KURTULU SAVAI YILLARINDA AZERBAYCAN-TRKYE LKLER I Nurer UURLU bakanlnda bir kurul tarafndan hazrlanmtr.

Dizgi - Yaymlayan: Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti. Austos 2000 Y.A. BAGROV KURTULU SAVAI YILLARINDA AZERBAYCAN-TRKYE LKLER I eviren A. Hasanolu C GR 1920-1922 yllar arasnda Azerbaycan-Trkiye ilikileri genel olarak Sovyetler Birlii-Trkiye ilikilerinin bir gesidir. Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin ilnndan sonra Trkiye ve Azerbaycan SSC arasnda gerek Sovyet Azerbaycan'n, gerekse Trkiye'nin ulusal karlarna uygun den diplomatik, ekonomik ve kltrel ilikilerin kurulmas iin elverili koullar ortaya kmt. Sovyet egemenliinin Azerbaycan'da kazand zafer tm Kafkaslar tesi'nin durumunu deitirdi. Ermeni ve Grc halklar kar-devrimci glere kar mcadelerine hz verdiler. V.. Lenin, Trkiye ile Kafkaslar tesi cumhuriyetleri arasnda karlkl ilikiler kurulmasn gerekli gryor ve Mslman Azerbaycan'a elden geldiince yardm edilmesini bu grevin nemli bir koulu sayyordu. V. . Lenin yle demiti: ''Bizi Antant'a satmaya hazr asilzadeler, oktyabristler ve ulusular Trkiye'de en st

kademede bulunuyorlar. Ancak bizi Antant'a satmak son derece zordur, nk Trk halk, Antant'n gz dnm zulmnden hiddete kaplmtr ve Sovyet Rusya'ya duyulan sempati bamsz Azerbaycan Cumhuriyeti'ne toprak aalarn kovan ve bir zaman sonra korkusu geecek olan m Mslman kyllerin gerek kurtuluunu salamada yardm ettiimiz lde artacaktr; ite onlarn topraklar ele geirdikleri anda Trk toprak aas da artk uzun sre yerinde oturamayacaktr'' (*). Lenin'in direktiflerinden hareket eden Azerbaycan Hkmeti, RSFSC hkmetiyle ortaklaa olarak Trkiye ve Sovyet cumhuriyetleri arasndaki btn tartmal sorunlarn zmlenmesi ve politik, ekonomik ve kltrel ilikilerin normalletirilmesi iine giriti ve bamszlk iin savaan Trkiye halkna byk maddi ve manevi yardmda bulundu. Bu monografi, 1920-1922 yllar arasnda AzerbaycanTrkiye ilikilerini kapsamaktadr ve belirtilen dnemde Sovyet-Trkiye ilikilerinin bir temel gesi olan Azerbaycan-Trkiye ilikileri konusundaki ilk aratrma denemesidir. Trkiye ulusal-kurtulu hareketi yllarndaki (1918-1922) Sovyet-Trk ilikileri konusunda Sovyet bilim adamlar tarafndan olduka fazla yapt yazlmtr. Ancak, bu bilimsel almalarda Azerbaycan-Trk ilikileri yerine deinilmemekte, bu arada Sovyet Azerbaycan'n yabanc igalcilerle savata Trk halkna yardmdan, ayn ekilde Trkiye'deki Azerbaycan SSC Bykeliliinin brahim Abilov bakanlndaki verimli almalar zerinde durulmamaktadr. Ancak son zamanlarda, gnlk basnda, daha sonra ise RSFSC'nin Trkiye'deki eski bykelisi S. . Aralov'un ayr bir kitap olarak yaynlanan anlarnda Azerbaycan SSC'nin Trkiye Bykelisi Abilov'un almalar anlatlmaktadr (*). Azerbaycan Bykelisinin almasna byk deer veren S.. Aralov unlar yazmaktadr: ''Eski Bolevik yolda Abilov Trk dilini ok iyi bilirdi. lerici Trk kamuoyu ve Mustafa Kemal ona byk sayg gsterirlerdi. Mustafa

Kemal Paayla yaptmz grmelere yolda Abilov her zaman etkin bir ekilde katlmtr'' (**). Ancak ad geen kitap inceleme deil, an nitelii tamas nedeniyle ele alnan dnemde Azerbaycan-Trkiye ilikileri ve Azerbaycan Bykelilii'nin almas yeterince aydnlatlamamtr. Azerbaycan-Trkiye ilikilerinin esasl, bilimsel bir biimde aratrlmas gerei buradan domutur. Bykeli . Abilov'un Azerbaycan SSC Halk Komiserleri Sovyeti Bakan Nariman Narimanov'a ve Azerbaycan Dileri Halk Komiseri Mirza Davud Guseynov'a gnderdii rapor tezkereleri bu inceleme iin en nemli kaynak olmutur (***). Azerbaycan SSC Ekim Devrimi Devlet Merkez Arivi ve SBKP M.K.'deki Marksizm-Leninizm Enstits Azerbaycan ubesi parti arivinde korunmakta olan bu belgelerde . Abilov, Ulusal-Kurtulu Sava yllarnda Trkiye'deki durumu, lkedeki snf mcadelesini, Trkiye'nin Sovyet cumhuriyetleriyle karlkl ilikilerini, M.V. Frunze'nin Trkiye'ye geliini ve Kemalistlerin Antant lkelerine kar tutumlarn ayrntlaryla anlatmaktadr. Ayrca, Tkiye'deki RSFSC Bykelilii'nin Grcistan Devlet Arivinde korunan ve o zamanki basnn grlerine, Mustafa Kemal'in lke ekonomisinin ve kltrnn gelime perspektiflerine ilikin olarak Trk Meclisi'nin toplantlarnda yapt konumalara yer veren bltenlerden de yararlanlmtr. Trk Sovyet cumhuriyetlerinin devrim Trkiyesi konusundaki gerek tutumlarn aydnlatan SSCB Politika Arivinden ve RSFSC Dileri Halk Komiserlii yllk raporlarndan alnan belgeler de ok deerlidir. SSCB d politika belgelerinin (*) resmi yaynlar ve Ermenistan'da Sovyet egemenliinin kurulmasna ilikin belgeler kitab (**) nemli bir kaynaktr. Bu belgelerde Trkiye ve Sovyetler Birlii'nin karlkl ilikilerindeki balca sorunlar ve Sovyet cumhuriyetlerinin Trkiye'ye yaptklar yardm, yansmaktadr.

Sovyet - Trkiye ilikilerinin bellibal noktalar, Sovyet bilim adamlar tarafndan zellikle Prof. A.F. Miller (*), S. Kuznetsova (**), M. Kerimov (***) ve bu kitabn nsznn, birinci ve ikinci blmnn yazl srasnda yazarn yaptlarndan yararland dier bilim adamlar tarafndan bir sreklilik iinde incelenmitir. Konunun ilenmesinde G. Madatov'un (****) ve S. Vartanyan'n (*****) yaptlarnn, Pravda, zvestiya, Jizn Natsionalnostey, Kommunist (Azeri dilinde), Bakinskiy Raboiy gibi periyodik yaynlarn yazara byk yardm dokunmu ve Novy Vostok dergisi ve dierleri yazara ele alnan dnemi gerek belgelere dayanarak aratrma olana salamtr. Trke periyodik yaynlar: Hakimiyet-i Milliye, Yeni Gn vb.'den yararlanlmtr. Ayrca Trkiye'de yaynlanm olan Sovyet-Trkiye ilikileri tarihiyle ilgili almalardan eletiri asndan faydalanlmtr. Bu kitabn yazlmas srasnda Kafkaslar tesi Boleviklerinin nderleri S.M. Kirov, G.K. Orconikidze, N. Narimanov ve dierlerinin eitli deme ve sylevleri de geni biimde kullanlmtr. te yandan, Trkiye Ulusal-Kurtulu hareketinin nderi Mustafa Kemal Atatrk'n (*) sylevleri yararl bir kaynak olmutur. Yurt edebiyatnda karlalan ngiliz ve Fransz gazetelerinden baz alntlar yaplm olmasna karn, Bat Avrupal yazarlarn yaptlarndan yararlanlamamtr. Yazar, yararlanlan yaynlarn yardmyla incelenen dnemde Azerbaycan-Trk ilikilerinin bellibal ynlerini aydnlatmaya almtr. * 1918 ylnda Trkiye'de Byk Ekim dncelerinin de etkisiyle lkenin zgrl ve bamszl urundaki geni ulusal-kurtulu hareketi bymeye balad. Rusya'da Byk Ekim Sosyalist Devrimi, zafer kazanrken Osmanl Trkiyesi Alman koalisyonunun yannda yer alyor ve zellikle Kafkas Cephesi'nde Rusya'ya kar savayordu. O zamanki Jntrk Hkmeti, Kafkaslar

tesi'nin, zellikle petrol bakmndan zengin bir kent olan Bak'nn bulunduu Azerbaycan' ele geirmek iin bir sefere giriti (**). Ancak Jntrklerin ''zaferi kazanana dek'' sava srdrme politikas kesin olarak iflas etti. Trk halknn honutsuzluu gnden gne artt. Jntrk ynetici evreleri, Ekim Devrimi haberini sert bir tepkiyle karladlar ve Rus Devrimi'ne arn devrilmesine, Sovyet ynetiminin ilk yasalarna ilikin haberlerin kitlelerin honutsuzluunu daha da artrmasndan ve lkede devrime yol amasndan korkarak Ekim Devrimi'ne ilikin gerek haberlerin Trk basnnda yaynlanmamas iin her yola bavurdular. Jntrkler, gerici Bat Avrupa basnndan aldklar Ekim Devrimi'ne ilikin yalan haberlere basnda yer verdiler. Ancak, o zamanki Trk yneticileri gerei halktan ne kadar gizlemeye alrlarsa alsnlar Ekim Devrimi'nin yce dnceleri lkeye girdi ve halk arasnda geni yank uyandrd. Trk airi Nzm Hikmet'in son derece doru olarak yazd gibi, ''Anadolu'daki her kent, her kk ky Rus Ekim Devrimi'ne ilikin sylentilerle dolmutu'' (*). Trkiye'deki ulusal kurtulu hareketinin nderi, yetenekli asker ve devlet adam Mustafa Kemal Paa, 1922 ylnda Aralov'la yapt bir grme srasnda Byk Ekim Devrimi'nin ve Lenin'in dncelerinin dou halklar ve zellikle Trk halk asndan tad nemi yle deerlendirmiti: ''Biz subaylar, hatta yalnzca askerler deil, tm ilerici aydnlarmz Byk Ekim Devrimi'nin ilk gnlerinden balayarak Boleviklerin politikasyla yakndan ilgilendik. Lenin'in Rusya'nn ezilen halklarn kurtarma yolunu izlediini biliyorduk. Onun gcnn bykl bundayd. Umutlarmz hakl kt... Lenin'in bar iin savatn ve yzelli milyonluk bir halkn Boleviklerin kusursuz ynetimi ve disiplinli birlii koullarnda hibir askeri mdahaleyle hakkndan gelinemeyecek bir g olduunu da biliyorduk (*). Byk Ekim dncelerinin Trkiye'de yaylmasna lkenin dou vilayetlerinde Trk halknn Kafkas Cephesindeki Rus askerleriyle temas da yardm etti. Trabzon, Erzurum ve

Van blgelerinde konaklayan bu askerler arasnda devrimci almay, ateli bir partili, Lenin'in rencisi, 26 Bakl komiserden biri olan Alyoa Caparidze yrtyordu (**). A. Caparidze, Trabzon, Erzurum-Erzincan ve Van blgelerinde Dou Anadolu'nun yerli halk arasnda ajitasyon almalarn yrten Kafkas Rus ordusu askeri devrim komiteleri kurmay baard. II. Rusya Sovyetler Kongresi'nin bar ve toprak konusundaki tarihsel yasalarn Trk halk bu yolla rendi (***). Trk askerlerinin Kafkaslar tesi'nde, zellikle de devrimci Bak'de kalmas, Ekim Devrimi dncelerinin Trkiye'ye giriinde byk rol oynad. Trk komnistleri askerler arasnda byk devrimci almalar yaptlar. zvestiya gazetesi ''Komnistlerin Kafkaslar tesi'ndeki Trk askerleri arasnda yrttkleri alma baaryla geliiyor'' diye bildiriyordu ''devrimcilerin yannda koskoca bir mfreze bulunuyor'' (*). Yurda dnen Trk askerleri, yurttalarna Brest-Litovsk barndan sonra Rusya'da meydana gelen devrim olaylarn anlattlar. Gl bir devrim hareketinin balad kylerde bilimsel sosyalist dnceleri yaydlar (**). Bunun yan sra Dou Halklar Komnist partilerinin kongreleri de Trkiye'deki ulusal-kurtulu hareketinin gelimesine yardm etti. Bilindii zere, 1-12 Kasm 1918 tarihlerinde, Moskova'da I. Rusya Mslman Komnistler Kongresi yapld. Bu kongrede Azerbaycan'da Dada Bunyatzade Yakn Dou'daki uluslararas duruma ilikin bir rapor sundu. 22 Kasm, 3 Aralk 1919 tarihleri arasnda ise yine Moskova'ya, II. Rusya Dou Halklar Komnist rgtleri Kongresi, Mslman Komnistler Tataristan, Bakrtistan, Trkistan, Kafkasya, vb. Komnistleri Kongresi yapld. Bu kongrelere Trk sosyalistleri de katldlar. V.. Lenin, II. kongrede bir konuma yapt, Dou Halklar Komnist partilerinin emperyalizm glerine kar ayrntl eylem programn ortaya koyarak ''...eer Rus Bolevikleri khne emperyalizmde gedik ama, grlmemi derecede g ve olaanst derecede soylu yeni devrim yollar yaratma grevini baarabilirlerse, doulu emeki

