-1989
Shuki Matt Ali l gi% ang vi"n c% ua f_ ai h_ oc B ach Khoa M Lai.
Theo tac gi%a, Champa khng ch%i co li"n h_" v!i cac n!c trong th"
gi!i M Lai nhng c%a Thai Lan na. B^&ng chng c_u th%" l co m_t
c_ng f^ng ng^!i Ch&m c ng_u %! c_u th%u f Ayuthaya c%ua Thai Lan.
H_o l nhng nh th!ng gia hay nhn vi"n ngo_ai giao Champa t_ai
chc %! th%u f Ayuthaya th^!i fo. C_ng f^ng ng^!i Champa t_p trung
trong m_t khu v_c ri"ng khng xa cho l &m v!i khu v_c c_ ng f^ ng
Nh_ t B% n v Ty Ban Nha.
Hi_"n nay ng^!i Thai g_oi h_o l Krom Asa Cham. Tt c%a ng^!i
Ch&m %! Ayuthaya f^"u theo Hî Giao. Nhng ng^!i ta khng bi"t l
h_o theo tin ng!ng ny t^ luc no. C_ng f^ng c%ua h_o f_!c f_&t d!i s_
lnh f_ ao c% ua m_ t ng^ !i mang ch c l Chang Wang.
M40. V&n h oa, phong t_ uc
v huy^ "n tho_ ai v!ng qu c
Champa v n cn s ng s ot
(Tinggalkan budaya, adat
rasam, legenda Melayu-Campa,
Bicara, 16-12-1989
Fy l bi ph%ong vn Ts. Po
Dharma, m_t chuy"n gia l_ich s%
v l F_ai Di_"n c%ua Vi_"n Vi"n
Fng Phap v Trung Tm Lch
S% v V&n Minh Ban F%ao Fng
D!ng (F_ai H_oc Sorbonne t_ai
M Lai.
V^" ph^n lch s%, Ti"n s Po
M18. Ts. Po Dharma
Dharma trnh by s! l_!c qua nhng bi"n c quan tr_ong trong l_ich s%
Champa t^ ngy l_p quc vo th" k%y th 2 f"n 1832, n&m fanh du s_
s_ up f% hon ton c% ua v!ng qu c ny.
V^" ph^n v&n hoa v x h_i, Ti"n s Po Dharma cng noi f"n
Champa l v!ng quc fa ch%ung v fa tn giao. Trong khu v_c
Champa hm nay co hai c_ng f^ng tn giao: Ch&m Ahier v Cham
Awal.
Ch&m Ahier ch_iu %anh h%!ng m_t ph^n tn d v&n hoa n F_ Giao
v m_t ph^n n^"n v&n minh Hî Giao, nhng h_o khng ph%ai l ng^!i
B La Mn, nh ng^ !i ta th^ !ng g an cho h_ o m_ t c ach phi khoa h_ oc.
Ch&m Awal l Ch&m theo H^ i Gi ao khng ch inh th ng.
Ngoi Ahier v Awal ny, ch%i co ng^!i Ch&m %! vng Chu Fc v
Kampuchea m !i g_ oi l ng^ !i H^ i Gi ao ch inh th ng.
V^" ph^n phong t_uc t_p quan dn gian, Ti"n s Po Dharma nh_n
thy r^&ng nhi^"u nghi l", d_ung c_u m nh_ac, cach &n m__&c %! Champa co
nhi^ "u s_ t!ng f^ ng v !i M Lai.
M41. S_ quy "t tm c% ua m_ t f a con Champa
(Astora JB, Kegigihan seorang anak
Melayu Campa, Utusan Malaysia, 22-1-1990
Fy l bi ph%ong vn anh Abdul Ha=iz Yusu=, ng^!i Ch&m
Kampuchea sang c tru %! M Lai. V!i t cach l ng^!i t_y n_an, anh ta
ph%ai lm f%u th ngh^" f%" sng v nht l f%" ti"p t_uc fi h_oc. S_ quy"t
M19. Imm v Khotip %! khu v_c Phanrang
tm c%ua ng ta ch%i co m_t m_uc ti"u duy nht fo l anh ta khng mun
lm m_t ng^!i vong quc c%a vong thn. Nh^! s_ c!ng quy"t ny anh
ta f_!c may m&n tuy%"n vo f_ai h_oc Hî Giao Al-Azha, %! Trung
Fng.
Theo Abdul Ha=iz Yusu=, m_oi n% l_c nh^&m b%ao v_" s_ sng cn
ngu^n gc ng^!i Ch&m l m_t vn f^" v cng kho kh&n. Fi v!i dn
t_c Moro %! Phi Lu_t Tn v dn t_c M Lai %! Patani, mi^"n nam Thai
Lan, h_o l nhng ng^!i vong quc, nhng h_o co m_t l_c l_!ng chinh
tr_i v x h_i v cng vng ch&c. Do v_y, ngu^n gc dn t_c c%ua h_o
f_ !c duy tr theo ti "n trnh c% ua l_ ich s% .
Ng_!c l_ai, s_ sng côn c%ua dn t_c Champa hm nay fang fng
b"n l^" v_c th%&m. D sng trong m_t quc gia Vi_"t Nam, nhng ng^!i
Ch&m ch%i l ng^!i cng dn ngo_ai l_". Thn ph_n c%ua h_o khng khac
g M_oi Da F%o %! M Quc. Thi"u t% chc, v ng^!i Ch&m cha nh_n
di_"n y thc h_" fon k"t l g, thi"u nh lnh f_ao v fa s tri thc
Ch&m t_ cho mnh l nh lnh f_ao v thi"u quy^"n hnh v vong quc,
th" th v_n m_ang s_ sng cn c%ua dn t_c Champa hm nay hon ton
n^ &m trong tay c% ua m_ t dn t_ c kh ac.
M42. Anh h% !ng M Lai % ! Vi_ "t Nam
(Pengaruh Melayu ada di Vietnam,
Phong vi"n b ao Berita Harian tom t&c s! l_!c bi bao cao khoa
h_ oc c% ua ng Tr^n K^y Ph!ng, giam fc vi_"n b%ao t^ ng Ch&m %! F
N&ng, nhn dp ng ta sang vi"ng th&m M Lai trong ch!ng trnh c%ua
ng Ts. Po Dharma, f_ ai di_"n Vi_"n Vi"n Fng Ph ap v Trung Tm
Fng D!ng c% ua Fai h_ oc Sorbonne t_ ai M Lai.
Theo ng Tr^n K^y Ph!ng, Vi_"t Nam co ti"p thu rt nhi^"u %anh
h%!ng v&n hoa M Lai v Champa. B^&ng chng c_u th%", ghe bû
trong ti"ng Vi_"t l t^ vy m_!n gaiy, perahu c%ua M Lai hay
Champa. F%" chng minh s_ %anh h%!ng ny, ng Tr^n K^y Ph!ng fa
ra nhi^"u hnh %anh li"n quan f"n ki%"u cach ki"n truc ghe bû %! Vi_"t
Nam v ki "n tr uc gaiy perahu M Lai.
(Chu thich: V vn f^" chinh tr_i li"n quan f"n Champa hay l v vn
f^" ca nhn n_i b_, ng Tr^n K^y Ph!ng b cach chc v b k"t an vo
n&m 1998
M43. M Lai s &n sng gi up f ! ng^ !i
H^ i Gi ao % ! Kampuchea
(Bernama, Malaysia sedia bantu Islam Kemboja,
Th%" theo l^!i m^!i c%ua Datuk Seri Dr. Mahathir Mohamad, Th%u
T!ng M Lai, m_t phai fon g^m 25 nhn v_t quan trong gc ng^!i
Ch&m Hî Giao trong chinh ph%u Kampuchea sang vi"ng th&m Mi
Lai.
Nhn dp ti"p ki"n v!i
chinh ph%u M Lai, Datuk
Abbdullah Badawi, B_
Tr% !ng B_ Ngo_ ai Giao M
Lai truy"n b r^&ng chinh
ph%u M Lai s &n sng gi up
f! 500.000 ng^!i Hî Giao
Champa %! Kampuchea tr"n
nhi^"u lnh v_c, t^ giao d_uc
cho f"n ch!ng trnh b% tuc
chuy"n nghi_ "p.
Phai fon ng^!i Ch&m
vi"ng th&m M Lai f_&t d!i
s_ h!ng dn c%ua ng
Ismail Osman, Pho B_
Tr%!ng f_&t trach v^" tn giao, ng Bacha Sabu (em r%" c%ua Thi"u
T!ng Les Kosem, lnh t_u +ULRO, Pho B_ Tr%!ng Ti Nguy"n
Thi"n Nhi"n v ng Solaiman Ibrahim, giao c%a ti cao Hî Giao %!
Kampuchea.
M44. B o hoa melur t^ Vi_ "t Nam
(Melur dari Vietnam, Warta Gapena, 10-1995
Bo hoa melur t^ Vi_"t Nam do Vi_"n Ngn Ng v V&n H_oc M Lai
(DBP xu t b% an vo n&m 1994 l cu n h^ i k y c% ua nh v&n Abha.
Trong cun hî ky nây, ng Abha trnh by rt l chi ti"t cu_c
hnh trnh c%ua phai fon nh v&n M Lai sang vi"ng th&m Champa t^
ngy 30 thang 6 f"n 11 thang 7 n&m 1992. Trong hî ky ny, ng ta
M20. Dato' Abdullah Badawi
cng n"u l"n bao nhi"u
chi ti"t li"n quan f"n s_
kho kh&n m phai fon
ng ta v!ng ph%ai, t^ s_
kho kh&n xin h_ chi"u
sang Vi_"t Nam f"n s_
khuc m&c ti"p xuc v!i b
con ng^!i Ch&m %! khu
v_c Phan Rang v Phan
R i.
Trong hî ky ny, ng
ta m t%a s_ fau bu^n c%ua
phai fon nh v&n M
Lai. Khng bi"t ly do g,
phai fon nh v&n khng
f_!c g_&p cac b lo ng^!i
Ch&m Phanrang, m_&c d
h_o f t_p trung f%" fon
ph ai fon nh v&n ny.
M45. H_ i nh v&n
Gapena f_ &t chn
f "n qu" h!ng Champa
(Gapena di bumi Campa kuno, Warta Gapena, 11-1995
Fy l l^n fû ti"n trong l_ich s%, m_t phai fon h_i nh v&n M
Lai (Gapena g^m 20 nh tri thc (giao s, nh v&n, phong vi"n bao
chi sang Vi_ "t Nam f%" vi"ng th&m qu" h!ng Champa, m_t v!ng
qu c c o nhi^ "u s_ li"n h_ " m_ t thi "t v !i dn t_ c M Lai.
S_ vui m^ng l!n lao trong cu_c f^!i c%ua h_o l h_i nh v&n ny f_!c
fi th&m n&m ti%"u v!ng quc Champa m h_o th^!ng bi"t f"n t^ gh"
nh tr^!ng, fo l: Panduranga, Kauthara, Vijaya, Amaravati,
Indrapura. Cu_c hnh trnh ny f f%" l_ai trong tm t c%ua h_o hai k%y
ni_"m khng qu"n: bao ni vui m^ng khi f_!c g_&p l_ai b con ng^!i
Ch&m cng ngu^n gc v!i h_o v bao ni xot xa khi thy qu" h!ng
Champa ch% i cn l_ ai nh ng di t ich l_ ich s% f% n at, hoang tn.
Ch!ng trnh vi"ng th&m ny do Vi_"n Khoa H_oc X H_i thnh ph
M21. Gapena f_ &t chn f "n qu" h!ng Champa
H^ Chi Minh t% chc. Ti"c r^&ng h_i nh v&n Gapena f g_&p ph%ai bao
s_ kho kh&n khuc m&c v!i chinh quy^"n C_ng S%an fa ph!ng, d r^&ng
Vi_ "t Nam s gia nh_ p vo kh i Asean trong nay mai.
M46. F_ ai h_ i v^ " s_ li"n h_ " M Lai v Fng D!ng
(Simposium Melayu di Indocina,
Warta Gapena, 11-1995
Nhn dp ra m &t cu n s ach Th " Gi!i M Lai v Th" Gi!i Fng
D!ng (Dunia Melayu Dunia Indocina do Gs. Ismail Hussein, Gs. P-
B. La=ont v Ts. Po
Dharma fng ra lm
ch%u bi"n, h_i nh v&n
M Lai (Gapena t%
chc m_t f_ai h_i khoa
h_oc mang ch%u f^": Sng
M"kong v th" gi!i M
Lai. Trong f_ai h_i ny,
co 7 chuy"n gia Phap
tham d_ fo l Gs. P-B.
La=ont, Gs. G.
Delouche, Ts Mak
Phoeun, Ts. B. Gay, Ts.
G. Moussay, Ts. Khin
Hok Dy, Ts. Po
Dharma.
Qua bu%i h_i th%ao, dn t_c Champa sng tr"n hai b^! sng M"kong
l ch% u f^ " ch inh y "u.
M47. Nhn l_ ai l_ ich s% dn t_ c cng
ngu^ n g c M Lai % ! Fng D!ng
(Saring Sirad, Melihat sejarah Melayu di Indochina,
Fy l bi t^!ng trnh k"t qu%a c%ua f_ai h_i khoa h_oc mang ch%u f^"
Sng M"kong v th" gi!i M Lai do h_i nh v&n M Lai (Gapena t%
ch c t_ ai Sah Alam, th% u f c% ua ti% "u v!ng qu c Selangor.
Theo Gs. Tan Sri Ismail Hussein, ch%u t_ich h_i nh v&n M Lai
M22.
(Gapena, f_ai h_i ny s
mang l_ai cho dn t_c M
Lai m_t c! h_i ti"p thu
th"m nhi^"u chi ti"t v^" s_
li"n h_" gia M Lai v th"
gi!i Fng D!ng, nht l
Champa trong qua trnh
l_ ich s% .
ng Pierre Mallet, Ty
Vi"n V&n Hoa S Quan
Ph ap t_ai M Lai cng cho
bi"t r^&ng S Quan Phap rt
hoan h cng tac khoa h_oc
nghi"n cu v^ " Champa, v
fy l m_t ch!ng trnh
quan tr_ong. Chinh v th"
m S Quan Phap f ti tr_! cho ch!ng trnh nghi"n cu Champa ny
t^ n&m 1988.
M48. V n f^ " truy^ "n kh% u c% ua dn t_ c cng
ngu^ n g c M Lai % ! Kampuchea
(Kumpul oral Melayu di Kemboja,
Mingguan Malaysia, 10-12-1995
Nhn dp f_ai h_i khoa h_oc mang ch%u f^" sng M"kong v Th" Gi!i
M Lai do h_i nh v&n M Lai (Gapena t% chc t_ai Sah Alam, v!i s_
tham d_ c%ua 7 chuy"n gia khoa h_oc Phap, trong fo co Gs. P-B. La=ont
(F_ai H_oc Sorbonne, Gs. G. Delouche (F_ai H_oc INALCO, Ts. Mak
Phoeun (Trung Tm Nghi"n Cu Quc Gia Phap, Ts. B. Gay (Trung
Tm Nghi"n Cu Quc Gia Phap, Ts. G. Moussay (Trung Tm Fng
D!ng, Sorbonne, Ts. Khin Hok Dy (Trung Tm Nghi"n Cu Quc
Gia Ph ap, Ts. Po Dharma (Vi_ "n Vi "n Fng Ph ap.
Vn f^" quan tr_ong th^!ng f_&t l_ai trong f_ai h_i ny fo l s_ hi_"n
di_"n c%ua m_t c_ng f^ng l!n lao ng^!i Ch&m v ng^!i M %!
Kampuchea hm nay. S_ hi_"n di_"n ny l nguy"n nhn chinh y"u f%"
gi%ai thich r^&ng t_ai sao Kampuchea f ch_iu %anh h%!ng n_&ng n^" n^"n v&n
h oa v ngn ng M Lai v Champa.
M23. S ach Gs. Ismail Hussein, Gs. P. B. La=ont v
Ts. Po Dharma th_ c hi_ "n
M49. C^ n ph at tri% "n m_ anh m vai tr c% ua c ac
dn t_ c cng ngu^ n g c v !i M Lai
(Bina kekuatan rumpun Melayu,
Fy l b%an t^!ng trnh bu%i l" khai m_ac f_ai h_i Th" Gi!i M Lai
ngy 23 thang 9 n&m 1996 t_ai Sah Alam do V&n Phng Li"n L_ac Th"
Gi !i M Lai t% ch c.
Trong b%an t^!ng trnh ny, phong vi"n t^! bao Berita Harian tom
t&t l_ai n_i dung c%ua di"n v&n Datuk Sri Anwar Ibrahim, Pho Th%u
T !ng M Lai.
Theo ng Datuk Sri Anwar Ibrahim, Pho Th%u T!ng, f_ai h_i th"
gi!i M Lai hm nay l ngy l_ ich s%. Fy l l^ n f^ u ti"n, h!n 350
chuy"n gia khoa h_oc, nh kinh doanh, b lo c% ua c ac dn t_ c cng
chung ngu^n gc v&n hoa M Lai t^ Surinam, Madagascar, Chu Phi,
Phi Lu_t Tn, M Quc, Anh Quc, Nam D!ng, Singapore,
Kampuchea, Champa f_!c vinh h_anh g_&p m_&t t_ai M Lai f%" f_inh
h !ng t!ng lai c% ua h_ o trong th " k% y s &p t !i.
Phai fon gc Champa co ng Ba Trung Ph_u (lng V&n Lm,
chuy"n vi"n c% ua Vi_ "n B% ao Tng L_ ich s% % ! TP. H^ Ch i Minh.
Nhn dp ny, Pho Th%u T!ng M Lai cng tuy"n b r^&ng, vn f^"
phat tri%"n m_anh m vai tr nghi"n cu, t^ khia c_anh l_ich s%, v&n hoa,
kinh t" cho f"n khia c_anh v&n h_oc v ngn ng c%ua cac dn t_c cng
ngu^n gc v!i M Lai l m_t cng tac quan tr_ong. Cac dn t_c cng
ngu^n gc v!i M Lai, trong fo co dn t_c Champa %! Vi_"t Nam v
Kampuchea, c^n co m_t y thc h_" chung v^" s_ sng cn c%ua h_o trong
b i c% anh l_ ich s% hm nay.
M50. Vi_ "n Ngn Ng v V&n H_ oc M Lai (DBP s t% ch c f_ ai
h_ i v^ " n^ "n v&n minh
M"kong vo th ang 10 n&m 1996
(Jamudin Idris, DBP anjur seminar Mekong Oktober, Berita
Harian, 24-9-1996
Vi_"n Ngn Ng v V&n H_oc M Lai (DBP cho bi"t trong phi"n
h_op bao t_ai th%u f Kuala Lumpur l Vi_"n ny s t% chc m_t ngy f_ai
h_i v^" n^"n v&n minh Mekong vo thang 10 n&m 1996. F_ai h_i ny co
m_uc ti"u nh^&m phn tich l_ai tnh hnh kinh t", v&n hoa v x h_i c%ua
Theo tac gi%a, ng^!i Ch&m co hai tn giao trai nghch. Tn giao nây
f_!c dung h_!p t^ th^!i Po Rome (1627-1751, vâ cng chnh t^ th^!i k^y
n^ ay c ac tn gi ao c% ua ng^ !i Ch&m khng c^ on chnh th ong n a.
Bâi viet nây khng d_a tr"n c! s%! khoa h_oc mâ tr"n suy lu_n ca
nhn n"n c) an ph% ai xem l_ ai.
M_t so t^ trong bi cng c)an f_!c fnh chn. B La Mn l m_t
tn giao l!n co triet ly ri"ng, nghi l" ri"ng v to chc hnh f_ao ri"ng.
Dng t^ B La Mn fe gan cho ng^!i Ch&m l vi_"c sai l)am, v ng^!i
Ch&m khng theo B La Mn nhng chu %anh h%!ng B La Mn.
Chnh v the m ng^!i ta khng the g_oi Ch&m theo F_ao B La Mn
f_!c. Tr"n th_c te cac nghi l" ng^!i Ch&m khng co g lâ Siva,
Vishnou hay Brahma.
Th_t ra, tr!c n&m 1960, ng^!i Ch&m co hai c_ng f^ng tn
ng!ng: Ch&m Awal v Ch&m Ahier. Awal goc t^ A R_p co ngha lâ
tr!c ti"n, ban f)au. Ng^!i Ch&m Bani chap nh_n Allah l fang toi cao
c%ua h_o t^ ban f)au (tr!c th^!i Po Rome n"n g_oi l Ch&m Awal. Côn
Ch&m Ahier, khng ph%ai l Akaphir ''k%e ngo_ai f_ao'' nh ng^!i ta
th^!ng hieu l)am, nhng lâ ''akhir'' cng l tieng A R_p co ngha l sau
cng. Ch&m Ahier chap nh_n Allah l fang toi cao c%ua mnh sau th^!i
Po Rome n"n m!i g_oi l Ch&m Ahier, ngha lâ nhom theo Allah sau
c^ ung.
Trong v&n ch!ng ch&m, bon danh t^ th^!ng xuat hi_"n v rat r
ngha, f o l: Ch&m Cuh-Ch&m Bani; Ch&m Ahi er-Ch&m Awal.
VN99. L " gi P-Mb!k,
n et f_ ep v&n h oa Ch&m Ninh Thu_ n,
c% ua Quang C% n,
trong V&n H oa c ac Dn T_ c 9-1999, trang 7
Theo n_i dung, cach V_u Bon (Palei Pabhan 3 km, v)e pha B&c co
m_t ngi f) en b"n trong co th^! m_t Linga mâ nhn dn fa ph!ng
th^ !ng g_ oi l^ a f) en Po Mebek.
Co ng^!i cho r^&ng, Po Mebek lâ ng^!i lâng Mebek, nhng cng co
ng^!i l_ai cho Po Mebek lâ m_e Po Rome, goc Phan R. Theo nhn dn
fa ph!ng, Po Mebek r at thi"ng, nhng l^!i c) au xin v!i Po Mebek
th^!ng f_!c ng nghi_"m, v v_y, dn chung %! fa ph!ng rat knh
tr_ ong Po Mebek.
Bao chi ti"ng Vi_"t 193
L" Po Mebek th^!ng f_!c to
chc h^&ng n&m vâo f)au thang
gi"ng, thang t hay f_&c bi_"t vâo dp
l " Kat" f) au th ang b% ay Ch^ am lch.
VN100. Thei Mai-Kh uc tnh
ca Ch&m,
c% ua Inrasara,
trongV&n H oa c ac Dn T_ c 9-
1999, trang 8
Bâi viet gi!i thi_"u fi net v)e
khuc tnh ca noi tieng c%ua ng^!i
Ch&m.
Theo n_i dung, bâi tnh ca nây
noi tieng fen mc bat k^y m_t ng^!i
Ch&m nâo cng biet vâ thu_c no.
N_i dung bâi tnh ca nây lâ than
trach cho moi tnh khng sum h_!p
c%ua fi trai gai khi h_o f fe y vâ
th!ng y"u nhau t^ thu% ! c^ on th!.
VN101. Ch&m Hri,
c% ua Yami (Dn t_ c Ch&m,
trong V&n H oa c ac Dn T_ c 9-1999, trang 13-15
Bâi viet lâ truy_"n ng&n, ke v)e m_t ng^!i co t"n lâ Duy, v th^!i
cu_c vâ th^!i the, f g_&p ph%ai nhng fi)eu khng may. Trong khi v_t
l_n v!i f^!i, Duy f g_&p ''Sr&m Hri'' hay ''Ch&m Hri'', nhom ng^!i
cng ch%&ng may m&n g trong th^!i cu_c. Do v_y, Duy cng quyet
fnh fi theo h_ o.
VN102. Ngn ng - ch vi "t Ch&m hai m!i n&m nhn l_ ai,
c% ua Inrasara,
trong V&n H oa c ac Dn T_ c 9-1999, trang 20-22
Bâi nh_n fnh v)e tien trnh ngn ng vâ ch viet Ch&m. Theo
Inrasara, trong qua trnh 20 n&m nghi"n cu v)e ngn ng vâ ch viet
Ch&m f c o nh ng th^ anh t_ u khch l_ ".
Tr!c n&m 1975, co cuon T_ fien Châm-Vi_"t-Phap c%ua Trung tm
194 Bao chi ti"ng Vi_"t
VN25. Thieu n Ch&m vâ f)o gom f_&c
trng
v&n h oa Ch^ am Phan Rang; N_ i san Panrang.
Sau n&m 1975, theo Inrasara co hai cuon t_ fien ''t_ fien Ch&m-
Vi_"t v T_ fien Vi_"t-Ch&m. Sau fo l cuon Ng Phap tieng Ch&m c%ua
Bi Khanh The f_!c viet kha su v nghi"m tuc ...''. v cha ke b_
v&n h_ oc Ch&m c% ua Inrasara.
F_oc qua l^!i ket lu_n, f_c gi%a co c%am t%!ng r^&ng fy khng ph%ai l
l^!i bnh lu_n khoa h_oc, nhng fe qu%ang cao hay thoi ph)ng cho Gs.
Bi Kh anh Th e th f ung h!n.
Cuon t_ fien Ch&m-Vi_"t do Bi Khanh The lm ch%u bi"n (hay noi
m_t cach khac do Phu Tr_am lm th fung h!n, v Bi Khanh The
khng bi et ti eng Ch&m xu at b%an vo n&m 1995 khng ph% ai l m_t
cng trnh khoa h_oc nhng l m_t cng trnh sao y b%an chanh hai cuon
t_ fien Ch&m c%ua E. Aymonier v G. Moussay, vâ co th"m m_t vi t^
cn thieu sot. Fien hnh, trong ph)an A t_ fien Ch&m-Vi_"t c%ua Bi
Khanh The, ch co th"m f_!c 23 t^ v_ng m!i (achat, achiat, adarap,
ad!r, ahaow, aiang, aiaok, ai!t, aiy, aj!ng, k, akha, alaiy, amat, an,
angap, anguec, aoh, ap, asat, awal, awaow, nhng trong so 23 t^
v_ng m!i ny, nhi)eu t^ c)an suy xet l_ai v)e ng ngha v cha r râng,
t ac gi% a cng khng cho bi et xu at x c% ua t^ n^ ay % ! fu m^ a ra.
Nh^&m n&ng cao chat l_!ng, Bi Khanh The f li_"t k" danh sach
cac tac ph%m v&n h_oc Ch&m nh Dowa Mano, Um Rup, Ariya Gleng
Anak, v.v. nh lâ t li_"u f_!c dûng cho t_ fien c%ua mnh. Nhng co
rat nhi)eu t^ v&n h_oc trong cac tac ph%%m ny khng thay co trong t_
fien c%ua Bi Khanh The. Ch l_t hai trang f)au c%ua tac ph%m Dowa
Mano, f_c gi%a f co the ghi nh_n l co t nhat 6 t^ khng co trong t_
fien c%ua Bi Khanh The fo lâ: panihar, laksamana, names, sukal,
pathreh. The th nhom bi"n t_p c%ua Bi Khanh The ch l_t s! qua cuon
Dowa Mano fe lay vi th d_u cho vui vâ fe che m&t f_c gi%a hay l
th oi ph^ ng t li_ "u nh^ &m xin ti) en Toyota +oundation.
V)e ph)an xy d_ng f!n v m_uc t^, f_c gi%a khng biet Bi Khanh
The d_a tr"n c! s%! nâo fe trnh by f!n v m_uc t^ ny. Tieng Ch&m
thu_c h_" ng Fa F%ao lun lun co t^ goc. T^ ng ch f_!c c&t thânh
f!n v m_uc t^ khac nhau, khi cac t^ nây viet nh nhau nhng co
ngu^ n g oc kh ac nhau. Th d_ u nh hai t^ sau fy:
Baluw (M Lai: bulu lng
Baluw (M Lai: balu g oa ph_ u.
Nhng trong t_ fien c%ua Bi Khanh The, xy d_ng f!n v m_uc t^
khng theo fung quy lu_t vâ khoa h_oc. Ri"ng t^ Ank (con chiem 26
l) an trong f!n v m_ uc t^ d u r^ &ng nhi) eu t^ trong n^ ay l^ a c^ ung g oc.