ynlarnn temsilcilerine daha byk ve daha yeni bir grev decektir'' (*) dedi. Bu dnemde Lenin, dou halklarnn emperyalizme kar izledikleri tutuma ve dou lkelerinde devrim hareketinin gelimesine byk nem veriyordu. Lenin, ''Trk dnyas iin ilerleyen sosyalist devrim diye yazyordu, hibir ekilde sadece her lkede proletaryann o lkedeki burjuvazi karsnda kazand zaferden ibaret kalmayacaktr... emperyalizm tarafndan ezilen tm smrgelerin ve lkelerin, tm baml lkelerin uluslararas emperyalizme kar mcadelesi olacaktr'' (**). Ayrca Lenin, dou lkelerindeki devrimci mcadelenin ancak dou halklarnn Sovyet halkyla bir birlik oluturarak tm glerini uluslararas emperyalizme yneltmeleri durumunda baar kazanabileceine dikkati ekmeyi nemli gryordu. Kzl Ordu'nun 1919 ylnda kazand tarihsel zaferi deerlendiren V.. Lenin, bu zaferin tm dou halklar iin dnya apnda ok byk nem tadn ve ''...dou halklarnn kurtuluunun artk sadece uluslararas devrim perspektifleri asndan deil, ayn zamanda dolaysz askeri deneyim asndan da uygulamada gerekletirilebilir olduunu'' (***) yazyordu. Ekim Devrimi dncelerinin yaylmasnda ve ulusalkurtulu hareketinin gelimesinde en nemli rol Trk komnistleri ve ubat 1918'den balayarak Rusya'da kartlan ilk Trk komnist gazetesi Yeni Dnya oynad. Gazetenin kurucusu ve redaktr ayn zamanda Trkiye Komnist Partisi'nin de kurucusu olan Mustafa Suphi'ydi. Yeni Dnya Trkiye'de de datlyordu. Gazetede Marksizm-Leninizm dncelerinin propagandas yaplyor. II. Rusya Sovyetler Kongresi'nin bar, toprak ve atekes imzalanmasna ilikin kararnameleri Trke'ye evrilmi olarak yaynlanyordu. Birinci Dnya Sava'nn ar sonular Trk halknn emperyalist klelie ve kanl sultan despotizmine kar yrtt ulusal-kurtulu savann douuna ve gelimesine neden oldu. 1914-1918 yllarndaki

emperyalist savata Trk halk byk kayplara urad. Savan sonuna doru Trk ordusu, seferber edilmi 2.500.000 askerin ancak 600.000 kadarndan oluuyordu (*). Bundan baka ordu, salgn hastalklar sonucunda pek ok askerini yitirmiti. lm oran gnde 60 ve daha fazlayd (**). Sivil halk arasnda da insansal kayplar llemeyecek kadar bykt: nsanlar alktan ve hastalktan lyordu (***). Dou vilayetlerinden Arap lkelerine g srasnda 1.500.000 Ermeni ldrld. lke ekonomisi geriliyordu. Birinci Dnya Sava'nda zellikle tarm zor duruma dt. ''Savatan nce Osmanl mparatorluu'nda 60 milyon dnm toprak ilenirken savan sonuna doru bu miktar 30 milyon dnme dmt'' (*). Sava yllarnda Trk kyllerinin elindeki ulatrma ve i hayvanlarnn kamulatrlmas sonucunda byk ve kk hayvan says 1913 ylndaki 5 milyon 579 bin batan, 1919 ylndaki 2 milyon 13 bin baa kadar dt, yani % 64 orannda azald (**). Tarmdaki hzl k koullarnda ky katmanlara ayrld bir yandan kyllerin bir blm topraksz kalr ve byk blm rgat durumuna gelirken, te yandan da toprak aalar-zengin kyl st tabakalar bymeye devam etti. Anadolu toprak aalar ve zengin kylleri ordu iin tarm rnleri srm ve sat sayesinde zenginletiler. Kyllerin durumunun ktlemesinde vergiler olduka nemli rol oynad. Sava yllarnda vergi tutar kat kat artt, bir dizi yeni vergi kondu. 1914-1918 yllarndaki Dnya Sava Trkiye ii snfnn durumu zerinde ok olumsuz etkiler yapt. Sava yllarnda ii snfnn ekonomik durumu ar smr ve i pazardaki yiyecek ve sanayi mallarna fiyatlarnn hzl art nedeniyle iyice ktleti. Tm sanayi dallarndan iilerin gerek i creti sava yllarnda birka kez dt. Sanayi iileri gnde 10-20 kuru alyorlard (*). Bir Alman askeri gzlemcisi Trkiye'deki durumu yle anlatyordu: ''Avrupa'dan hibir ey ithal edilmedii

iin burada eitli maddelerin byk lde eksiklii duyuluyor. Yiyecek vesikalarnn verilmesine karn hibir ey deimedi. nk her ii gnde ancak 500 gram ekmek ve ayda 250 gram eker alabiliyor'' (**). lkede fiyatlar akla hayale gelmeyecek ekilde ykselmiti. Savan sonuna doru Trkiye'de hayat 1914 yazna oranla hemen hemen % 2000 orannda pahalanmt (***). Bunun yan sra kat para % 40 orannda deer kaybetti (****). Bu durum, Trkiye Maliye Bakan Cavid Bey tarafndan bile kabul ediliyordu. ubat 1917'de bir meclis oturumunda konuan bakan, lkede speklasyonun arttn, kat parann deerinin dtn aklyordu (*****). Pahallk, tccarlarn, istifilerin, memurlarn n alnmaz speklasyonlarn da birlikte getirdi. ''Tm lke, istifiler, ama daha da ok hkmet memurlar ve onlarla anlama halindeki kiiler tarafndan iflas ettirildi'' (******). Trkiye'nin ynetici evreleri de speklasyonla urayorlard. Askeri raporlardan birini okuyalm: ''Ekonomik durum ok ar. Bu durumdan, ncelikle sava sayesinde zengin olan ve sz edilen ar durumdan yararlanan ve byk paral iler evirme olana elde eden 'ttihat ve Terakki' komitesiyle yakn ilikilerde bulunan kiiler dnda, herkes yaknyor'' (*). Sava ei grlmemi bir yoksullua neden oldu. 1918 ylnda Anadolu kentlerini ve kylerini gezen Trk tarihisi Ahmet Refik unlar yazyordu: ''Her yerde alk, yoksulluk ve ykm. nsanlar insanlktan km...'' (**). Birok kentte a insanlar isyan kartyor ve yiyecek depolarna, Trkiye'den Almanya ve Avusturya'ya buday gtren trenlere saldryorlard. rnein, Mart 1917'de Trkiye Hkmeti, Almanya'ya bakentin askeri depolarndan 10.000.000 okka buday gndermeyi kararlatrd. Durumu renen halk ikinci parti budayn gnderilii srasnda geceleyin Sirkeci garnda bu yk ele geirmeye alt. Bekilerle atma oldu, sonuta 20'den fazla kii ld ya da yaraland.

ttihat ve Terakki Partisi, halk arasndaki heyecan yattrmak iin Trk cephesine tahl gnderilmesinin dnldn ve bundan byle ekmek gnderilmeyeceini resmen iln etti (***). Bylece alabilir nfusun hemen hemen hepsinin askere alnmas, i hayvanlarnn toplattrlmas, kyllerin iflas, kent emeki ynlarnn daha byk lde smrlmesi Trkiye ekonomisinin tmnn iddetle kmesine, gerilemesine ve ynlar arasnda smrclere kar kendiliinden gelen bir hareketin domasna neden oldu. Birinci Dnya Sava'nn sonuna doru Trkiye'nin cephelerdeki durumu tehlikeli olmaya balamt. Rus Ordusu Genel Kurmayna gelen haber bltenlerinden birisinde yle deniyordu: ''Askerler arasnda disiplin bozuldu. Alman ve Trk subaylarnn ilikileri gerginleiyor. Trk subaylar, Almanlarn birliklere komutan olarak atanmasn protesto ediyorlar ve sava sulusu olarak sulanmak istemediklerini aklyorlar'' (*). Ayn belgede daha sonra unlar bildiriliyordu: ''Trk subaylarnn padiaha gnderdikleri ortak bir dilekede saltanatn ve slm'n korunmas iin balatlan savan aslnda Pangermanizm adna yrtlmesi nedeniyle padiahn dklen Mslman kanlarnn hesabn Tanr nnde nasl vereceini dnmesi gerektii kaydediliyor.'' ''Bunun yan sra, 4, 8, 10, 11 ve 13. tmenlerin komutan ve subaylar, askerler arasndaki moral bozukluuna ve ayaklanma olaslna dikkati ektikleri bir dilekeyi Enver Paaya verdiler'' (**). Trk ordusu birbiri arkasna yenilgiye uruyordu. Askerlerde sava aleyhtar, devrimci duygular uyanyordu. Orduda asker kaakl hzla artyordu. 1917 Maysnda Sava Bakanl, eitli birliklere komuta eden subaylara ve askeri ajanlara halen Trk ordusunda devam eden yaygn asker kaaklnn nlenmesini salayacak en ciddi nlemleri alma gereine ilikin bir direktif verdi (*).

1918 Eyllnde Kafkasya ve Suriye-Filistin cephelerinde asker kaakl tehlikeli boyutlara ulat. Mart 1917'de cepheye yollanan Trk askeri birlikleri, halka yabanc ve anlalmaz amalar urunda savamak istemeyen askerlerin hemen hemen %40'n yolda yitirdi. zvestiya gazetesi, 1918 ylnda unlar yazyordu: ''stanbul'dan hergn Asya'daki vilayetlerde (**) ayaklanmalar meydana geldiine ve bu yzden durumun korkun olduuna ilikin haberler alnyor. Kafkasya iin grevlendirilen iki tmen bu ayaklanmalar bastrmak zere Kk Asya'ya gnderildi, ancak bu tmenlerin yiyecek yetersizlii ve daha da nemlisi yerel memurlarn zulmleri sonucu patlak veren bu byk isyann stesinden gelebilecekleri kukuludur'' (***). Ulusal aznlklardan, erkezlerden, Lazlardan ve Krtlerden gelen askerler arasndaki kaaklk oran zellikle byk boyutlara ulat. 1917'de, daha Osmanl mparatorluu'nun teslim olmasndan nce partizan eteleri halinde birleen asker kaaklar hkmete bal askerlerle arptlar, aalarn mallarn yakp yktlar. Dou Anadolu'da, Aydn vilayetinde ve lkenin teki blgelerinde bu tr isyanlar patlak verdi. 1918 Eyll'nde, Osmanl mparatorluu teslim olmadan bir ay nce padiah hkmetinin ileri Bakan halka dzeni koruma ve etecilerle savama arsnda bulunmak zorunda kald. Durum tehlikeliydi, padiah ve Jntrkleri endielendiriyordu. Uyguladklar politikann yenilgiye uradn ve iin devrime doru gittiini deerlendiren padiah hkmeti, youn bir ekilde Antant devletleriye bir atekesin salanmasna alyordu. Nihayet, Trkiye'nin urad askeri yenilgi sonucunda 30 Ekim1918'de Lemnos Adas'ndaki Mondros Koyu'nda ngiliz ''Agamemnon'' zrhlsnda atekes imzaland. Trkiye Mondros atekesi sonucunda teslim oldu ve Antant devletlerinin acmasna snd. Antant lkeleri, eski plnlarn gerekletirmeye, yani Trkiye'yi paralamaya giritiler ve lkenin pek ok

blgelerini igal ettiler (*). galle birlikte ldrme, yama ve bar Trk halkna tecavz olaylar oldu. M.V. Frunze ''en kaba tecavz, yama ve hakaretin daha ak bir tablosunu tasavvur etmek olanakszd'', diye yazyordu (**). Amerikan, ngiliz, Fransz ve talyan emperyalistleri, Trkiye'yi paralamak ve bamszlna son vermek istiyorlard. Trkiye topraklarndan Kafkasya'y ele geirmek iin Sovyet dman bir sava alan olarak yararlanma plnlar kuruyorlard. Trkiye'nin emperyalistlerin smrgesi haline getirilmesi tehlikesi karsnda emekiler kurtulular iin savaa baladlar. Pek ok Trk kyl ve iisi, Antant lkelerinin ve ABD'nin, Sovyet Rusya'nn ve Trkiye'nin ortak dman olduunu anlam ve bu yzden kendi kurtulular ile Rus proletaryasnn mcadele ve zaferi arasndaki ilikiyi kavramlard. Antant lkeleri ve ncelikle de ngiltere, Trkiye'yi kleletirme ve paralama plnlarn gerekletirmek iin Yunan ordusunu saldrya geirttiler. ''ler Konseyi''nin (Lloyd George, Wilson ve Klemanso) karar zerine Yunanistan'a zmir ve civarn igal etme izni verildi. zmir'in igalinde Amerika Birleik Devletleri byk rol oynad. Trk sava tarihisi, 1919-1922 Ulusal-Kurtulu savann dorudan itirakisi, svari yzbas Ahmet Midilli Trk stiklal Harbinin Banda Milli Mcadele adl kitabnda unlar yazyor: ''zmir Yunan birliklerince ancak Amerika Birleik Devletleri'nin onay alndktan sonra igal edildi'' (*). ''zmir'in Yunanllarca igal edilmeden nce 7 Mays 1919'dan igal gnne yani 15 Mays 1919'a kadar, zmir kylarnda dolaan Amerika, ngiltere, Fransa, talya ve Yunanistan'a ait drdnot, torpido gemisi, kruvazr, zrhl ve teki sava gemilerinin says o kadar fazlayd ki bu durum dnya kamuoyunun dikkatinden kaamazd (**). Bylesi bir hazrlktan sonra ngiliz Amirali Kaltorp 14 Mays 1919'da zmir'deki Trk kolordusuna komuta eden Ali Nadir Paaya zmir'in hemen boaltlmasn isteyen bir

ltimatom gnderdi. O zaman Ali Nadir Paa, durumu stanbul'daki Sava Bakan akir Paaya bildirdi, akir Paa kentin kesinlikle direnmeden teslim edilmesini emretti. 15 Mays 1919'da ngiliz-Fransz ve talyan sava gemilerinin koruyuculuundaki Yunan askerleri zmir'e girdiler. Birka gn iinde zmir'e yakn kentleri ve blgeleri-Urla, Seferihisar, eme, Menemen, Manisa, Ayvalk, Akhisar, Bergama, Aydn vb.ni arpmalarla ele geirdiler. zmir ve civarnn Yunanllar tarafndan igali, katliamlar, cinayetleri, halka, ocuklara, yallara ve kadnlara kar giriilen zorbalklar da beraberinde getirdi. Olup bitenleri anlatan Birinci Dnm TBMM milletvekili ve tannm gazeteci Yunus Nadi Bey yle sylyordu: ''Kukusuz lkemizin kannn, cannn ve zenginliklerinin ttihatlar (Jntrkler) tarafndan Alman emperyalizmine teslim edildiini ve padiahn nderliindeki zamann yneticilerinin ise Trkiye'yi ngiliz, Fransz, talyan ve Yunanllarn egemenliine terkettiklerini biliyorduk'' (*). Bu ar ve karmak koullarda yabanc igalcilere kar Ulusal-Kurtulu hareketi patlak verdi. c Ekim 1918'deki Mondros atekesinden ve zellikle lkenin bir dizi blgelerinin igalinden sonra hemen hemen tm Anadolu topraklarnda tek tek, birbirinden bamsz ulusal birlikler (kuvayi milliye) olutu. Gnll olarak kurulan bu birliklere dalan padiah ordusundan birlikler birlikler de katld. Bu birliklere genellikle padiah ordusundan subaylar ve komutanlar nderlik ediyordu. Baz yerlerde padiah hkmetiyle savaa seyyar ordu da katlyordu. ''Bu durum, Anadolu'daki 3. Ordu'nun hkmete kar ayaklandna ilikin olarak gelen son telgraf haberleriyle de dorulanyor. Aslnda, isyanlar, daha yakn zamanlara kadar padiahn su orta olan generaller ynetiyor, isyan ise ovenizme eilimli gl ulusal bir zellik tayordu. Ancak, ii ve kyl ocuu olan Trk askerlerinin o gne dek 'kutsal',

'dokunulmazlk' vb. saylan padiaha kar ayaklanmalar olgusu, Trk ii ve kyllerinin egemenlik hakkna sadece ve sadece kendilerinin sahip olduklarn anladklarn ifade etmektedir'' (*). Bundan baka Fransz igal blgelerinde, zellikkle ukurova, Antep, Mara ve Urfa'da gl savunma cepheleri kuruldu ve bu cephelerde Fransz birliklerine ciddi darbeler indiren arpmalar yapld. Bunun yan sra, birok yerde kyl kkenli yetenekli yneticilerin nderliindeki silhl partizan eteleri ortaya kt. Bandrma, Soma, Krkaa, Akhisar ve dier blgelerdeki etecilik hareketi hzla byd. Tm Anadolu'da Trk kyllerinin silh elde ettiklerini, dalan Trk ordusuna katldklarn, bamsz birlikler kurduklarn ve igalcilerin eylemlerine Yunan, ngiliz, Fransz ve talyan birliklerinin Anadolu'nun ilerine doru ilerlemesi asndan byk tehlike yaratacak gl bir diren gsterdiklerini ortaya koyan pek ok olay vardr. Ancak Trk kyllerinin igalcilere kar giritikleri ve Ekim Devrimi'nin etkisiyle byyen etkin hareket, gl bir toprak-kyl devrimine dnmedi. nk Trkiye'de bu hareketi ynetebilecek rgtl, politik bakmdan gelimi sanayi proletaryas yoktu ya da yok denecek kadar azd. Ama Trkiye ii snf Ulusal Kurtulu Sava'na etkin biimde katld. Pek ok iletmelerde Trk iileri grevler dzenlediler, stanbul ve dier kentlerin iileri Anadolu'ya silh ve kutular dolusu cephane gnderdiler. ilerin pekou Anadolu'da faaliyet gsteren etelere gnll olarak katldlar. 1919 sonuna doru bu etelerin almalar daha da artt. Trkiye ii, kyl ve zanaatlar yabanc igalcilere ve yerli smrclere kar savata bellibal sanayi merkezlerinde (stanbul, Zonguldak, Eskiehir, zmir vb.) ilk komnist gruplar ve Yeni Dnya, Aydnlk, Kurtulu gibi kendilerine ait yayn organlarn kurdular (*). Komnistler, hareketin etkin birer itirakisiydiler, Trkiye emekilerini emperyalist esaretilerle ve gerici

padiah mutlakiyetinin Ortaaa zg kaltyla kesin savaa aryorlard. Anadolu'daki komnist gruplar ve stanbul'daki Trkiyei-Kyl Sosyalist Partisi, kmr, bakr, kurun ve demir ocaklarnda alan iiler arasnda, askeri atlye iileri, gda iileri, ttn fabrikas iileri, hamallar vb. arasnda geni bir kitlesel-politik almalar yaptlar (*). Komnist gruplar rgtsel ynden gnden gne glediler, almalar geniledi, otoriteleri ve emeki halk yn zerindeki etkileri artt (**). Ancak Trkiye proletaryasnn o zaman saycaaz, rgtsz ve deneyimsiz olmas nedeniyle Trk komnistleri dank ii ve kyl eylemlerini bir araya getirmeyi ve ynetmeyi baaramadlar. Trk halknn yapt Ulusal Kurtulu Sava'nda ynetimi ele geiren Trk burjuvazisi bu durumdan yararland. Yunan birliklerinin Anadolu'nun ilerine ilerlemesinden sonra tm lkede kyl, ii ve zanaatlarn antiemperyalist hareketi yabanc, mdahalecilerle savata ciddi bir g oluturacak kadar geni boyutlara ulat. Trkiye'deki emeki ynlarnn hareketine byk deer veren V.. Lenin, bir konumasnda yle diyordu: ''...Trk ii ve kylleri, ada halklarn smrcle kar direncini hesaba katlmas gereken bir olgu oldunu gstermeyi baardlar ve emperyalist hkmetlerin Trkiye'yi mahkm ettikleri bu yama, en gl emperyalist devletleri bile ellerini geri ektirmek zorunda brakan, bir direni yaratt (*). Trkiye'deki Ulusal Kurtulu hareketini balatan gler kyller, iiler ve zanaatlard. M.V. Frunze notlarnda, ''...Trk halknn byk ounluu'' diye belirtiyor ''igalcilere kar yaplan savaa katld'' (**). Ulusal Kurtulu hareketinde yneticilik rol, proletaryaya oranla daha rgtl, daha gl ve deneyimli olan Trk ulusal burjuvazisinin kralarn temsil eden Kemalistlerin elinde bulunuyordu. Bu durum bu hareketin daha sonraki geliiminde belirli bir rol oynad.

Ulusal Kurtulu Sava dneminde lkenin tm snflar nnde genel ulusal bir grev, yabanc igalcilerin lkeden kartlmas grevi bulunduu halde, balatlan harekette eitli snflarn sosyal karlar birbirinden farklyd. iler ve kyller ulusal burjuvaziyle birlikte lkeyi emperyalist devletler tarafndan paralanmaktan kurtarmak amacyla hareket ediyorlard. Bununla birlikte ierdeki smrclerin, burjuvazinin ve aalarn boyunduruundan da kurtulmak istiyorlard. Trk ulusal burjuvazisi, Birinci Dnya Sava srasnda elde ettii mevzileri korumak ve geniletmek, politik durumunu pekitirmek ve devrimin ikinci aamaya, yani toprak devrimi aamasna girmesine izin vermemek, yabanc burjuvaziyi uzaklatrmak ve ulusal sermayenin gelimesi iin elverili koullar yaratmak, Trk ii ve kyllerinin smrlmesinden elde edilen kazanc arttrmak arzusundayd. Bat Anadolu'nun her tarafnda ortak tehlike karsnda ulusal burjuvazinin ynetiminde dmana direnmek zere, ''ulusal rgtler'' kurulmaya balad. Bu tr rgtler, zmir, Aydn'la Bat ve Gney Anadolu'nun dier vilayetlerinde ortaya kt. zmir'de, Yunan igalinden hemen sonra bir miting yapld. Bu mitingde yle bir karar alnd: ''Ulusal haklarmz korumak iin zaman kaybetmeden sava rgtleri kurunuz'' (*). Bat Anadolu'daki ulusal rgtlerinin birinci kongresi 1919 yl Mays ay sonunda Aydn'da ''zmir'in kurtarlmas'' slogan altnda yapld. Kongre, bu zamana dek kurulmu olan ulusal rgtleri birletirmeyi, zmir ve evresinin Yunanllarca igaline kar kmay ama edindi. Birletirme ii 28 Haziran 1919'da Balkesir'deki kongrede gerekletirildi. rgtlerin grevi, Yunan igalcilerine direnmek zere Bat Anadolu halkn bir araya getirmekti. Ulusal burjuvazinin bu politik rgtleri, Anadolu ticaret burjuvazisi, toprak aalar, zengin kyller, yksek rtbeli subaylar ve memur ve aristokrasi evresinin kk bir blmnden oluan bir birlie dayanyordu.

23 Temmuz - 6 Austos 1919'da, Erzurum'da Mustafa Kemal'in bakanlnda ''Vilayat- arkiyye Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri Kongresi" yapld. Kongrede Dou Anadolu'nun blnmesinin nasl nlenecei ve Anadolu topraklarnda Yunan ve Ermeni devletlerinin kuruluunun nasl engellenecei sorunu tartld. Kongre, Mustafa Kemal bakanlndaki Heyet-i Temsiliye'yi seti. Bu heyete gerektiinde geici bir hkmet kurma grevi verildi. Aslnda Heyet-i Temsiliye, resmen olmasa bile gerekte yeni Trkiye'nin geici hkmetiydi. Erzurum Kongresi'nde zellikle Dou Anadolu'da Ermeni ve Rum devletleri kurma yeltenilerine gsterilecek direni ele alnd. Oysa yaam, Antant emperyalistlerine kar sava gibi btn Trkleri ilgilendiren bir sorunu grmeyi gerektiriyordu. Politik gruplarn ve ulusal rgtlerin kesin olarak birletirilmesi 4-12 Eyll 1919 tarihleri arasnda yaplan Sivas Kongresi'nde gerekleti. Sivas Kongresi, lkenin bamszl, atekesle belirlenen snrlar iinde kalan tm topraklarn Trkiye'ye ait olduu, igal ordularnn lkeden kmas, Trkiye'nin yabanc mdahalesi olmakszn bamsz yaama hakk, uluslarn egemenliini ineyen her trl snrlamann kaldrlmas gibi ulusal amalara yer veren ayrntl bir program kabul etti. Sivas Kongresi, dank ilk komiteleri ve Erzurum'da kurulan Dou Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti yerine Trkiye apndaki Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'ni kurdu. Kongrede, yine Mustafa Kemal'in bakanlnda yeni bir Heyet-i Temsiliye seildi. Emperyalistler tarafndan igal edilen blgeler dnda Anadolu'nun tm bu heyete balyd. lkede kendisini tek yasal egemenlik olarak iln eden Trkiye Byk Millet Meclisi'nin (TBMM) Kemilasitler tarafndan 23 Nisan 1920'de Ankara'da toplanmas yeni devlet ynetim organlarnn kurulmas iinde ciddi rol oynad.

* Yllar sren sava lkeyi zayf drd ve gsz brakt. Yurdunu koruyan Trk halk, dman yenmek iin yardm almak zorunda kald. Sovyet Rusya'yla sk ilikiler kurma ve onun yardmna dayanma gerei daha TBMM kurulmadan nce, Sivas Kongresi srasnda ortaya kmt. Mustafa Kemal ve evresindekiler tm lkeyi kaplayan Ulusal Kurtulu hareketinin kesin baars iin eldeki olanaklarn snrl olduunu anlamlard. Savan srdrlmesi gl bir yardm gerektiriyordu. Trkiye'nin ulusal bamszlna sayg gsteren ve ona karlksz yardm yapabilecek tek lke bamszl urunda savaan Trkiye'ye yardm etmeye hazr olduunu resmen aklam olan Sovyet Rusya'yd. 13 Eyll 1919'da RSFSC Dileri Halk Komiserlii, Rusya Sovyetler Hkmeti adna ''Trkiye i ve Kyllerine'' seslenen zel bir bildiri yaynlad. Bu bildiride, emperyalist savan byk devletlerin, arlk hkmetinin ve Kerenskiy hkmetinin plnlarnn niteliinden, Sovyet Rusya'nn Trkiye'ye ilikin dostluk politikasndan sz ediliyordu (*). Bu dnemin bir baka nemli belgesi de VII. Rusya Sovyetler Kongresi'nin 5 Aralk 1919'da yapt toplantda ezilen uluslara ilikin olarak kabul ettii kararnamedir. Bu kararnamede kongre, emperyalist baskya ve smrye kar savaan tm halklar ve rklar selamlyor ve Rusya ii ve kyllerinin onlara gerek manevi, gerekse maddi destek gstermeye hazr olduklarn ifade ediyordu (**). 1919 sonu - 1920 banda, yani Denikin'in ordusunu bozguna uratan Kzl Ordu'nun Karadeniz'deki en nemli liman kentlerini -Odessa, Nikolayev, Rostov ve Novorossiysk- kurtard ve Trk snrna yaklaarak Kafkaslar tesi ve Krm' kurtarmaya giritii srasnda Sovyet Rusya ve Kemalist Trkiye kuvvetlerinin ortak dman emperyalizme kar birleme olasl belirmiti. Ancak Boleviklerin ve Kemalistlerin g birlii olasl Antant devletlerinde byk bir korku yaratt.