V)e ph)an fnh ngha t^ v_ng nhat l t^ v_ng goc A R_p, Ph_an Ng,
M Lai th sai l_"ch ng ngha nhi)eu, v tac gi%a t_ fnh ngha d_a theo
n_i dung c%ua t^ng cu hay theo y ri"ng c%ua mnh. Sau fy lâ vâi f!n
c% :
maawal mav f_!c fnh ngha l^ an tu. Ng^!i Ch&m khng co t^
nây, th_t ra t^ nây f_!c rut t^ cu 143 trong Ariya Sep Sah Sakei (m_ t
t_p th! Ch&m glaong mang awan OgL # m! av co ngha lâ cao t_n my
(awan goc t^ M Lai co ngha lâ my. Nhng tac gi%a khng hieu t^
awan co ngha lâ my n"n f_oc thânh glaong ma-awal OgL # mav, sau
f o t ac gi% a fa v^ ao t_ fi en v^ a t_ cho ngha ma-awal mav l^ a an tu.
sahadah ShdH f_!c fnh ngha l^ s_ bây t%o. Nhng ngha fch th_c
c% ua n o l^ a l^ ong tin (sahadah g oc t^ A-r_ p.
sabah SbH f_!c fnh ngha l th^! ph_!ng. Nhng ngha fch th_c
c% ua n o l^ a t ay u e (sabah l^ a tapas g oc ti eng Ph_ an.
s a k a r a i s k r f_!c fnh ngha l^ triet ly, co th. Nhng ngha
fch th_c c%ua no lâ 1. lch hoâng gia, 2. lch s%. 3 (ngha g)an fy triet
ly (sakarai g oc ti eng Ph_ an saka raja
Ph)an fnh gia tr v&n ph_am cho mi t^ v_ng trong t^ fien c)an ph%ai
xet l_ai, v khng chuy"n v)e v&n ph_am h_oc v nhat l khng biet tieng
Phap hay Anh, mâ ch d_a vo tieng Vi_"t fe fnh gia v&n ph_am trong
tieng Ch&m n"n m!i x%ay ra nhi)eu li l)am. Th d_u m_t t^ rat f!n gi%an
l^ a Abih (h et. Theo t ac gi% a:
Abih (f_ng t^ het, (vâ cho th d_u blei abih jien mua het ti)en
(tr.21. Tiec r^ &ng A b i h trong cu ny khng ph% ai l f_ng t^, mâ lâ
tr_ang t^ (adverb o= de=inite quantity. Tieng Anh d_ich l: spend a l l
money.
Abih (tnh t^ het, tat c%a, (vâ cho th d_u fw!ch nau abih ch_ay fi
het (tr.22. Tiec r^&ng Abih trong cu ny khng ph%ai l tnh t^, mâ lâ
tr_ang t^ (adverb o= inde=inite quantity. Tieng Anh d_ich l: a l m o s t
everyone ran away.
Ph)an c! c au ti eng Ch&m trong l^!i m%! f) au l ph) an phi khoa h_oc
nhat, v nhng ly do sau. F_c gi%a t_ f_&t cu h%oi t_ai sao co ph)an c! cau
tieng Ch&m trong t_ fien?, V t_ fien khng ph%ai l di"n fn fe bân
chuy_"n ngn ng h_oc. Vâ d^!ng nh tac gi%a l ng^!i khng biet f_oc
v noi tieng Ch&m n"n khng phn tch c! cau tieng Ch&m f_!c.
Chnh v khng biet noi v viet tieng Ch&m, tac gi%a t_ f_&t ra hng lo_at
cu th d_u mâ f_c gi%a ng^!i Ch&m khng hieu g het. Th d_u trang LI
l m_ t fi en hnh:
kk pak)e h naw laj? (sang mai m)ay fi ch. Th d_u co v%e rat khi
hi, v ng^!i Ch&m khng bao gi^! phat m hay viet tieng m_e f%e c%ua
mnh theo kieu nh v_y. B_an f_oc cng ng_ac nhi"n lâ t_ai sao tat c%a th
d_u trong t_ fien dng ch La-tinh fe phi"n m v viet fung cu v&n
theo truy)en thong Ch&m, côn %! ph)an m%! f)au c%ua cuon t_ fien, tac gi%a
l_ai dng h_" thong phi"n m khac v viet khng fung chnh t%a trong
tieng Ch&m? Neu khng biet tieng Ch&m th khng n"n lm, v khng
the viet tieng Ch&m theo kieu c%ua h_o, khng tn tr_ong li chnh t%a v
cng khng tn tr_ ong c ach ph at m. Do v_ y, ph) an m%! f) au ny c) an
ph%ai f_!c chnh ly, neu khng f_c gi%a n!c ngoi s hieu l)am c! cau
ti eng Ch&m nh c ai ki eu m^ u m^ ! f f_ !c ghi trong s ach.
Fi)eu fang trach l co ng^!i Ch&m trong ban bi"n so_an, nh Phu
Tr_am, Phu V&n H%&n v Thnh Ph)an. Nhng l_ai fe cho tr^!ng h_!p nây
x% ay ra.
Cuoi cng, trong l^!i m%! f)au trang VIII, tac gi%a co nh&c fen ng Po
Dharma, G. Moussay co cho nhng y kien thiet th__c. Tiec r^&ng, Po
Dharma v G. Moussay co cho ban bi"n t_p Champaka so 2 nây biet
r^&ng, h_o co g_&p ban bi"n so_an c%ua t^ fien noi tr"n, nhng khng biet
g v)e t_ fien ny, v hai v ny ch f_!c nghe ban bi"n so_an ch trch
kch li_"t cuon t_ fien Aymonier v Moussay, vâ cho r^&ng hai ng Ty
khng biet tieng Ch&m ch khng cho h_o xem t_ fien hay t li_"u fe
lâm t_ fien. Th_t ra l^!i ch trch ny cng h!i qua fang, v tr"n th_c te
hai ng Ty bi et vi et v biet f_ oc ti eng Ch&m, fi)eu fo cng l fi)eu
fang f_!c khen ng_!i r)oi, ng_!c l_ai ng Vi_"t, Bi Khanh The, khng
bi et vi et v f_ oc ti eng Ch&m nhng f_ !c Inrasara khen ng_ !i?
Neu T_ Fien Ch&m Vi_"t c%ua Bi Khanh The g_oi l tac ph%m tai
b%an hai cuon t_ fien Ch&m c%ua Aymonier v Moussay th fung h!n.
V trong ph)an A c%ua t_ fien ny, nhom Bi Khanh The ch tm f_!c
co 23 t^ m!i, cn c ac t^ kh ac l^ a ph) an sao y b% an ch anh c% ua t_ fien
Aymonier v Moussay. Tr"n c! s%! nây, khng the noi l tac gi%a lm t_
fi en Ch&m-Vi_ "t?
Fng tr"n c! s%! khoa h_oc, tac gi%a Bi Khanh The khng n"n fng
ra xin vi_"n tr_! c%ua Toyota +oundation fe sao y b%an chanh t_ fien
ng^!i khac fe lm t_ fien c%ua mnh, v nhat l fem ph)an c! cau tieng
Ch&m vâo trong t_ fi en m n_ i dung v th d_u khng ph% ai l tieng
Ch&m, cng khng ph%ai l tieng Raglai? Th th_t t_i cho ng^!i Ch&m.
C o ch&ng f o l ti eng Ch&m ch d^ anh ri"ng cho t ac gi% a?
Cng c)an th"m r^&ng, f_c gi%a lun lun trn tr_ong s_ h tr_! v)e ti)en
b_ac c%ua Qu Toyota +oundation fe b%ao t^n v&n hoa, v&n h_oc v ngn
ng c%ua dn t_c thieu so %! Vi_"t Nam, trong fo co dn t_c Ch&m.
Khng v ly do g Qu Toyota +oundation ch dnh u ti"n cho m_t
so nh khoa h_oc co quy)en hnh vâ the l_c chnh tr fe giao cho h_o
cng trnh nghi"n cu v)e Ch&m, m Qu Toyota khng cu xet h^ s!
c%ua h_o, fe xem cac nh khoa h_oc ny co chuy"n v)e Champa hay
khng? Neu khng, Qu Toyota f v tnh rot ti)en ra khng ph%ai fe
n&ng cao hay b% ao t^ n v&n h oa v&n h_ oc Ch&m, m^ a ng_ !c l_ ai, f e tn ph a
v&n hoa v v&n h_oc Ch&m?. T_ fien Ch&m-Vi_"t c%ua nhom Bi Khanh
Th e l m_ t trong nh ng b^ ai h_ oc v^ a fi en hnh.
V)e cuon Ng Phap tieng Ch&m c%ua Bi Khanh The, Inrasara cho
r^&ng: ''f_!c viet kha su v nghi"m tuc''. Fy l l^^!i tng boc Gs. Bûi
Kh anh Th e h!n l^ a l^ !i chn th_ t.
Ng Phap tieng Ch&m c%ua Bi Khanh The l m_t tac ph%m ch co
tac d_ung lâ lâm lu m^! th"m Ng Phap tieng Ch&m, no khng giup ch
cho m_ oi hieu f_ !c c au truc ngn ng Ch&m m_t c ach s ang t%o h!n.
Trch m_ t th d_ u:
n_q neh kung t^q sang c_eq ali p k^!wq may p_ang takan tr%e con
(m % ! nh g) an Ali r% u nhau f en nghe chuy_ "n (trang 100.
Khng co ng^!i Ch&m no mâ khng kh_ng l_ai, d h_o co biet
ti eng Ch&m thng th_ ao, v nhng l_ "ch l_ ac trong cach phi"n m hay
phi"n ch ki eu n^ ay.
Tieng Ch&m co ch viet, co lu_t chnh t%a, co h_" thong cau truc cu
v&n ch_&t ch. Bi Khanh The l m_t nh ngn ng h_oc, khng biet noi
tieng Ch&m v cng khng biet f_oc tieng Ch&m, n"n ng khng the
xy d_ ng m_ t cng trnh f^ s_ nh Ng Ph ap ti eng Ch&m f_ !c?
F^ng v ly do khng biet f_oc v viet tieng Ch&m, tac gi%a t_ ba ra
cach phi"n m tieng Ch&m sang h_" La-tinh theo kieu ri"ng mnh, che
bien c! cau chnh t%a, cau truc cu v&n tieng Ch&m theo quan fiem
ri"ng, fen ni ng^!i Ch&m f_oc m khng hieu g v)e tieng m_e f%e c%ua
mnh. The th uong cng m_t cng trnh f^ s_ nh Ng Phap tieng
Ch&m.
Tr!c cng trnh phi khoa h_oc v)e Ng Phap tieng Ch&m, Inrasara
l_ai ca t_ung ''f_!c viet kha su v nghi"m tuc''. Co ch&ng v m_t van f)e
n^ ao kh ac.
VN103. F^ !i s ng v&n h oa c ac x
% ! v^ ung cao Ho^ ai n fang kh% !i s &c,
c% ua V Ch H^ a,
Theo n_i dung, f^!i song, tn ng!ng, phong t_uc t_p quan c%ua cac
dn t_c Bana, H'r" c%ua huy_"n Hoâi n ngây câng f_!c ph_uc h)oi vâ
nng cao. Fo lâ tr_ong tm c%ua chnh sach nh^&m nng cao f^!i song v_t
ch at, tinh th) an cho f) ong b^ ao fang s ong trong huy_ "n.
VN104. H_ i Fo^ an IOC-Campa
ra m &t t_ p san Champaka,
trong Ng^ !i Vi_ "t, S 5112, 1999, trang A3 v^ a A9
Theo n_i dung, vâo ngây 4 thang 12 n&m 1999 t_ai Westminster
USA., H_i Foân IOC-Campa f to chc buoi h_op m_&t ra m&t t_p san
Champaka.
Co g)an 500 ng^!i fen tham d_ buoi l". Trong dp nây, Gs. Ph_am
VN26. Fo^ an v IOC-Campa trong ng^ ay ra m &t t_ p san Champaka t_ ai mi) en Nam
Cali=ornia
Cao D!ng c%ua f_ai h_oc UCI %! Los, Hoa K^y, cng lâ nhn v_t chnh
f_!c IOC-Campa m^!i tham d_ buoi l" fe phn tch t_p san Champaka
1 phat bieu r^&ng, khi f_oc t_p san Champaka no f bu_c chung ta c)an
ph%ai co m_t cai nhn fung f&n h!n v)e lch s% c%ua nhng dn t_c khac
fang sinh tr%!ng lu f^!i trong lnh tho Vi_"t Nam. Sau fo, tien s Po
Dharma f gi!i thi_"u khai quat v)e lch s% c%ua Champa vâ vai trô c%ua
n o % ! trong v^ ung Fng Nam A t^ th e k th 2 cho f en ng^ ay suy vong.
Buoi ra m&t t_p san Champaka côn l)ong vâo m_t ch!ng trnh v&n
ngh_" v!i cac tiet m_uc f_&c s&c f_m fâ s&c thai Champa do cac gi!i tr%e
vâ hai ngh_" s noi tieng goc Ch&m nh_ac s T^ Cng Ph_ung vâ ca s
Ch e Linh ph_ u tr ach.
VN105. G op ph^ n tm hi% "u lch s% Champa,
c% ua Po Dharma,
trong V&n
H oa, Vol 4, ISSUE 33, Caliornia, Jan.,
2000, trang 4-10, v^ a 15-21
N_i dung lâ trch bâi Gop ph^n tm hi%"u lch s%
Champa, c%ua Po Dharma f f&ng trong Champaka so
1, 1999, IOC-Campa an h^ anh, trang 9-37.
VN106. Nh ng ni"n f_ ai quan tr_ ong trong lch s%
Champa,
VN27. H_ i F) ong Qu% an Tr Champaka (t^ tr ai sang ph% ai: F_ &ng Ch anh
Anh, T^ Cng Thu, D!ng Tn Thi, D!ng Tn S%!.
VN28. F_c v f_i n!c
VN29. B% an F) o Li"n Bang
Champa
c% ua P.B. Laont,
trong V&n H oa, Vol 4, ISSUE 33, Caliornia
Jan., 2000, trang 28-35
N_i dung lâ trch bâi Nhng ni"n f_ai quan tr_ong trong lch s%
Champa, c%ua P.B. La=ont f f&ng trong Champaka so 1, 1999, IOC-
Campa an h^ anh, trang 39-55.
VN107. Di tch M S!n di s% an v&n h oa th " gi !i,
trong V&n H oa, Vol 4, ISSUE 33,
Caliornia, Jan., 2000, trang 47
B^ ai gi!i thi_"u v)e M S!n nhn f_!c UNESCO chnh thc cng
nh_ n l^ a di s% an v&n h oa th e gi !i.
Theo n_i dung, di tch M S!n, lâ m_t qu)an the kien truc noi tieng
c%ua Champa f_!c xy d_ng t^ the k%y th IV fen the k%y th XIII. Sau
chien tranh M S!n ch côn l_ai kho%ang 32 f)en thap, trong fo co
kho%ang 20 cng trnh kien truc côn gi f_!c dang v%e ban f)au. Khu di
tch noi tieng nây f f_!c UNESCO chnh thc cng nh_n lâ di s%an
v&n h oa th e gi !i v^ ao ng^ ay 1-12-1999.
Ngây nay, M S!n câng tr%! thânh fiem thu hut khach tham quan.
N&m 1997 ch co 17.798 l_!t ng^!i. Fen n&m 1998 co tr"n 20.000.
Ri"ng thang f)au n&m
1999 f co 11.000 l_!t
kh ach th&m vi eng.
VN108. V n f^ "
fnh c c% ua ng^ !i
Ch&m t_ ai Hoa K^ y,
c% ua Hassan
Poklaun,
trong V&n H oa,
Vol 4, ISSUE 33,
Caliornia, Jan.,
2000, trang 48-50, 77
v^ a 85
N_i dung lâ trch
bâi Vn f^" fnh c
VN30. Giao S Ph_am Cao D!ng, F_ai h_oc UCI, fang bnh
lu_ n Champaka 1
c%ua ng^!i Ch&m t_ai Hoa K^y c%ua Hassan Poklaun, f f&ng trong
Champaka s o 1, IOC-Campa an h^ anh, 1999, trang 137-144.
B^âi cng f&ng t%ai hnh %anh v)e ng^!i Ch&m vâ cac nhn v_t hi_"n
di_"n trong dp ra m&t Champaka %! Hoa K^y, nht ng Ph_am Cao
D!ng, Giao s c%ua F_ai H_oc UCI, ng^!i fng ra phn tach ph" bnh
t_ p san Champka s 1.
VN109. Lu_ t t_ uc ng^ !i Ch&m v^ a Lu_ t ph ap
Nh^ a n !c trong v an f) e hn nhn gia fnh hi_ "n nay,
c% ua V&n M on
trong t_ ap ch V&n H oa Dn Gian, S o 1 (69, 2000, trang 67-76
B^ ai b^ an v) e Lu_ t t_ uc v^ a Lu_ t hn nhn ng^ !i Ch&m.
Theo n_i dung, ng^!i Ch&m co lu_t t_uc vâ lu_t hn nhn gia fnh
hâm cha f)ay f%%u ti"u ch lun ly f_ao fc. Lu_t nây t^ bao f^^!i f t%o ra
tnh u vi_"t, fi)eu hôa vâ on fnh f_!c tr_t t_ lun ly fao fc x h_i.
Trong ti"u ch f_ao fc v)e lu_t hn nhn gia fnh ng^!i Ch&m f f_!c
phn quy)en, phn nhi_"m r râng: vai trô c%ua ng^!i ch)ong-ng^!i v_!,
vai trô c%ua nam-n, trach nhi_"m trong gia fnh cng nh ngoâi x h_i.
Fi ng_!c v!i cac lu_t fnh nây s fa fen s_ bat on trong gia fnh vâ
x h_i. B%!i v_y, lu_t phap hn nhn c%ua Nhâ n!c c)an ph%ai dung h_!p
v !i lu_ t t_ uc v^ a lu_ t hn nhn gia fnh.
B^ ai vi et c o ch at l_ !ng cao.
VN110. Th_ c tr_ ang tn ng !ng tn gi ao
c% ua ng^ !i Ch&m Ninh Thu_ n hi_ "n nay,
c% ua V&n M on
trong t_ ap ch Nghi"n C u Tn Gi ao, S o 4 (06, 2000, trang 40-44
Bâi khai quat v)e tn ng!ng tn giao ng^!i Ch&m %! Ninh Thu_n
hi_ "n nay.
Theo n_i dung, tn gi ao Ch&m lâ m_t b_ ph_ n quan tr_ ong trong
v&n hoa Ch&m. S_ du nh_p cac tn giao khac co t nhi)eu tac f_ng fen
tn ng!ng cac dn t_c, keo theo s_ suy thoai c%ua n)en v&n hoa cac dn
t_c. B"n c_anh nhng s_ ki_"n nây, ng^!i Ch&m thieu thon t)ang l!p tu s
co h_oc, thieu am t^!ng cac y ngha kinh sach c%ua h_o. Cng co ng^!i
Ch&m f t^ b%o tn ng!ng c%ua mnh fe theo tn giao khac v khng
hieu f_!c v&n hoa c%ua mnh. T^ cac hi_"n t_!ng nây, tac gi%a kien ngh,
c)an ph%ai co nhng bi_"n phap gap rut fe b%ao v__" v&n hoa truy)en thong
ng^ !i Ch&m.
Trong bi ny, tac gi%a nh_n xet rat l khach quan: ''B%an thn tn
giao c%ua ng^!i Ch&m khng co giao l, giao ch%u v m_t h_" thong to
chc giao h_i ch_&t ch'' (trang 41. Tiec r^&ng, tac gi%a f qu"n ng^!i
Ch&m khng ph%ai l B La Mn Giao v cng khng ph%ai l Hî Giao
Bani. Tr"n th_c te, ngo_ai tr^ m_t so gia fnh theo Hî Giao chnh
thong %! lng V&n Lm v Ph!c Nh!n, dn t_c Ch&m hm nay %!
mi)en trung Vi_"t Nam khng theo m_t tn giao no nhng ch co tn
ng!ng ri"ng bi_"t. Khi f l tn ng!ng, th mi khu v_c, mi thn
xom v mi gia fnh f)eu co quy)en hnh l" theo y muon c%ua h_o, khng
c)an ph%ai thong nhat. Fo l tinh hoa c%ua n)en v&n minh v v&n hoa
Ch&m v tinh hoa ny c)an ph%ai f_!c b%ao t^n, khng c)an thiet f)e ngh
sa foi, thay the, hay duy_"t xet. Tn ng!ng ng^!i Ch&m co gia tr su
xa c%ua no, khng khac g v!i cac tn giao l!n tr"n the gi!i: Thi"n
Chua Giao, Hî Giao, n F_ Giao hay Ph_t Giao. Mi dn t_c f)eu co
v&n hoa v tn ng!ng ri"ng. Khng co v&n hoa v tn ng!ng ri"ng
c%ua dn t_c no l hay l f_ep h!n cac dn t_c khac. Chnh v the,
khng co c! s%! g khi ket lu_n r^&ng nhng g ng^!i Ch&m lâm l sai
cn F_ ao kh ac lm l f ung.
Fy l^ ph)an phn tch li"n quan fen 6 nh_n fnh khach quan c%ua
t ac gi% a.
1. N eu t ac gi% a cho r^&ng ''tn giao c% ua ng^ !i Ch&m Ninh Thu_n
khng t^n t_ai theo m_t the che thong nhat'' (trang 41 th qua t_i
nghi_"p cho ng^!i Ch&m. V r^&ng Thi"n Chua Giao, Hî Giao, n F_
Giao, v ngay c%a Ph_t Giao %! Vi_"t Nam cng khng t^n t_ai theo m_t
the thong nhat, th t_ai sao ph%ai b&t ng^!i Ch&m thong nhat cac l" t_uc
vâ tn ng!ng c%ua h_o. Ph_t Giao Vi_"t Nam co hng tr&m l" t_uc khac
nhau, t^ thn ny qua thn kh ac nhng c o ai f) e ngh s a f oi fu?
Tn ng!ng khng ph%ai l f%ang phai chnh tr n"n c)an ph%ai co m_t
th e ch e th ong nh at.
2. Tac gi%a cho r^&ng ''Giao lch c%ua ng^!i Ch&m khng thong nhat,
khng on fnh, th^!ng ch"nh l_"ch v)e ngy thang'' (trang 42 l fi)eu
fung s_ th_t. Nhng tac gi%a qu"n r^&ng lch Thi"n Chua Giao, m_&c d
f_!c coi l tn giao l!n tr"n the gi!i, co chung m_t giao ch%u lâ Fc
Giao Hong %! Y F_ai L_!i m lch c%ua h_o vn b sai l_"ch th f sao?
Thi"n Chua Giao %! Phap, %! Rome, v.v. to chc l" Giang sinh (Noel
khng trng ngy v!i l" Giang sinh Thi"n Chua Giao %! Nga, nhng
ch% a ai fem chuy_ "n ny ra bn c% a.
S_ sai l_"ch ngy thang Ch&m f tr%! thnh chien tr^!ng cho m_oi
ng^!i fau ly g)an h!n na the k%y nay. Nhng tat c%a s_ fau ly ny
ch% &ng khi nâo d_ a tr"n c! s%! khoa h_ oc. Th"m vo fo, ng^ !i Ch&m
fang nh)am ln v)e h_" thong lch c%ua h_o r^î t_ bien che ra bao cng
thc sakawi awal v sakawi ahier, mâ th_c te khng li"n quan v!i h_"
th ong ngy th ang c% ua Ch&m.
Tr!c the k%y th 15, Champa dng lch Saka c%ua Ph_an. Sau the k%y
th 15, Champa cng nh cac n!c Kampuchea, Lao, Thai Lan
chuyen h_" thong Saka sang h_" thong 12 con giap. Th"m vao fo,
Champa l_ ai c o hai h_ " th ong lch kh ac bi_ "t, f o l Sakarai v Sakawi.
Sakarai (SakaRaja co ngha l ni"n f_ai hong gia hay l lch
hnh chanh dng trong v&n ki_"n quoc gia. Lch hnh chanh Sakarai
ch dng t"n 12 con giap sau fo l ngy thang. Th d_u: di thun nasak
tikuh, bulan lima, tujuh bigun but. V trong h!n 20.000 t li_"u hong
gia Champa t^ n&m 1600 fen n&m 1810 %! Phap lâ f_!c dûng theo the
thc nây, vâ khng bao gi^! co mang ni"n f_ai tikuh waw, kabaw lieh,
v . v . nh ng^!i Ch&m fang hieu l)am hm nay. Tikuh waw, kabaw
lieh, v.v. hon ton do th^!i Thi"n Sanh C%anh t_ao ra. L no cac vua
chua Champa th^!i tr!c l_ai qu"n fi h_" thong tikuh waw, kabaw lieh
v.v. tr"n v&n ki_ "n c% ua h_ o.
Lch hnh ch anh Sakarai Ch&m l lch m d!ng hn h_!p, cng
nh lch Kampuchea, Lo v Thai, d_a tr"n chu k^y th^!i tiet. Fy l
m_t cng thc toan h_oc co the ghi g_on trong m_t trang giay. Nhng ai
l ng^ !i tm ra cng th c ny?
Sakawi (SakaJawi co ngha l ni"n f_ai M Lai (Jawi hay lch
Hî Giao d_a tr"n chu k^y tam fiem lieh, hak, jim v.v. Theo nguy"n
t&c, ch co m_t h_" thong Sakawi m thi, ch khng co Sakawi Awal
v Sakawi Ahi er.
Lch Sakawi l m_t cng thc toan h_oc fe tnh ngy thang lm the
no thang Kate f^ng trng v!i ma Ramawan c%ua Bani. Chnh v the,
ng^!i ta khng the dng cng thc Sakawi fe tnh ngy thang hnh
chanh c%ua ng^!i Ch&m f_!c. Hm nay ng^!i Ch&m fang nh)am ln v)e
chuy_ "n ny.
Ai cng biet lch hnh chanh Sakarai co s_ sai l_"ch m_t thang gia
khu v_c Phan Rang v Phan R ke t^ ngy kh%!i ngha c%ua Ja Thak Wa
vo n&m 1834. Hm nay ai cng biet %! th vi_"n Phap co kho%ang
20.000 t li_"u hong gia Champa co an ky b&t f)au t^ n&m 1600 fen
n&m 1810. N eu c ac chuy"n gia v) e lch Ch&m mu on tm cng th c lch,
c dûng cng thc c%ua mnh tnh ng_!c v)e n&m 1600 coi co fung v!i
lch hong gia hay khng (nhng ngây thang f_!c ghi trong v&n b%an,
th luc fo m!i biet m_t thang sai l_"ch phat xuat t^ Phan Rang hay t^
Phan R?. Fy l c! s%! khoa h_oc vng ch&c, lâm f_!c vi_"c nây th co
the chinh ph_uc f_!c chc s&c tn giao vâ on fnh f_!c ngây thang
gi a hai khu v_ c.
3. Tac gi%a cho r^&ng ''tn giao c%ua ng^!i Ch&m khng co m_t h_"
thong giao l on fnh'' (trang 42. Fi)eu nây cng t_i cho ng^!i Ch&m.
Ngay F_ao Ph_t tr"n the gi!i v c%a Fao Ph_t %! Vi_"t Nam cng khng
co m_t h_" thong giao l nâo on fnh. T_ai sao bu_c ng^!i Ch&m ph%ai co
giao l on fnh? H!n na, ng^!i Ch&m khng co tn giao mâ ch co
tn ng!ng. Muon co m_t giao ly on fnh, ch co c ach xoa h%&n tn
ng!ng c%ua ng^!i Ch&m fe lm l_ai hon ton m_t tn giao m!i.
Nhng t_ai sao ph%ai lm f_ao m!i? Neu tr thc Ch&m hieu m_t cach r
râng cai g l tn ng!ng th m_oi vi_"c cung bai c%ua ng^!i Ch&m d
khac bi_"t nhau t^ khu v_c ny sang khu v_c khac, f)eu l qu hoa vâ
fang f_!c b%ao t^n. T_ai sao tn ng!ng ng^!i Vi_"t cng co nhi)eu ch
d bi_"t nhng khng ai f)e ngh s%a foi, ng_!c l_ai, ng^!i ta ch thch
ch trch giao ly ng^!i Ch&m. Khi f cng nh_n ng^!i Ch&m co tn
ng !ng th ph% ai nh_ n s_ d bi_"t c% ua no. V fo l lng tin, l quy)en
thi"ng li"ng c% ua con ng^ !i.
4. Tac gi%a cho r^&ng ''tn ng!ng ng^!i Ch&m nghi"ng v)e hnh thc
c)au cung, t_ao ra ganh n_&ng cho x h_i Ch&m'' (trang 43. Fy l nh_n
xet theo chi)eu h!ng Cac Mac v L"nin. Fng tr"n ph!ng di_"n khoa
h_oc, ng^!i Ch&m l m_t dn t_c khng m" tn d foan, nh m_t so tac
gi%a th^!ng hieu l)am, nhng l m_t dn t_c co lng tin su f_m vo s_
li"n h_" gia ng^!i cn song v ng^!i f ch et hay v!i the gi!i si"u
hnh. Fy l tn ng!ng chung c%ua tat c%a dn t_c %! khu v_c Fng
Nam A, v^ a c% a Vi_ "t Nam ch khng ri"ng g ng^ !i Ch&m.