Bu nedenle mttefikler Trkiye'yi kuatmaya, Sovyetler Rusya'yla ilikisini kesmeye ve Ulusal Kurtulu hareketini daha ekirdek halindeyken yok etmeye karar verdiler. Antant lkeleri ve ABD, birinci olarak Sovyet Rusya'ya ve Trkiye'ye dman kardevrimci hkmetleri desteklemek suretiyle Anadolu hareketine Kafkasya tarafnda bir darbe indirmeyi; ikinci olarak da Trkiye iinde gerici isyanlar dzenleyerek ve sultan hkmetinin hareketin silh yoluyla bastrlmasn amalayan politikasn destekleyerek ulusal hareketi iinde paralamay kararlatrdlar. Emperyalistler Kafkaslar tesi burjuva-ulusu hkmetlerine ok ynl yardmda bulundular. ''Antant devletleri Temmuz 1919'da Danak Ermenistan'a askeri istikrar verdiler; mttefiklerin tavsiyesi zerine Menevik Grcistan, Musavatist Azerbaycan ve Danak Ermenistan arasnda bir dizi antlamalar imzaland; 1919 yl sonunda ABD'de 'Ermenistan'n Bamzl in Amerikan Komitesi' kuruldu, 1920 yl ocak ay sonunda Mttefikler Yksek Konseyi Musavatist Azerbaycan' ve Menevik Grcistan' fiilen tand. Mttefikler Kafkasya limanlarn Vrangel ordularnn Ermenistan Danaklarnn, Grcistan Meneviklerinin ve Azerbaycan Musavatistlerinin, ikmal ss durumuna getirdiler'' (*). Mustafa Kemal ve yandalar, bamszlk iin savaa girien Trk yurtsever rgtleri Trkiye'nin kaderinin Sovyet halknn yabanc mdahalecilerle ve beyaz muhafzlarla yapt savan sonucuna bal olduunu anlamlard ve Sovyet Rusya'ya ilgi gsteriyorlard. Heyet-i Temsiliye'nin kurulmasndan sonra Kemalistler Sovyetler Rusya'yla nasl iliki kurulabilecei sorununu bir ok kez grtler. Daha 1919 yaznda Yunus Nadi Bey, Moskova'ya gitmek ve Trkiye'de olup bitenleri anlatmak istemiti. Ancak o zaman bunu gerekletirememiti, ama ulusal hareketin nderi Mustafa Kemal, Sovyet Rusya'yla temas kurmak iin bir yol bulunabileceinden emindi. 1920 yl banda, daha TBMM almadan nce Heyet-i Temsiliye u zm yolunu ortaya koydu: Eer Kafkas ulusal

hkmetleri ''...bize engel olma karar alacak olurlarsa saldr eylemlerimizin birletirilmesi konusunda Boleviklerle anlamamz gerekecektir'' (*). Bu kararnameye dayanlarak seferberlik iln edilmesi ve Kazm Karabekir Paann komutasnda Dou Cephesinin kurulmas kararlatrld. Kendisine verilen yetkiden yararlanan Heyet-i Temsiliye ayn zamanda Sovyet hkmetini Kemalistlerin istekleri ve Trkiye'nin geirdii ar deneyler konusunda ilk kez aydnlatmas iin Halil Paay Moskova'ya gnderdi (**). 23 Nisan 1920'de TBMM'nin kurulmasndan sonra Mttefik devletler San-Remo'de bir konferans topladlar. Bu konferans, Yakn Dou petrolnn ngiltere ve Fransa arasnda paylalmasna ilikin anlamayla ve Trkiye'yle yaplacak bir ''bar'' antlamasnn Trkiye'nin bamszlnn korunmas konusundaki her trl umudu yok edecek koullarn hazrlanmasyla 27 Nisanda sona erdi. TBMM'nin ilk bakan Mustafa Kemal Paa, ortaya kan durumun gl nedeniyle 26 Nisan 1920'de V.. Lenin adna bi mektup yollad. Bu mektupta TBMM hkmetinin bellibal d politika ilgileri aklanyor (*) ve Sovyet Rusya'ya her iki lkeyi de tehdit eden emperyalist hkmetlere kar birlikte savama ve devrimci Trkiye'yle Sovyet Rusya arasnda diplomatik ilikiler kurma nerisinde bulunuyordu. Mektup yerine ulatnda Sovyet Rusya'nn Azerbaycan'da zaferi kazanm olduunu henz bilmeyen Mustafa Kemal, Azerbaycan'n Sovyet cumhuriyetleri arasnda yer almasn ve Kafkasya'daki anti-emperyalist savaa katlmasn salamak iin yardmda bulunmay neriyordu. Mektubun sonunda Sovyet Rusya'nn Kemalistlere silh ve para yardm yapacana ilikin umudunu ifade ediyordu (**). Bu, yeni Trkiye'nin ilk diplomatik eylemiydi. Kemalistlerin Sovyet Rusya'ya yaklamas, Trkiye Byk Millet Meclisi'nin 11 Mays 1920 tarihli oturumunda ciddi tartmalara konu oldu (***). Meclisin etkin evreleri Sovyet-Trkiye dostluuna iyi niyet ve gven besliyorlard: TBMM Bakan Yardmcs Adnan (Advar) Bey ''...u anda her bakmdan zorluk

iindeyiz, lkemize saldran ortak dmanlara kar ancak Boleviklerin yardm gndermesi halinde savaabiliriz ve ulusal birliimizi salayabiliriz'' (*) diyordu. Sovyet Rusya, Trkiye hkmetinin bavurusuna ilgisiz kalamazd, nk Trk halknn verdii savan hakl oldunu, bu savan uluslararas emperyalizmin gcn belirli bir lde zayflatacan ve Antant devletleriyle ABD'nin plnlarn bozacan anlamt. Bu arada TBMM hkmeti de Krm'n Vrangel'in elinde kald ve Yunan, ngiliz, Fransz ve talyan askerlerinin Anadolu'yu kasp kavurduu srece savaan Trkiye'nin cephe gerisinin tehdit altnda bulunacan anlamt. Bylece ortak eylemlere ilikin olarak Rusya'yla yaplan anlama bir gereklilik sonucu ortaya km oldu. Bu konunun Meclis'te grlmesinden nce Azerbaycan'da Sovyet egemenlii iln edilmiti. Bylece Sovyet Rusya'yla dorudan doruya temas kurma ii de kolaylam oldu. Mays 1920'deki TBMM oturumunda, gerici grleriyle dikkati ekmesine ve Sovyet-Trkiye dostluuna kar olmasna ramen Trkiye Dileri Bakan Bekir Sami Bey bakanlndaki bir heyetin Moskova'ya gnderilmesi kararlatrld. Mustafa Kemal'in szleriyle bu heyetin Moskova'ya gnderilmesi, ''...yeni kurulan Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan d meseleler konusunda alnan ilk karardr'' (*). 3 Haziran 1920'de, RSFSC hkmeti, Dileri Halk Komiserlii araclyla TBMM kararn dikkate aldn bildiriyor ve her iki lkede diplomatik ve konsolosluk temsilciliklerinin kurulmasn neriyordu. RSFSC Dileri Halk Komiseri ierin'in Mustafa Kemal'e yollad telgrafta yle deniyordu: Sovyet hkmeti, Trk halknn bamszlk urunda yapt kahramanca sava byk ilgiyle izliyor ve Trkiye iin bu zor gnlerde Trk ve Rus halklarn birletirecek bir dostluun salam temelini atmaktan mutluluk duyuyor'' (**).

Sovyet hkmetinin bildirisi Trk hkmeti ve kamuoyu tarafndan byk minnettarlkla karland. 1920 ylnn ikinci yarsnda RSFSC ve Trkiye arasnda devrimci Trkiye'nin uluslararas durumunu byk lde glendiren ve Ankara hkmetini iinde bulunduu d politik yalnzlktan kurtaran diplomatik ilikiler kuruldu. I AZERBAYCAN-TRK LKLER (NSAN 1920-EKM 1921) Trkiye halknn yurdunun bamszl urundaki sava Trkiye Byk Millet Meclisi'nin kuruluu Azerbaycan emekilerinin Sovyet egemenliinin zaferi urundaki mcadelesiyle ayn zamana denk dyordu. Ekim Devrimi dncelerinden esinlenen Azerbaycan ii ve kylleri lkelerini kapitalist klelikten kurtarmak iin mcadeleye giritiler. Ancak bu mcadele o dnemde baaryla sonulanamad, Azerbaycan'da burjuva-ulusu ''Musavat'' Partisi'nin kanl diktatoryas kuruldu, emeki halk iin en kara gnler balad. Musavatistler, burjuvazinin ve toprak aalarnn karlarn temsil ediyorlard ve Musatavistler, emekilerin devrimci hareketini bastrmak amacyla ovenizmi ve uluslararas dmanl krkleme yoluna gittiler. Kanl katliamlar kkrtmak istediler. Musavatist hkmet, 1918 Eyllnde Bak'y ele geiren Trk istilclarn desteinden yararlanarak Sovyet ynetiminin Bak'deki tm sosyalist reformlarn ortadan kaldrd, toprak hareketleri srasnda toprak aalarndan toplanan btn topraklar onlara geri verdi. Musavatistlerin yan sra Jntrk igalciler de Azerbaycan halkn soydular. Petrol ve tarm rnlerini gtrdler, kanl bir tedhi rejimi kurdular, Bak'y daraalaryla dolu bir kent haline getirdiler ve devrimcileri iddetle cezalandrdlar. Ama btn bunlara

karn Azerbaycan halk ynlarnn direnii krlmad. zgrlksever Azerbaycan halk, Trk igalcilere ve Musavatistlere kar ulusal egemenlik urunda yiite savat. Kesin direnile karlaan ve Birinci Dnya Sava'nda tam bir yenilgiye urayan Trk birlikleri 1918 yl kasm aynda Kafkaslar tesi'ni terketmek zorunda kaldlar. Ancak bu defa da Azerbaycan ngiliz ordular tarafndan igal edildi. Azerbaycan' ele geiren ngiliz emperyalistleri ncelikle ondan Sovyet Rusya'ya kar mcadelelerini geniletmek iin bir sava alan olarak yararlanmak arzusundaydlar. ngilizler Bak petrolnn Astrahan'a gtrlmesini yasaklayp gen Sovyet cumhuriyetini en nemli yakt blgesinden yoksun brakmak suretiyle ekonomik abluka altna alma plnn uygulamaya koydular. ngiliz emperyalistleri, balca manivelalardemiryollarn, su ulatrmasn, devlet bankasn, telgraf ve postay-ele geirerek Azerbaycan' smrge haline getirdiler. lkenin petrol sanayiini denetimleri altna aldlar, ''Britanya Petrol Ynetimi''ni kurdular ve Bak'den petrol ithaline baladlar. ngiliz igalcilerinin yansra Amerikan emperyalistleri de Azerbaycan'n zenginliklerini ele geirmeye altlar. ABD emperyalistleri, Azerbaycan' ele geirme hazrl iin buraya Albay Haskel, General Harbord ve dierlerinin bakanlndaki zel askeri heyeti gnderdiler. ABD, Musavatist hkmetin yardmyla Nahcevan'da bir Amerikan genel valilii kurmaya ve kendi askeri ynetimini yerletirmeye, hatta Bak petrol sanayiini denetlemeye kalkt. Amerikan askeri klii, ngiliz generalleriyle birlikte uluslararasnda dmanlk tohumlar ekiyordu. Albay Haskel, devrim hareketiyle savamak zere Kafkaslar tesi'ne Amerikan askerleri gnderilmesini istedi. galcilerin desteine gvenen Musavatistler Azerbaycan'n zgrl iin savaanlara ok sert davrandlar.

Azerbaycan halk, yabanc mdahalecilerin ve onlarn su ortaklar Musavatistlerin soyguncu ynetimini kabullenemezdi. 1918 yl sonunda geni emeki ynlar arasnda ngiliz istilclarn smrgeci politikasndan ve Musavatistlerin taknlklarndan duyulan fke daha da artt. Devrimci mcadele alevlendi. Bu mcadeleye Komnist Partisi tarafndan ynetilen Bak proletaryas nderlik ediyordu. 1918 sonuyla 1920 Nisan arasndaki dnem, Azerbaycan halknn lkesini ngiliz-Amerikan emperyalistlerini ve onlarn yardaklar Musavatistlerin smrgeci rejiminden kurtarmak iin yapt iddetli mcadeleyle geti. Azerbaycan halk, bu kurtulu savanda Soyvet Rusya'nn byk desteine dayanyordu. Azerbaycan'n Rusya'yla ve V..Lenin'le ilikileri, bu srada Astrahan savunmasna bakanlk eden S.M. Kirov araclyla Astrahan zerinden salanyordu. S.M.Kirov, Bak'ye parti grevlilerini yollad, silh, para ve devrimci yaynlar gnderdi. 1920 yl bana doru Denikin'in ordularn bozguna uratan Kzl Ordu, Dastan' kurtard ve Nisan 1920'de Azerbaycan snrna dayand. Bu zafer Azerbaycan'daki olaylarn akna byk bir etki yapt, kar-devrimci Musavatist hkmetin yklma saatini yaklatrd. ubat 1920'de Azerbaycan komnistlerinin I. Kongresi'nde Azerbaycan Komnist Partisi kuruldu. Parti yeralt faaliyeti ve sert terr koullarnda ii ve kyllerden oluan sava birlikleri kurdu ve silhl ayaklanma hazrlklarn ve ayaklanmay ynetti. 28 Nisan 1920 gecesi ayaklanan iiler Musavatist ynetimi devirdiler ve Azerbaycan'da Sovyet egemenliini kurdular. Azerbaycan, Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olarak iln edildi. Tm egemenlik Nariman Narimanov bakanlndaki geici Askeri-Devrim Komitesi'nin eline geti (*). Bamsz Azerbaycan Cumhuriyeti'nin emeki kitlelerinin kurtuluunu kutlayan Lenin devrimci Azerbaycan'a hemen yardm edilmesini emretti (*). XI. Ordu alaylar Azerbaycan emekilerinin yardmna kotular, kardevrimci gleri bozguna uratmaya ve Sovyet egemenliinin zaferini pekitirmeye yardm ettiler.

Azerbaycan'daki devrimci darbeye Trk ilerici gleri de katldlar ve 1919 sonbaharnda Komnist Partisi'nin Kafkasya l Yeralt Komitesi'yle dorudan iliki kurdular. ''Dou Anadolu'daki yurtsever rgtleri birletiren Erzurum Kongresi'nden ksa sre sonra kongre temsilcilikleri, o zaman Musavatist kar-devrimcilerin elinde bulunan Bak'ya geldiler ve burada Komnist Partisi'nin l Yeralt Komitesi yneticileriyle baz toplantlar yaptlar'' (**). Musavatist hkmetin egemen olduu dnemde Azerbaycan'da aralarnda Trk yurtsever rgtleriyle ilikide bulunan, Bak'deki Sovyet darbesinin hazrlanmasnda Boleviklere yardm eden Mustafa Kemal yanls Trk subaylar, askerleri ve memurlar da vard. Azerbaycan'daki Sovyet egemenliinin kurulmasndan birka gn sonra, 4 Mays 1920'de S.M. Kirov ve G.K. Orconikidze V.. Lenin'e u raporu verdiler: ''Trk askerleri ve subaylar Bak'deki devrim yararna son derece etkin bir rol oynadlar, Musavatist hkmetin Bak'den kama olanan engellediler'' (*). Bu son derece nemli olay, Dileri Halk Komiserlii'nin RSFSC VIII. Sovyetler Kongresi'ne sunduu 1919-1920 yllarna ait yllk alma raporunda da dorulanyor: ''Kemalistler, bir grup Trk gnllsnn darbeye ve Rus kzl birliklerinin devrimci Azerbaycan hkmeti tarafndan arlmasna yardm ettikleri Azerbaycan araclyla bizimle (RSFSC hkmetiyle -Y.B.) ilikiye girdiler'' (**). Azerbaycan'daki sosyalist devriminin baars tm Kafkaslar tesi'ndeki olaylarn akn byk lde etkiledi. Emperyalistlerin emrinde bulunan ve lkenin dousunu Sovyet Rusya'dan ayran Kafkaslar tesi'ndeki tampon burjuva devletler zinciri koparld, Grcistan ve Ermenistan'daki Menevik ve Danak egemenliinin k saati yaklam oldu. Ayrca Azerbaycan'daki devrim, uzun bir sre en nemli yakt sleriyle balants kopmu olan Sovyet Rusya'nn durumunu da kolaylatrd. Trkiye ve

ran'daki Ulusal Kurtulu hareketinin gelimesine ok byk hzlandrc etkide bulundu. Azerbaycan'daki sosyalist devrimin zaferine ilikin haberler btn Kafkaslar tesi'ne yayld. Azerbaycan Devrim Komitesi Bakan Nariman Narimanov adna RKP (B) Ermenistan Komitesi'nden (*) ve Grcistan RKP (B) Komitesinden (**) kutlama telgraflar gnderildi. S.M.Kirov, Azerbaycan Komnist Partisi IV. Kongresi'nde ''...Azerbaycan, Sovyet lkeleri arasndaki snr zerinde bulunuyor ve nemli olan da Azerbaycan'n bu dou lkelerine devrimin geiini salayacak byk bir kpr olmak zorunda olmasdr'' (***) diyordu. Ancak, Sovyet Azerbaycan'n 1920 ylndaki durumu ard. Gerek Musavatistlerden ve teki kar devrimcilerden arta kalanlarn ahsnda lke iinde, gerekse darda yabanc emperyalizm ciddi bir tehlike halinde Azerbaycan'n varln tehdit ediyordu. Bu srada emperyalistler Kafkasya ynnden Rusya'ya darbe indirme plnlar kuruyorlard. 1920 ilkbaharnda Antant'n Sovyet Rusya'ya nc seferi balad. Sovyet Azerbaycan' saldr merkezi olarak saptand. Azerbaycan'n ele geirilmesi, Antant devletleri iin, birinci olarak doudaki devrimin en nemli merkezi olan Sovyet egemenliini yok etmek, ikinci olarak da Azerbaycan'n Soyvet Rusya'ya saldrlar iin kullanlacak bir sava alan olmas ve Sovyet Rusya'nn bu nemli petrol kaynandan uzak tutulmas asndan nem tayordu. Antant devletlerinin plnlarna gre, Grcistan'daki Menevik hkmeti, daha Mays 1920'de emperyalistlerden silh satn aldktan sonra, Azerbaycan'n snrdaki blgelerine ve kylerine haince saldrma amacyla ordularn Azerbaycan snrlarna ymt (*). Azerbaycan Sovyet hkmeti, Grcistan hkmetine birok defa atee ve kan dkmne son verme ve iki lke arasndaki sorunlarn bar yollardan zm konusunda nota verdi. Nihayet RSFSC'nin Grcistan'daki delegesi S.M. Kirov'un yardmyla Grc Menevik Hkmeti bar yapmay kabul etti. 12 Haziran 1920'de Akstafa

(Azerbaycan) demiryolu istasyonunda Azerbaycan SSC ile Grcistan arasnda bar antlamas imzaland (**). Ancak, Antant'n ''Byk Ermenistan'' kurma yolundaki sahte vaadlerine kanan Ermenistan'n Danak hkmeti Karabah, Nahcevan ve Kazaho-amadinsk blgesindeki askeri eylemlere son vermedi (***). Azerbaycan Sovyet hkmeti, Ermenistan ve Azerbaycan emekilerinin ar durumunu hafifletmeyi ama edinen bir dizi nlemleri azimle gerekletirdi. RSFSC'nin Grcistan'daki delegesi S.M.Kirov'un yardmyla 2 Haziran 1920'de bir yandan RSFSC ve Sovyet Azerbaycan', dier yandan da RSFSC ve Danak hkmeti arasnda sz edilen blgelerde atee ve dklen kanlara son verecek bir anlama imzaland. Buna ramen Danaklar Azerbaycan kazalarna baskn yapmaya devam ettiler. Gerek Ermenistan, gerekse Sovyet Azerbaycan' emekilerinin ar durumunu gz nnde bulunduran RSFSC hkmeti, tm tartmal sorunlar bar yoldan zmlemeyi nererek Danak hkmetinden srarla askeri eylemlere hemen son vermesini istedi. Sonunda 10 Austos 1920'de Danak hkmetiyle ilk anlamay imzalamay baard. RSFSC ve Azerbaycan SSC temsilcileri, askeri eylemlerin durdurulmas konusunda Danak Ermenistan'la anlamaya vardlar. XI. Ordu birlikleri Karabah, Zangezur ve Nahcevan'daki tartmal topraklar igal etti (*). Ne var ki, Antant lkelerinin ynergelerine uygun hareket eden Danak hkmeti, bu anlamalar tek yanl olarak inedi ve Kzl Ordu'ya kar yeniden askeri eylemlere giriti. Bu arada Denikinci ve Jntrk yanls subaylar Azerbaycan'daki Sovyet aleyhtar eylemlere etkin biimde katldlar. Kuvvetlerini Musavatlarn kuvvetleriyle birletirdiler ve Mays 1920'de Musavatistlerin egemenliini yeniden kurmak amacyla Gyance kentinde kar-devrimci bir isyan karttlar. Ancak dmanlar yanldlar: Azerbaycan'daki Sovyet egemenlii artk Gyanci'deki isyan ksa srede bastracak kadar glyd.

Kar-devrimciler bunun ardndan Karabah'ta bir ayaklanma dzenlediler. Ayaklanmaya Azerbaycan'daki Trk igal ordularnn eski komutan olan ve 1919-1920 yllarnda Kuzey Kafkasya'daki servenleriyle tannan Nuri Paa (*) (Enver Paann kardei) nderlik ediyordu. Ayaklanma ksa sre de (Haziran 1920'de) bastrld. Yenilgiye urayan Nuri Paa, su ortaklaryla birlikte Gney Azerbaycan'a kat, oradan da daha sonra Anadolu'daki Dou Cephesi karargahna, bu cephenin bakomutan Kazm Karabekir Paaya snd. Azerbaycan'n her taraftan egemenliine kasteden dmanlarla evrili olduu bu dnemde iki cumhuriyetRSFSC ve Azerbaycan SSC arasnda bir ittifak yapld. Gerekte Azerbaycan SSC'nin kurulduu ilk gnden balayarak var olan bu birlik 30 Eyll 1920'de Moskova'da imzalanan antlamayla resmi eklini ald. Antlama metninde yle deniyordu: ''1. Rusya ve Azerbaycan aralarnda sk bir askeri ve mali ekonomik birlik kuracaklar. 2. RSFSC hkmeti ve Azerbaycan Cumhuriyeti hkmeti en ksa srede: 1) Askeri rgt ve askeri komutanln; 2) Halk ekonomisini ve d ticareti yneten organlarn; 3) kmal organlarnn; 4) Demiryolu ve su ulatrmasnn ve posta-telgraf mdrlnn; 5) Maliye rgtnn birletirilmesini gerekletireceklerdir'' (*). Bu birlik Sovyet Azerbaycan'n daha da glendirilmesine temel oldu. Azerbaycan Sovyet Rusya'nn yardm sayesinde yabanc mdahalecilerin ve ierdeki kar-devrimcilerin saldrlarna direndi. * Antant'n Azerbaycan'daki istilc plnlarnn baarszla uramasndan sonra emperyalistler Kemalistlerle Danaklar arasnda sava kartmaya karar verdiler. Danaklar Kemalistlere kar kkrtrken Trklerin yenilmesi halinde Danaklarn Ermenistan'da gleneceini, Bat Anadolu'da Trk ordusunu yenen ngiliz-Yunan birliklerinin ise Trk halknn ulusal kurtulu hareketini bastracaklarn ve Antant silhl kuvvetlerine Kafkaslar tesi'ne ve Sovyet Rusya'ya

saldrmak olana vereceklerini hesap ediyorlard. Danak ordusunun yenilmesi durumunda da pantrkist eilimlerle hareket eden Trkler Mslman Azerbaycan'a girecekler ve orada Kzl Ordu'yla atacaklard. Antant devletleri, ncelikle de ngiltere, Kemalist hareketin daha doduu ilk gnlerde bastrlmasndan kazanl kacaklard. Bu amala Danaklar ajan olarak kullandlar (**). Antant'n Ermenistan ve Grcistan'dan Trkiye'deki ulusal kurtulu hareketini bastrmak amacyla yararlanmaya alt apak ortadayd. ''Batm Kafkaslar tesi'nde bir Amerikan ss olmaldr'' (*) -bu Ermenistan'daki Amerikan askeri misyonu yesi Tugeneral Cordis Mosli'nin isteiydi. ''Ermenistan, Trkleri Boleviklerden ayran bir engeldir'', (**) -Amerikan emperyalistlerinin bir baka temsilcisi de bu aklamay yapmtr. Bu amala ABD, ngiltere ve Fransa hkmetleri, Ermenistan ve Grcistan'daki kar-devrimci hkmetleri ne pahasna olursa olsun Trkiye'yi Sovyetler Birlii'nden ayran bir engel olarak korumaya ve glendirmeye altlar. Bu, Mustafa Kemal hkmetinin 9 Haziran 1920'de Dou Anadolu vilyetlerinden bir nseferberlik yapmas iin bahane oldu (***). Bu gnlerde, yani 1920 yl Hhaziran ay banda, ngiliz-Amerikan emperyalistlerince kkrtlan Danaklar, Oltu blgesinde Trk ordularna kar, saldrya getiler. Bu saldr, Bat Anadolu'da Yunan birliklerinin Milna hatt boyunca ilerlemesiyle desteklendi. Bu, Trkiye iin son derece tehlikeli ve g bir dnemdi. Ayn zamanda Sovyet Cumhuriyetleri iin de tehlikelerle doluydu. Antant'n bu yeni provokasyonunun tm tehlikesini anlayan Sovyet hkmeti, Danak-Trk anlamazlnn bar yoldan zmne yardm etmek istiyordu. Sovyet hkmeti bu amala 3 Haziran 1920'de ''Herhangi bir anda, ilgili taraflarn ars zerine Trkiye'yle Ermenistan ve Azerbaycan arasndaki srn bar yoluyla saptanmas iinde arac olmaya hazr bulunduunu aklad ve Trk delegelerini grmeler yapmak iin

Moskova'ya ard bir mektupla Kemalist Trkiye'ye bavurdu'' (*). RSFSC Dileri Halk Komiserlii'nin eline 4 Temuz 1920 tarihinde geen cevabi telgrafta, TBMM hkmeti Dileri Bakanl, Sovyet Rusya'nn aracln kabul etmeye hazr bulunduunu bildiriyordu. Bekir Sami Bey ''Danak hkmetinin zorbaca eylemleri nedeniyle Trk hkmeti, gerekli stratejik noktalarn igal edebilmesi amacyla Dou Cephesinde seferberlik iln etmitir, ama Yolda ierin'in mektubu zerine bu plnn uygulamas ertelenmitir'', (**) diye yazyordu. Telgraftan baka ierin'e Mustafa Kemal'in yazd bir mektup (***) da gnderilmiti. Bu mektupta, TBMM hkmetinin RSFSC Dileri Halk Komiserlii'nin 3 Haziran 1920 tarihli mektubunu dikkatle okuduu, Ermenistan'la olan snrlarn dzenlenmesi iinde Rusya Sovyet cumhuriyeti'nin aracln kabul ettii ve sorunu diplomatik grmeler yoluyla zmlemeyi gerekli grd belirtiliyordu. Daha sonra mektupta Sovyet Rusya'yla srekli politik ilikiler kurulmas meselesi ortaya konuyordu. ''...Bu ilikilerin kurulmasn abuklatrmay ok istiyor ve Sovyet Cumhuriyeti'nin yardmn rica ediyoruz'' (*). G.V.ierin'in mektubu ve Sovyet Rusya'nn gr noktasn aydnlatan dier bir dizi mesajlar, Kemalistlerin, Ermenistan'la ilikilerin ''doudaki genel durumunun, Trkiye'nin Bolevik hkmetiyle genel ilikilerinin kk bir blm ve sadece bir yn olduunu'' (**) anlamalarna yardm etti. Bunun zerine TBMM, Dou Cephesi komutan Kazm Karabekir Paann srarla ileri srd Ermenistan'a saldrma nerisini bir sre iin erteledi ve Rusya'nn aracln kabul etti. TBMM hkmeti Dileri Bakan Bekir Sami Bey (heyet bakan), Yusuf Kemal (Tengirek) Bey, brahim Tali (ngren) Bey, Osman Bey ve Kurmay Yarbay Seyfi Bey'den oluan bir heyet grmeler yapmak zere Moskova'ya gnderildi. Heyet, Sovyet Azerbaycan' snrna glkle gelebildi ve Bak'de ksa bir sre kaldktan sonra 19 Temmuz 1920'de Moskova'ya gitti.