Neu tac gi%a co dp sang vieng M Lai, Nam D!ng, Lao, Thai Lan,
Kampuchea th tac gi%a s r chuy_"n ny. Fien hnh, m_t nng dn
Ch&m lun lun b%o cng fe cy cay fam ru_ng c%ua mnh m_t cach k
l!ng vâ hoân chnh cac khu tr!c khi gieo m_a. Khi f gieo m_a
xong, ng^!i Ch&m hay c)au cung v fy l tn ng!ng c%ua h_o, t_ai sao
l_ai gan cho h_o l m" tn d foan. Ng^!i Phap, ng^!i Anh, ng^!i Thai,
Kampuchea, Lao cng lm nh the, t_ai sao l_ai cam ng^!i Ch&m lm.
Neu ng^!i Vi_"t, sau khi gieo m_a khng cung cho th)an linh th fay l
v&n hoa c%ua ng^!i Vi_"t, t_ai sao l_ai bu_c ng^!i Ch&m ph%ai co lng tin
nh ng^ !i Vi_ "t?
Ng^!i Ch&m hng n&m ph%ai l"n thap Po Klaong Garai hay Po
Rome fe t_a !n cac ti)en nhn trong dp Kate. H_o biet rat r lâ khi l"n
lâm l" %! cac thap trong dp Kate, Po Klaong Garai v Po Rome khng
bao gi^! cho h_o m_t xu no, nhng v lng tin vâ s_ trung tn, h_o ph%ai
co m_&t. T_ai sao m_t so nh khoa h_oc l_ai gan cho ng^!i Ch&m m" tn
d foan m_ t c ach v tr ach nhi_ "m. Hng ngn ngu^!i Vi_"t fen vieng
th&m l&ng Bac H^ hng n&m, nhng Bac H^ co cho h_o g fu? T_ai sao
khng g_oi fy lâ m" tn d foan? Ng^!i Vi_"t co quy)en b%o ti)en hng
thang fe mua f)o cung chay, cung fnh, cung mieu, cung l&ng, cung
Ph_t B Quan m, cung to ti"n, cung ng b, tet trung thu, tet nguy"n
fang v cn hng tr&m cung qu%y khac, t_ai sao ng^!i ta khng f)e
ngh v!i f%ang v nh n!c s%a foi phong t_uc ng^!i Vi_"t nhng ch f)e
ngh s% a f oi phong t_ uc ng^ !i Ch&m?
Vi_"c cung qu%y khng bao gi^! t_ao ra ganh n_&ng cho x h_i Ch&m
nh nh_n xet c%ua tac gi%a. Ganh n_&ng cho x h_i Ch&m phat xuat t^
lu_t thue ma c%ua f%ang v nh n!c qua n_&ng dnh cho ng^!i Ch&m
fang song trong khu v_c s%oi fa c)an ci so v!i chat l_!ng thu ho_ach.
Ai cng biet, 99 ph)an tr&m ng^!i Ch&m song v)e ngh)e nng, mâ thue
nng nghi_"p %! Vi_"t Nam lâ kha n_&ng. Ng^!i Ch&m chuy"n v)e ngh)e
nng nhng ng^!i Ch&m khng f%u fat fe tr)ong tr_ot. Ganh n_&ng x h_i
Ch&m phat xuat t^ thieu fat fai fe tr^ng tr_ot v ch&n nui, nhng
f%ang v nh n!c khng quan tm fe tm cng &n vi_"c lm khac cho
h_o. Fng tr"n ph!ng di_"n nng nghi_"p m noi, f)ng b^&ng Phan
Rang v Phan R ch f%u cho 40.000 ng^!i Ch&m khai thac ngh)e nng,
th h_o m!i co the song f_!c. Hm nay, cng f^ng b^&ng nây b xen c&t
t^ng so, t^ng th!c fe chia cho tong so dn c%a Vi_"t ln Ch&m g)an 2
tri_"u ng^!i. Mi gia fnh ng^!i Ch&m ch co hai ba so fat. Lâm sao
h_o co the nui thn v con c ai c% ua h_o v !i ba so fat ny? Th_ t ra,
hoân c%anh ng^!i Ch&m hm nay th%am th!ng ch%&ng khac g loâi kh
hay v_!n fang song trong r^ng hoang phe khng cy c%o v ch^! ngy
ch et.
Tom l_ai, khng ph%ai v ng^!i Ch&m cung qu%y m lm vo vng
ngho foi, nhng do chnh s ach kinh te v x h_ i c% ua f% ang v nh
n!c Vi_"t Nam co y hay v tnh bien ng^!i Ch&m thnh m_t dn t_c
ngho foi th fung h!n. T_ai sao khi xa cng nh d!i th^!i Vi_"t Nam
C_ng Ha, dn Ch&m song thanh nhân h!n? Cng so l__!ng ng^!i
Ch&m fo, sau 1975 d!i Che F_ Ch%u Ngha X H_i, ng^!i Ch&m l_ai
kham kho h!n: n_! n)an, pha s%an nhi)eu h!n, th_m ch khng côn chen
c!m fe song qua ngy. S_ khon fon nây ph%ai ch&ng v dn t_c Ch&m
khng ph%ai l dn t_c Vi_"t, thnh v_y nh n!c khng quan tm fen
h_ o?
Ganh n_&ng x h_i Ch&m khng ph%ai v ng^!i Ch&m cung qu%y,
nhng phat xuat t^ chnh sach kinh te v x h_i khng ph h_!p v!i
truy)en thong nng nghi_"p c%ua ng^!i Ch&m f bien c_ng f^ng ng^!i
Ch&m thnh nh om ng^ !i ngho f oi hm nay.
V)e ph!ng di_"n sc kh%oe, may thay ng^!i Ch&m cng nh^! vâo
cung qu%y mâ lu lu m!i co f_!c m_t chut tht fe nui d!ng thn
the, neu khng ch&c co l h_o côn g)ay côm h!n v khng co ti)en mua
tht b^ o, tht g f e dng trong b a c!m hng ngy c% ua h_ o.
5. Tac gi%a cho r^&ng ''tu s Ch&m fang thieu v&ng m_t the h_" ke t_uc''
nh_n fnh nây hoân toân fung. Nhng s_ kh%ung ho%ang nây khng the
fo t_i cho gi!i tu s, ng_!c l_ai ph%ai fo t_i nây cho gi!i tr thc Ch&m,
v h_o th^!ng hay co thai f_ khinh mi_"t ch" bai t)ang l!p tu s vâ ch
biet than phi)en l cac nh tu s khng co h_oc v, khng hieu g v)e kinh
sach v cng khng biet g v)e n_i dung kinh k_" c%ua h_o, nhng tr thc
Ch&m khng muon dan thn fe lm tu s. Tr thc Ch&m lun lun
c) an tu s trong tn ng !ng c% ua h_o, nhng cng chnh tr th c Ch&m
lun lun chong l_ai vi_"c lâm c%ua tu s vâ cho h_o ch biet l_!i d_ung, fi
f am f e l ay ti) en, v^ a c^ on mang theo c% a c l_ c.
So v!i dn t_c Kampuchea, Thai, Lo, mi m_t thn nh thn Hu
Fc, hâng ngây h_o ph%ai nui h!n 300 tu s Ph_t Giao, mâ dn t_c nây
c o lm vo tnh tr_ ang ngho f oi nh dn t_ c Ch&m fu.
Neu muon cho tu s Ch&m co the h_" ke t_uc, ng^!i tr thc Ch&m
ph%ai thay foi phong cach suy ngh v)e cac tu s Ch&m, f)ong th^!i dan
thn f e l^ am tu s tr !c.
6. Tac gi%a cho r^&ng: ''M_t so tn f^ tn giao truy)en thong c%ua
ng^!i Ch&m t^ b%o f_ao mnh fi tm m_t fc tin khac - m_t y thc tn
giao m!i f_!c xac l_p''. L^!i nh_n xet tac gi%a rat l ch ly. Phong tro
b%o truy)en thong Ch&m fe theo m_t tn giao khac co the phat xuat t^
ba nguy"n nhn chnh:
- V s_ ngho f oi, ng^ !i Ch&m fi tm f_ ao kh ac f e c o ch ut h tr_ !.
- M_t so ng^!i Ch&m v khng cn trach nhi_"m v!i ngu^n goc v
truy)en thong dn t_c h_o na v co thai f_ ch" trach truy)en thong vâ
ti)en f^ c%ua to ti"n fe l_ai lâ l_ac h_u, thnh ra ph%ai fi tm f_ao khac fe
lm ni) em tin.
- Sau n&m 1975, truy)en thong to chc x h_i, lng x v gia fnh
Ch&m hon ton s_up fo, tat c%a f)eu b f%ao l_n. M_oi tn ti tr_t t_ c%ua x
h_i f b f%ao ng_!c. Xa kia, v&n hoa phong t_uc vâ tn ti tr_t t_ c%ua
x h_i Ch&m n^&m trong tay c%ua ng qu_n tr%!ng ng^!i Ch&m, d do
chnh quy)en Vi_"t Nam bo nhi_"m. Nhng foi v!i f^ng bo Ch&m, ng
qu_n tr%!ng lâ nhâ lnh f_ao co th_c quy)en vâ co tr_ong trach foi v!i
truy)en thong dn t_c mnh, co quy)en xet x% nhng ai khng tn tr_ong
truy)en thong v&n hoa dn t_c. Hm nay, c! s%! to chc ny khng cn
na. T_p the ng^!i Ch&m khng co to chc, khng ng^!i lnh f_ao.
Chnh v the, ai cng co quy)en b%o tn ng!ng mnh fe theo tn giao
m !i.
VN111. C% am h ng tnh d_ uc trong fi"u kh &c Ch&m,
c% ua T^ Qu oc Ho^ ai
trong t_ ap ch Th e Gi !i M !i,
S o 421, Xun Tn T_ y 2001, trang 36-37
C%am t%!ng c%ua T^ Quoc Hoâi khi vieng th&m B%ao tâng Ch&m Fâ
N &ng.
Theo T^ Quoc Hoâi, ng ch_!t nh! t!i l^!i than ph_uc c%ua h_oc gi%a
ng^!i Phap Ch. Lemire khi ng chi"m ng!ng cac t_!ng v n Ch&m:
c%am giac vâ sng s^! than ph_uc, vâ hoan h trong nhng xuc c%am
f) ay tnh d_ uc (....
Trong b^ ai t ac gi%a côn cho r^&ng : M_ t vua Ch&m hien nhi"n co
quy)en co nhi)eu v_!, nhi)eu phi t)an, cung n. (... cac thieu n tr!c khi
v)e nhâ ch)ong f)eu f_!c ra m&t vua, nhâ vua co the h%!ng l_ac v!i bat
c ai trong s o h_ o...
Khi f_oc bâi nây ng^!i ta co c%am t%!ng T^ Quoc Hoâi fang fi"n
lo_an v tnh d_uc khi chi"m ng!ng cac t_!ng v n Ch&m. F_c gi%a
cng ngh r^&ng: ng ta fang xuy"n t_ac vâ bi bac cac v vua Champa
xa kia, khi viet ra nhng fi)eu th l mâ khng fa ra m_t dn chng
c_ u th e.
VN112. Tm hi eu nh ng nguy"n nhn,
Nguy "n V&n Huy
trong t_ ap ch Thng Lu_ n, S o 146, th ang 3-2001, trang 2-4
B^ ai nh_ n fnh v) e nh ng bi en c o th ang 2-2001 tr"n cao nguy"n.
S_ vng d_y c%ua dn t_c Ty Nguy"n Champa vo thang 2 n&m
2001 fi chnh quy)en H N_i trao tr%a l_ai fat fai c%ua h_o l m_t bien co
chnh tr v cng quan tr_ong l)an f)au ti"n x%ay ra trong che f_ C_ng
S%an Vi_"t Nam t^ 1975. Bien co chong l_ai chnh quy)en H N_i f x%ay
cng m_t luc %! ba khu v_c Ban M" Thu_t, Kon Tum, Plei Ku f
chng t%o r^&ng fy l m_t s_ vng d_y co to chc v chuan b lu di
c%ua dn t_c Ty Nguy"n, m_&c d song trong che f_ C_ng S%an, m_t
che f_ m quy)en hnh c%ua cng an l toi cao. Fy l m_t bien co th%
thach song chet do anh em Ty Nguy"n t_ao ra f lm chan f_ng bn
c^! chnh tr %! Fng D!ng. V khng ai tin r^&ng co chuy_"n ny x%ay ra
d !i ch e f_ C_ ng S% an.
Theo tac gi%a Nguy"n V&n Huy, s_ vng d_y ny xuat phat t^
nguy"n nhn chnh y eu.
Tr"n ph!ng di_"n lch s%, dn t_c Ty Nguy"n co m_t y thc h_" rat
r r_"t v)e quy che bi"n gi!i fat fai c%ua h_o, truy)en thong v&n hoa v tn
ng!ng c%ua h_o v nhat l y thc h_" v)e ngu^n goc lch s% c%ua h_o. Dn
t_c Ty Nguy"n s%&n sng chap nh_n lm cng nhn Vi_"t Nam d d!i
th^!i Vi_"t Nam C_ng Ha hay l d!i th^!i C_ng S%an, nhng h_o khng
bao gi^! chap nh_n, nhn danh ch%u ngha chnh tr, nh n!c Vi_"t Nam
dng s ung f_ an f%" xm chiem hay t!c fo_at fat fai c% ua h_o, nh at l
dng quy)en l_c f%" thay foi c! che x h_i, phong t_uc t_p quan c%ua h_o
fe bien dn t_c Ty Nguy"n ny thnh m_t cng dn m!i theo ch%u
thuy et Mac v L"nin.
T^ n&m 1975, nhn danh ch%u thuyet chnh tr, F%ang v Nh N!c
Vi_"t Nam khng co m_t quy che r r_"t v)e dn t_c thi%"u so noi chung
v dn t_c Ty Nguy"n noi ri"ng. Cac cap lnh f_ao fa ph!ng tung
honh t!c fo_at fat fai, b&t b!, giam c)am, gan ghep t_i li bâ bi vâ
cam foan truy)en ba f_ao ly Tin Lânh, fong c%a nhâ th^! khng cho cac
tn f)o sinh ho_at tn ng!ng, v.v. Ngoi chnh sach ny, cac cap lnh
f_ao fa ph!ng, nhn danh quy)en l_c v nhn danh ch%u ngha chnh
tr ch xem dn t_c Ty Nguy"n l ng^!i man r_!, khng co m_t chnh
sach qui m nh^&m n&ng cao cu_c song c%ua dn t_c Ty Nguy"n.
Th"m vo fo, F%ang v Nh N!c Vi_"t Nam d_ng l"n cac cng ty
quoc doanh vâ chiem c fat fai khng c)an qui che nh^&m bien khu v_c
Ty Nguy"n thnh f^n fi)en c ph" c%ua nh n!c, fa hng tri_"u
ng^!i Kinh l"n Ty Nguy"n chiem c fat fai f%" thnh l_p khu kinh te
m !i.
Fat fai b t!c fo_at, f fay dn t_c Ty Nguy"n chuy"n song v)e
ngnh nng nghi_ "p lu canh v^ ao s_ b) an cng h oa. Chnh s ach c am
foan m_oi l" nghi truy)en thong v cho fy l m" tn d foan, m_oi cng
tac hnh f_ao v khng ph h_!p v!i che f_ X H_i Ch%u Ngha f lm
f%ao l_n hon ton c! che to chc gia fnh v x h_i ng^!i Ty
Nguy"n. Chnh nhng nguy"n nhn nây f gy n"n s_ phn uat fa
dn t_c Ty Nguy"n vng d_y vo thang 2 n&m 2001 nh^&m fi chnh
quy)en H N_i ph%ai trao tr%a fat fai l_ai v ph%ai tn tr_ong tuy_"t foi di
s% an v&n h oa v truy) en th ong c% ua h_ o.
Cu_c vng d_y ny hon ton phat xuat t^ m_t chnh sach kinh te,
x h_i v v&n hoa c%ua chnh quy)en H N_i khng fap ng v!i nguy_"n
v_ong c%ua dn t_c Ty Nguy"n ch khng ph%ai phat xuat t^ s_ sach
f_ ng b"n ngoi.
VN113. Nhn l_ ai v an f) e ng^ !i Th_ !ng,
Nguy "n V&n Huy
trong t_ ap ch Thng Lu_ n, S o 147, th ang 4-2001, trang 6-9
Bâi t^!ng thu_t v)e chnh sach H N_i nh^&m d_p t&t cu_c vng d_y
c% ua dn t_ c Ty Nguy"n vo th ang 2 n&m 2001.
Cu_c vng d_y c%ua dn t_c Ty Nguy"n vo thang 2 n&m 2001 ch
co m_t m_uc ti"u duy nhat fo l dn t_c Ty Nguy"n fi chnh quy)en
H N_i ph%ai tn tr_ong nhn quy)en, t_ do tn ng!ng vâ tr%a l_ai fat fai
c% ua h_ o f b ng^ !i Kinh chi em h u.
Theo tac gi%a, bien co ny xuat phat t^ van f)e kh%ung ho%ang fat fai.
Foi v!i dn t_c Ty Nguy"n, h_o lun lun ngh r^&ng fat fai Ty
Nguy"n lâ s%! hu ri"ng t c%ua h_o t^ lu f^!i. Khng nhn danh quy)en
l_c quoc gia hay ch%u ngha chnh tr f%" chiem hu fat fai c%ua h_o. Foi
v!i h_o, cu_c t!c fo_at fat fai ny co ngha l nh n!c Vi_"t Nam t!c
fo_at truy)en thong c%ua h_o v ch%u yeu lâ fa h_o vâo s_ b)an cûng hoa.
Dn t_c Ty Nguy"n l n_an nhn hng f)au tr!c tnh hnh kinh te ki_"t
qu_" v s_ ngho foi t^ n&m 1975 cho fen hm nay. Ng^!i Kinh
khng co fat, côn co the song vâo ngh)e v_&t v%anh khac, nhng ng^!i
dn t_c %! Ty Nguy"n g)an m_t tri_"u ng^!i chuy"n v)e nng nghi_"p lu
canh, khng c o f at fai th khng bi et h_ o ph% ai lm g f% " nui thn.
Fi)eu m dn t_c Ty Nguy"n khng bao gi^! qu"n trong ti)em thc
h_o, fo l d!i th^!i Phap Thu_c hay tr!c n&m 1954 cha f)ay 300
ng^!i Kinh song %! Vng Ty Nguy"n. Hm nay, h!n may tri_"u ng^!i
Kinh trn ng_ p c% a thnh ph o v r^ ng n ui Ty Nguy"n.
Suy ngh v)e m_t chnh sach dn t_c %! Vi_"t Nam d d!i th^!i Vi_"t
Nam C_ng Ha hay d!i che f_ X H_i Ch Ngha, tac gi%a Phan V&n
Huy fa ra m_t nh_n fnh rat su s&c: Vi_"t Nam ch lâ m_t quoc gia
côn rat m!i. Mi)en Trung ch m!i f_!c h_i nh_p xong t^ the k%y 17,
mi)en Nam vâo the k%y 18 vâ cao nguy"n mi)en Trung vâo the k%y 20.
Dn t_c Vi_"t Nam f tiep nh_n th"m fat fai cng nh ch%ung t_c, tuy
v_y to chc x h_i c%ua Vi_"t Nam l_ai khng thch nghi v!i nhng thay
foi fo vâ vn f_!c quan ni_"m m_t cach sai l)am nh lâ fat n!c c%ua
m_t c_ng f)ong duy nhat: c_ng f)ong ng^!i Kinh. Lch s% Vi_"t Nam lâ
lch s% c%ua ng^!i Kinh. V&n hoa Vi_"t Nam lâ v&n hoa c%ua ng^!i Kinh.
Cac quan ni_"m v)e f_ao ly, x h_i, lu_t phap f)eu d_a tr"n ng^!i Kinh
vâ ch nh^&m ph_uc v_u ng^!i Kinh. Chnh sach phi ly ny l nguy"n
nhn chnh yeu gi%ai thch cho s_ hnh thnh phong tro BAJARAKA
vo n&m 1958, m_&t tr_n +ULRO vo n&m 1964 v sau cng cu_c
vng d_y %! Ty Nguy"n vo thang 2 n&m 2001. Fy l m_t bien co
quan tr_ong m khng ai co th%" ng^! f_!c: dn t_c Ty Nguy"n d!i
che f_ C_ng S%an dam fng ra fau tranh fi nh n!c tr%a lai fat fai
c% ua h_ o.
Nh^ &m d_ ep t &t cu_c vng d_ y ny, m_t m_ &t chnh quy)en Hâ N_i
fa hng ngn l_c l_!ng v trang l"n cao nguy"n fe th%&ng tay thanh
tr^ng nhng ng^!i Ty Nguy"n tham gia cu_c bi%"u tnh v!i nhi)eu
bi_"n phap nh b&t b! giam c)am v gan cho h_o l ng^!i theo +ULRO
nh^&m sach f_ng f^ng bo dn t_c chong nh n!c v nguy"n c!. M_&t
khac, chnh quy)en H N_i fa ra chnh sach ve vn s_ bat mn c%ua
dn t_c Ty Nguy"n v!i bao l^!i ha h%ao huy)en qua cac danh t^ trong
rng: s gi%ai quyet hay s cu xet m_oi y"u c)au c%ua h_o nhng khng
qui fnh ngy thang ch^ng no chnh quy)en s gi%ai quyet hay cu xet.
Theo tac gi%a, Hâ N_i ch%&ng lo_ai tr^ ph!ng phap nâo ngay c%a ph!ng
phap that nhn tm nh^&m tri_"t h_a cu_c noi d_y ny. H_o tien hânh ly
gian, b&t b! nhng ng^!i tnh nghi, phn chia cac dn t_c fe tr nh
dûng ng^!i dn t_c nây tran ap ng^!i s&c t_c kia, gy chia r trong
gi !i ng^ !i Th_ !ng.
D!u s_ fn ap m_anh m c%ua chnh quy)en H N_i, hng ngn
ng^!i dn t_c Ty Nguy"n bu_c ph%ai ch_ay sang lanh n_an %!
Kampuchea. Cu_c vng d_y ny f tr%! thnh m_t bien co gy go tr"n
bn c^! chnh tr Fng D!ng. H N_i y"u c)au chnh ph%u Kampuchea
trao tr%a nhng ng^!i Ty Nguy"n hi_"n fang an tru %! quoc gia ny.
Chnh ph%u Kampuchea, v trung thnh v!i hi_"p !c hu ngh v!i H
N_i, h&m d_oa trao tr%a l_ai cho Vi_"t Nam nhng ng^!i lanh n_an %!
Kampuchea. Li"n Hi_"p Qu oc v chnh ph%u Hoa K^y f ph% an foi v
tm m_ oi c ach fa t at c% a ng^ !i Ty Nguy"n sang fnh c % ! Hoa K^ y.
Tr!c quy)en l_c v sung f_an, cu_c vng d_y thang 2 n&m 2001 coi
nh t_am ngng. Nhng s_ t_am ngng ny cn cha chat nhi)eu b an.
V r^&ng foi v!i dn t_c Ty Nguy"n noi ri"ng v dn t_c Champa noi
chung, fau tranh f%" b%ao v_" quy)en song c%ua h_o f tr%! thnh m_t y
thc h_" k%" t^ n&m 1964 xuat phat t^ danh ngha +ULRO (+ront uni=ie
de lutte de races opprimees co ngha l M_t tr_n fau tranh c%ua dn
t_c b ap bc. F%" thay l^!i ket lu_n co the dûng cu c%a mi_"ng c%ua dn
t_c Ty Nguy"n: cn ap bc th cn +ULRO, het ap bc th het
+ULRO.
VN114. V&n Ph^ ong Li"n L_ ac
Thanh Ni"n Champa Th e Gi !i,
Anah Bin Thwol
trong Th^ !i B ao, S o 753, ng^ ay 19-4-2001, trang 162
Bâi lâ la th k"u g_oi toân the f)ong h!ng vâ anh em ngh_" s Vi_"t
Nam trong cng nh ngoâi n!c tranh fau v!i C_ng S%an Vi_"t Nam fe
f^ oi t_ do v^ a nhn quy) en cho to^ an th e s &c dn % ! Vi_ "t Nam.
La th k"u g_oi nây ch lâ b%an v&n chnh tr v ng^!i Ch&m %! h%ai
ngo_ai khng biet V&n Phông Li"n L_ac Thanh Ni"n Champa The
Gi !i % ! fu v^ a cng khng ai bi et Anah Bin Thuol l^ a ai?
VN115. CD ca nh_ ac Ch^ am truy) en th ong c% ua Ch e Linh,
Th^ !i B ao
trong Th^ !i B ao, S o 753, ng^ ay 19-4-2001, trang 162
Bâi gi!i thi_"u CD ca nh_ac Ch&m c%ua Che Linh. Theo n_i dung, ca
s Che Linh vâ th_c hi_"n xong CD ca nh_ac truy)en thong Ch&m d!i
s_ b%ao tr_! c%ua B_ V&n hoa Ngh_" thu_t vâ Du lch Malaysia. CD nây
g)om 14 ca khuc vâ nh_ac khuc, lâ nhng lân fi_"u dn ca vâ m nh_ac
f_ &c th^ u c% ua v!ng qu oc Champa k e t^ th e k% y 2 cho f en n&m 1832.
Th^!i Bao cng trn tr_ong gi!i thi_"u CD nây fen fng f%ao f_c gi%a
y"u nh_ ac.
VN116. Ks!r Ksok
khng th e coi l^ a ngu^ !i
Ty Nguy"n,
c% ua Gia Ph uc, Tr!ng
Tu an
trong B ao Cng An,
S o 1021, ng^ ay 28-2-2002
Bâi t^!ng thu_t cu_c
trao foi gia ng Naria
Yafuk v!i Phong vi"n
bao Cng An Thânh Pho
v^ ao s ang 25-2-2002.
N_i dung cu_c ph%ong
van xoay quanh van f)e
cu_c g_&p g! c%ua ng
Peterson, F_ai s toân
quy)en c%ua Hoa K^y %! Vi_"t
Nam v!i ng Yafuk li"n
quan fen vi_"c noi d_y
c% ua c ac dn t_ c % ! Ty Nguy"n trong th ang 2-2001.
Theo ng Yafuk, ng lâ ng^!i f_!c F%ang vâ Nhâ n!c Vi_"t Nam
khoan h)ong. ng Yafuk khng chap nh_n ng Ks!r Ksok t_ xng lâ
VN31. ng Yafuk fang f_oc bao Cng An
ng^!i lnh f_ao, fng ra to chc cu_c noi d_y %! Ty Nguy"n trong
thang 2-2001. V r^&ng ng Ks!r Ksok t h_oc vâ khng co kh%a, khi xa
ch l^ a lnh b% ao v_ " c% ua ng ta.
Ai cng biet Yafuk l can b_ +ULRO th^!i Vi_"t Nam C_ng Ha.
N&m 1968 ng f f_!c chnh ph%u Si Gn khoan h^ng v cho cng
&n vi_"c lm. Hm nay ng ta cng f_!c f%ang v nh n!c khoan
h^ ng, b% !i v_ y, l^ !i tuy"n b o c% ua ng ta l^ a khng c o g f% " bnh lu_ n.
3. Bao chi ti"ng Vi_"t
Fy lâ m_t so bâi viet co li"n quan fen Champa trong cac bao ch
b^ &ng ti eng Vi_ "t k e t^ 1975.
Cac tin tc co li"n quan fen Champa vâ ng^!i Ch&m trong cac bao
ch %! Vi_"t Nam ke ra cng t!ng foi, nhng v m_t th_c te khach
quan, chung ti khng co c! h_i fe su t)am het f_!c. fy chung ti
ch t_p h_!p f_!c m_t so t. Nhng du sao, no cng g_!i cho thay fi
net v)e sinh ho_at, cac moi li"n quan foi v!i c_ng f)ong Champa vâ x
h_ i ng^ !i Ch&m hi_ "n nay.
Trong kho%ang 116 bâi chung ti f thu th_p f_!c, th co: 17 bâi
li"n quan fen di s%an Thap Ch&m; 23 viet v)e l" h_i truy)en thong, v&n
hoa ngh_" thu_t Ch&m; 31 bâi gi!i thi_"u tac pham tac gi%a vâ nhn v_t;
2 bâi viet v)e s_ %anh h%!ng c%ua n)en v&n hoa Champa foi v!i n)en v&n
hoa hay kien truc Vi_"t Nam; 2 bâi viet v)e ng^!i Ch&m %! Thânh Pho
H)o Ch Minh; 5 bâi viet v)e tieu th%u cng nghi_"p c%ua ng^!i Ch&m; 5
bâi viet co li"n quan fen tn giao, tn ng!ng; 2 bâi noi v)e s_ ki_"n
Ty Nguy"n; 2 bâi thng tin v)e ngây ra m&t Champaka; ngây h_i v&n
hoa the thao %! tnh Ninh Thu_n. 4 bâi mang tnh cach nghi"n cu. 8
bâi li"n quan fen x h_i. 15 bâi th! v&n, truy_"n ng&n, ky s_, s_ ki_"n
c o li"n quan f en v&n h oa hay sinh ho_ at c% ua c_ ng f) ong ng^ !i Ch&m.
Trong th^!i gian t^ 1975 fen 1990, lâ kho%ang th^!i gian mâ d^!ng
nh thng tin v)e Champa khng thay xuat hi_"n tr"n cac bao ch b^&ng
tieng Vi_"t %! Vi_"t Nam cng nh %! n!c ngoâi. Cac ngu)on tin thu f_!c
t^ cac bao ch Vi_"t Nam ch b&t f)au co f_!c t^ n&m 1990, ngha lâ,
sau ngây M%! c%%a %! Vi_"t Nam vâo kho%ang 1986, th^!i k^y mâ lch s%
Vi_"t Nam b&t f)au fi vâo m_t khuc quanh m!i. C! che kinh te th
tr^!ng co t nhi)eu lâm bien foi x h_i. Cac ngânh ngh)e c%ua Vi_"t Nam
cng b&t f)au v!n d_y. Ngânh du lch c%ua Vi_"t Nam cng b&t f)au lâm
quen v!i khach th_p ph!ng. Thng tin vâ cac bâi viet v)e di tch, di
v_ t, Thap Ch&m t&ng d)an theo s_ t&ng tr%!ng c%ua n)en du lch Vi_"t
Nam. Cac bâi viet v)e lnh v_c nây t&ng d)an t^ n&m 1993 vâ t_p trung
cao nh at v^ ao n&m 1995. Sau 1995 c ac thng tin v) e di tch v^ a Thap
Ch&m h) au nh ngng l_ ai.
S_ bien foi c! che cng keo theo hâng lo_at cac bien foi khac trong
m_oi lnh v_c. Cac thng tin v)e cac l" h_i truy)en thong dn gian cng
b&t f)au co m_&t tr"n cac bao ch Vi_"t Nam. Cac tin tc v)e lnh v_c nây
tr% ai d^ ai f) eu f_ &n t^ n&m 1990 cho f en n&m 2000.
S_ ra f^!i t_p sach V&n H_oc Ch&m, Khai Lu_n-V&n Tuyen c%ua
Inrasara (ng^!i Ch&m vâo n&m 1994 vâ f_!c gi%ai th%!ng c%ua F_ai
H_oc Sorbone Phap f co tac d_ung l!n, keo f_!c s_ chu y c%ua gi!i bao
ch vâ h_oc gi%a Vi_"t Nam vâo n)en v&n minh vâ van f)e x h_i Champa.
S_ ki_"n nây cng lâ m_t trong nhng yeu to f dn fen s_ bûng no so
l_!ng thng tin v)e Champa trong n&m 1995 %! Vi_"t Nam (co tat c%a 44
b^ ai tr"n t ong s o 116.
Cng chnh trong th^!i k^y nây m_t h_oa s ng^!i Ch&m, Fâng N&ng
Th_o f_!c s_ tr_! giup c%ua cac C! Quan Nhâ N!c vâ Thng Tan X
Vi_"t Nam, f mang tranh vâ t_!ng c%ua mnh ra trien lm %! Hâ N_i vâ
thu hut f_!c nhi)eu bao ch %! th%u f. N&m 1995 cng lâ n&m trnh di"n
v&n h oa ngh_" thu_ t Ch&m f_at f_!c nhi)eu ket qu%a tot f_ ep. V&n hoa
ngh_" thu_t Ch&m f dânh f_!c fa v cao trong cac h_i di"n ngh_"
thu_t dn gian. Nhi)eu ngh_" nhn Ch&m f f_at f_!c cac huy ch!ng
v^ ang trong c ac k^ y f_ ai h_ i v^ a f_ !c c ac gi !i b ao ch b^ an b_ ac.
Sau n&m 1996 cac thng tin v)e Champa %! Vi_"t Nam gi%am, so
l_!ng thng tin v)e Champa ch t)on f_ong %! mc trung bnh 4-5 bâi m_t
n&m.
Fen n&m 1999 l_ai co s_ f_t bien thng tin v)e Champa (kho%ang 15
bâi. S_ ra f^!i c%ua t_ap ch nghi"n cu Champaka do IOC an hânh
1999 ra m&t vâo thang 12-1999 f gy f_!c tieng vang l!n v!i cac
gi!i b ao ch v^ a c% a h_ oc gi%a n !c ngo^ ai. M_ t t^! b ao tieng Vi_ "t %! h% ai
ngo_ai V&n Hoa f xin phep trch m_t so bâi fe in l_ai. Cûng th^!i k^y
nây %! Vi_"t Nam cng co nhi)eu bâi viet li"n quan fen v&n ch!ng vâ
v&n h_oc Ch&m, mâ tac gi%a c%ua c ac bâi vi et nây fa so lâ goc ng^!i
Ch&m (Che Tr)am Sa; Lm Gia Tien; Inrasara; Yami; Fâng N&ng Hôa;
Quang C an; V&n M on; F_ at Ch .v.v
1 B^ ai vi et v) e nhn v_ t v^ a t ac gi% a Ch&m
Nhn v_t f_!c cac bao ch Vi_"t Nam f)e c_p fen lâ h_oa s Fâng
N&ng Th_o g)om 17 bâi gi!i thi_"u v)e tac pham vâ tac gi%a; Inrasara g)om
6 bâi viet v)e tac pham vâ tac gi%a; nh_ac s Am Nhn; ca s Chil-Pam
M! Lam; anh nng dn gi%oi Y Lanh; c ca s R! Ch&m Phiang; c
h_ oc sinh gi% oi Tr) an Th L_ " Thu% y ...
N_i dung cac bâi nây thng th^!ng lâ fa tin, gi!i thi_"u fi net v)e
b%an thn, vi_"c lâm, thânh tch f_at f_!c cng nh gia tr fong gop c%ua
c ac nhn v_ t n^ ay v^ ao c_ ng f) ong x h_ i.
Tr"n ph!ng di_"n nâo fo, cac bâi khen ng_!i nây côn co m_t %n y
chnh tr lâ lâm the nâo f%" nh n!c co the hôa nh_p f_!c m_t dn t_c
Ch&m f ke thâ m_t di s%an v&n hoa f)o s_ co gia tr lu f^!i, vâ trong
so dn t_c ny co the co kh%a n&ng di truy)en v)e n&ng l_c, v&n hoa vâ
ngh_" thu_t c%ua cha ng t^ xa xa, fe ng^!i Ch&m fong gop cng sc
c%ua mnh v^ ao m_t x h_i m!i, cûng chung xy d_ng, ch ap nh_ n fi
chung con f^ !ng v^ a y th c h_ " chnh tr Vi_ "t Nam hi_ "n nay.
2 C ac b^ ai vi et v) e di s% an th ap Ch&m.
Cac bâi viet co li"n quan fen di s%an thap Ch&m, ph)an l!n f_!c tac
gi%a d_a vâo cac thânh qu%a nghi"n cu t^ tr!c c%ua cac nhâ nghi"n cu
Ph ap (nh at l^ a c ac nh^ a nghi"n c u thu_ c Vi_ "n Vi "n Fng Ph ap.
N_i dung c%ua bâi viet nây th^!ng khai quat cho thay cac di tch
hi_"n côn t)on f_ong l_ai, cac qu)an the, v tr, phong cach c%ua thap, cac di
tch di v_t f su t)am f_!c, cng nh gia tr c%ua no f minh chng
cho m_t n)en v&n minh v&n hoa co cao f_ Champa. Hi_"n nay m__t
trong so cac di tch nây f f_!c cng nh_n lâ di s%an v&n hoa the gi!i.
Nhng cng th_t fang bu)on khi nhng di s%an v&n hoa gia tr nây cha
f_ !c b% ao qu% an f ung m c.
Cac bâi nghi"n cu tr"n fy h%&n nhi"n khng thu)an tuy khoa h_oc,
tr_ong tm khng fi su vâo cng vi_"c tm hieu m_t n)en v&n minh vâ
v&n hoa co Champa, nhng th^!ng ch muon gi!i thi_"u fen fng f%ao
b_an f_oc nh^&m vâo m_uc fch du lch nhi)eu h!n. V cac tac gi%a c%ua cac
b^ ai viet cng nh nhâ xu at b% an v) e m%ang f) e tâi n^ ay fa so lâ nhng
ng^!i co ngh)e nghi_"p li"n quan v!i cac di tch, di s%an v&n hoa
Champa hay thu_ c ng^ anh ki en tr uc v^ a du lch.
Xuy"n qua 17 bâi viet v)e cac di s%an Thap vâ B%ao Tâng Ch&m tr%ai
dâi t^ 1993 cho fen cuoi n&m 2000, f_c gi%a cng co the nh_n thay, so
bâi f_!c t_p trung nhi)eu nhat lâ trong n&m 1995. S_ ki_"n nây co the
b&t ngu)on t^ hai yeu to chnh yeu, fo lâ s_ t&ng tr%!ng c%ua ngânh du
lch Vi_"t Nam sau nhng n&m 1990; di tch lch s% c%ua Champa ngây
c^ ang tr% ! th^ anh fi em thu h ut c ac kh ach du lch; s_ th^ anh t_u v) e c ac
cng trnh nghi"n c u Champa ng^ ay c^ ang nhi) eu h!n.
3 S_ ki_ "n x h_ i v^ a v an f) e v&n h oa
Cac bâi viet v)e cac l" h_i li"n quan fen v&n hoa truy)en thong c%ua
cac dn t_c Champa lâ tûy thu_c vâo nhng fi)eu ki_"n lch s% x h_i.
T at nhi"n ch ung cng mang y eu t o thng tin nhi) eu h!n.
Tr!c nhng n&m 1990, cac t_p t_uc vâ truy)en thong c%ua cac dn
t_c f_!c coi lâ m" tn vâ l_ac h_u. Cac s_ ki_"n v)e l" h_i truy)en thong
cac dn t_c t f_!c cac gi!i lnh f_ao vâ nhâ n!c chu tm. H_oa ho^&n
l&m m!i x%ay ra l%e t%e m_t vâi n!i cac l" h_i truy)en thong mang tnh tn
ng!ng %! cac fa ph!ng. Cac l" h_i nây khng co qui m, h%&n nhi"n
khng f%u sc thu hut d lu_n qu)an chung, cho n"n cng khiem khuyet
h%&n cac bâi viet v)e l" h_i vâ v&n hoa c%ua cac dn t_c vâo cac th^!i k^y
n^ ay.
Ke t^ sau n&m 1990, cac nh_n fnh v)e cac truy)en thong v&n hoa vâ
tn ng!ng dn gian f co t nhi)eu thay foi, ng^!i dn f_!c phep
ph_uc h)oi truy)en thong v&n hoa vâ tn ng!ng c%ua mnh, t^ fo, cac s_
ki_"n v&n hoa nhanh chong lan trân su r_ng vâo cac t)ang l!p x h_i,
cac l" h_i truy)en thong dn gian ngây câng f_!c ph_uc h)oi, ngây câng
co qui m l!n, f%u sc thu hut fng f%ao d lu_n, chnh trong kho%ang
th^!i gian nây (1990-2000, cac bâi viet v)e l" h_i truy)en thong vâ v&n
h oa ngh_ " thu_ t Champa m !i xu at hi_ "n.
Dn t_c Champa lâ dn t_c co v&n hoa truy)en thong f_&c s&c phong
phu vâ lu f^!i. S_ ki_"n v&n hoa Champa tr"n th_c te co sc thu hut
tr"n kh&p fat n!c Vi_"t Nam vâ ngay c%a v!i khach quoc te th_p
ph!ng. Nhng c&n c tr"n cac bâi viet v)e cac l" h_i Champa vâ
ng^!i Ch&m %! Vi_"t Nam ch t_u trung %! cac bao fa ph!ng, fi)eu nây
nh noi l"n r^&ng cac l" h_i truy)en thong dn gian c%ua cac dn t_c %!
Vi_"t Nam hi_"n nay lâ cha lâm f_!c f)ay f%u vâ fung v!i t)am voc c%ua
no. Fo chnh lâ nguy"n nhn khiem khuyet cac bâi viet v)e cac l" h_i
truy)en thong dn gian c%ua dn t_c Champa noi chung vâ ng^!i Ch&m
n oi ri"ng % ! c ac b ao ch.
4 C ac b^ ai vi et v) e m% ang f) e t^ ai kh ac
Noi v)e th%u cng nghi_"p c%ua ng^!i Ch&m hi_"n nay, gi!i bao ch ch
biet fen ngânh d_"t tho cam Ch&m. V ngânh nây m!i f_!c ph_uc h)oi
vâ nhanh chong chiem lnh th hieu c%ua khach hâng trong n!c cng
nh %! n!c ngoâi. No cng lâ fiem hap dn cho cac khach du lch. V
v_ y n o cng c o nhi) eu c! h_ i g_ &p g ! c ac gi !i b ao ch.
C ac sang t ac, bnh lu_n, vâ gi!i thi_"u v&n h_oc Ch&m trong n&m
1999 lâ s_ ki_"n f_&c bi_"t. Trong 15 bâi viet co li"n quan fen Champa
vâ ng^!i Ch&m trong n&m 1999 mâ chung ti su t)am f_!c co fen 12
bâi lâ c%ua tac gi%a goc ng^!i Ch&m. Cng chnh trong n&m 1999 ng^!i
Ch&m %! h%ai ngo_ai cng f cho ra f^!i t_p san nghi"n cu Champaka vâ
t_p san Vijaya c%ua H_i B%ao T)on V&n Hoa %! Hoa K^y. S_ ngu nhi"n
n^ ay c o the ch&ng s tr%! th^ anh m_t b !c quan tr_ong trong ti en trnh
lch s% c% ua n) en v&n h_ oc Ch&m hi_ "n f_ ai?
* *
T_u trung, cac bâi viet co li"n quan fen Champa 1975 cho fen nay
mang tnh thng tin nhi)eu h!n lâ nghi"n cu chuy"n su. Cac tac gi%a
c%ua cac bâi viet nây th^!ng ghi nh_n m_t cach khai quat cac s_ ki_"n
lch s% x h_i, hay s_ vi_"c f x%ay ra. No co the cung ng cho b_an f_oc
cai khai ni_"m s! b_ v)e m_t s_ vi_"c. Fi khi, tac gi%a cng fa ra cac
nh_n fnh c%ua mnh v)e cac s_ ki_"n nây, nh lâ m_t hnh thc ph" phan
hay bây t%o thai f_. Trong tr^!ng h_!p nây f_c gi%a nh_n thay co hai xu
h !ng kh a r r_ _ "t, f o l^ a nh_ n fnh kh ach quan v^ a ch% u quan.
Cac nh_n fnh khach quan th^!ng mang l_ai gia tr th_t c%ua cac s_
vi_"c. Ng_!c l_ai, nhng nh_n fnh ch%u quan th^!ng fa t!i nhng s_
nh)am ln. Cng co tac gi%a viet bâi v ch muon bi bac hay xuy"n t_ac
v)e m_t van f)e nh VN 111. Cng co tac gi%a viet nhng cha fi su f)e
tâi c%ua mnh vâ khng co g m!i l_a fe fong gop vâo cac cng trnh
nghi"n c u chung v) e Champa hi_ "n nay nh VN14, VN21, VN52 v.v.
Trong cac lnh v_c mâ h_o quan tm lâ cha f)ong kh&p. Cac lnh
v_c chnh yeu nh: giao d_uc, chnh tr, lch s%, kinh te, mc song
ng^ !i dn v.v cha f_ !c ai nghi"n c u v^ a gi% ai quy et.
Trong so cac tac gi%a ng^!i Vi_"t, f)e tâi a thch c%ua h_o lâ di tch,
f)en thap, v&n hoa, gi!i thi_"u tac gi%a tac pham vâ nhn v_t. Trong khi
fo cac tac gi%a lâ ng^!i Ch&m f)e tâi c%ua h_o lâ v&n h_oc, sang tac vâ gi!i
thi_ "u v&n h oa x h_ i Ch&m.
VN1. V an f) e dn t_ c l^ a v an f) e v&n h oa.
Trch b^ ai ph at bi eu t_ ai h_ i ngh v&n h oa dn t_ c
l) an th I (1-12-1977, c% ua Ph_ am V&n F) ong,
trong Ng^ ay H_ i V&n H oa Th e Thao
C ac Dn T_ c, Thu_ n H% ai,
3-1990, trang 1-2
B^ ai f) e c_ p f en v an f) e v&n h oa c ac dn t_ c.
Theo ng Ph_am V&n F)ong, noi fen dn t_c lâ noi fen v&n hoa
v !i ngha r_ ng t^ v&n h_ oc ngh_ " thu_ t f en phong t_ uc, t_ p qu an...
Theo n_ i dung, c ac dn t_c %! Vi_"t Nam f) eu c o truy) en th ong r at
cao quy vâ tot f_ep. Vi_"c gn gi phat huy v&n hoa cac dn t_c lâ vi_"c
c)an kp ph%ai lâm. B%ao v__" phat huy f_!c truy)en thong dn t_c, lâ vi_"c
l^ am h et s c l_ _ !i ch.
VN2. Tu oi tr% e Thu_ n H% ai
v !i Nh ng ng^ ay H_ i V&n
h oa Th e thao c ac Dn t_ c
c% ua Tnh,
c% ua H% ai Li"n,
trong Ng^ ay H_ i V&n H oa Th e
Thao
3-1990, trang 3-4
Bâi viet thng tin v)e ngây h_i
V&n hoa Th e thao t_ ai th x Phan
Thi et.
Fe k%y ni_"m 50 n&m ngây thânh
l_p F%ang C_ng S%an Vi_"t Nam, b%ay
dn t_c thu_c 10 huy_"n, th, g)om
200 di"n vi"n, c%ua cac dn t_c vâ
tr"n 200 v_n f_ng vi"n the d_uc the
thao c%ua th x Phan Thiet t_u t_p
v)e Nhâ hat Nhn dn Tnh, fe
tham gia ng^ ay h_ i.
VN1. Thieu n Ch&m trong ngây h_i v&n
h oa c ac dn t_ c tnh Thu_ n H% ai
VN3. Nh ng ng^ ay h_ i thi"ng li"ng f) am am,
c% ua F Quang Vinh,
3-1990, trang 5-7
Theo n_i dung, fy lâ l)an f)au ti"n tnh Thu_n H%ai to chc ngây
v&n hoa, the thao c%ua cac dn t_c tnh Thu_n H%ai, v!i hnh thc rat
m !i m% e.
Trong ngây h_i co c%a vi_"c trng bây, gi!i thi_"u s%an pham v&n hoa
t_ai l)eu tr_ai, bieu di"n v&n ngh_" dn gian cac dn t_c, ch_on nhng tiet
m_ uc xu at s &c tham gia h_ i di "n chung.
VN4. Nh ng k% y ni_ "m kh o qu"n v !i c ac ngh_ " s dn gian,
c% ua F_ &ng H^ ung,
3-1990, trang 8-9
Bâi viet lâ l^!i t_ s_ c%ua tac gi%a v)e s_ g_&p g! cac ngh_" s dn gian
c%ua cac dn t_c, nhat lâ dn t_c Ch&m: Th_ach Ti)em, Thi"n Sanh
C%anh, Tr_!ng Ton, Fâo H)o,
F^ ang F au, F^ ang N&ng Qu_ a.v.v.
VN5. Anh ph_ u trang
ng^ ay h_ i v&n h oa th% " thao c ac
dn t_ c tnh Thu_ n H% ai,
c% ua V&n H!n, Fnh C^ !ng
trong Ng^ ay H_ i V&n H oa
Th e Thao
3-1990, ph_ u trang
Hnh %anh trong ngây h_i v&n
h oa th e thao.
VN2. Thieu n Ch&m trong ngây
h_i v&n hoa cac dn t_c tnh Thu_n
H%ai
VN6. Chil-Pam M! Lam
gi_ ong h at hay c% ua n ui r^ ng B ac Ai,
c% ua H) o Ca,
trong Ng^ ay H_ i V&n
H oa Th e Thao
C ac Dn T_ c, Thu_ n
H% ai,
3-1990, trang 10
Theo n_i dung, Chil-Pam
M! Lam (dn t_c K'ho m_t
h_at nhn n)ong cot c%ua
phong trâo v&n ngh_" fa
ph!ng. C f t^ ng c o m_ &t
trong cac f"m bi%"u di"n
ph_uc v_u cho f_ai h_i F%ang
tnh, ngh_" thu_t qu)an chung,
trong ch!ng trnh ''Hat t^
lâng Sen'', %! fu c cng
dânh f_!c nhng tnh c%am
t ot f_ ep c% ua kh an thnh gi% a.
VN7. V sao v_ !n h u?,
c% ua H) o Ph u Di"n,
C ac Dn T_ c, Thu_ n H% ai, 3-1990, trang 11
Bâi lâ truy_"n co c%ua dn t_c K'ho gi%ai thch v sao v_!n hu.
Chuy_"n r^&ng, kh vâ v_!n song ri"ng bi_"t. Kh lâ giong lâm bieng
khng chu lâm &n, ch f_!i fen mûa lâ r%u nhau fi b%e tr_m ng, f_u
c%ua ng^!i tr)ong. Chuy_"n b_ai l_, kh b ng^!i fuoi, kh ph%ai keo fân
ch_ay fen t_n bien. fo, kh g_&p v_!n, kh noi doi v!i v_!n lâ h_o
hâng kh giâu co l&m, ng, f_u f)ay ry, ai muon &n, tha h)o fen mâ &n.
V_!n nghe noi tin th_t, r%u nhau fen ch n!ng ry b_at ngân, ng f_u
f)ay ap. Chung keo nhau vâo &n, pha phach. The lâ, chung b g_&p h_oa.
Dn lâng bao vy fuoi b&t. Chung ch_ ay tan lo_an vâ tm c ach tho at
thn. T^ fo, chung l_ac mat loi v)e, nh! v)e qu" h!ng, bu)on b khoc
l oc. F o chnh l^ a ti eng h u u bu) on c% ua lo^ ai v_ !n.
VN3. Chil Pam M! Lam
VN8. Ng^ !i Ch&m % ! Thu_ n H% ai,
c% ua Fnh Hy,
3-1990, trang 13
Bâi gi!i thi_"u sach Ng^!i Ch&m %! Thu_n H%ai, do S%! V&n Hoa
Thng Tin Thu_n H%ai xut b%an. T_p sach nây g)om 12 lu_n v&n c%ua
nhi)eu tac gi%a nghi"n cu li"n quan fen cac f)e tâi kinh te, dn so, x
h_ i, v&n h oa, tn gi ao, tn ng !ng.v.v.
VN9. Di s% an v&n h oa Ch&m Pa % ! Th^ a Thi"n-Hu ",
c% ua L" V&n Thuy"n,
trong Dn T_ c v^ a Th^ !i F_ ai,
S 2, 1993, trang 2 v^ a 17
T ac gi%a khai qu at v)e cac f)en th ap c%ua Champa %! khu v_c Thâ
Thi"n-Hue vâ qua trnh khai qu_t, thong k", xep h_ang v.v. c%ua cac nhâ
nghi"n cu Phap (nhat lâ cac nhâ nghi"n cu thu_c Vi_"n Vi"n Fng
B ac C o Ph ap.
Hi_"n nay, %! khu v_c Thâ Thi"n-Hue côn co rat nhi)eu di tch di
v_t c%ua v!ng quoc Champa cu. Cac di tch-di v_t nây rat f)o s_ vâ
phong phu v)e cac the lo_ai. Tuy nhi"n, cac di tch-di v_t nây cha f_!c
chnh quy)en quan tm b%ao qu%an, vn côn vt b%o tûy ti_"n %! nhi)eu n!i.
Fo lâ m_t trong nhng nguy"n nhn fa fen s_ tân pha nghi"m tr_ong
c ac di v_ t di tch qu gi a n^ ay.
Bâi viet tm huyet v)e vi_"c c)an kp b%ao qu%an vâ gn gi cac di v_t,
di tch gi a tr % ! khu v_ c Th^ a Thi"n-Hu e hi_ "n nay.
VN10. D^ ^ an chi"ng c% ua ng^ !i F" v^ a M' Nng,
c% ua S!n H^ ,
S 2, 1993, trang 16 v^ a 24
Theo S!n Hâ, dân chi"ng c%ua ng^!i F" rat f_!c ng^!i F" coi
tr_ong. No g)om co 10 chiec (7 chiec b^&ng vâ 3 chiec num. m thanh
c%ua dân chi"ng nây khac v!i dân chi"ng c%ua Gia Rai, Ba Na.V m
h%!ng c%ua dân chi"ng M' Nng, vâ F" co m thanh tr)am am, ch&c
kh% oe v^ a vang xa h!n.
N_i dung bâi côn cho thay m nh_ac chia phoi kha nhi)eu vâo f^!i
s ong v&n h oa c% ua dn t_ c v^ ung cao (ng^ !i M' Nng v^ a F".
VN11. L " h_ i truy^ "n th ng % ! Ty Nguy"n,
c% ua Chu Th ai S!n,
S 1, 1994, trang 11
Theo Chu Thai S!n, ng^!i Ty Nguy"n h^&ng n&m co nhi)eu l" h_i
truy)en thong nh l" h_i mûa, h_i fm tru, h_i b%o m%a v.v. Cac l" h_i
nây mang y ngha tr_ong f_ai. Thng th^!ng trong l" h_i co tham gia
cac qua trnh sang t_ao ngh_" thu_t nh fi"u kh&c, m nh_ac, kch, f_oc
Khan (s% thi.v.v v^ a t o ch c &n u ong tr_ ong th e.
VN12. T_ p qu an chn c t,
ch&m s oc m^ m% a c% ua ng^ !i Bah Nar,
c% ua Nguy"n Th% ao,
S 1, 1994, trang 12
B^ ai kh ai qu at fi n et v) e t_ p qu an Banar.
Theo n_i dung, ng^!i Banar khi chet th f_!c chn vâo m_t huy_"t
m_ trong ngi nhâ cat s%&n, co mai l_!p b^&ng ngoi, tn, hay tre tranh,
tûy theo kh%a n&ng c%ua t^ng gia fnh. Trong huy_"t m_ co f_&t m_t chiec
gh^ e l% ung ft. Vi_ "c ch&m s oc m) o m% a l^ a vi_ "c l^ am r at trn tr_ ong.
VN13. D !i chn f^ "n P-N-Ga,
c% ua M.T.H,
S 2, 1994, trang 12
Bâi viet v)e vi_"c tranh chap chc S C%a gia cac ng Hai Quy, Han
Ch c, H an D_ u v^ a H an S!n % ! khu v_ c Ninh Ph !c, tnh Ninh Thu_ n.
Theo n_i dung, sau cai chet c%ua ng Lm Ai vâo n&m 1992, co x%ay
ra vi_"c tranh chap chc S C%a %! khu v_c Ninh Ph!c. Vi_"c tranh chap
n^ ay c o l^ am r_ an n t tnh thn thi_ "n gi a c_ ng f) ong ng^ !i Ch&m.
Nhng d^!ng nh, tac gi%a lâ m_t ng^!i cha am t^!ng l&m v)e cac
ch c s &c, phong t_ uc cng nh l " nghi c% ua f)ong b^ ao Ch&m, n"n khi
dûng t^ phi"n m theo kieu tac gi%a rat kho hieu vâ khng biet tac gi%a
mu on am ch c ac yang th) an n^ ao, l " nghi g?
VN14. V^ ai n et v^ " F_ ao H^ i,
c% ua Xun Quang,
S 4, 1994, trang 22 v^ a 23
Bi gi!i thi_"u s! l_!c v^" n^"n t%ang giao ly c%ua f_ao H)oi Giao. Theo
tac gi%a, trong hai th_p k%y g)an fy m_t so giao fi)eu Hî Giao f f_!c
foi m!i fe thch nghi v!i nhng fi)eu ki_"n m!i c%ua th^!i f_ai. Thi d_u
fi% "n hnh l ng^ !i H^ i Gi ao c o th% " d^ ung r_ !u, bia, &n tht l_ !n.
Fy l m_t ly lu_n v c&n c hon ton ng_!c l_ai v!i giao fi)eu c%ua
H^ i Gi ao.