Bekir Sami Bey, Bak'deyken Azerbaycan yneticileriyle, zellikle Nariman Narimanov ve Azerbaycan Dileri Halk Komiseri Mirza Davud Guseynov'la grt. Narimanov ve Guseynov, grme srasnda Sovyet Rusya ve Azerbaycan'n Trkiye'ye kar dosta tutumundan ve Ermeni-Trk anlamazlnn bar yolla zmlenme gereinden sz ettiler. Azerbaycan hkmeti de snr sorununun kesin olarak ve bar zmne ilikin grmelere katlmak zere Behbud ahtahtinskiy bakanlndaki temsilcilerini Moskova'ya gnderdi (*). Ermeni-Trk-Azerbaycan snr sorununun zm iin air Leon ant bakanlndaki Danak Hkmeti Heyeti'de Moskova'ya arld. Moskova'da Trk Heyeti ve Sovyet Rusya hkmeti arasnda yaplan grmeler Antant devletlerinin padiah hkmetiyle ttifak devletleri arasnda imzalanan Sevr Bar Antlamas'n 10 Austos 1920'de yaynladklar bir dnemde yapld. Bu antlamaya gre emperyalistler Trkiye'nin bamszln tamamen elinden alyorlard. Karadeniz Boazlar zel uluslararas Komisyonun ynetimine bal olacakt; Trkiye'den Antant lkeleri ve Yunanistan yararna toprak ilhak ediliyordu; zmir ve civar Yunanistan'a veriliyordu; Dou Anadolu'da Antant'a bal iki devlet, ''Byk Krdistan'' ve ''Byk Ermenistan'' kurulacakt; ordu tmyle datlyordu; byk devletlerin Trkiye'deki ekonomik ayrcalklar korunuyor ve lke zerinde ekonomik denetim ngrlyordu. Sevr Bar Antlamas ayn zamanda Sovyet Rusya'y da hedef alyordu. Bu antlamann baz maddeleri, antisovyet mdahalenin srdrlmesi, Antant'n Boazlar zerinde egemenlik kurmas, ''bamsz'' Krdistan ve Danak Ermenistan grnts altnda sava hazrlk alanlar kurulmas zerine hesaplanmt. Btn bunlar, Trkiye'nin Rusya'ya belirgin biimde yaklat ve dostluk antlamas imzalamak amacyla grmelerin yapld bir zamana denk geldi. Bylece emperyalist devletler, en bata da ngilterenin tm abalarn

harcadlar ve iki lkenin yaknlamasn engellemek iin her frsattan yararlandlar. Gelecekteki Sovyet-Trk antlamasnn balca maddelerinin n konferanslarda hazrlandn belirtmek gerekir. Ancak tam anlama yine de salanamad. En nemli glk, Trkiye ve Kafkaslar tesi snrlarna ilikin sorundan kaynaklanyordu. yle ki Sovyet hkmetinin Ermenistan snrlarnn belirlenmesi konusunda anlama salama abalarnn hepsi de baarszlkla sonuland. Danak Hkmet heyeti, grmelerin sona ermesini bile beklemeden Ermenistan'a geri dnd. Danak Heyeti'nin hi kimseye aldrmadan konferans terketmesine ramen Sovyet hkmeti, Ermenistan snrlarnn kabul edilebilir ekilde saptanmas ini azimle almaya devam etti. ''Eski Trk snrnn Mslman halkn yaad topraklarn Trkiye'ye, 1914 ylna kadar Ermeni ounluun yaad topraklarn ise Ermenistan'a geecei ekilde onaylanmasn'' (*) nerdi. Ancak Danak-Trk anlamazln bar yoluyla zmleme denemeleri baarsz kald. 1920 ylnda Austos ay sonunda Trk Heyeti ayrlmadan nce Sovyet hkmeti, Sovyet-Trk antlamasnn kabul edilen maddelerinin parafe edilmesini salad. Trk Heyeti, antlamann bu maddelerini hkmete rapor vermek iin Ankara'ya gtrd. Gelecekteki antlamann Sovyet-Trk ilikilerinin glendirilmesinde nemli bir katk oluturacak ekilde parafe edilmesinden sonra Yarbay Seyfi Bey bakanlndaki Trk Askeri Komisyonu, komisyonun isteyecei askeri malzemelerin listesini grmek zere Moskova'da kald. Olanaklarn snrl olmasna karn Moskova ve Rostov'da yine de byk gruplar halinde silh hazrland ve Trk Askeri Komisyonu temsilcilerinden Osman Bey bu silhlar yollamak zere Moskova'da kald. 5 milyon altn rublelik mali yardm konusunda anlamaya varld... Bunun 1 milyonunu eyllde Anadolu'ya dnen Yusuf Kemal ''Trk hkmetine ve askeri komutanla vermek zere'' (**) beraberinde gtrd.

RSFSC'nin yardm Trkiye halknn bamszlk savanda son derece nemli rol oynad. Bu yardm tam zamannda yaplmt, nk ngiliz-Yunan birlikleri Balkesir, Bursa, Uak ve dier kentleri igal etmilerdi. Ancak Sovyet Rusya'yla salam dostluk ilikilerinin kurulmas, Trkiye Heyeti Bakan, TBMM Dileri Bakan Bekir Sami Bey'in grmeleri baltalamas sonucunda gecikti. Bekir Sami Bey, Mustafa Kemal'e gnderdii raporlarda Trkiye hkmetine yanl yol gsterdi, Sovyet Rusya'nn politikas ve Moskova'daki grmelerin ak konusunda n yargl bilgiler verdi. Bu da antlamann imzalanmasn gletirdi. Bekir Sami Bey'in tutumu, Sovyet Rusya'yla dostlua ve Mustafa Kemal'in d politikasna kar kan TBMM iindeki gerici feodalist-klerikal grubun ekmeine ya srd. Btn bunlar, dostluk antlamasnn imzalanmasn 6 ay geciktirdi. Bu zaman iinde Sovyet hkmetinin Sovyet-Trkiye antlamasnn imzalanmas iini bozmaya ve bir Ermeni-Trk sava kartmaya alan Antant'n tahriki politikasyla mcadele etmesi gerekti. * Danak-Trk atmas gnlerinde, yani 1920 Eyllnde Sovyet Azerbaycan'nda politik boyutlar bakmndan olaanst olaylar meydana geldi. III. Enternasyonal'in giriimi zerine Azerbaycan'da I. Dou Halklar Kongresi topland. Bu kongreye byk deer veren V..Lenin, kongrenin byk Ekim Devrimi'nin en byk kazanmlarn tm dnyadaki emeki kitlelerinin kazanm haline getirmesi, emperyalizme kar halklarn ulusal kurtulu savann daha gl ekilde gelimesine yardm etmesi gerektiini belirtmiti. Sovyet Azerbaycan'nn ve proleter enternasyonal kenti Bak'nn bilimsel sosyalizmin kurtulu dncelerinin doudaki yaycs olarak oynad sekin rol bu kongre srasnda aka ortaya kt. Kongre Azerbaycan hkmetine dyordu. Kongre, 1 Eyll 1920'de Bak'de balad. Kongreye 1891 delege katld; delegeler Trkiye de dahil 26 lkeden 37 ayr ulusu temsil ediyorlard (*).

Kongre, dzenleyicilerinden biri olan Azerbaycan SSC Devrim Komitesi Bakan N.Nerimanov tarafndan ald. N.Nerimanov a konumasnda unlar syledi: ''Ahlak ve kltr anlayn bize ilk kez kazandran eski dou, bugn burada gzyalar dkecek, asrlar boyunca burjuva lkelerin sermayesiyle kendisine ektirilen aclardan ve ar yaralardan sz edecektir. Bu dounun btn halklarn birlemeye ve bir tek sonuca -glerini birletirerek onlar ezen sermayeyi devirmek ve sermayenin zincirlerini koparmak gerektii sonucunavamak zorunda brakyor'' (**). Delegeler, oybirliiyle V..Lenin'i kongrenin onursal bakanlna setiler. 8 gn sren kongre, ''Doudaki emeki ynlarnn uluslararas durumunu ve grevlerini'', ''Ulus ve smrge sorununu'' vb. grt. Kongre, tm dou emekilerini genel ulusal devrim hareketini desteklemeye, bamsz rgtler halinde birlemeye, kurtulu meselesini sonuca vardrmaya ve emperyalistlerin yerli ulusal burjuvaziyle balarndan ve etkisinden yararlanmalarna izin vermemeye ard. Kongre, dou halklarnn ancak bu eklide smrclerden ve despotlardan kurtulabileceini kabul ediyordu. Devrimci Trkiye'nin temsilcileri kongreye brahim Tali Beyin bakanlnda katldlar (*). brahim Tali Bey, kongrede TBMM hkmeti adna bir konuma yapt ve Trkiye'de ulusal kurtulu hareketinin balad koullar ve ortam anlatt (**). brahim Tali Beyin konumasndaki u aklama nemliydi: ''...Anadolu kylleri ve devrimcileri... tm insanla zgrlk ve mutluluk getireceine inandklar uluslararas devrimden coku ve sevin duyuyorlar ve kaderlerinin III. Enternasyonal'in kaderine bal olduuna inanyorlar.'' ''Trkiye'nin halk ve devrimci hkmeti, bunu Moskova'ya gnderdii heyet araclyla dorulamtr. Hkmetimiz Anadolu'nun itenlikle uzatt elin Sovyet Rusya tarafndan ayn itenlikle sklmasndan mutludur...'' (***). Kongre, bamszlk urunda savaan Trkiye halkna besledii iten duygular ifade etti ve ezilen dou

halklarn yabanc istilclarn boyunduruundan kurtarmak isteyen genel ulusal devrimci hareketleri tmyle desteklediini aklad. Ancak kongre, Trkiye'deki genel ulusal devrimci hareketin sadece emperyalist klelii hedef aldn ve bu hareketin baarsnn henz daha Trk kyl ve iilerinin her trl bask ve smrden kurtarlmas anlamna gelmediini de kaydetti. Bu hareketin baars hibir zaman Trk emekileri iin en nemli sorun olan toprak sorununun zmn getirmeyecekti (*). Yapt aklamada kendisini Fas, Cezayir, Tunus, Trablusgarp, Msr, Arabistan ve Hindistan Devrimci rgtleri Birlii Bakan olarak tantan Enver Paa (eski ''ttihat ve Terakki'' partisinin elebalarndan ve Jntrk Hkmeti Bakan) da kongreye katld. Enver Paa, bu dnemde Trkistan'da Cengiz Han mparatorluu tipinde bir Orta Asya imparatorluu kurma ve ngilizlere Arabistan'daki kum llerini verme plnlar kuruyordu. Enver Paa, bunun iin bir ''slm Ordusu'' kurmak niyetindeydi (**), Enver Paa, kendisini komnizm yanls gibi gsteriyordu. Kongrede onun istei zerine yine kendisi tarafndan kaleme alnan ve Trkiye'nin Almanya yannda savaa katlmasn hakl karmaya alt ve buna gereke olarak da Almanya'nn Trkiye'yi kleletirmek ve ortadan kaldrmak isteyen ngiltere, Fransa ve arlk Rusyas'nn aksine Trkiye'nin devlet olarak yaamasn srdrme ykmlln stlendiini gsteren ''deklarasyon'' okundu (*). Enver Paa, ''deklarasyonunda'' Trkiye'nin emperyalizmle savamak zorunda olduunu ve dou halklarnn Sovyet Rusya'ya umutla baktklarn sylemek suretiyle isteyerek ya da istemeyerek gerei ortaya koyuyordu. Enver Paann ''deklarasyonlarna'' gelince, kongre, bu deklarasyonlar hibir zaman gerek olarak kabul etmeye niyetlenmedi. Kongre, Enver Paa gibi, gemite Trk kyl ve iilerini zenginler ve yksek rtbeli subaylar yararna yok etmeye alan siyaset adamlarna ayr bir dikkat gstermeyi gerekli gryordu. Kongre, bu kiilere,

emeki halka hizmet etmeye ve gemiteki sahte giriimlerini dzeltmeye hazr olduklarn eylemde de gstermelerini nerdi (**). Kongre, N. Narimanov bakanlnda srekli olarak alacak olan ynetim organ olan Propaganda ve Eylem Sovyet'ni seti. Sovyet'in kadrosunda u kiiler vard: G.K. Orconikidze, S.M. Kirov, M.D. Guseynov, Y.D. Stasova, F. Maharadze, H. abanova-Karayeva, Avis Nuricanyan, Geydar Han, K. Agazade, Sleyman Nuri ve dierleri. Komintern ynetimi altnda alan Propaganda ve Eylem Sovyeti'nin grevleri arasnda propagandann rgtlenmesi, dou lkelerindeki ulusal kurtulu hareketlerinin desteklenmesi ve birletirilmesi de bulunuyordu. Sovyet Azerbaycan KP MK'nin yardmyla dou halklarnn sosyo-ekonomik durumunu, bu lkelerdeki devrim hareketinin akn bilimsel sosyalizm ilkelerini ve Sovyet dzeninin esaslarn aklayan Rusa, Trke, Farsa ve Arapa dergiler, gazeteler, brorler, bildiriler yaynlad. Devrimci gelenekleriyle n kazanm olan Bak, Sovyet'in devaml ikamet yeri oldu. Leninist ynetici parti kadrolar kua burada yetiti, ran ve Trkiye Komnist partileri burada kuruldu. Trkiye Komnist Partisi'nin Mustafa Suphi bakanlndaki Merkez Brosu bu srada Bak'de bulunuyordu. Trkiye komnistlerinin I. Kongresi 9 Eyll 1920'de burada topland. Dank durumdaki Trkiye komnist gruplarnn hepsi bu kongrede birleti, Trkiye Komnist Partisi kuruldu ve partinin program ve tz kabul edildi. Trk komnistleri, Bak proletaryasnn devrimci savann deneyimini benimsediler. rnein Bak'de, XI. Orduda Trk sava tutsaklarndan kurulu zel bir Kzl Alay kuruldu. Trkiye Komnist Partisi, bu alay halknn ulusal kurtulu hareketine katlmak zere Trkiye'ye yollamay nerdi (*). I. Dou Halklar Kongresi'nin yapld gnlerde RKP (B). Kafkasya Brosu ve Azerbaycan KP MK'den srekli yardm