VN15. Urang Ch&m f "n S^ ai G^ on,
c% ua Jasamad Han,
trong H_ i V&n H oa C ac Dn T_ c Th^ anh Ph o H^ Ch i Minh,
1994, trang14 v^ a 15
Theo tac gi%a, ng^!i Ch&m %! Thânh Pho H)o Ch Minh hi_"n nay lâ
m_t b_ ph_n c dn Champa ngây xa. Do nguy"n nhn lch s%, fa di
c fi nhi)eu n!i, vâ cuoi cûng v)e c ng_u %! cac vûng Nanci , Hoâ Hng,
C)au Cng Ly, C)au Tr!ng Minh Gi%ang, Th Nghê, C)au Ch Y, C)au
R_ ach ng, C) au X om Ch, C) au Bnh Ti"n.
VN16. Th% u Cng Nghi_ "p ng^ !i Ch^ am,
trong H_ i V&n H oa C ac Dn T_ c Th^ anh Ph o H^ Ch i Minh,
1994, trang 23
Theo n_i dung, ng^!i Ch&m ke thâ nhi)eu ngânh tieu th%u cng
ngh_" t^ lu f^!i. Nhng v khng co fi)eu ki_"n thu_n l_!i, cac ngânh tieu
th% u cng ngh_ " c% ua ng^ !i Ch&m khng ph at tri en f_ !c.
VN17. Th ap Champa,
c% ua Ph u Hn,
trong V&n H oa C ac Dn T_ c Th^ anh Ph o H^ Ch i
Minh,
1994, trang 27
Theo tac gi%a, c dn Champa xa fa fe l_ai cho
f^!i nhi)eu cng trnh kien truc vâ ngh_" thu_t tuy_"t
VN4. Th ap H^ oa Lai
v^!i, suot t^ Hoânh S!n fen Bi"n Hôa. Chung lâ fiem trung tm thu
hut khach du lch. Nhng th_t fang bu)on lâ cac cng trnh qu gia nây
cha f_ !c b% ao v_ " v^ a tr^ ung tu f ung m c.
VN18. Fi n et v^ " ng^ !i Ch&m t_ ai TP H^ Ch i Minh,
c% ua L y Du S,
trong V&n H oa C ac Dn T_ c,
1994, trang 17-19
Theo Ly Du S, co kho%ang 5.000 ng^!i Ch&m hi_"n fang sinh song
t_ai Thânh Pho H)o Ch Minh, toân b_ nhng ng^!i nây f)eu theo H)oi
giao n"n f^!i song c%ua h_o hoân toân g&n li)en v!i cac giao ly c%ua tn
gi ao n^ ay.
VN19. Ng^ !i Ch&m Nam B_ c o c^ on
ai h at v^ " nh ng cu chuy_ "n ng^ ay xa,
c% ua Ph u V&n H% &n,
1994, trang 19, 20 v^ a 40
Hi_"n nay ng^!i Ch&m %! Trung B_ côn cat gi nhi)eu b%an v&n h_oc
chep tay vâ truy)en mi_"ng. Ri"ng ng^!i Ch&m %! Nam B_ th ch côn
f_ong l_ai vâi cu gia huan ca Muk Thruh Palei, chuy_"n tnh Sah Sakei
v Nai Ratmah, hay chuy_"n co tch dn gian. M_&c d)au truy)en thong
y"u thch v&n ngh_" vâ th! v&n trong ng^!i Ch&m %! Nam B_ vn côn
nguy"n v_ en, nhng do s_ r^ ang bu_ c c% ua gi ao lu_ t H^ i Gi ao f l^ am cho
ng^!i Ch&m ph% ai ly khai v!i ngu^n gc v&n h oa c% truy^ "n c%ua h_o:
V&n h oa A R_ p l f ung, truy^ "n th ng c% ua Ch&m l sai l^ m.
Bâi viet g_!i l"n vâi c%am ngh c%ua tac gi%a v)e s_ tr%! ng_ai trong vi_"c
b%ao t)on v&n hoa ng^!i Ch&m Nam B_. Theo tac gi%a, van f)e kho kh&n
ny khng ph%ai phat xut t^ giao fi)eu Hî Giao, nhng t^ m_t so
ng^ !i lnh f_ ao tn gi ao H^ i Gi ao n^ ay ch% u tr!ng th f ung h!n.
Bâi viet g_!i cho b_an f_oc m_t vâi c%am ngh v)e tr%! ng_ai trong vi_"c
b% ao t) on v&n h oa ng^ !i Ch&m Nam B_ .
Th_t ra, khng ph%ai ch co ng^!i Ch&m Nam B_ lâ theo H)oi giao
Tr"n the gi!i ngây nay, co rat nhi)eu dn t_c vâ quoc gia theo tn giao
nây. Nhng nhng quoc gia vâ dn t_c nây khng bao gi^! b%o truy)en
thong vâ v&n hoa dn t_c c%ua h_o, mâ ng_!c l_ai, h_o lun lun coi
tr_ ong, tm c ach b% ao t) on v^ a ph at huy n o nh % ! Malaysia, Indonesia.v.v
V an f)e khng ph% ai lâ do giao fi) eu tn gi ao. Nhng chnh lâ do
ng^ !i lnh f_ ao tn gi ao n^ ay.
VN20. M_ &t Tr_ n T% Qu c qu_ n Bnh Th_ anh ch&m lo f^ !i
s ng cho b^ a con ng^ !i dn t_ c,
c% ua L y Du S,
1994, trang 37 v^ a 40
Bâi viet lâ bâi thng tin v)e vi_"c M_&t Tr_n T% Quc qu_n Bnh
Th_anh t_&ng 200 kg g_ao vâ 20 kg f^!ng cho 20 h_ nghêo ng^!i Ch&m.
Tac gi%a cng cho biet, ke t^ f)au n&m Uy Ban M_&t Tr_n To Quoc
Qu_ n f t_ &ng tr"n 600 kg g_ ao cho c ac h_ ngh^ eo ng^ !i Ch&m.
Bâi viet cho thay ng^!i Ch&m %! Bnh Th_anh ngây câng g_&p nhi)eu
kh o kh&n v^ a ngh^ eo f oi h!n.
VN21. Ngh v^ " nh ng l " h_ i c% ua b^ a con t_ c Ch&m,
c% ua Ph!ng H_ anh,
trong S^ ai G^ on Gi% ai Ph ong,
1994, trang 3
Theo Ph!ng H_anh, ng^!i Ch&m co nhi)eu l" h_i, m_t trong nhng
l" h_i l!n nhat c%ua ng^!i Ch&m lâ L" H_i Kat". Vâo dp Kat" bâ con
ng^!i Ch&m, Vi_"t, Hoa, Raglai v.v fi th&m vieng ln nhau, vui ch!i
vâ th%!ng thc cac banh trai c%ua l" h_i, f_!c to chc m_t cach linh
fnh.
Cng theo tac gi%a: t_uc Kat" keo dâi hâng thang m!i cham
d t?
Fy lâ nh_n fnh sai l)am, Kat" keo dâi m_t thang. Th^!i gian nây
khng co ngha lâ mi m_t gia fnh c%ua ng^!i Ch&m Ahier ph%ai &n
Kat" suot m_t thang, nhng trong vông m_t thang fo cac gia fnh c%ua
ng^!i Ch&m co the tûy ti_"n to chc Kat" vâo luc nâo cng f_!c, tûy
thu_ c v^ ao ho^ an c% anh c% ua mnh.
VN22. Ng^ !i fi tm kho b au V&n H_ oc Ch&m,
c% ua Nguy "n F&ng C!ng,
trong Ph_ u N , 30-4-1994
Bâi viet v)e tr thc tr%e ng^!i Ch&m, co but hi_"u lâ Inrasara, tac gi%a
quyen V&n H_oc Ch&m, ng^!i mâ theo Nguy"n F&ng C!ng, f b%o ra
20 n&m f e fi su t) am t li_ "u v^ a 8 n&m f e vi et t_ p s ach V&n H_ oc n^ ay.
Th_t ra, cng trnh ny khng co g l f^ s_ l&m, v h)au nh tat c%a
sach Ch&m mâ Inrasara su t)am f_!c f)eu co s%&n trong th vi_"n %!
Phap tr!c n&m 1975. Co l Inrasara khng biet trong th Vi_"n c%ua
Ph ap c o hng ngn t ac ph% m vi et b^ &ng ti eng Ch&m.
Inrasara r at c o cng trong vi_ "c gi!i thi_ "u v&n h_ oc Ch&m. Nhng
cng trnh nây c)an ph%ai xet l_ai. V nhng nh_n fnh khng chnh xac
c%ua tac gi%a. Th d_u, nh_n fnh c%ua Inrasara trong bi th! mâ Inrasara
f_&t t"n cho lâ Ariya Bini-Ch&m mâ b"n Phap g_oi l Nai Mai Mang
Makah lâ viet vo th^!i k^y Po Rome (1651 lâ khng vng vng vâ côn
nhi)eu sai l_"ch. V khi cng chua M Lai sang Champa l f co thap
Po Rome rî, trong chuyen fi nây cng chua cng sang vieng th&m
khu v_c Nha Trang v Ph u Y"n (Harek Kah Harek Dhei tc tr!c
chien tranh Ty S!n vo n&m 1771. V sau n&m 1771, ng^!i Ch&m
khng quy)en ra Nha Trang v Phu Y"n na. H!n na, cu 72 v 73
trong bi co nh&c fen cu_c chien l!n gia Champa v nh Nguy"n.
Gia th^!i Po Rome v n&m 1771, ch co m_t cu_c chien l!n fo l vo
n&m 1692. The th bi th! ny c o the vi et trong n&m 1692 hay sau
n&m 1692 ch khng the vo th^!i Po Rome f_!c. Muon th"m chi tiet
v)e n&m sang tac bi th! ny, xem Nai Mai Mang Makah c%ua Po
Dharma, G. Moussay, Adbul Karim, Kuala Lumpur, 2000, trang 29.
Co the noi, Nguy"n F&ng C!ng l tac gi%a Vi_"t Nam f)au ti"n viet
bi bnh lu_n v)e sach c%ua Inrasara. Sau Nguy"n F&ng C!ng co vo
kho%ang 40 bi khac bnh v)e th! v&n c%ua Inrasara, rat tiec l chung ti
ch c o m_ t t bi f e f&ng trong Champaka s o 2 ny.
VN23. Chn dung m_ t n^ "n V&n H_ oc,
c% ua Tr^ n V Khang,
Thanh Ni"n, S 58, 1995
N_i dung b^ ai nây lâ thng tin v^ a l_!c qua quy en s ach V&n H_oc
Ch&m c% ua t ac gi% a Inrasara (m_ t ng^ !i Ch&m v^ a m !i xu at b% an.
Bi gi!i thi_"u sach rat l chn th_t. Nhng ph)an bnh lu_n v)e gia tr
cuon sach th c)an ph%ai xet l_ai v tac gi%a Tr)an V Khang khng biet
ti eng Ch&m v khng chuy"n v) e v&n ch!ng Ch&m.
Fi)eu ph%ai cng nh_n r^&ng, sach v&n h_oc Ch&m c%ua Inrasara xuat
b%an vo n&m 1994 l m_t cng trnh l!n, v ph)an l!n cac tac ph%m v&n
h_oc Ch&m f)eu f_!c Inrasara gi!i thi_"u. Khng hieu t_ai sao tac ph%m
n oi ti eng Akayet Inra Patra khng f_ !c dch nh c ac Akayet kh ac.
Khi f_oc cng trnh ny, f_c gi%a nh_n thay tac gi%a f g_&p ph%ai m_t
so sai l)am v khng kiem tra t li_"u, khng f_oc nhng t li_"u n!c
ngoi f viet v)e v&n h_oc Ch&m, khng f_&t cu h%oi neu chuy_"n g
mnh khng biet, nhng th^!ng l_am d_ung danh t^ truy)en thuyet Ch&m
fe gi%ai thch van f)e. Chnh v thieu ph!ng phap khoa h_oc ny,
Inrasara khng ng)an ng_ai t_ f_&t ni"n f_ai cho cac tac ph%m v&n h_oc
Ch&m theo y kien ri"ng vâ khng c)an d_a tr"n c! s%! nâo. Inrasara
th^!ng dng m_t so t li_"u f sai l)am mâ khng c)an kiem tra l_ai fe
x ac fnh v tr cho m_t so fa danh lch s% Ch&m n"n co nhi)eu sai
l_ "ch, nh at l tac gi%a khng nh_ n di_ "n fu l lch s% c% ua tieu v!ng
quoc Panduranga, fu l lch s% Champa %! Vijaya. T ac gi%a t_ fnh
ngha cho m_t so t^ v&n h_oc Ch&m nhat l t^ Ph_an Ng, A R_p, M
Lai, theo quan fiem ri"ng t lâ ch d_a vo n_i dung c%ua cu v&n m
khng c)an truy nguy"n ng ngha fe xem fnh ngha ny co fung hay
khng. Th d_u, t^ rat thng d_ung trong v&n h_oc Ch&m sau fy, nhng
t ac gi% a cng f v !ng m &c.
Theo Inrasara, a k a y e t l trang ca viet theo the th! ariya. Fnh
ngha nây cn qua mû m^!, v ngay trong tieng Vi_"t trang ca, anh hng
ca v s% thi khng co ranh gi!i nhat fnh v akayet khng bu_c ph%ai
viet b^&ng th!. Cng c)an nhan m_anh r^&ng, akayet l tieng A R_p (Ma
Lai viet l hikayat co hai ngha chnh: 1. tieng Anh lâ: epic (trong t_
fien Vi_"t Nam co khi dch lâ s% thi, co khi l thi"n anh hng ca 2.
history (lch s% c%ua m_t nhn v_t. Tr"n ph!ng di_"n v&n h_oc, akayet
l m_t the lo_ai trnh by cot truy_"n theo loi anh hng ca. Co ngha lâ
tat c%a cot truy_"n m trong fo cac nhn v_t c%ua tac ph%m th^!ng lâ si"u
qu)an, co nhi)eu quy)en phep, co the bien hoa, bien n!c thnh l%a.v.v.
th g_oi l akayet, d cot truy_"n ny viet b^&ng v&n xui hay v&n v)an.
Chnh v the, akayet khng bu_c ph%ai l th! nh Inrasara nhan m_anh.
Fien hnh, trong v&n h_ oc Ch&m c^ on co truy_ "n Pram Dit Pram Lak,
Dalim Matak Siah viet b^&ng v&n xui ch khng ph%ai b^&ng th! nhng
cng x ep v^ ao Akayet.
V)e t^ ariya. Theo Inrasara, t^ ny co ba ngha, fo l: tr^!ng ca,
cu th! hay th!. Fy l fnh ngha sai l)am. V ai cng biet, ariya (t^
goc tieng Ph_an ch co ngha duy nhat fo l th! hay v&n co gieo v)an,
th e thi.
F e ch ng minh cho l y thuy et mnh, Inrasara f cho th d_ u:
- Ariya Cam-Bani tr^!ng ca Cham-Bani (Tagalau 2001: 115.
Cu ny n"n hieu l truy_"n Cam-Bani viet b^&ng th! hay th! Cam-Bini
th f ung h!n.
- Kanain ariya cu th! (Tagalau 2001: 115. Fy l^ fi)eu t_
nhi"n, v kanain c o ngha l cu r^ i.
Ngoi nhng s! xot ny, ph)an dch thu_t cac tac ph%m Ch&m sang
tieng Vi_"t f g_&p ph%ai nhi)eu li l)am quan tr_ong v co the gy tai h_ai
cho v&n h_oc Ch&m. Fo l nhng t^ goc A R_p, Ph_an Ng v M Lai.
V tac gi%a khng biet goc t^ ny rî t_ f_&t ngha sai l_ac cho no, khng
fung v!i ngha th_t s_ c%ua no, nh: gram sarawan trong Ph_an ng co
ngha l fat n!c ch khng ph%ai l Sarawan (n!c Lo; P a t a o
Lengka l t^ dnh ri"ng fe g_oi Hong Fe Minh M_ang ch khng ph%ai
l vua c%ua n!c Sri Langka; mh likam khng ph%ai l vng mn,
nhng ph%ai viet l mhlikam (M Lai: manikam, t^ Ph_an ng:
manikya c o ngha l f a qu y.
Tom l_ai, sach v&n h_oc Ch&m c%ua Inrasara l m_t cng trnh l!n v
bo ch f giup f_c gi%a Vi_"t Nam tiep c_n v!i khai ni_"m v)e v&n h_oc
Ch&m. Nhng sach ny c)an ph%ai co nhi)eu chnh fon, nhat l ph)an
fnh ngha n)en t%ang v&n h_oc Ch&m; ni"n f_ai cac tac ph%m Ch&m;
nhng t^ v&n ch!ng goc A R_p, Ph_an v M Lai m tac gi%a t_ f_&t
ngha cho no mâ khng d_a tr"n m_t c! s%! vng ch&c; ph)an trch dn
t li_"u b^&ng tieng Phap g_&p nhi)eu li l)am, v d^!ng nh tac gi%a khng
biet tieng Phap th fung h!n; cuoi cng l ph!ng cach trnh by v
xep lo_ai v&n h_oc Ch&m theo khun c%ua v&n h_oc Vi_"t Nam l hon
ton fi ng_!c l_ai v!i n)en t%ang v&n h_oc Ch&m. V v&n h_oc Ch&m cng
nh v&n h_oc M, Kampuchea.v.v. lâ m_t n)en v&n h_oc xuat phat t^ v&n
minh Ph_an Ng, ch khng ph%ai t^ Trung Quoc nh v&n h_oc Vi_"t
Nam.
VN24. F^ &ng sau nh ng trang s ach,
c% ua Nguy "n F&ng,
Ph_ u N , 28-6-1995
Bâi viet v)e cu_c f^!i c%ua Inrasara, tac gi%a quyen V&n H_oc Ch&m,
nhn f_!c gi%ai th%!ng c%ua Trung tm Lch s% vâ V&n minh Fng
D!ng thu_ c tr^ !ng F_ ai H_ oc Sorbonne, Paris.
Bâi viet tiet l_ fi net v)e cu_c tnh tac gi%a v c Thu_n Th Tr_u,
ng^ !i h tr_ ! f e Inrasara c o th e an tm l^ am vi_ "c c% ua mnh.
F_c gi%a c%am thay co ph)an ng_!ng nghu khi f_oc qua bâi nây, v
thng l_", cac nh khoa h_oc hay v&n h_oc khng bao gi^! ke chuy_"n tnh
y"u ri"ng t c% ua mnh tr"n m_ &t b ao ch.
VN25. Inrasara (Ph u Tr_ am ng^ !i
nghi"n c u tm h^ n dn t_ c Ch&m c% ua mnh,
c% ua Nguy "n L!ng Hi_ "u,
Tu% i Tr% e Ch% u Nh_ t, 4-7-1995, trang 8
N_i dung lâ cu_c trao foi gia Nguy"n L!ng Hi_"u vâ Inrasara v)e
cng vi_ "c nghi"n c u V&n h_ oc Ch&m.
Tr_ong tm trao foi lâ tien trnh nghi"n cu V&n h_oc Ch&m c%ua
Inrasara, vâ lâm the nâo tac gi%a nây nh_n f_!c gi%ai th%!ng c%ua Tr^!ng
F_ ai H_ oc Sorbonne (Paris.
Theo Inrasara, vi_"c nh_n gi%ai th%!ng ny l ''M_t bat ng^!... ng
giao s Tr%!ng Khoa Fng Ph!ng H_oc {Bi Khanh The}] co mang
theo quyen v&n h_oc Ch&m fe t_&ng cho ng La +ont c%ua FH Sorbonne.
V)e n!c giao s b%ao r^&ng cng trnh s f_!c t_&ng th%!ng v n%a thang
sau ti f_!c giay bao t_&ng gi%ai th%!ng''. Cu noi nây co m_t s_ nh)am
ln, khng biet v v tnh hay co y. S_ th_t, theo s_ cho biet c%ua Ts.
Po Dharma (goc ng^!i Ch&m, chuy"n vi"n khoa h_oc v)e Champa
trong Vi_"n Fng D!ng c%ua F_ai h_oc Sorbonne do giao s La=ont
h!ng dn v cng l nhn v_t chnh trong ch!ng trnh phat gi%ai
khen th%!ng ny, th Gs. Bi Khanh The ch mang cuon v&n h_oc
Ch&m t_&ng cho Gs. Lombard, Vi_"n Tr%!ng Vi_"n Vi"n Fng Phap
(E+EO ch khng ph%ai cho La=ont, v ng Bi Khanh The khng biet
Gs. La=ont l ai. L^!i tuy"n bo c%ua Bi Khanh The ''cng trnh s f_!c
t_&ng th%!ng'' co ng_u y g? Chnh Ts. Po Dharma l ng^^!i thng bao
cho Bi Khanh The bi et l tac ph%m Inrasara f co b^&ng khen c%ua
Vi_"n Fng D!ng c%ua f_ai h_oc Sorbonne vâ Ts. Po Dharma s g%!i l^!i
khen v ti)en khen ny cho Inrasara trong n%a thang sau. S_ th_t, b^&ng
khen ny do Ts. Po Dharma to chc tr!c khi Bi Khanh The sang
Phap, ch khng ph%ai v ng Bi Khanh The m ng Inrasara co b^&ng
khen. Co l, v m_t ly do g fo n"n Inrasara khng dam nh&c t"n Po
Dharma, th_m ch tac gi%a cn sa foi danh xng b^&ng khen c%ua F_ai
H_oc Sorbonne ny thnh b^&ng khen c%ua Vi_"n Vi"n Fng Phap
(E+EO v f&ng trong cuon V&n H_oc Ch&m II - Tr^!ng Ca vo n&m
1996. Ts. Po Dharma co y"u c)au Inrasara fnh chnh s_ sai l^)am ny,
nhng tac gi%a cho biet fo l s_ sai l)am c%ua nhâ xuat b%an. F_c gi%a ngh
r^&ng, lâm sao nhâ xuat b%an Vi_"t Nam biet danh xng v&n t&t c%ua
E+EO fe fa l"n ba sach, neu Inrasara khng fa t li_"u ny? Fy l
vi_"c lm thieu nghi"m tuc c%ua m_t nh khoa h_oc hay v&n h_oc. T_ bien
foi b^&ng khen c%ua F_ai H_oc Sorbonne do Ts. Po Dharma (dn t_c
Ch&m f)e ngh thnh b^&ng khen c%ua Vi_"n Vi"n Fng Phap do Gs. Bi
Khanh The (dn t_c Vi_"t mang sach sang trao t_&ng lâ m_t fi)eu khng
chnh f ang.
Cng theo Ts. Po Dharma, fy khng ph%ai l gi%ai th%!ng v&n h_oc
hay gi%ai th%!ng nghi"n cu, nhng l gi%ai th%!ng khch l_" cho ngh_"
nhn Ch&m, d khng ph%ai lâ nhâ khoa h_oc hay qua tr^!ng l!p fâo
t_ao nhng f co cng trnh ghi chep v gi!i thi_"u ton b_ v&n h_oc
Ch&m. Du ban giam kh%%ao biet r^&ng sach ny côn co nhi)eu li l)am
trong n_ i dung v hnh th c.
VN26. R_ !u c^ n men r^ ng...,
c% ua Mai Thin,
Tu% i Tr% e Ch% u Nh_ t,
4-7-1995, trang 35
Bâi vi et gi!i thi_ "u kh ai qu at v) e r_!u c) an c%ua ng^!i Bana, ng^!i
Hr", v^ a ng^ !i Ch&m % ! Bnh Fnh.
Theo Mai Thin, cach lâm r_!u c%ua ng^!i Bana, Hr", hay ng^!i
Ch&m %! Bnh Fnh cng giong nh cac dn t_c %! vûng cao. Ngha lâ
h_o cng %u men v!i cac lo_ai m ho_&c b&p lu_c chn, f_ng trong ghê vâ
ph%u la chuoi. Sau m_t th^!i gian kho%ang 5 - 7 ngây lâ co the dûng
f_ !c. Khi u ong, h_ o cng d^ ung c) an gi ong nh ng^ !i v^ ung cao.
Cng theo tac gi%a, hi_"n nay, r_!u c)an f f_!c chuyen xuong khu
v_c mi)en xui, ngây câng b Kinh hoa v!i nhi)eu hnh thc khac
nhau.
B^ ai cung ng cho b_ an f_oc fi net v) e r_!u c)an c%ua c ac dn t_c,
c ach th c s% d_ ung v^ a y ngha c% ua n o trong giao ti ep.
VN27. Ph_ uc h^ i ngh^ " d_ "t th% c% m Chakleng,
c% ua Tr^ n Dng,
Tu% i Tr% e Ch% u Nh_ t, 4-7-1995, trang 35
Bâi f)e c_p v)e s_ ph_uc h)oi ngh)e d_"t tho cam Ch&m %! Chakleng (M
Nghi_ "p, Ph !c Dn, Ninh Thu_ n, Vi_ "t Nam.
Theo n_i dung, tr!c 1975 m_&c dû h!n 80 lao f_ng n M
Nghi_"p f)eu biet d_"t nhng v th tr^!ng ti"u th_u eo h_ep n"n ngh)e d_"t %!
fy khng phat trien, nhi)eu hoa v&n quy f b m at. Fen 1985, khi
ngh)e d_"t nây b&t f)au ph_uc h)oi l_ai, cac hoa v&n c b&t f)au f_!c chu y
su t)am, cach pha mâu cng f_!c ph__uc h)oi. Ri"ng ch Thu_n th Tr_u
(ch%u m_t c! s%! d_"t %! M Nghi_"p nh^! f_!c Uy Ban Nhn Dn Huy_"n
duy_ "t cho vay 60 tri_"u f)ong f co c! h_i m%! r_ng. Ch f su t_p
f_ !c 38 hoa v&n c! b% an v^ a h!n 50 hoa v&n c ach fi_ "u kh ac nhau.
VN28. V&n H_ oc Ch&m cng trnh
c% ua c% a m_ t th^ !i thanh xun,
c% ua Tr^ n Nguy"n Linh,
trong Th^ !i V&n, S 7, 1995, trang 46 v^ a 47
Theo Tr)an Nguy"n Linh, tac gi%a b_ sach V&n H_oc Ch&m l Phu
Tr_am, but hi_"u Inrasara côn rat tr%e, ch m!i 38 tuoi khi anh cho ra f^!i
b_ sach V&n H_oc Ch&m. B%!i v_y, ph%ai noi fy lâ cng trnh c%ua c%a
m_t th^!i thanh xun. Cng trnh kha f)o s_, t_p h_!p f_!c m_t khoi l!n
t li_ "u v&n h_ oc qu y gi a.
L^!i khen c%ua phong vi"n Tr)an Nguy"n Linh v)e tac ph%m V&n H_oc
Ch&m c%ua Inrasara co the chn th_t neu d_a tr"n tong so trang c%ua tac
ph%m (h!n 1200 trang. Neu noi v)e n_i dung c%ua tac ph%m th cng
c)an ph%ai xet l_ai, v ch co chuy"n gia v)e v&n h_oc Ch&m, biet tieng
Ch&m v n)en v&n minh Ch&m m!i co the fnh gia f_!c u khuyet
fi em c% ua v&n h_ oc Ch&m do Inrasara th_ c hi_ "n.
Inrasara co cng trnh l!n v!i v&n h_oc Ch&m, nhng cng trnh ny
c) an ph% ai chnh f on l_ ai v) e c% a hnh th c l n n_ i dung v^ a ng ngha.v.v.
VN29. Tri en lm tranh v^ a t_ !ng,
Thng T n X Vi_ "t Nam
S% ! V&n H oa Thng Tin Ninh Thu_ n, 1995
B^ ai vi et gi !i thi_ _ "u h_ oa s ng^ !i Ch&m F^ ang N&ng Th_ o.
Ng^!i h_oa s f fem tranh
vâ t_!ng ra tham gia trien lm
t^ ngây 21 fen 27-8-1995 t_ai
33 L" Thanh Tng, Hâ N_i,
nhn châo m^ng k%y ni_"m 50
n&m ngây thânh l_p n!c
C_ng Hôa X H_i Ch%u Ngha
Vi_"t Nam 2/9/1945 -
2/9/1995.
VN30. Tranh c% ua m_ t
h_ oa s ng^ !i Ch&m,
trong B ao Nhn Dn, S
14674, 1995, trang 20 v^ a 23
Bâi thng tin v)e vi_"c trien
lm tranh c%ua m_t h_oa s
ng^!i Ch&m (Fâng N&ng
Th_ o.
Qua bâi nây, f_c gi%a co
th e hi eu fi n et v) e cu_ c f^ !i v^ a t ac ph am c% ua h_ oa s F^ ang N&ng Th_ o.