alan Ermenistan KP (B) M.K. Sovyet Azerbaycan topraklarnda bulunuyordu. I. Dou Haklar Kongresi, Ermenistan KP (B) M.K.'nin almas iin byk bir itici g oldu. Sovyet Azerbaycan' parti kadrolarnn eitiminde, onlarn uygulama almalarnn ynetiminde, emperyalist egemenlie kar yaptklar savata dou halklarna yardm edilmesinde nemli rol oynad. * 1920 Austos'u ile 1921 Ekim'i arasnda (Kars Antlamas'nn imzalanna kadar) Trkiye ve Azerbaycan arasndaki karlkl ilikilerin en nemli sorunu, Trkiye ordularnn Nahcevan eyaletinden kmas ve bu eyaletin statsnn belirlenmesiydi. Bilindii gibi, 1918 yaznda Nahcevan, Azerbaycan'n tm geri kalan kazalar gibi Kazm Karabekir Paann nderliindeki Jntrk birliklerince igal edilmiti. Nahcevan' igal eden Karabekir Paa, kente Trk bayran dikmi, Trk askerlerinin gn boyunca kent ve ky halkn soymasna izin vermi, ''Ulusal Komite''yi ve ''ulusal birlikleri'' kaldrmt. ''Ulusal Komite''nin yerine, Trk yanls birini Nahcevan genel valiliine atad. Trk komutanl tarafndan Nahcevan ve arur-daralagez kazalardaki topraklarda tm egemenliin Trklere ait olduu ve bu nedenle btn vergilerin Trk komutanlnn emrine verilmek zorunda olduu iln edildi. Trk ordusu yararna zel bir vergi olarak rnn onda biri topland. Trk mdahalecileri burada feodalsmrgeci bir rejmi kurdular ve askeri durum iln ettiler, bedensel cezalar ve lm cezasn yasalatrdlar, toplu halde tutuklamalar yaptlar (*). Ancak Trkiye, teslim olduktan ve Mondros Atekesini imzaladktan sonra 1918 yl sonunda dier igal ettii blgeler arasnda Nahcevan' da boaltmak zorunda kald. Trk komutanl, Nahcevan'dan kmadan nce Musavatistlerin yardmyla, topraklar esas itibaryla, Nahcevan, arur-daralagez kazalarndan, Vedibasar, Kars, Ardahan ve Sarkam'tan oluan, bakenti Nahcevan olan ''Aras Cumhuriyeti''ni kurdu; cumhuriyetin banda

kendisini belgelerde Nahcevan Genel Valisi olarak adlandrlan Cafer-Kuli-Han bulunuyordu. Jntrkler, bu ''cumhuriyet''in yneticilerinin ahsnda Nahcevan'da Alman-trk emperyalistlerince balatlan ulusal dmanl srdrecek uysal uaklara sahip olmak arzusundaydlar. Trkler ''Aras Cumhuriyeti''nde, yneticilerini Trk ynelimini izlemek zorunda brakmak iin bu cumhuriyetin eylemleri zerinde denetimi salamakla grevli olan Halil Bey adnda daimi bir danmana sahip oldular. Ocak 1919'da Nahcevan, ngilizler tarafndan igal edildi. nglizlerin ''Aras Cumhuriyeti''ne kar tutumu dostluktan ok uzakt. ngilizler bu cumhuriyetin yneticilerini Kafkaslar tesinde Trk yardklar olarak ele alyorlard. Bu yzden ngiliz komutanl Nahcevan'n Ermenistan'a katlmas konusunda Danak hkmetiyle grmeler yapt. Bu ngilizlerin diplomatik bir oyunuydu. ngiliz igalciler, Nahcevan blgesini Ermenistan ve Azerbaycan'n burjuva-ulusu hkmetleri arasnda bir anlamazlk konusu yapmak ve bylelikle Kafkaslar tesindeki egemenliklerini pekitirmek istiyorlard. 1919 yazna doru mdahalecilerin durumu ktleti. ngiliz-Fransz ve Amerikan mdahalecilerinin Sovyet egemenliini kendi gleriyle yok etmek denemeleri tmyle baarszla urad. Sovyet halknn yiite direnii, mdahalecilerin igal ordularnn dalmas, dounun smrge ve baml lkelerinde ulusal kurtulu hareketinin hzla bymesi, ngiliz mdahalecilerini 1919 yl yaznda ordularn Bak ve Azerbaycan'dan ekmek zorunda brakt. 1919 ylnn ikinci yarsnda Amerikan smrgecilerinin Kafkaslar tesi'ndeki eylemlerini hzlandrd aka grlyordu. Amerikan smrgecileri, stratejik bakmdan nemli bir blge olan Nahcevan'a olduka byk deer veriyorlard, nk burada glendikten sonra Azerbaycan'n Ermenistan'n ve ran'n ilerine karabilecekler ve bu blgelerdeki Amerikan etkisini srdrebileceklerdi.

Bu dncelerden hareket eden ABD, temsilcilerini, ayn anda heyetle-yerel Musatavistlerle, Danaklarla ve Trk subay Halil Beyle gizli grmeler yapan Yarbay Ray ve Albay Haskel'i Nahcevan'a gderdi. Amerikan diplomatalr bir yandan Danaklar Nahcevan'daki Trklere kar kkrtrken, te yandan da Trk subay Halil Beyi ABD'nin Trk sultan hakkndaki iyi niyetlerine inandrdlar. Nahcevan'da Amerikan genel valiliinin kurulmas politikas, Ermenistan zerindeki ABD mandasnn pekitirilmesi politikasyla birlikte yrtld. Ermeni Danaklarna gelince, onlar Amerikan emperyalistlerinin en sadk uaklar olarak grndler, Ermenistan'a Amerikan silhl kuvvetlerinin gnderilmesini ve Danak hkmetine mali yardm yaplmasn istediler. Bak'den Erivan'a dnen Haskel, 1 Eyll 1919'da Azerbaycan ve Ermenistan hkmetlerine Nahcevan ve arurDaralagez'e ilikin bir ''nizamname'' gnderdi. Bu ''nizamname''ye gre, arur, Daralagez ve Nahcevan kazalar, ynetimi Haskel tarafnda atanan Amerikan genel valisine verilecek olan tarafsz bir blge olarak iln ediliyordu. Btn askeri kuvvetler (yerli ve yabanc) sadece ona bal olacakt ve yerel grevliler yalnzca onun tarafndan atanacak ve deitirilecekti. Posta, telgraf ve demiryolu genel valinin emrinde bulunacakt. Kyllerden toplanan yerel vergiler tarafsz blge ve bu blgenin ynetimi iin harcanacakt. Ancak Kafkaslar tesi'nde gerek askeri kuvvetlerin bulunmay Haskel'e bu ''nizamname''yi Azerbaycan'a kabul ettirme olana vermedi. Musavat hkmet buna karlk Nahcevan'da kendi genel valiliinin kurulmas nerisini ileri srd. 1919 yl sonuna doru, Jntrklerden sonra burada kalm olan Halil Bey bakanlndaki Trk askeri temsilcileri Nahcevan'n politik yaamna karmaya baladlar. Halil Bey, Dou Komutanl'yla, zellikle de XI. Bayezit tmeniyle sk ilikide bulunuyordu. Halil Bey, Musavatist hkmetin Nahcevan'da Musavatist hkmetinde bir genel valilik kurulmas nerisini destekledi. Bunun

yan sra Halil Bey, Nahcevan topraklarnn Azerbaycan'dan ayr ve uzak oluunun Azerbaycan'a burada gerek bir ynetim egemenlii kurma olana veremeyeceini ve Trklerin bundan yararlanarak bu blgenin yeniden igal edilmesine dek Nahcevan'n ilerine her zaman karabileceklerini dnyordu. 1920 ilkbaharnda Nahcevan'da egemenlik, askeri bir diktatrlk kuran arlk subay Kelbali Han'n elinde bulunuyordu. Nahcevan ulusular ve Danak Ermenistan arasnda 1919 yl sonunda balam olan savan devam etmesi ve ABD'nin Nahcevan zerinde egemenlik kurma denemelerinin bozulmas yerel ulusularn iine yarad. Yerel ulusular, Trklere ve Musavatist hkmete Danaklarla yaptklar savata yardma hazr olduklarn akladlar. Ancak Azerbaycan'da balayan siyasi kriz ve devrimci hareket Musavatist hkmetin bylesi heveslere kaplmasna engel oldu. Kazm Karabekir Paa bakanlndaki Trkiye Dou Komutanl, Nahcevan ve ona bitiik blgeleri Trkiye'nin koruyuculuu altna almak iin bundan yararland. Bilindii zere, 15. Kolordu birlikleri ve Dou Anadolu'da bulunan teki birlikler Dou Komutanlnn emrinde bulunuyordu. Dou Cephesi karargahnda sadece Grcistan ve Ermenistan'dan alnan topraklarda yaayan Mslmanlar ve ayn zamanda snr blgelerinde konaklayan askerler arasnda Pantrkizm propagandas sorunuyla uraacak olan bir blm kuruldu. Blm, esas itibaryla Musavatlar ve Pantrkistlerle takviye ediliyordu; Rus blm bakanlna Musavatist Albay Rafibekov atand. Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya ulusularndan oluan askeri birlikler kuruldu. Dou Komutanl 1920 yl banda Makin Han'yla (*), ''...Sovyet-ran snrn amalar halinde Kzl Ordu birliklerine kar koymak (**) silhl mfrezlere kurulmas konusunda grmelere balad. Dou Anadolu Komutanl, askeri hazrlklarn yansra yerli halkn Panislmist bir ruhla ideolojik ynden ilenmesin ide

unutmad (*). Dou Komutanl, ran Krdistan'ndan Krt airetlerine ve bunlarn nderi Simko'ya byk umutlar balamt. Daha 1920 ubat'nda Trk askeri klii, Nahcevan'n o zamanki yneticisi Kelbali-Han araclyla hareket ederek Musavat, ynetimi Nahcevan' terketmek zorunda brakt. Kelbali-Han'a, eer Nahcevan' ''Musavat Azerbaycan'dan bamsz'' olarak iln edecek ve kendi diktatoryasn glendirecek olursa Trkiye'nin ona yardm edeceine sz verdi. Trk askeri klii, bylece Kelbali-Han'n Nahcevan'da Trk egemenliinin kurulmasna gtrecek yolu yeniden aacan gayet iyi biliyordu. Halil Bey, XI. Trk Tmeni Komutan Cavid Beye yollad bir mektupta ''...Kelbali-Han'n Musavat hkmetten ayrlmas... Nahcevan'n u veya bu ekilde Trkiye'nin bileimine girmesini salayacaktr, nk Nahcevan imdi (Mart-Nisan 1920-Y.B.), Ermenistan'dan bamszdr ve eer Kelbali-Han Azerbaycan'a kar da ayn bamszl iln edecek olursa, o zaman bir tek i kalyor KelbaliHan' ldrmek ve Nahcevan' Trkiye'nin mal yapmak'' (**) diye yazyordu. Daha 1920 yl ubat aynda Dou Komutanl Nahcevan' igale hazrland. Trk Bayezit Tmeni'nin komutan Cavid Bey blgenin politik, ekonomik ve askeri durumunu incelemek amacyla bir casusunu anket yapmak zere Halil Beye yollad. Halil Beye kent ve kylerin ''temsilcilerini'' (*) toplama ve onlara asker ve top miktarna, ekonomik duruma, subay saysna vb. ilikin sorunlarn yazl olduu ktlar datma emri verdi. Sorular yantlayan bu ''temsilciler'', Trk komutanlndan Nahcevan'a dzenli Trk birlikleri gndermesini istediler. Ali Teymur Bey nderliindeki bir Trk birlii 1920 Martnda Nahcevan'a geldi. Trk komutanl hanlar ve beyleri kendi tarafna ekmek iin Ermeni kylerine saldrmaya ve yamalamaya karar verdi. rnein KelbaliHan gibi ''temayz edenler'' Trk nianlaryla bile dllendirildi (**).

Nahcevan'daki Musavat hkmet devrildiinde Trkler stratejik bakmdan nemli olan bu blgeyi Kafkaslar tesi'nden ayrmak iin bu frsattan yararlanmaya karar verdiler. Haziran 1920'de Bayezit ve Idr'dan onbin kiilik bir Trk tmeni Cavid Beyin komutas altnda Nahcevan' igal etti. 14 Austos 1920'de milletvekillerinin sorunlarn yantlayan Mustafa Kemal, bunu aka syledi: ''...Nuri Paann birlikleri Akdam'dan Hdaferin'e hareket ettiler ve ran yolunu ele geirdiler. Bu birlikler ngilizlerin emrine girmek iin Nuri Paadan emir aldlar. Ancak bunu renen bizler Dou Cephesinde gerekli nlemleri aldk. Bu nlemler sonucunda onlara doru yol gsterilmi oldu ve bizim komutamz altna girdiler. Daha sonra ise bu kuvvetler Nahcevan'a sevkedildi'' (*). 28 Temmuz 1920 gecesi XI. Ordu'nun ilk Kafkas alay, Gerusa, ahbuz ve Cagra zerinden Nahcevan'a girdi. Ayn gn burada Sovyet egemenlii iln edildi. Birinci Kafkas Alay Komutan, S.M. Kirov'a u telgraf ekti: ''28 Temmuzda, yolda dmanla karlamadan Nahcevan'a girdik. Nahcevan halk Kzl Ordu'yu ve Sovyet egemenliini itenlikle selmlyor'' (**). 29 Temmuz 1920'de Nahcevan Devrim Komitesi kuruldu ve Nahcevan snrlar iinde tm egemenlik bu komitenin eline geti. Nahcevan, Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olarak iln edildi ve Azerbaycan SSC ve onun araclyla RSFSC ile sk bir askeri-ekonomik ibirliine giriti. Austos 1920'de Kzl Ordu Komutanl ve Trk askeri yneticileri arasnda Trk birliklerinin Nahcevan'dan ekilmesine ilikin grmeler balad. Trkler, burada bulunmalarnn Danaklara kar ortak savan gerei olduunu belirterek ekilmeyi kabul etmediler. Sovyet ynetimi ve Trkiye arasndaki ilikileri gerginletirmek istemeyen Sovyet Hkmeti, XI. Ordu Komutanl'na bu konudaki grmeleri durdurma emri verdi. Moskova'da Sovyet-Trk anlamas parafe edildiinde ve antlama imzalanana dek her iki tarafn askerlerinin Nahcevan'da kalmas kararlatrld (*).