VN31. Ch% u T_ ich Qu oc H_ i Nng F c M_ anh th&m tri en lm
tranh t_ !ng c% ua F^ ang N&ng Th_ o,
trong B ao Nhn Dn, S 14677, 1995, trang 20 v^ a 23
Theo n_i dung, sang 22-8-1995 ng Nng Fc M_anh, Uy vi"n B_
Chnh tr, Ch%u tch Quoc h_i n!c C_ng Hôa X H_i Ch%u Ngha Vi_"t
Nam f fen xem 15 bc tranh vâ t_!ng c%ua Fâng N&ng Th_o (m_t h_oa
s ng^!i Ch&m qu" %! B)au Truc, Ninh Ph!c, Ninh Thu_n. Qua cac
bc tranh vâ t_!ng, ng^!i xem f)eu cho r^&ng ng^!i h_oa s dn t_c nây
f the hi_"n kha tot dn t_c tnh trong cac bc t_!ng vâ tranh c%ua anh
ta.
VN32. Tri en lm tranh t_ !ng
c% ua F^ ang N&ng Th_ o,
c% ua P.V.,
trong Tu^ n Tin T c, S 34 (644, 1995, trang 3
Bâi gi!i thi_"u v)e h_oa s ng^!i Ch&m Fâng N&ng Th_o. N_i dung bâi
VN5. H_oa s Fâng N&ng Th_o
f)e c_p v)e cu_c f^!i vâ vi_"c lâm c%ua ng^!i h_oa s Ch&m Fâng N&ng
Th_o. Qua 16 bc tranh vâ 16 bc t_!ng ng^!i xem f)eu ghi nh_n lâ
tnh ngh_" thu_t dn t_c f_!c the hi_"n rat r trong cac tac pham c%ua
anh ta.
VN33. F^ ang N&ng Th_ o:
M_ t s gi% a c% ua ngh_ " thu_ t Ch&m % ! H^ a N_ i,
c% ua Ng Phan,
trong B ao Th% " Thao v^ a V&n H oa,
S 34 (677, 1995
Theo n_i dung, Fâng N&ng Th_o co n&ng khieu v)e h_i h_oa vâ n_&n
t_!ng t^ be, nhng cha co c! h_i fe phat trien toân di_"n. Anh f_!c
gi!i thi_"u fi h_oc m thu_t. Sau khi ra tr^!ng vâ bao n&m sang t_ao
VN6. Ramawan (tranh s!n d) au c% ua H_ oa s F^ ang N&ng Th_ o
ngh_" thu_t, anh co f_!c kho%ang 50 tranh vâ 60 t_!ng. Tranh vâ t_!ng
c%ua Fâng N&ng Th_o mang nhng net f_ep m!i l_a, nh vâ mang v%e
f_ep ngo_ai d %! tranh t_!ng Chu Phi, vâ nguy"n s! vâ mang tnh th!
ngy c%ua tr^!ng phai Naive, vâ ph%an phat khng kh an t_!ng kieu
Gauguin, vâ fi)eu quan tr_ong nhat lâ chung tham f_!m tinh th)an vâ
phong c ach Ch&m.
Chi"m ng!ng tranh c%ua Th_o nh f_!c chi"m ng!ng nhng f)en
thap Ch&m, di tch c%ua m_t n)en kien truc huy hoâng, nh f_!c th%!ng
thc th! ca Ch&m, cac fi_"u mua Ch&m, v&n hoa giâu truy)en thong c%ua
dn t_ c Ch&m.
Qua tranh c%ua Th_o m_oi ng^!i nh_n thay ph%an phat v)e m_&t di
truy) en. M_oi ng^!i d_ foan r^&ng dn t_c Ch&m co the co nhng t^ ai
n&ng k e th^ a di s% an v&n h oa to l !n, f) o s_ c% ua Champa.
VN34. M_ t m% anh N !c non Chi"m ra H^ a N_ i,
c% ua Ph_ am Thanh H^ a,
trong H^ a N_ i M !i, S o 9553, 1995
Theo n_i dung, Fâng N&ng Th_o, m_t ng^!i co n&ng khieu bam
sinh v)e h_i h_oa vâ n&n t_!ng. Vâo n&m 1976, anh f_!c giao s
Nguy"n F&ng Nh_t gi!i thi_"u fi h_oc m thu_t %! Thânh Pho H)o Ch
Minh (S^ aig^ on-Vi_ "t Nam.
F_!c s_ h tr_! c%ua Thng Tan X Vi_"t Nam, S%! V&n Hoa Thng
Tin tnh Ninh Thu_n, ch!ng trnh ho tr_! tâi n&ng v&n h_oc ngh_" thu_t
LAAP, vâ nhi)eu c! quan khac, tranh vâ t_!ng c%ua Fâng N&ng Th_o
f f_ !c fem ra trng b^ ay tri en lm % ! 33 L" Th anh Tng-H^ a N_ i.
Qua 16 tranh vâ 16 t_ !ng f_!c mang ra trng bây %! H^ a N_i f
ph%an %anh m_anh m, g_!i cho ng^!i xem cac vet th!ng hâng tr&m n&m
tr"n cac thap Châm, toat l"n ni)em tin y"u cu_c song lu dâi c%ua qua
kh vâ hi_"n t_ai... Tranh c%ua Th_o nh ke thâ m_t n)en ngh_" thu_t huy
hoâng v!i nhng ng_on thap Châm tr)am m_&c v%e f&m say trong cac v
fi_ "u c% ua c ac v n Tr^ a Ki_ "u...
VN35. Tri en lm tranh, t_ !ng F^ ang N&ng Th_ o,
c% ua P.V.,
trong V&n H oa, C! Quan c% ua B_ V&n H oa Thng Tin, 1995
Theo P.V., F^ ang N&ng Th_ o f fem 16 bc tranh s!n d) au vâ 16
bc t_!ng v!i cac m%ang f)e tâi tm f&c nh: Tnh mu t%; N!c; Tn
ng !ng; Tri et l y m d!ng... ra trng b^ ay tri en lm % ! H^ a N_ i.
Cng theo tac gi%a, tranh vâ t_!ng c%ua Th_o g_!i c%am cho m_oi ng^!i
hnh %anh nhng ng^!i bâ, nhng ng^!i m_e, nhng c gai Ch&m nhn
h_u, c)an cû; toat l"n khat v_ong tnh y"u, lao f_ng vâ cu_c song. Cac
gam mâu trong bc tranh, nh t)on t_ai, nh tai sinh t^ nhng kh&c
nghi_"t vâ fo v!. Tranh c%ua Th_o m t%a sinh ho_at vâ mong !c c%ua
ng^!i dn x Thap Châm, no mang M_t khng kh rat Ch&m b_c l_
b% an s &c dn t_ c f_ c f ao.
VN36. Tri en lm tranh, t_ !ng F^ ang N&ng Th_ o,
trong Dn T_ c v^ a Mi^ "n N ui, S 56, 1995
Bâi viet lâ tin ng&n v)e vi_"c trien lm 30 tac pham tranh vâ t_!ng
c% ua F^ ang N&ng Th_ o d !i s_ h tr_ ! c% ua Thng T an X Vi_ "t Nam.
VN7. C)au Ma (tranh s!n d) au c% ua H_ oa s F^ ang N&ng Th_o
VN37. F^ ang N&ng Th_ o h_ oa s tr% e dn t_ c Ch&m,
c% ua Lan H!ng,
trong To^ an C% anh S_ Ki_ "n v^ a D Lu_ n, S 61, 1995
Bâi gi!i thi_"u fi net v)e cu_c f^!i, tac pham c%ua h_oa s ng^!i Ch&m
F^ ang N&ng Th_ o.
Theo Lan H!ng, tac pham c%ua Th_o gy cho ng^!i xem m_t c%am
xuc f_&c bi_"t nh l_ac vâo the gi!i ng^!i Ch&m v!i cac ngh_" thu_t mua,
Kat", thap Ch&m v.v Ngh_" thu_t c%ua Th_o khng u hoâi, ng_!c l_ai, no
mang m_t khat v_ong vâ sc song mnh li_"t, the hi_"n nhng m! !c
am no, h_ anh ph uc c% ua dn t_ c mnh.
VN38. Tri en lm f^ u ti"n c% ua m_ t
h_ oa s ng^ !i Ch&m % ! H^ a N_ i,
c% ua H^ ng Phi,
trong (x, 1995
Ke thâ m_t n)en v&n hoa f_c fao, phong phu c%ua dn t_c Ch&m,
v!i n&ng khieu co s&n, h_oa s Fâng N&ng Th_o f khien cho nhi)eu
ng^!i xem ng_ac nhi"n v!i nhng bc tranh vâ t_!ng c%ua anh. ng
Giap, pho Tong giam foc Thng tan x Vi_"t Nam, c! quan fng ra tâi
tr_! cho cu_c trien lm c%ua Th_o, f tm s_ : F! f)au cho m_t cu_c
trien lm tranh von khng thu_c chc n&ng c%ua c! quan lân tin
ch ung ti, nhng v qu a m" tranh c% ua Th_ o...
Theo n_i dung, tranh vâ t_!ng c%ua Th_o co sc hut nhanh vâ m_anh,
r_c r! nhng khng )on ^ ao, fng vui nhng co cai g fo f!n chi ec,
hoang vu nhng l_ai f)ay ap nhng ngh ng_!i. F_&c bi_"t the hi_"n rat r
b%an s&c dn t_c Ch&m, t^ mi net but, v_"t mâu c%ua ng^!i h_oa s nây,
nh ph% a ra h) on dn t_ c.
VN39. A painter o= the Cham people,
c% ua Tr^ a My, (V&n M on dch,
trong Vietnam Courier,
S 101, 1995, trang 07
Fi n et ti eu s% v) e h_ oa s F^ ang N&ng Th_ o.
Fâng N&ng Th_o lâ con em dn t_c Ch&m, m_t dn t_c f sang t_ao
ra m_ t n) en v&n minh r_ c r ! v^ ao th e k% y th VI v^ a VII.
T^ khi côn lâ m_t nng dn nghêo, anh f co nhng bc tranh vâ
t_!ng lâm cho nhi)eu ng^!i khm ph_uc. Sau tot nghi_"p F_ai h_oc, Th_o
f sang tac f_!c m_t so tranh, t_!ng vâ f_!c cac nhâ ph" bnh fanh
gia cao. Tac pham c%ua anh the hi_"n khat v_ong cu_c song, g_!i l_ai m_t
qu a kh huy ho^ ang v^ a ni) em tin y"u trong th e gi !i tm linh.
VN40. Tranh v^ a t_ !ng F^ ang N&ng Th_ o,
c% ua Linh Khanh,
trong Lao F_ ng, 1995
Bâi viet lâ tin ng&n v)e vi_"c trien lm 16 tranh vâ 16 t_!ng c%ua h_oa
s ng^ !i Ch&m F^ ang N&ng Th_ o.
Bâi viet phat h_oa cho f_oc gi%a fi net v)e cac m%ang f)e tâi, chat li_"u
v^ a phong c ach c% ua c ac t ac ph am f_ !c mang fi tri en lm.
VN41. M_ t t^ ai n&ng ng^ !i Ch&m,
c% ua F^ ang Trung,
trong Ti^ "n Phong, S 48, 1995
Bâi viet lâ bâi thng tin v)e vi_"c trien lm tranh vâ t_!ng c%ua h_oa s
F^ ang N&ng Th_ o.
L)an f)au ti"n ng^!i y"u
men ngh_" thu_t Th%u f
Hâ N_i f_!c xem tac
pham h_i h_oa c%ua h_oa s
ng^!i Ch&m Fâng N&ng
Th_o, ng^!i h_oa s mâ theo
m_oi ng^!i f tiep thu b%an
s&c v&n hoa dn t_c Ch&m
vâ t_ao n"n nhng tac
ph am h_ i h_ oa f_ c f ao.
Trong phông trien lm
ch co 32 tac pham (16
tranh vâ 16 t_!ng nhng
f ph%an %anh f_!c ni)em
m! !c, khat v_ong h_anh
phuc c%ua cu_c song, vâ c%a
f^!i song tm linh c%ua dn
t_c Ch&m. Cac tac pham
VN8. Giai Di_ "u Th ap C o (tranh s!n d) au c% ua H_ oa
s Fâng N&ng Th_o
n^ ay f f e l_ ai an t_ !ng kh o qu"n cho ng^ !i xem.
VN42. L^ n f^ u ti"n m_ t h_ oa s ng^ !i Ch&m,
c% ua Anh Nguy "n,
trong b ao Qun F_ i Nhn Dn,
S o 12305, 1995
Theo Anh Nguy"n, Th_o lâ ng^!i Ch&m, qu" %! B)au Truc, m_t lâng
chuy"n lâm gom. Ngay t^ nh%o, anh f dûng fat gom fe n&n nhng
con gi ong c o hnh h^ ai ng) o ng_ .
N&m 1976, co cac nhâ nghi"n cu fen qu" anh, h_o thay tranh vâ
t_!ng c%ua Th_o co m_t cai g fo rat k^y b nhng rat th_c, n"n g_!i y
fa anh fi h_ oc m thu_ t % ! Th^ anh ph o H) o Ch Minh.
Sau khi ra tr^!ng, Th_o f cho ra f^!i kho%ang vâi ch_uc tac pham.
Mi tac pham c%ua Th_o f)eu lâ nhng kham pha v)e nhi)eu s&c thai trong
cu_ c s ong tm linh c% ua ng^ !i Ch&m.
Th_o lâ ng^!i h_oa s f)au ti"n c%ua ng^!i Ch&m sau nhng ngh_" nhn
f lâm n"n nhng Thap Châm co knh, vâ co ch&ng Th_o lâ m_t d_ bao
fe cho hâng lo_at nhng ngh_" nhn, ngh_" s Ch&m xuat hi_"n theo con
f^ !ng t o ti"n ng^ !i Ch&m xa
VN43. Ch% u Tch Qu c H_ i Nng F c M_ anh
th&m tri en lm tranh, t_ !ng c% ua h_ oa s
dn t_ c Ch&m F^ ang N&ng Th_ o,
c% ua Thng T an X Vi_ "t Nam,
trong Qun F_ i Nhn Dn,
S 12308, 1995
Theo Thng Tan X Vi_"t Nam, sang 22-8-1995 ng Nng Fc
M_anh, Uy vi"n b_ chnh tr, Ch%u tch Quc h_i c%ua n!c C_ng Hôa
X H_i Ch%u Ngha Vi_"t Nam f fen th&m phông trien lm tranh c%ua
m_ t h_ oa s ng^ !i Ch&m F^ ang N&ng Th_ o.
ng Nng Fc M_anh f dûng nhi)eu th^!i gian fe xem tranh vâ noi
chuy_"n thn m_t v!i ng^!i h_oa s nây. ng cng cho r^&ng: Mi dn
t_c co net f_&c trng ri"ng, the hi_"n f_!c tnh dn t_c lâ fi)eu fang trn
tr_ ong v^ a mong ng^ !i h_ oa s n^ ay s ang t ac f_ !c nhi) eu h!n n a.
VN44. F^ ang N&ng Th_ o trong nh ng an c Ch^ am,
c% ua M.A.,
trong Tu% i Tr% e Th% u F,
S 34 (308, 1995, trang 1 v^ a 2
Theo M.A., Fâng N&ng Th_o co n&ng khieu bam sinh vâ say m" v)e
v tranh vâ n&n t_!ng t^ be. Sau khi ra tr^!ng anh co kho%ang 50 bc
tranh vâ 60 bc t_!ng. Tat c%a f)e tâi trong tranh vâ t_!ng c%ua Th_o f)eu
n oi v) e dn t_ c anh v^ a qu" anh.
Tranh vâ t_!ng c%ua Th_o co sc cuon hut ng^!i xem, b%!i hnh the,
f^!ng net, mâu s&c cha chat truy)en c%am huy)en b c%ua cai h v, c%ua
cai qua kh vâ hi_"n t_ai, tranh c%ua Th_o nh fa ng^!i xem tr%! l_ai
khng gian huy)en tho_ai c%ua cac vua chua Ch&m th^!i xa, vâo nhng
truy)en thong v&n hoa thi"ng li"ng c%ua dn t_c nây. Nhng ng^!i m_e,
ng^!i bâ, c gai Ch&m trong tranh c%ua Th_o mang net thanh th%an nh
m_t s_ thoat t_uc nhng l_ai g)an gi trong cu_c song, f_m tnh trong
tnh y"u con, y"u chau, y"u tnh y"u, y"u cu_ c f^ !i thanh b_ ach kho
kh&n. Tranh c%ua Th_o b_c l_ b%an s&c dn t_c, gy cho ng^!i xem m_t
an t_ !ng m_ anh m, kh o qu"n.
VN45. G!ng m_ &t ngh_ " s F^ ang N&ng Th_ o
v !i nh ng L " C^ u Ma,
c% ua Tr^ a My,
trong B ao Nhn Dn, S 30 (338, 1995
Theo Trâ My, Th_o qu" %! B)au Truc, huy_"n Ninh Ph!c, tnh Ninh
Thu_n. M_t lâng qu" co truy)en thong lâm ngh)e gom Ch&m. Anh co
n&ng khieu vâ m" v tranh, n_&n t_!ng t^ be. Gia fnh nghêo, n"n anh
khng dam m! !c fe tr%! thânh h_oa s. R)oi tnh c^!, co foân giao s t^
Hâ N_i vâo nghi"n cu v&n hoa co ng^!i Ch&m, cac nhâ nghi"n cu
nây f ngan ng! tr!c nhng tranh vâ t_!ng c%ua Th_o. H_o thy trong
tranh vâ t_!ng Th_o co m_t cai g fo ng_ ng_, b an. H_o c v vâ giup
anh fi h_oc m thu_t %! thânh pho. Anh ra tr^!ng v!i f)e tâi Hoa v&n
vâ m^ au s&c trong fam tang ng^!i Ch&m vâ tranh s!n d) au L" c)au
ma f_!c fanh gia cao. Tac pham f)au tay nây f_!c nhâ tr^!ng ch_on
g% i tham gia tri en lm (1992 f_ !c nhi) eu b ao ch f&ng t% ai, bnh lu_ n.
Theo tac gi%a, L" c)au ma lâ khat v_ong bao f^!i, lâ m! !c h_anh
phuc c%ua anh vâ dn t_c anh. Tac pham nây nh ph%an phat khng kh
linh thi"ng v^ a b% an s &c dn t_ c.
VN46. Fo^ an dn ca k_ ich Ch&m:
Fi^ "u ng_ ac nhi"n khng b t ng^ !,
c% ua C at V,
trong Tu% i Tr% e Ch% u Nh_ t, 1995
Bâi thng tin v)e foân dn ca kch Ch&m tnh Ninh Thu_n tham gia
h_ i di "n sn kh au chuy"n nghi_ "p to^ an qu oc f_ !t 3 t_ ai Hu e.
Theo Cat V, g_oi lâ foân ngh_" thu_t ban chuy"n nghi_"p Ch&m,
nhng v!i nhng ng^!i f f_!c xem v%! Nâng M! Hoa vâ châng Trâ
M, tiet m_uc tham gia h_i di"n, th tnh chuy"n nghi_"p c%ua foân
khng thua bat c m_t foân dn ca kch nâo, ng_!c l_ai, côn tr_i h!n
v) e tnh f_ &c th^ u c% ua dn ca x Ch&m.
Fy lâ v%! ca kch l)an f)au ti"n do ng^!i Ch&m dân d_ng. Cng
trnh c%ua foân ngh_" thu_t ban chuy"n nghi_"p Ch&m mang tnh th%
nghi_"m nây f thânh cng, nhng khng gy bat ng^!, b%!i v h_i t_u %!
dn t_c nây nhng c_i r" v&n hoa f hnh thânh trong cac cu ca fi_"u
mua, ng^!i Ch&m khng bieu di"n b^&ng k thu_t hay h cau sn khau
m^ a h_ o di "n xu t b^ &ng cu_ c s ong th_ c f_ m tnh ngh_ " thu_ t dn gian.
VN9. Ban nh_ ac dn ca kch Ch&m
VN47. B% ao T^ ang Fi"u Kh &c Ch&m % ! F^ a N &ng,
c% ua H^ Xun Tnh,
trong V&n H oa Ngh_ " Thu_ t,
S 162 (755, 1995
Theo n_i dung, t^ 1885 ng^!i Phap b&t f)au quan tm fen vi_"c su
t)am vâ t_p trung cac tac pham fi"u kh&c Ch&m trong khu v_c Qu%ang
Bnh, Bnh Fnh. Fâ N&ng f_!c ch_on lâm n!i fe xy d_ng vi_"n b%ao
tâng cho nhng hi_"n v_t nây, v fy lâ n!i thu_n ti_"n nhat trong vûng
Aramavati, trung tm v&n hoa-chnh tr l!n nhat c%ua v!ng quoc
Champa xa kia.
Trong bâi tac gi%a H^ Xun Tnh, nhn vi"n b%ao tng tnh Qu%ang
Nam-F N&ng, cng co nh&c fen vi_"c c%ua Po Dharma tr%a l^!i ph%ong
van tr"n Bao Lao F_ng so 32/95 ra ngây 14-3-95. Theo m_t so f_c
gi%a, bi viet ny lâ co y muon bi nh_o Ts. Po Dharma tr"n bao ch
nh^&m gi%ai quyet s_ kh%ung ho%ang gia tac gi%a v!i ng Tr)an K^y
Ph!ng, ch% u nhi_ "m Vi_ "n B% ao Tng Ch&m % ! F N &ng.
Theo tac gi%a H^ Xun Tnh, Ts. Po Dharma ra F N&ng lm cng
tac v!i tnh cach ca nhn ch khng chnh thc, v v_y chnh quy)en
tnh m!i khng cho phep xem t li_"u c%ua B%ao tng Ch&m, fe rî ng
Po Dharma tuy"n bo l tat c%a t li_"u b%ao tng Ch&m sau n&m 1975 f
th at l_ ac v b ph a h% uy.
L^ !i noi tr"n c% ua H^ Xun Tnh l khng f ung s_ th_ t. V chnh
Giam Foc S%! V&n Hoa tnh Qu%ang Nam-F N&ng f fng ra m^!i Po
Dharma sang giup tnh fe th_ c hi_"n cuon Catalogue gi!i thi_"u B%ao
Tâng Ch&m %! F N&ng v f)e ngh Tr)an K^y Ph!ng l ng^!i h_!p tac
chnh thc v!i Po Dharma. Chnh Tr)an K^y Ph!ng l ng^!i cho biet
s_ th_t ny v trong vi_"n b%ao tng Ch&m do ng ta f%am trach khng
cn t li_"u lu tr g na. Neu Po Dharma sang l vi_"c khng chnh
thc, lm sao chnh quy)en tnh Qu%ang Nam-F N&ng cho phep fe cho
Po Dharma c tru h!n m_t thang %! thnh pho F N&ng fe th_c hi_"n
ch!ng trnh. B^&ng chng, Ts. Po Dharma f hon thnh Catalogue
v f fem trao t_ &ng cho tnh Qu% ang Nam-F N &ng.
S_ kh%ung ho%ang ny cng l nguy"n nhn xa hay g)an co li"n quan
fen vi_"c %! tû c%ua ng Tr)an K^y Ph!ng, v b m_t so b_an b ba f_&t,
th"u d_ "t cho r^ &ng Tr) an K^ y Ph!ng f &n c &p t_ !ng Ch&m f e fem b an.
VN48. F^ a N &ng-Hu ", v^ ung du lch n-Trung,
c% ua Nguy "n F &c Xun,
trong Du Lch 2-1995, trang 34
Vi et v) e y eu t o Ch^ am-Vi_ "t trong v^ ung du lch F^ a N &ng-Hu e.
Theo bâi, ngây nay khach du lch co the tm thay hai yeu to ''B&c-
Nam'' t)on t_ai ri"ng l%e hay quy_"n ln trong nhi)eu lo_ai hnh v&n hoa v!i
nh ng f_ f_ m nh_ at kh ac nhau % ! v^ ung du lch F^ a N &ng - Hu e.
Fâ N&ng - Hue, khach du lch co the h%!ng th_u f_!c tinh tuy
c% ua hai n) en v&n h oa n - Trung.
VN49. Di S% an V&n H oa Champa
ph_ uc v_ u du lch Mi^ "n Trung,
c% ua Nguy "n F &c Xun,
trong Du Lch 7-1995, trang 4 - 5
Theo Nguy"n F&c Xun, d%ai fat mi)en Trung t^ Qu%ang Bnh fen
Bnh Thu_n lâ V!ng Quoc Champa ngây xa. Ngây nay, nhng thap,
t_!ng, m%anh kien truc, g_ach fa côn sot l_ai c%ua n)en ngh_" thu_t nây lap
lanh m_t n)en v&n hoa co tuy_"t v^!i, co sc thu hut khng nh%o foi v!i
khach du lch trong vâ ngoâi n!c. Nhng vi_"c to chc ph_uc v_u khach
du lch tham quan c ac di tch Champa l^ a khng f) ong nh at.
VN50. Xung quanh vi_ "c f&ng k y x ep h_ ang
di s% an th e gi !i f oi v !i di tch M S!n,
c% ua Tr) an Trung S ang,
trong Di "n F^ an Du lch 7-1995, trang 5
Bâi t^!ng thu_t cac y kien c%ua f_ai di_"n c! quan co chc n&ng
chung quanh di tch M S!n. Fe M S!n f_!c xep vâo danh sach di
s%an the gi!i khng ch lâ s_ quan tm c%ua ri"ng ngânh du lch, mâ c)an
ph%ai co s_ h_!p tac khng nhng c)an ph%ai u ti"n f)au t fung mc v)e
kinh ph mâ côn v)e nh_n thc foi v!i M S!n. Vi_"c b%ao qu%an, trûng
tu M S!n c)an co s_ phoi h_!p ch_&t ch gia ngânh co li"n quan vâ fa
ph!ng co di tch. M S!n f tr%! thânh fiem thu hut khach du lch.
Khach fen th&m M S!n ngây m_t nhi)eu, ph)an fng du khach phân
nân v f^!ng sa qua xau vâ nhi)eu s_ nhi"u kh" khac. Fi)eu cap bach lâ
c)an co s_ h tr_! fe nng cap ho_&c lâm m!i toân b_ tuyen f^!ng fen
c ac n!i di tch n^ ay.
VN51. Ngh_ " thu_ t Ch&m,
c% ua Emmanuel P. Guilion,
trong Di "n F^ an Du lch 7-1995
Theo b%an dch c%ua H)o Quy, cng trnh nghi"n cu v)e fat n!c
Champa cha bao gi^! f_!c tien hânh m_t cach th_t s_ co h_" thong.
Ch co cac kien truc vâ fi"u kh&c lâ fang f_!c chu y. Nhng t^ tr!c
fen gi^!, chung vn lâ nhng b^&ng chng duy nhat c%ua lch s% vâ ngh_"
thu_ t Fng Nam A.
VN52. Ng^ !i Ch&m v^ a F_ ao H^ i % ! Vi_ "t Nam,
c% ua Ng Tr^ !ng Th o,
trong Du Lch 7-1995, trang 6
Theo Ng Tr^!ng Th_o, s_ tiep thu H)oi giao c%ua ng^!i Ch&m %!
Vi_ "t Nam di "n ra trong m_ t ho^ an c% anh lch s% kh a f_ &c bi_ "t.
Ti ec r^ &ng, t ac gi% a khng fa ra d n li_ "u khoa h_ oc n^ ao.
VN53. V% ai th% c% m % ! l^ ang Chakleng,
trongV&n H oa Du Lch 7-1995, trang 9
D_"t tho cam lâ m_t ngh)e truy)en thong qu bau c%ua ng^!i Ch&m.
Hâng tho cam lâ lo_ai hâng co gia tr kinh te vâ v&n hoa cao, du khach
n!c ngo^ ai r at thch mua. Ng^!i lâng Chakleng (M Nghi_"p, Ninh
Ph!c, Ninh Thu_n, m_t lâng co truy)en thong v)e d_"t tho cam Ch&m
f v^ a fang duy tr ngh) e truy) en th ong n^ ay.
VN54. Danh xng ch H_ i An xa Ho^ ai Ph ,

c% ua Nguy "n Sinh Duy,
Theo Nguy"n Sinh Duy, danh xng H_i An xa lâ Hoâi Pho. Danh
xng nây b&t ngu)on t^ dông sng phat nguy"n t^ th_!ng ngu)on Ph!c
S!n Qui Nh!n-Fâ N&ng, ch%ay fen vûng trung tm Qu%ang Nam
(Aramvati vâ m lay kinh f Trâ Ki_"u. Dông sng nây, trong thnh
th^!i c%ua v!ng quoc Lm p hay Champa (the k%y III - X Ty lch
trong m_t bia ky M S!n b^&ng Châm ng ghi lâ Kraun Simhapura
ngu)on sng f thânh S t%. Cng con sng nây, Th%uy kinh chu c%ua
Lch F_ao Nguy"n viet n&m 527 Ty lch f^!i nhâ L!ng g_oi no lâ sng
Ho^ ai. Ho^ ai Ph o Ph o c% ua c% a sng Ho^ ai.
T at c% a gi% ai thch n^ ay c) an ph% ai f_ !c c u x et l_ ai.
VN55. L " h_ i B^ a Thu B^ n,
c% ua H^ Trung T u,
trong V&n H oa Du Lch 7-1995, trang 12
Theo H) o Trung T u, l" h_ i B^ a Thu B)on f_!c c% h^ anh h^ &ng n&m
vâo ngây 12 thang 2 m lch. Bâ Thu B)on lâ n th)an b%ao h_ c%ua ng^!i
Châm, f_!c tri)eu fnh nhâ Nguy"n phong s&c Thi"n Y A Na Di"n
Phi Chu Ng_oc Tn Th)an, H_ Quoc Tuy Dn, Hien Hu Cng Fc
Tiet M_ng Ban Cap Tn Th)an. Bâ lâ m_t n th)an linh thi"ng th^!ng
hay ph^ u f_ c u dn.
VN56. V&n H_ oc Ch&m nh m% anh r^ ng nhi^ "u g qu y,
Bâi viet lâ cu_c ph%ong van tac gi%a quyen V&n H_oc Ch&m, V&n
tuyen Khai lu_n c%ua Phu Tr_am nhn quyen sach nây f_!c Trung Tm
Lch S% vâ V&n Minh Fng D!ng thu_c Tr^!ng F_ai H_oc Sorbonne
(Paris trao gi% ai th% !ng nghi"n c u.
N_i dung cu_c ph%ong van lâ net f_&c trng c%ua V&n hoa Ch&m vâo
n)en V&n hoa Vi_"t Nam vâ yeu to nâo f giup anh nh_n f_!c gi%ai
th% !ng c% ua F_ ai H_ oc Sorbonne (Paris.
Theo Phu Tr_am V&n h_oc truy)en mi_"ng ln V&n h_oc thânh v&n c%ua
Champa lâ fong gop quan tr_ong vâo n)en V&n h_oc Vi_"t Nam; vi_"c
nh_n gi%ai th%!ng c%ua F_ai H_oc Sorbone (Paris, xem ph)an phn tch v
bnh lu_ n % ! VN25.
VN57. Nh ng y "u t Champa trong v&n h oa
mi^ "n Trung Vi_ "t Nam,
c% ua Nguy "n V&n Xun,
trongV&n H oa Du Lch 7-1995, trang 17-18
Theo Nguy"n V&n Xun, Vûng bien Fâ N&ng co th^! Li Phi Phu
Nhn, Thi"n Yana. fa ph!ng c%ua vûng nây côn chu nhi)eu %anh
h%!ng su f_m c%ua Champa v)e sinh ho_at f^!i song, tn ng!ng cng
nh m nh_ ac.
VN58. Di s% an ngh_ " thu_ t Champa
t_ ai mi^ "n Trung Vi_ "t Nam,
c% ua Tr^ n K^ y Ph!ng,
trongV&n H oa Du Lch 7-1995, trang 18-21
Theo Tr)an K^y Ph!ng cac di s%an ngh_" thu_t Champa hi_"n fang t)on
t_ai %! mi)en Trung Vi_"t nam lâ nhng kien truc b^&ng g_ach co ni"n f_ai t^
the k%y th 7-8 fen the k%y 16-17 f fanh dau tâi n&ng li l_ac c%ua ngh_"
thu_ t Champa.
VN59. B% ao T^ ang Fi"u Kh &c Champa
F^ a N &ng 80 n&m (1915-1995,
trong V&n H oa Du Lch 7-1995, trang 22-23
Bâi f)e c_p v)e qua trnh su t)am t_p trung cac tac pham fi"u kh&c
Ch&m v^ a th^ anh l_ p Vi_ "n B% ao T^ ang F^ a N &ng.
Theo n_i dung, ng^!i f)au ti"n b&t f)au tien hânh s_ vi_"c nây lâ
Charle Lemire (cng s tnh Qu%ang Nam 1892 vâo kho%ang n&m
1885. N&m 1902 Vi_"n Vi"n Fng Phap (E+EO t_ai Hâ N_i, co y fnh
xy d_ng m_t b%ao tâng fe trng bây cac tac pham fi"u kh&c Champa
%! Tourane (t"n g_oi c c%ua Fâ N&ng. N&m 1812, toân quy)en Sarrant
quyet fnh fa tat c%a cac pham v_t nây v)e b%ao tâng E+EO %! Hâ N_i,
nhng b s_ ph%an khang quyet li_"t c%ua H_i F)ong Thânh Pho Tourane.
Cuoi cûng theo f!n xin c%ua ng Giam foc E+EO vâo thang 7-1915
chnh ph%u thu_c fa chap thu_n cho xy d_ng Vi_"n b%ao tâng Champa
% ! F^ a N &ng.
VN60. H_ i An 300 n&m m% ! c% a,
c% ua Nguy "n Trung Hi "u,
trong V&n H oa Du Lch 7-1995, trang 31.
B^ ai gi !i thi_ _ "u kh ai qu at v) e H_ i An, nhn H_ i An 300 n&m m% ! c% a.
N_i dung bâi cho biet H_i An lâ Thânh pho co, trung tm mua ban
s)am uat, n!i t_u t_p cac th!ng thuy)en Vi"n Fng nh Trung Hoa, A-
r_ p, Ba T, n F_ , M-Lai v.v v^ ao th e k% y X-XV.
VN61. Th^ n b i M S!n,
c% ua Tr!ng V&n Ng_ oc,
trong V&n H oa Du Lch 7-1995, trang 33 v^ a 37
Truy)en thuyet v)e m_t M S!n di_"u k^y, huy)en b. Theo n_i dung,
chung quanh M S!n co rat nhi)eu truy)en thuyet, chuy_"n huy)en b, s_
th)an k^y nh cu truy_"n V^!n Bâ %! tr"n fnh Mahaparvara, Kh Th)an
lng tr &ng v.v.
Huy)en b chung quanh M S!n f vâ fang f_!c lu truy)en trong
dn gian, fang f_!c tr t%!ng t_!ng c%ua qu)an chung nhn dn lâm cho
chung ngây câng tr%! n"n phong phu. Khach th_p ph!ng co the c%am
nh_n nhng s_ di_"u k^y trong c%am t%!ng khi fi d_ao chung quanh
nh ng c% anh t_ !ng v^ a thi"n nhi"n c% ua M S!n.
VN62. Di s% an ki "n tr uc truy^ "n th ng Vi_ "t Nam,
v n f^ " dn t_ c v^ a hi_ "n f_ ai trong ki "n tr uc,
c% ua Nguy "n B a Fang,
trong Ki "n Tr uc Vi_ "t Nam 1-1995, trang 14-16
Bâi khai quat v)e di s%an kien truc c%ua m_t n)en v&n hoa hnh thânh
lu f^ !i tr"n f at n !c Vi_ "t Nam.
Kien truc kha fien hnh fo lâ d_ang kien truc g ket h_!p v!i g_ach
ngoi vâ d_ang kien truc g_ach ket h_!p v!i fa sa th_ach c%ua cac Thap
Châm. Kien truc Thap Châm ch%u yeu lâ d_ang thap m_&t b^&ng hnh
vung ket thuc theo kieu mai nh_on. Ngoâi ra, côn co thap m_&t b^&ng
hnh ch nh_ t c o m ai cong hnh thuy) en.
VN63. M S!n, c anh c% a c% ua qu a kh ,
trong Ki "n Tr uc Vi_ "t Nam 1-1995, trang 43-44
Bâi tom l_!c v)e lch s% c%ua M S!n qua cac bia ky, di tch vâ di
v_t... Trong bâi, tac gi%a f fa ra nhi)eu d ki_"n, v&n bia, di tch, di
v_ t, f) ong th^ !i l y gi% ai c ac m oi t!ng quan c% ua c ac d ki_ "n n^ ay.
M S!n, c anh c%a c% ua qu a kh cng cho thay t ong the c ac f) en-
thap %! khu M S!n cng nh chc n&ng vâ y ngha c%ua t^ng ngi f)en-
th ap.
VN64. V&n h oa m_ t mi) en duy"n h% ai,
c% ua Phan Qu oc Anh
trong Dn T_ c v^ a Mi) en N ui, S o 14, th ang 10-1996, trang 1
Theo n_i dung, tnh Thu_n H%ai lâ m_t tnh nh%o nhng h_i t_u nhi)eu
net v&n hoa dn t_c f_&c thû f_c fao vâ phong phu. V)e v&n hoa
Champa, cac f)en thap f b&t f)au f_!c trûng tu, tn t_ao. Cng f khi
ph_uc l_ai Trung tm nghi"n cu Ch&m, thânh l_p foân ngh_" thu_t dn
gian Ch&m, to chc th^!ng xuy"n cac l" h_i dn gian Ch&m v.v. B"n
c_anh v&n hoa Ch&m r_c r!, v&n hoa cac dn t_c khac cng lâ m_uc ti"u
c% ua c ac nh^ a nghi"n c u v^ a chnh quy) en nh^ a n !c quan tm ph_ uc h) oi.
Trong bi ny co f&ng hnh v Apsara tr"n thap. Phan Quoc Anh
l can b_ v&n hoa cao cap c%ua tnh Ninh Thu_n. Khng biet v ly do g
m tac gi%a l_ai fem hnh v Apsara v!i c v n l%oa the bay l_!n tr"n
thap Po Klaong Garai, n!i th^! ph_!ng c%ua dn t_c Ch&m. Cng khng
biet t_ai sao F%ang v Nh N!c Vi_"t Nam khng cam foan v cng
khng h)e l"n ti"ng. Ng_!c l_ai, F%ang v Nh N!c Vi_"t Nam cn cho
phep fa l"n mn %anh truy)en hnh Vi_"t Nam fi_"u mua Apsara ny.
V fi_"u nây lâ do m_t s nh f_ ao di"n ng^!i Vi_ "t Nam d^ an d_ng.
Fy khng ph%ai lâ truy^"n thng v&n hoa v ngh_" thu_t Ch&m. Ai cng
biet, tr"n f)en thap Champa co rat nhi)eu fi_"u mua Apsara. Nhng cac
v n Apsara Champa m_ &c y ph_uc rat chnh t)e, nghi"m tuc, khng
ph%ai la l)o nh m_t so f_ao di"n Vi_"t Nam dân d_ng. Co ch&ng cac
f_ao di"n nây khng bi"t g v^" ngh_" thu_t fi"u kh&c, v&n hoa vâ v&n
minh Champa n"n m !i bi en v Apsara Ch&m thnh fi_ "u v la l) o.
S_ t_ao d_ng fi_"u v Apsara ny ch nh^&m khinh mi_"t ng^!i Ch&m
h!n l^ a ph_ uc h) oi truy) en th ong v&n h oa Ch&m.
VN10. V fi_ "u Apsara
VN65. Kat" f en h_ en nh ! v) e,
c% ua Qung C an
trong Dn T_ c v^ a Mi) en N ui,
S o 14, th ang 10-1996, trang 2-3
Theo n_i dung, Kat" lâ l" h_i truy)en thong c%ua dn t_c Ch&m fe
t%!ng ni_"m cac v
ti)en nhn co cng.
Cng lâ dp tr%a n_!
cho th)an linh vâ c)au
mong fi)eu may
m&n. Trong ngây
nây m_oi ng^!i &n
m_&c chnh t)e vâ h!n
h%! keo nhau l"n f)oi
thap fe d_ l", ng^!i
dn Ch&m côn to
chc v&n ngh_", the
thao, trien lm, to
chc &n uong, th&m
vieng ln nhau. . .
Cac ph ong vi"n, du
khach trong vâ
ngoâi n!c cng
th^ !ng c o m_ &t trong ng^ ay vui h_ i Kat".
VN66. Nh ng b^ an tay v^ ang trong h_ i ch_ !,
c% ua P.V.
S o 14, th ang 10-1996, trang 3
B^ ai thng tin v) e h_ i ch_ ! h^ ang th% u cng m ngh_ ".
Theo n_i dung, h_i ch_! hâng th%u cng m ngh_" f_!c to chc t^
ngây 29-8 fen 6-9-1996 t_ai Hâ N_i vâ thânh pho H)o Ch Minh. T_ai
h_i ch_! nây s%an pham c%ua gian hâng tho cam Ch&m Inrahani f f_!c
t_ &ng 3 huy ch!ng v^ ang v^ a danh hi_ "u B^ an Tay V^ ang.
VN11. R!c ki_"u ngây Kate
VN67. Bay fi nh ng c!n ma,
c% ua Ch e Tr) am Sar
trong Dn T_ c v^ a Mi) en N ui, S o 14, th ang 10-1996, trang 4-6
Bâi viet lâ m_t truy_"n ng&n, n_i dung lâ sinh ho_at f^!i th^!ng trong
m_t mûa Kat" %! m_t gia fnh ng^!i Ch&m. Fay lâ cu_c &n nh_u,
chuy_"n trô, !c m!, hoâi bo, s_ that b_ai vâ thânh f_at trong f^!i song.
Cûng v!i sinh ho_at c%ua ngây Kat", tac gi%a cng li"n t%!ng fen nhng
k% y ni_ "m c% ua th^ !i c^ on fi h_ oc.
VN68. Ng_ an ng Ch&m,
c% ua (X
Bâi gi!i thi_"u 2 cu ng_an ng Ch&m, n_i dung fuc ket f_ao ly vâ
kinh nghi_ "m s ong.
VN69. Tr% ! l_ ai Chakleng,
c% ua Tr) an V Khang
trong Dn T_ c v^ a Mi) en
N ui, S o 14, th ang 10-1996,
trang 8-10
But ky ghi l_ai nhng hnh
%anh mâ tac gi%a f tr%ai qua cûng
v!i tnh c%am c%ua mnh khi tr%!
l_ ai lâng Chakleng sau 10 n&m
xa v &ng.
Tac gi%a cng muon gi!i
thi_"u lâng Chakleng lâ fat v&n
v_t, qu" h!ng c%ua Po Klaong
Garai. Nhng tiec r^&ng tac gi%a
ch%&ng hieu g v)e Po Klaong
Garai, v dông lch s% trong bâi
nây ch lâ ghi l_ai theo s_ ke vâ
khng fang tin c_y. M_t so n!i
khac cng co sai l)am, nh
Chakleng l^ a (f_ p Nha Trinh...
VN12. Quay t!
VN70. Ng_ u ngn c% ua f at,
c% ua Inrasara
trong Dn T_ c v^ a Mi) en N ui, S o
14, th ang 10-1996, trang 11
Bâi th! 8 fo_an, kho%ang 46 cu
ng&n dâi, n_i dung lâ quan fiem c%ua
t ac gi% a v !i vi_ "c l^ am th! ti eng Ch&m.
Bâi th! b_c tr_c, m_t so ch co y
th oi ph) ong.
VN71. Amaik,
c% ua Inrasara
S o 14, th ang 10-1996, trang 11
Bâi th! 4 cu m t%a dang m_e
Raglai fi_ "u con xu ong n ui.
VN72. Ng v^ ao play Ch&m,
c% ua Ch e V% y Tn
trong Dn T_ c v^ a Mi) em N ui, S o 14, th ang 10-1996, trang 12-14
Theo n_ i dung, tn giao ng^ !i Ch&m % anh h% !ng n F_ giao vâ
H)oi giao vâ f f_!c Champa hoa fe tr%! thânh tn ng!ng co net f_&c
thû ri"ng c%ua dn t_c Ch&m. Tn ng!ng Ch&m chi phoi su f_m x
VN13. Inrasara
VN14. Tn ng!ng dn gian Ch&m
h_i f^!i song dn gian Ch&m, quy_"n vâo cac l" nghi vâ t_p quan.
Ng^!i Ch&m cng lâ m_t dn t_c hieu khach, khach vâo nhâ ng^!i
Ch&m khi ra fi bao gi^! cng mang theo an t_!ng chn tnh f_ep f.
Ngoâi ra, ng^!i Ch&m côn co nhi)eu f_&c tnh ri"ng bi_"t khac nh,
tr_ ong s di_ "n, tr_ ong ch tn, trung th^ anh, f_ ao f c v^ a tn ti tr_ t t_ .
Bâi viet ph%an %anh f_!c fi net sinh ho_at c_ng f)ong vâ tn giao c%ua
ng^ !i Ch&m.
VN73. V) e th! l_ uc b at Ch&m,
c% ua Thng Thanh Khanh
Bâi bân v)e m_t the th! Ch&m. Theo tac gi%a, the th! l_uc bat Ch&m
(khac v!i l_uc bat Vi_"t, v ngn ng Ch&m lâ fa m tiet n"n ch tnh %!
c ac tr_ong m lâ the f_!c dûng r at nhi) eu trong s ang t ac th! ca c%ua
ng^!i Ch&m. Cng theo n_i dung, th! ca Ch&m mang xuc c%am tnh
y"u d_ at d^ ao v^ a su r_ ng...
Cng c^n nhn m_anh r^&ng, dng t^ l_uc bat Ch&m lâ co ph)an
mang tnh gan ghep v khng chinh xac. V t^ ny co th%" fa f_c gi%a
f"n s_ nh^m ln v t%!ng r^&ng ng^!i Ch&m co th! l_uc bat ging th!
Vi_ "t Nam.
VN74. H_ i Kat" c% ua ng^ !i Ch&m,
c% ua Fnh Hy, Ho^ an Th^ anh, Ng_ oc Dng, Nh_ t Minh
Hnh % anh minh h_ oa cho l " h_ i Kat" c% ua ng^ !i Ch&m % ! Ninh Thu_ n.
VN15. Chuan b cho L" h_i Kate
VN75. Hoa champa trong ngh_ " thu_ t v^ a cu_ c s ong,
c% ua V&n M on
Bâi viet lâ fi net v)e hoa champa (bng s trong ngh_" thu_t
Champa.
Theo n_i dung, hoa champa lâ loâi hoa f f_!c ng^!i Ch&m lay
lâm bieu t_!ng vâ f_&t t"n cho quoc gia c%ua mnh. Hoa champa cng
f f_ !c fa v^ ao c ac ngh_ " thu_ t fi"u kh &c, m ua, v^ a th! v&n Ch&m.
VN76. Ng_ an ng Ch&m,
Bâi gi!i thi_"u 2 cu ng_an ng Ch&m, n_i dung lâ kinh nghi_"m song
v^ a t_ nhi"n.
VN77. Ngn ng - Ch vi et Ch&m, m_ t v^ ai
minh fnh c o tnh h_ oc thu_ t v^ a th_ c ti "n,
c% ua Ph u Tr_ am
N_i dung lâ minh fnh l_ai m_t so nh_n biet nh)am ln v)e ch viet
Ch&m, f)ong th^!i kien ngh m_t so ph!ng phap khi chuyen t_ hay
phi"n m ch Ch&m sang la-tinh.
VN78. Ma lai % ! Ty Nguy"n,
c% ua Ung Th ai Bi eu
Theo n_i dung, tat c%a
dn t_c f)eu co ma. Ri"ng %!
Ty Nguy"n th co Malai.
Th%uy to c%ua loâi Malai lâ
m_t c gai tr%e f_ep, f_!c
m_t ng^!i fanh ca mang v)e
nui. Tieng malai lâ tieng
phat xuat t^ goc t^ ''k'mlai''
c% ua Raglai co ngha l^ a qu%y
qu ai.
VN16. Nhâ m)o Ty Nguy"n
VN79. H_ i Ramval c% ua f^ ng b^ ao Ch&m % ! Ninh Thu_ n,
c% ua Ph_ am H u Ph uc,
trong Dn T_ c v^ a Mi^ "n N ui, S 63, 1996, trang 9
Bâi thng tin v)e ngây h_i Ramval. Theo n_i dung, to chc l" h_i
Ramval f_!c chia lâm hai ph)an lâ tr!c khi vâo h_i, f)ong bâo vui
ch!i to chc cac hnh thc v&n ngh_", v&n hoa dn gian, cac gia fnh
lâm l" t%ao m_, l" cung to ti"n. Sau fo, lâ ho_at f_ng tn ng!ng khac
c% ua gia fnh...
VN80. N i lo c% ua ng^ !i Ch&m khi cho con fi h_ oc m u gi ao,
c% ua H^ Trung Th^ anh,
trong Dn T_ c v^ a Mi^ "n N ui, S o 63, 1996, trang 10
B^ ai f)e c_ p v)e n i kh o kh&n c%ua ng^ !i Ch&m khi cho con em fi
h_oc. N_i dung bâi cho thay, van f)e cho con em ng^!i Ch&m fen
tr^!ng mu gi ao, nh^ a tr% e lâ v an f)e fang quan tm c% ua cac b_ c ph_u
huynh. Cai kho kh&n lâ cac con em ng^!i Ch&m kho hôa nh_p f_!c
v!i cac b_an cûng l!p, v cac em quen noi tieng Ch&m v!i cha m_e,
nhng khi fen tr^!ng cac em ph%ai tiep xuc v!i tieng Vi_"t. Fi)eu nây
l^ am cho c ac em b ! ng ! v^ a bu) on.
VN81. Chim r^ ng c at c anh,
c% ua C Minh Li"n,
Bâi gi!i thi__"u fi net v)e ca s R! Ch&m Phiang. R! Ch&m Phiang
lâ ng^!i Gia Rai, sinh ra vâ l!n
l"n %! Ia Phn, Fc C! (Gia
Lai. R! Ch&m Phiang f tham
gia nhi)eu cu_c thi hat vâ f
f_!c huy ch!ng vâng toân
quoc (1980-1992, gi%ai ba cu_c
thi Hoa Cam ch!ng f%o %!
Nga, gi%ai f_&c bi__"t %! C_ng Hôa
Nhn Dn Tri)eu Ti"n (1990.
Tot nghi_"p F_ai h_oc m nh_ac vâ
sang h_oc %! Nh_ac vi_"n
Traicopxki (Nga, tr%! v)e n!c
VN17. C R! Ch&m Phiang
vâ fo_at gi%ai nhat v)e nh_ac thnh phông vâ gi_ong hat vâng_. S%! tr^!ng
c% ua c l^ a dn ca v^ a tnh ca Ty Nguy"n.
VN82. Kh anh H^ oa b e gi% ang
l !p th% nghi_ "m ch vi et Raglai,
c% ua Th e Sang,
trong Dn
T_ c v^ a Mi^ "n
N ui, S 70,
1996, trang 8
Tin huy__"n
Khanh S!n
(Khanh Hôa be
m_ac l!p th%
nghi_"m ch viet
Raglai. M_uc ti"u
c%ua l!p h_oc lâ
nh^&m fap ng
nguy_"n v_ong vâ tuy"n truy)en chnh sach gi gn truy)en thong v&n hoa
c% ua f) ong b^ ao Raglai.
VN83. N&m h_ oc n^ ay m_ t gia fnh
ng^ !i Ba Na c o 2 con v^ ao F_ ai h_ oc,
c% ua Ho^ ang F&ng Du,
Theo tin, gia fnh ng A Hyum (dn t_c Ba Na, %! Kon LI!ng,
Fak T!re, Kon Ing (Kon Tum co hai ng^!i con vâo F_ai h_oc. A
Xam v^ ao F_ ai h_ oc Ty Nguy"n vâ A Khom vâo F_ ai h_ oc d_ b Nha
Trang.
VN84. C h_ oc sinh thanh lch c% ua
f^ ng b^ ao Ch&m,
c% ua Yang Danh,
trong Dn T_ c v^ a Mi^ "n N ui, S 70,
1996, trang 9
Bâi s! l_!c fi net v)e c Tr)an Th L_"
Thu%y. Theo n_i dung, c Tr)an Th L_" Thu%y
VN18. L" be gi%ang l!p h_oc ch Raglai
VN19. C Tr) an Th L_ " Thu% y
lâ ng^!i Ch&m, sinh ra trong m_t gia fnh nghêo, qu" %! Bnh Fnh, lâ
h_oc sinh ti"n tien trong suot 12 n&m h_oc. M!i fy, c cng fo_at f_!c
danh hi_"u h_oc sinh thanh lch trong ngây h_i v&n hoa the thao toân
tnh.
VN85. Kinh t e v^ !n gi up gia
fnh ti tho at kh% oi f oi ngh^ eo v!n
l"n gi^ au c o,
c% ua Phan V&n Fng,
trong Dn T_ c v^ a Mi^ "n N ui, S
70, 1996, trang 11
Theo thng tin, K'Krac, dn t_c
K'ho %! L_c Th&ng, B%ao lm (Lm
F)ong, nh^! tr)ong f_!c 2 ha trâ vâ
m_t ha câ ph" mâ thu f_!c 40 tri_"u
f) ong m_ t n&m.
D_ finh trong th^!i gian t!i,
K'Krac s m%! r_ng th"m di__"n tch trâ
v^ a c^ a ph".
VN86. 4 ch!ng trnh qu c gia f_ !c th_ c hi_ "n tr"n fa b^ an
mi^ "n n ui
v^ a v^ ung dn t_ c thi% "u s
Theo n_i dung bâi, trong 5 n&m qua (ke t^ 1992 nhâ n!c f chi
120 t%y f)ong, fe h tr_! cho cac tnh mi)en nui, vûng cao pha B&c, Ty
Nguy"n, f) ong b^ ao Kh!-me v^ a f) ong b^ ao Ch&m f_ &c bi_ "t kh o kh&n.
T^ n&m 1996 fen 2010 ch!ng trnh th_c hi_"n s chia thânh hai
giai fo_an: 1996-2000 vâ 2001-2010 cho 20 dn t_c fang co cu_c song
kh o kh&n v !i t ong chi ph tr"n 636 t% y f) ong.
VN87. Vi "t s ach gi ao khoa ch Ch&m cho Ti% "u H_ oc,
c% ua Thanh H^ &ng,
trong Dn T_ c v^ a Mi^ "n N ui, 1997, trang 8
B^ ai thng tin v) e vi_ "c bi"n so_ an s ach gi ao khoa ch Ch&m.
Theo n_i dung, ngây 12-2-1997, t_ai Ban bi"n so_an sach ch Ch&m
VN20. K'Krac v!i v^!n câ ph" c%ua gia
fnh
(Phan Rang Ninh Thu_n f m%! cu_c h_i th%ao v)e viet sach giao khoa
Ch&m cho b_c tieu h_oc v!i s_ tham d_ c%ua cac f_ai bieu cac ban ngânh
trong tnh v^ a c ac f_ ai di_ "n tr th c Ch&m Ninh Thu_ n v^ a Bnh Thu_ n.
VN88. p Nh!n H_ i xy d_ ng
6 ph^ ong h_ oc cho con em f^ ng b^ ao Ch&m,
c% ua Nh t F_ inh F_ !c,
trong Dn T_ c
v^ a Mi^ "n N ui,
1997, trang 8
Bâi thng tin
v)e vi_"c xy d_ng
phông h_oc cho
con em f)ong bâo
Ch&m.
Theo n_i dung,
fe fap ng nhu
c)au phat trien giao
d_uc, vâo f)au n&m
1997, p 3 x
Nh!n H_i, huy_"n
An Phu (An Giang f xy d_ng 4 phông h_oc ch Ch&m vâ Vi_"t fe
xoa n_an mû ch cho con em f)ong bâo dn t_c Ch&m. Tong chi ph
h!n 204 tri_"u f)ong lâ do bâ con %! fa ph!ng vâ f)ong bâo Ch&m %!
n !c ngo^ ai f ong g op.
VN89. Anh b_ f_ i ng^ !i Ch&m
tr"n m_ &t tr_ n s% an xu t,
c% ua Tr^ n L" Kha,
trong Dn T_ c v^ a Mi^ "n N ui, S 79,
1997, trang 10-12
Y Lanh (t"n th^!ng g_oi lâ Ma Lnh lâ
dn t_c Ch&m %! Ph!c Tn, huy_"n S!n
Hôa (Phu Y"n lâ Ch%u tch H_i c_u chien
binh x, cng lâ thânh vi"n c%ua h_ nng
dn s% an xu at gi% oi.
VN21. Con em ng^!i Ch&m vâ phông h_oc m!i %! Nh!n H_i
VN22. Y Lanh
Sau 17 n&m ph_uc v_u trong qun f_i, n&m 1986 Y Lanh xuat ng
v)e fa ph!ng vâ cûng v!i 48 h_i vi"n c_u chien binh x, v_n f_ng
tr) ong f_ !c 25 ha ma, nui 1.000 con b^ o.
VN90. Ninh Thu_ n: Ngn H^ ang ph_ uc v_ u ng^ !i ngh^ eo tr_ !
v n f^ ng b^ ao dn t_ c s% an xu t,
Tnh fen nay, ngn hâng ph_uc v_u ng^!i nghêo Ninh Thu_n f h
tr_! 1768 h_ f)ong bâo Ch&m, Raglai v!i tong so von 3,3 t%y f)ong, li
xu t 0,35 th ang.
Tr"n c! s%! nây, ngn hâng fang chuan b cho 64 h_ vay 200 tri_"u
f) ong f e kp v_ u s% an xu at.
VN91. L^ ang Ch&m n B ac v^ a m Vang
D_ uc Thanh, Hai ca kh uc - M_ t t m l^ ong,
c% ua S^ m Thy Mai,
trong V&n H oa c ac Dn T_ c 9-1999
Bâi viet gi!i thi_"u hai ca khuc c%ua nh_ac s ng^!i Ch&m, Am Nhn
vi et v) e H) o Ch Minh.
Theo n_i dung, nh^! thânh cng trong bâi ''Lâng Ch&m n Bac'' mâ
nh_ac s Am Nhn f f_!c fi bieu di"n %! Li"n X, Ba Lan, Ti_"p
Kh&c, Cuba. Vi_"c gop th"m hai ca khuc c%ua nh_ac s Am Nhn lâ lâm
f) ay f% u h!n cho m% ang ca kh uc vi et v) e lnh t_ u H) o Ch Minh.
VN92. C^ ung vui h_ i Kat" Ng^ !i Chakleng,
c% ua Ch " Tr^ m Sar (Dn T_ c Ch&m,
trong V&n Ngh_ " Dn T_ c v^ a Mi^ "n N ui, 1999, trang 9-12
Bâi truy_"n ng&n, n_i dung t_ s_ v)e tnh cach k qu_&c c%ua nhn v_t %!
lâng Ch&m Chakleng (M Nghi_"p, Ninh Thu_n, ti"u bieu nh, Dhan
Chek, Mthao, Bi"n Fuk, v.v.
VN93. Ng^ !i Ch&m t% ch c hn l " v^ ao l uc n^ ao? T_ ai sao?,
c% ua F^ ang N&ng H^ oa,
trong V&n Ngh_ " Dn T_ c v^ a Mi^ "n N ui, 1999, trang 14 -15
Theo n_i dung, ng^!i Ch&m to chc hn l" vâo cac ngây ch&n c%ua
tr&ng khuyet: 2, 4, 6, 8, 10, 12 vâ 14 trong cac thang 3, 6, 10, vâ 11
c%ua Ch&m lch. Tuy nhi"n, ng^!i Ch&m cng co the to chc vâo thang
8.
Ngoâi nhng s_ vi_"c tr"n, tac gi%a cng fa thuyet m d!ng vâo
f e gi% ai thch quan ni_ "m c !i h% oi c% ua ng^ !i Ch&m.
D^!ng nh tac gi%a khng r v^" lu_t m d!ng. Tr"n th" gi!i ny,
ch co cac dn t_c theo n)en v&n minh Trung Quc (Vi_"t Nam, Nh_t
B%n, F_ai Hn v.v. m!i co lu_t m d!ng. Ng^!i Ch&m cng nh tt
c%a dn t_c %! Fng Nam A theo n^"n v&n minh n F_ khng co lu_t
m d!ng trong triet ly sinh t)on c%ua mnh. Tri"t ly c%ua h_o ch d_a tr"n
bi quy"t sinh t)on gia Linga (nam v Yoni (n ch khng ph%ai l
lu_t m d!ng. Ngay trong ti"ng Ch&m t^ m vâ d!ng cng khng
hi_"n hu, the th lâm sao co lu_t m d!ng hi_"n hu trong truy^"n
th ng Ch&m.
VN94. M_ t v^ ong ply Ch&m,
c% ua Lm Gia Ti "n (Dn t_ c Ch&m,
trong V&n Ngh_ " Dn T_ c v^ a Mi^ "n N ui, 1999, trang 15
Bâi viet phat h_oa v)e cac t!ng quan f^!i song gia cac lâng Ch&m,
tiet l_ net f_&c trng c%ua cac l^ ang nây qua cac t_p quan c!i h%oi, tn
ng !ng, l " h_ i...
VN95. C^ ung vui
H_ i Kat",
trong V&n Ngh_ " Dn
T_ c v^ a Mi^ "n N ui,
VN23. Ong Maduan
VN24. Thi eu n Ch&m trong
ngây h_i Kate
1999, trang ba sau
V^ ai hnh % anh v) e l " h_ i Kat e (2-9-1999
VN96. T_ uc Ng -Chm Ngn Ch&m,
c% ua Ph u Tr_ am,
Kho%ang 10 cu T_uc ng Chm ngn Ch&m mang n_i dung khac
nhau f_!c tuyen ch_on gi!i thi_"u. N_i dung T_uc ng Chm ngn nây
co li"n quan fen, nguy"n ly, f_ao ly, ngu)on goc, quan h_" vâ tm ly x
h_ i.
VN97. L " h_ i f^ "n th ap P Dam
c% ua ng^ !i Ch&m % ! Bnh Thu_ n,
c% ua V&n M on,
trong Ki "n Tr uc Vi_ "t Nam 9-1999, trang 6
B^ ai gi !i thi_ "u v) e L " h_ i F) en Th ap Po Dam % ! Bnh Thu_ n.
Theo n_i dung, %! Bnh Thu_n co hai ngi thap noi tieng, fo lâ thap
Po Sah Ina (Phu H^ ai, Phan Thi et vâ th ap Po Dam (Tuy Tnh, Tuy
Phong. Duy ch co thap Po Dam lâ f_!c ng^!i Ch&m duy tr cac nghi
l" vâ t_uc cung te. L" h_i nây f_!c to chc mi n&m hay ba n&m m_t
l)an vâo thang t lch Ch&m (kho%ang thang b%ay D!ng lch v!i s_
tham gia f)ay f%u c ac ch c s &c nh Kadhar, Pasaih, Maduan, Ka-ing
v.v.
Cng c^n thanh minh r^&ng, thap %! Phu Hâi (Phan Thiet khng
ph%ai l thap c%ua bâ Po Sah Ina nh m_t s nh khoa h_oc Vi_"t Nam
hi%"u l^m. Thap n^y l thap c%ua b Po Sah Anaih, con gai c%ua Po In
Nagar f f_!c nghi"n cu vâ bo tuc b%!i ng Parmentier vâo fû th"
k%y th 20. Cn thap c%ua Po Sah In, v_! c%ua Po Hanimpar (ng^!i Hî
Gi ao g c M Lai % ! tr"n hn f% ao Ph u Qu i khu v_ c Phan Thi "t.
V danh xng Anaih v Ina qua g^n nhau n"n cac nh khoa h_oc
Vi_ "t Nam f nh^ m l n v_ y.
VN98. S_ h^ oa h_ !p bi_ "n ch ng gi a hai tn gi ao
tn ng !ng B^ alamn-B^ ani trong x h_ i Ch&m,
c% ua F_ at Ch ,
Bâi viet v)e moi li"n quan t_p quan, tn ng!ng gia Bâlamn vâ
B^ a Ni c% ua ng^ !i Ch&m.
4. B%ang tra
(T"n cac t^! bao, f_ia danh v nhn v_t
Alaudin Majid M94.
Albert Morice E22.
Am Nhn VN91.
Amnri Zainuddin M57.
An Giang VN88.
An Ph u VN88.
Anah Bin Thwol VN114.
Anh Nguy "n VN42.
Anh Qu c M49.
Anwar Ibrahim M49.
Aramavati VN47, VN54.
Aramco World E29.
Asean M45, M53, M55, M70.
Aseanie E40.
Astora JB M41.
Aymonier E. E22; VN102.
Ayuthaya M39.
Aziz Deraman M2, M20, M55,
M70.
Azmir M75.
B% ao Lm VN85.
B^ &ng An VN58.
B) au Tr uc VN31, VN45.
Ba Na VN10, VN83.
Ba==ie J. M94.
Bacha Sabu M43.
Ban M" Thu_ t E52.
Bangkok M89.
Bantey Meanchey M73.
Battambang M73.
Beaumont, Herve E32.
Berita Harian M2, M14, M18,
M23, M27, M42-M43, M47,
M49-M50, M55, M58, M60-
M61, M69, M71, M76-M77,
M83, M86, M87, M91, M95.
F" VN10.
+ang, L. C. M95.
+erland, Jean Pierre E1
+igaro M46.
+rance Soir E57.
+ULRO E12-E15, E19, E30,
E51, E59; M43; VN116.
+uncinpec M68, M96.
A Fng M56.
A Hyum VN83.
A Khom VN83.
A R_p M79; VN23, VN60,
VN102
A Xam VN83.
A+AO E39-E40.
A+P M96.
A. Aziz Deraman M7.
Abdul Ha=iz Yusu= M41.
Abdul Hamid Othman M71.
Abdul Rahman Al-Ahmadi E6;
M13, M20, M23, M34.
Abdulah Mohamad E8, M20.
Abdullah Ah Mad Badawi M50.
Abdullah Badawi E36; M43,
M53, M55, M57, M76, M83-
M84.
Abha M44.
Adbul Karim VN22.
Adi Taha M91.
Ahmad Anuar Abdul Hamid
E55.
Ahmad Anuar Abdul Hamid
M83, M86.
218 B%ang tra
Berita Minggu M61, M67, M72-
M76, M79-M80, M82, M84-
M85, M89, M90.
Bernama M27-M28, M43.
Bernon B.De M94.
B^ u Tr uc E33.
Bicara M40.
Bi"n Fuk VN92.
Bi"n H^ oa VN17.
Bnh Fnh VN26, VN47, VN84.
Bnh Lm VN58.
Bnh Thu_n E32-E33; VN49,
VN87, VN97.
Bnh Th_ anh VN20.
Borneo M28.
Borobudur VN58.
Branigin, William E21.
B a Th Thi_ "u M11.
B a Trung Ph_ u M49.
B a Trung Xin M11.
B a V&n F% ng M11.
B ac Ai VN6.
B ach Khoa M39.
Ban F%ao Fng D!ng M9, M50,
M55.
B ao Cng An VN116.
B ao Lao F_ ng VN47.
Bao Nhn Dn VN30, VN31,
VN45.
Bao Th%" Thao vâ V&n Hoa
VN33.
Bun Aleo VN113.
Bun Kdun VN113.
Bi Kh anh Th e VN25, VN102.
Business Times E8.
C) au Bnh Ti"n VN15.
C) au Cng L y VN15.
C) au Ch Y VN15.
C) au R_ ach ng VN15.
C) au Tr!ng Minh Gi% ang VN15.
C) au X om Ch VN15.
Cali=ornia E31; VN105, VN106,
VN107, VN108.
Cambodia E51, E55; VN52,
VN58.
Cng An Th^ anh Ph o VN116.
C Minh Li"n VN81.
Chakleng M65; VN27, VN53,
VN69, VN92.
Champa Review E16-E17, E19-
E26.
Champaka, VN105, VN106,
VN108.
Ch Mrai VN113.
Ch Prah VN113.
Chu Fc E29; M40, M54,
M56, M58; VN52.
Chu Sa VN58.
Chu V&n Tri% "n M11.
Chil-Pam M! Lam VN6
Chi"m F^ an VN58.
Chu Th ai S!n VN11.
Ch anh L_ VN58.
Churu M23.
Ch at Th^ !ng M65.
Ch e B^ ng Nga M36.
Che Linh E1, E3; M11, M14-
M15, M19, M36, M94;
VN103, VN115.
Ch e Tr) am Sar VN67, VN92.
Ch e V% y Tn VN72.
C^ u Mng VN52.
C anh Ti"n VN58.
C at V VN46.
Daily Express E6.
Dak Lak E49.
Danang Wings o= Gold
Magazine E27.
D^ ang Reo M11.
D!ng Long VN58.
D!ng T n Thi M11.
Dean, John Gunther E39.
Delouche G. M46, M48, M94.
Dn T_c vâ Mi)en Nui VN36,
VN64-VN90.
Dn T_c vâ Th^!i F_ai VN9-
VN14.
Deniau, Xavier E2.
Dhan Chek VN92.
Dieu Thom M11.
Di"n Fân Du Lch VN50,
VN51.
Driencourt M94.
Ducrest J. P. E39.
Emmanuel P. Guilion VN51.
Erton, +ull M61.
Fâ N&ng E27, E39-E40, E44;
M42; VN47-VN48, VN54,
VN57-VN58.
Fak T!re VN83.
F^ ang F au VN4.
F^ ang N&ng H^ oa VN93.
F^ ang N&ng Qu_ a VN4.
Fâng N&ng Th_o E33-E35;
VN29-VN30-VN37, VN39-
VN45.
F^ ang Trung VN41.
F^ ao H) o VN4.
F^ ng Y"n Chu M58.
Fnh C^ !ng VN5.
Fnh Hy VN8, VN74.
F c C!, VN81.
F_ &ng Ch anh Anh M94.
F_ &ng H^ ung VN4.
F_ at Ch VN98.
F Quang Vinh VN3.
Gauguin VN33.
Gay B. M46, M48.
Gerschheimer G. M94.
Gia Lai VN81.
Gia Ph uc VN116.
Ging V VN66.
Gros +. M1, M13.
Gros, +rancois M4.
Guimet E39.
H% ai Li"n VN2.
H) o Ca VN6.
H) o Ch Minh VN91.
H) o Ph u Di"n VN7.
H) o Qu y VN51.
H^ a N_ i M !i VN34.
Hai Qu y VN13.
Halim Othman M77.
Hambali Abdul Lati== M18.
Harek Kah Harek Dhei M37,
M59.
Harian Express M28.
Harian Watan M65-M66.
Hasan Basri Tuan Ibrahim M80,
M90.
Hasan Ibrahim E26.
Hassan Po Klaun M11-M19;
VN108.
H^ Trung Th^ anh VN80.
B%ang tra 219
H^ Trung T u VN55.
H^ Xun Tnh VN47.
H^ ng Phi VN37.
Headley Robert K. E22.
Hng Th_ anh VN58.
Heywood, Denise E39.
Ho^ a Hng VN15.
Hoa K^y E12, E16-E17, E21,
E23, E25, E30-E31, E50, E60-
E62; M61, M88, M94, M97;
VN108, VN116.
Ho^ ai Ph o VN54.
Ho^ ai n VN103.
Ho^ an Th^ anh VN74.
Ho^ ang F&ng Du VN83.
Hong F c Ngh E52.
Ho^ anh S!n VN17.
Honh S!n M8.
Holzman, Marie E2.
Hourcad, Jean E M4.
H an Ch c VN13.
H an D_ u VN13.
H an S!n VN13.
Human Rights E59.
Hun Sen E61-E62, M68.
Hussin Yaacob M37-M38.
Hu " M37; VN9, VN46, VN48
H_ i An VN48, VN54, VN60.
H_i V&n Hoa Dn T_c T.P. H^
Ch i Minh VN15-VN17.
H u F c M65; VN4, VN110.
Ia Phn VN81.
Ibrahim Hassan E23.
Inrahani VN66.
Inrasara VN22-VN25, VN28,
VN70-VN71, VN100, VN102.
Ismail Hussein M46, M47, M67,
M92, M94.
Ja Thak Wa VN110.
Jacques Chirac E39.
Jaiman Hassan E17.
Jakarta M31.
Jamudin Idris M50, M55, M58,
M59, M77.
Jasamad Han VN15.
Johor M19.
K'Krac VN85.
Kamarul Baharin Buyong M63.
Kampot M73.
Kampung Laut M18.
Katip Sumat M59.
Kauthara M8, M33, M37, M45,
M59
Kelantan M15, M16, M18, M32,
M58-M59, M95.
Kh!ng M VN58.
Khin Hok Dy M46, M48.
Kh anh H^ oa VN82.
Kh anh S!n VN82.
Ki"n Truc Vi_"t Nam VN62-
VN63, VN97.
Koh Kong M73.
Kompong Cham M56, M73,
M74, M87, M89.
Kompong Chhanang E43; M73,
M82-M83, M85, M89.
Kon Ing VN83.
Kon Kbang VN113.
Kon LI!ng VN83.
Kon Tum E52, VN83.
Kota Kinabalu E6.
Kra Ches M73.
220 B%ang tra
Krom Asa Cham M39.
Krong Preah Sihanouk M73.
Ks!r Ksok VN116.
Ku Seman Ku Hussain M13,
M15.
Kuala Lumpur E5-E9, E37-E38;
M1-M2, M4, M5-M11, M14-
M21, M25, M27, M31-M32,
M36, M50, M53-M57, M62-
M64, M91, M93-M95; VN22.
L" Th anh Tng VN29, VN34.
L" V&n Thuy"n VN9.
La Presse E1
La=ont P.B. M1, M46, M48;
VN106.
Lam Chau M11.
Lan H!ng VN37.
Lao F_ ng VN40.
Le Courier E33, E35, E44.
Le Mekong E30.
Lm Ai VN13.
Lm F) ong VN85.
Lm Gia Ti "n VN94.
Lm p VN54.
Lemire, Ch. VN58, VN111.
Les Kosem E19, E59; M43.
Lu Quang Sang M94.
Lib eration E2.
Linh Khanh VN40.
L"nin VN110.
Lombard D. M64; VN25.
Lon Nol E59.
L y Du S VN18, VN20.
L_ c Th &ng VN85.
Lch F_ ao Nguy"n VN54.
Ma Lnh VN89.
Madagascar M49.
Mahamad Marwan M86.
Mahathir Mohamad M43.
Mahathir Mohamad M51.
Mai Thin VN26.
Majapahit M18, M32, M37,
M58.
Mak Phoeun M46, M48, M94.
Malaka M35.
Malaysian Airline E27.
Mallet, Pierre M47.
Mang Buk VN113.
Martin, +r ed erique M46.
Maruddin Yuso= M68.
Mastika M32-M33, M39.
Melaka M32, M58.
Merlin M2-M3.
Mesir M79.
Minerva E39.
Mingguan Malaysia M78.
Mingguan Wanita M21-M22,
M24.
Minh M_ _ "nh M59.
Mohamad Zain Mousa M21,
M24.
Mondolkiri E13, E60; M73,
M97.
Moro M41.
Moussay G. M46, M48; VN22,
VN102.
Musa Porome M11.
M Nghi_"p M65; VN24, VN27,
VN53, VN92.
M S!n E27, E39, E44; M18,
M58; VN50, VN54, VN58,
VN61, VN63, VN107
B%ang tra 221
Nabil Bouchelouh M79.
Naive VN33.
Nanci VN15.
Naria Yaf uk VN116.
Nate Thayer E12-E13, E15.
Nayan Chanda E14.
Nng F c M_ anh VN31, VN42.
New Straits Times E5, E7, E11,
E36-E38, E41-E43, E45, E47-
E48, E50-E58, E60-E62;
M76.
New Sunday Times E49.
Ng Fnh Di_ "m E30.
Ng Phan VN33.
Ng Tr^ !ng Th o VN52.
Nguy"n Th% ao VN12.
Nguy "n B a Fang VN62.
Nguy "n F&ng C!ng VN22.
Nguy "n F&ng VN24.
Nguy "n F &c Xun VN48-VN49.
Nguy"n L!ng Hi_"u VN25,
VN53, VN56.
Nguy "n Sinh Duy VN54.
Nguy "n Th B_ ach C uc M65.
Nguy "n Trung Hi "u VN60.
Nguy"n V&n Huy VN112-
VN113.
Nguy "n V&n Thi_ "u E30.
Nguy "n V&n Xun VN57.
Ng_ oc Dng VN74.
Nh!n H_ i VN88.
Nha Trang M8, M33, M37,
M45, M59; VN22, VN58.
Nha Trinh VN69.
Nh t Fnh F_ !c VN88.
Nh_ t Minh VN74.
Nik Mohamad M13, M20, M59.
Nik Mohamad Nik Mohd Salleh
E6; M4, M29, M31-M32.
Nikola Hihajlovic M97.
Ninh Ph!c VN13, VN31,
VN45, VN53.
Ninh Thu_n E32-E33; VN3,
VN13, VN27, VN29, VN31,
VN34, VN45-VN46, VN53,
VN74, VN79, VN87, VN90,
VN92, VN99, VN110.
Nixon, Richard E39.
Noorzila Jamaludin M78.
Norodom Ranarith E41.
Norrevangsskolen E3.
Nursurya A Mien M91.
Nusantara M26. M29-M30,
M37-M38, M69.
Nusantara M31.
N_ i san Panrang VN102.
Othsman Hassan M60.
Pahang M67.
Panduranga M8, M14, M19,
M33, M45; VN23.
Pangan VN58.
Paris E36, E40; M10, M94;
VN24, VN56.
Parmentier, H. VN97.
Pasquier P. L. M94.
Peang Adul Ga=our E19.
Perrin, Jean E9; M6, M16.
Pete Peterson E50; VN116.
Phan Qu oc Anh VN64.
Phan Rang E29, E33, E37; M44,
M52, M54, M63; VN52,
VN87, VN110.
222 B%ang tra
Phan R E29; M44, M54, M63;
VN99, VN110.
Phan Thi et VN2, VN97.
Phan V&n Fng VN85.
Ph!ng H_ anh VN21.
Ph !c Dn VN27.
Ph !c Nh!n VN110.
Ph !c S!n VN54.
Ph !c Tn VN89.
Phnom Penh E41; M73-M75,
M89.
Ph u H^ ai VN97.
Ph u Hn VN17.
Ph u L_ c VN48.
Ph u Qu VN97.
Phu Tr_am VN25, VN28, VN56,
VN77, VN96, VN102.
Ph u V&n H% &n VN19, VN102.
Phu Y"n VN22, M37, M59
VN89.
Ph_ am Cao D!ng VN103.
Ph_ am H u Ph uc VN79.
Ph_ am Thanh H^ a VN34.
Ph_ am Th " Duy_ "t E54.
Ph_ am V&n F) ong VN1.
Ph_ u N VN22, VN24.
Pichard, Pierre E40.
Plei Ku E49, E52.
Po Dam VN97.
Po Dharma E5, E11, E39, E59;
M1, M4, M12-M13, M16,
M20, M31, M36, M40, M42,
M46, M48, M50, M54-M55,
M58-M59, M62, M66, M91-
M95; VN22, VN25, VN47,
VN102-VN103, VN105.
Po Hanimpar VN97.
Po In Nagar VN97.
Po Klaong Garai VN69, VN110.
Po Mebek VN99.
Po Nagar E59; VN13, VN58.
Po Rome M58; VN22, VN98-
VN99, VN110.
Po Sah Anaih VN97.
Po Sah Ina VN97.
Pol Pot M72, M78.
Pra Piang Khatom M83.
Qu% ang Bnh VN47, VN49.
Qu%ang Nam VN47, VN54,
VN58.
Qu% ang Ngi VN58.
Qu% ang V&n F_ ai M65.
Quang Trung VN66.
Qung C an VN65, VN99.
Qun F_ i Nhn Dn VN42.
Qui Nh!n VN54, VN58.
R! Ch&m Phiang VN81.
Ratanakiri M73, M90.
Reuteurs M88, M97.
Ro==, William M94.
Rohana Musta==a E6-E8.
Rohim Ibrahim M11.
Roshidah Alang Ishak M19.
Rosmin Darus M14.
S!n H^ VN10.
S!n H^ oa VN89.
Sabah M28.
Sabbaruddin Chik E5, E37-E38;
M1, M5, M12, M16, M62,
M65.
Sah Alam M47-M49, M94.
S^ ai G^ on Gi% ai Ph ong VN21.
B%ang tra 223
Saleh Rahmad M20.
Sam Rainsy M68.
San Jose Mercury News E31.
Santa Ana M61.
Sarawan VN23.
Saring Sirad M47.
Sarrant VN58.
Sawadees E28.
Selangor M47, M94.
Sem Hassan E18.
S^ m Thy Mai VN91.
Shamsun Amri Baharuddin
M94.
Shukimatt Ali M39.
Siem Reap M73.
Sihanouk E59.
Singapore M49.
Siti Zubaidah E42; M77.
Slagelse E3, E10
SM Yuso= M66-M67.
Smail Osman M43.
Solaiman Ibrahim M43.
Surinam M49.
Tagalau VN23.
Tajuddin Saman M80.
Takeo M73.
Tali= Samat M61.
T^ Cng Ph_ung M11, M14-
M15, M19, M36; VN103.
T^ cng Anh M11.
T^ Qu oc Ho^ ai VN111.
Th^ !i B ao VN114-VN115.
Th^ !i V&n VN28.
Th% u Thi"m VN58.
Thanh H^ &ng VN87.
Th^ anh L) oi (Hu e VN48.
Thanh Ni"n VN23.
Thnh Ph) an VN102.
Thng Lu_ n VN112-VN113.
Thng Thanh Khanh VN73.
Thng Tn X Vi_"t Nam VN29,
VN34, VN36-VN37, VN42.
Th^ a Thi"n VN9
Thi"n Sanh C% anh VN4, VN110.
Thi"n Sanh Phn M11.
Th " Sang VN82.
Thu_ n Th_ i Tr_ u M65; VN24.
Th_ ach Ng_ oc Hu_ " M11.
Th_ ach Ng_ oc V^ ang M11.
Th_ ach Ti) em VN4.
Th oc L oc VN58.
Th Ngh^ e VN15.
Tiara Jacquelina M77.
Ti^ "n Phong VN41.
Ti_ "p Kh &c VN91.
Toân C%anh S_ Ki_"n vâ D Lu_n
VN37.
Toronto E1
Tourane VN58.
Tr) an Dng VN27.
Tr)an K^y Ph!ng E11; M42;
VN47, VN58, VN63.
Tr) an L" Kha VN89.
Tr) an Nguy"n Linh VN28.
Tr) an Th L_ " Thu% y VN84.
Tr) an Trung S ang VN50.
Tr) an V Khang VN23, VN69.
Tr^ a Kh uc VN58.
Tr^ a Ki_ "u VN34, VN54.
Tra My E34-E35; VN39, VN45.
Tr!ng Tu an VN116.
Tr!ng V&n Ng_ oc VN61.
224 B%ang tra
Tr_ !ng T n M65; VN4.
Tu%i Tr%e Ch%u Nh_t VN25-
VN27, VN46.
Tu% i Tr% e Th% u F VN44.
Tu^ n Tin T c VN32.
Tuy Phong VN97.
Tuy Tnh VN97.
Ung Th ai Bi% "u VN78.
Utusan M1, M4, M12-M13,
M15, M41, M53-M54, M56,
M68, M70, M88, M96-M97.
Utusan Zaman M17, M25
V&n H!n VN5.
V&n Hoa Cac Dn T_c VN18-
VN20, VN91, VN96, VN98-
VN103.
V&n H oa Dn Gian VN109.
V&n Hoa Du Lch VN53-VN56-
VN58, VN60-VN61.
V&n H oa Ngh_ " Thu_ t VN47.
V&n H oa Th e thao VN3.
V&n H oa VN35, VN105-VN108.
V&n Lm M49; VN110.
V&n Mon VN39, VN75, VN97,
VN109, VN110.
V&n Ngh_" Dn T_c vâ Mi^"n Nui
VN92-VN95.
Vietnam Courier E34; VN39.
Vijaya M8, M18, M32-M33,
M37, M45, M58-M59; VN23,
VN58.
V Ch H^ a VN103.
V_ u B on VN99.
Wahba M33.
Wahid Hashim M68.
Wan Hashim Wan Teh M93-
M94.
Warta Gapena M44-M46, M92-
M93-M94.
Watan M16, M19-M20, M57.
Weber N. M94.
Xun Quang, Xavier VN14.
Y Bham Enoul E13, E19, E59.
Y Lanh VN89.
Y Lo Nie M11.
Y Peng Ayun E13, E30.
Ya Mi VN101.
Yang Danh VN84.
Yasya Asmat E16.
Zaimudin Isa M76.
Zainal Kling M35-M36.
Zainor Said M23.
Zainudin Isa M72, M74-M75,
M79, M82, M85, M87, M89-
M90.
Zakariya Adam Osman M70.
Zalina Ab Wahab M65.
B%ang tra 225

Champa trên làn sóng báo chí quốc tế từ năm 1975: Champaka 2

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Champa trên làn sóng báo chí quốc tế từ năm 1975: Champaka 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Champaka 2

Cam Ranh Bi"n gi!i 1653

Cam Ranh Bi"n gi!i 1653

VN54. Danh xng ch H_ i An xa Ho^ ai Ph ,

You might also like