Bylece mantkl Leninci politika Kzl Ordu ve Trk askerleri arasndaki kanlmaz atmay nlemi oldu. Bu blgedeki olaanst komiser, XI. Kzl Ordu Askeri Devrim Konseyine gnderdii raporunda unlar yazyordu: ''Kzl Tugay'n Nahcevan'a gnderilmesi konusunda merkezden bize, blgemizin en yakn nokta ve birletirici halka olmas nedeniyle Nahcevan'da bulunan Trk birlikleriyle sk temasn korunmas ve Sovyet Rusya, Azerbaycan ve devrimci Trkiye arasndaki dostluk balarnn glenmesine yardm edilmesi yolunda szl bir emir verildi (**). Geri 1920 Haziranndan sonra Trkiye ve RSFSC arasnda karlkl iliki kurulmutu ve Kemalistlerin genel eilimi, dostluk ilikileri kurulmasn ama ediniyordu ama Kemalistlerin iinde bu ilkeyi ineyen ve dmanca bir politika izleyen kiiler de bulunuyordu. Bu, ncelikle Nahcevan'daki durum zerinde yansyordu. Trk askerlerinin burada bulunuu Nahcevan Devrim Komitesi'nin almasn iddetle etkiliyordu. Nahcevan kar devrimci ''Ulusal Komitesi''nin elebalarnn tutuklanmas, uluslararasndaki atmalarn nlenmesi ve gmenlere pratik yardm sorunlarnn zm, egemen snflarn mal ve topraklarna el konmas ve bunlarn kyller arasnda datlmas gibi en nemli devrimci nlemlerin uygulanmasn engelleyen Trk askeri klii temsilcisi de Nahcevan Devrim Komitesine girmiti (*). stelik Trk temsilcisi, Nahcevan Devrim Komitesini Danaklarla yeni bir savaa kkrtmaya alarak komitenin bar politikasn her yola bavurarak engelledi. Nahcevan blgesi komnistlerinin etkili yardmlaryla 1920 yl austos ay sonunda Nahcevan Devrim Komitesinin almasnda iyiye doru kesin bir dn oldu. Nahcevan Devrim Komitesi, nce Trk ve yerel han-beylik temsilcilerini kadrosundan uzaklatrd, tm kardevrimci unsurlar tutuklad ve srgne gnderdi. Trk subaylarnn kylerindeki devrim komitelerinin ilerine karmasn ve keyfi olarak halktan Trk askerleri iin ''zekat'' ad altnda yiyecek toplanmasn yasaklayarak Trk askeri kliine kar bir dizi kesin nlemler ald.

Srekli olarak barsever bir politika izleyen Nahcevan Devrim Komitesi, Nahcevan'da Sovyet egemenliinin iln ediliinin ikinci gn, yani 29 Temmuz 1920'de bar grmelerine balama ve kan dklmesine son verme nerisiyle Danak hkmetine bavurdu. Ancak Danaklar, sadece bu neriyi geri evirmekle kalmadlar, hatta zellikle 1920'deki Birinci Sovyet-Trk Konferansnn dalmasndan sonra kar-devrimci eylemlerini hzlandrdlar. 24 Eyllde Danak ordular, Bardiz ve Ketek yaknlarndaki Trk birliklerine saldrdlar. Danak ordusunun saldrsn geri pskrten Trk Silhl Kuvvetleri, kar saldrya getiler ve 29 Eyll'de Sarkam', bir gn sonra da Mardenek'i ele geirdiler. RSFSC ve Azerbaycan SSC hkmetleri, Kafkasya'da bar korumak ve hem Trkiye'ye hem de Ermenistan'a zarar verecek bir sava nlemek iin hemen nlemler aldlar. 5 Ekim 1920'de G.V. ierin, G.K. Orconikidze'ye unlar yazyordu: ''Kafkaslar tesi'nde ciddi bir krize izin vermemek iin bar politikasn sistemli olarak yrtnz'' (*). V.. Lenin, daha 9 Ekim 1920'de Moskova parti rgt ileri gelenleri konferansnda, Trk ordularnn saldrsnn Ermenistan'la yetinmeyeceini bildirmi ve ''...biz bu konuda en byk dikkati gstermeliyiz'' (**) demiti. Bu dnceyi gelitiren V.. Lenin, 21 Aralk 1920'deki VIII. Sovyetler Kongresinin RKP (B) fraksiyonunda imtiyaz anlamalarna ilikin raporuyla ilgili olarak yapt kapan konumasnda unlar sylemiti: ''Biz ahsen Kafkasya'da tmyle barcydk ve yle de olacaz. Kafkasyal yoldalara, bizi savaa srkleyebilecek en kk bir dikkatsizlie bile izin vermeyeceimizi bildiririz. Bizim bar politikamz imdiye dek o derece baarl olmutur ki, Antant' sinirlendirmekte, bize kar kesin nlemler almasna neden olmakta, ama sadece kendi aleyhine dnmektedir'' (*). Komnist Parti'nin Orconikidze, Kirov, N. Narimanov ve dierleri gibi siyaset adamlarnn olaanst rol

sayesinde Kemalist askerler ve Kzl Ordu arasnda bir sava kmas nlenmitir. Azerbaycan Sovyet hkmeti, daha 10 Austos 1920'de Ermenistan'da Danak hkmetiyle ve Grcistan'da da Menevik hkmetle bar anlamas imzalamak zere gerek Erivan'a gerekse Tiflis'e temsilcilerini gndermiti. Azerbaycan hkmeti, ayn zamanda Trk Dou Komutanlna ve ahsen Kazm Karabekir Paaya Ermenistan blgelerinde dklen kanlara son verme isteiyle birok kereler bavurmutu. 3 Kasm 1920'de Anadolu Dou Komutanl RSFSC'nin srar zerine Ermenistan'la bar yapma nerisinde bulundu, ama Danaklar bu neriyi kabul etmediler ve bylece durum daha da kart. Sovyet Rusya hkmeti, 11 Kasm 1920'de Ermenistan ve Trkiye arasndaki grmelerde ikinci kez araclk yapmay nerdi. Danak Ermenistan hkmeti, halk ynlarnn etkisiyle RSFSC'nin nerisini kabul etmek zorunda kald. RSFSC delegesi Legran grmelerde bulunmak zere Erivan'a gnderildi. Danaklar grmeler srasnda aka grmelerin bozulmas iin hesaplanm koullar ileri srdler. Ancak Danaklarn hesaplar doru kmad. ''RSFSC delegesi, sadece Danaklarn tm koullarn kabul etmekle kalmad, ayn zamanda Ermeni halk iin son derece kazanl olan bir dizi ek neride daha bulundu'' (*). Ancak Erivan'daki ngiliz temsilcisi General Stocks, Danaklar etkiledi ve ikili oynamaya devam eden Danaklar RSFSC delegesiyle grmekten kandlar. Sovyet Rusya'nn yardmn reddeden Danaklar, cinai eylemlerini srdrdler ve Ermeni halkn kan dkmne srklediler. Bu srada RSFSC ve Sovyet Azerbaycan' Ermenilikten yararlanan Trk ordular, Ermenistan'n ilerine doru ilerlediler. Danak hkmetinin Kemalistlere kar savata yardm edilmesi iin ngiltere ve ABD'ye yapt bavurular yantsz kald. Danaklar iki aydan daha ksa srede gerek bir bozguna uradlar. Trk ordularnn kanl yry Karabekir Paann Sevr Antlamas'ndan vazgeildiine ilikin deklarasyonu

Danaklara imzalatmasna kadar devam etti. 26 Kasm 1920'de, Aleksandropol'de Danak hkmeti temsilcisi Hatisov bu deklarasyonu imzalad. Danaklarn Ermeni halkn Trklerle savaa sokmalarna neden olan ''Byk Ermenistan''n kurulmas dncesi bylece kesin olarak ortadan kalkm oldu. Ermenistan'n Danak serveni gnlerindeki askeri-politik durumu, yle gergin ve feciydi ki, bu durumdan kurtulmann yolu yalnzca devrimdi. ''Ermenistan'n pek ok blgesinde Kazm Karabekir Paann askerlerinin ykc saldrlarnn izleri, yangn yerlerinin duman ttyordu. Yerel sivil yneticilerin resmi bildirileri ve Danak ordular generallerinin endie dolu raporlar devrim zamannn geldiine ilikin yadsnmaz gerei kantlyordu'' (*). Bu srada RSFSC ve Sovyet Azerbaycan'n Ermenistan'da Sovyet egemenliinin kurulmas urunda i ve d dmanlaryla yapt byk savata Ermeni halkna her bakmdan yardmc oldular. 9 Kasm 1920'de RKP (B) MK Kafkasya Brosu ve Azerbaycan KP (B) MK'nin birleik toplantsnda XI. Ordunun desteindeki isyanc Ermeni birliklerinin yardmyla Danak hkmetinin devrilmesine ve Ermenistan'da Sovyet egemenliinin kurulmasna ynelik enerjik almalar gelitirme konusunda somut bir karar alnd (**). 1920 yl kasm aynn son gnlerinde Ermenistan'daki politik olaylar o kadar karmt ki, Ermeni sorunu, Azerbaycan KP (B) MK genel toplantsnda yeniden tartma konusu oldu. Genel toplantda oybirliiyle u karar kabul edildi: ''Ermenistan sorunu, Trk ordularnn ilerlemesi ve Antant'n Kafkaslar tesi'ndeki entrikalar nedeniyle birinci derecede politik neme sahip bir sorun durumuna gelmitir. Ermenistan'daki i durum ve devrimci kaynama Ermenistan'n Sovyetletirilmesi sorununu gndeme getirmitir'' (*). Sorunun ortaya konuu bile Azerbaycan Komnist Partisi MK'nin karde Ermeni halknn ar yazgsnn hafifletirilmesine yapc biimde katldn ve onun d ve i dmanlarndan kurtarlmas iin pratik nlemler aldn gstermektedir.

Kasm 1920'de Bak'de Devrim Komitesi, halkn Danaklara kar Ermenistan'da Sovyet egemenliinin kurulmas iin verdii mcadeleyi yneten Ermenistan Devrimci Ynlar Karargah kuruldu. Bak proletaryas, tarihsel bakmdan nemli bu grevin yerine getirilmesinde Ermenistan emekilerine hem gerekli malzemeler, askeri donatm ve yiyecek gndererek, hem de insan kaynaklaryla elinden gelen yardm yapt. 28 Kasm 1920'de Dilican'da Ermenistan Devrim Komitesi kuruldu. Ermenistan Devrim Komitesi 29 Kasmda Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin kuruluuna ilikin deklarasyonu yaynlad. Ermenistan'da Sovyet egemenliinin kurulmasndan sonra V.. Lenin Ermenistan Askeri Devrim Komitesi Bakan Kasyan'a unlar yazd: ''Emperyalizmin basksndan kurtulan emeki Sovyet Ermenistan' sizin ahsnzda kutlarm. Ermenistan, Trkiye ve Azerbaycan emekileri arasnda kardee dayanmann kurulmas iin tm abalar harcayacanzdan kuku duymuyorum'' (**). Lenin yle diyordu: ''Trk saldrs bize kar dnlmt. Antant, bizim iin bir ukur kazd, Sovyet Ermenistan' biz elde edince kazd ukura kendisi dt '' (*). 2 Aralk 1920'de RSFSC ve Sovyet Ermenistan arasnda Ermenistan SSC'nin bamszlna ilikin antlama imzaland. Ermenistan Sovyet Cumhuriyeti'nin iln edildii gn Danak Bar Heyeti, Aleksandropol'de hemen hemen btn Ermenistan' Trk koruyuculuuna sokan yz kzartc bar antlamasn imzalad (**). Aleksandropol Antlamas, bilindii gibi Ermenistan' Erivan kenti ve Sevan gl blgesinden ibaret duruma getiriyordu. Ancak bu antlamaya gre bu toprak da aslnda Trkiye'ye bal bir eyalet haline geliyordu. Nahcevan, ahtatin ve arur blgeleri Trkiye'nin koruyuculuu altna giriyordu. Antlamann bir maddeside yle deniyordu: ''Ermenistan, ynetim hangi tarafa olursa olsun ynetimin kiilerine karmamakla ykmldr'' (***). Aleksandropol Antlamas'nn imzalanmas, Trkiye ve Sovyet Ermenistan ve hatta Sovyet Azerbaycan arasndaki

savan srmesi anlamna geldii iin RSFSC ve Sovyet Ermenistan hkmetleri bu Trk-Danak antlamasn tanmadlar. Azerbaycan Dileri Halk Komiseri M.D. Guseynov son derece hakl olarak unlar belirtiyordu: ''ngiltere ve Yunan ordularnn Anadolu ve Ankara'ya darbe indirdikleri, Ankara hkmetinin ise onlarla savat srada onun tm Sovyet lkelerinin ortak dmanlaryla savat akt. Bu nedenle biz, Danaklarn dikkatini Trkiye'yle savamaktan ekmek iin Trk-Danak savana karmak zorunda kaldk. Ermenistan Sovyet Cumhuriyeti kurulduunda Trkiye'yle Ermenistan hkmeti arasnda yaplan savaa son vermek gerekiyordu. Ayr bir antlama imzalamak lazmd ve biz zel bir konferans toplamaya karar erdik. Azerbaycan bu ite gereken her eyi yapt, her zaman Anadolu'yla Sovyet lkeleri arasnda en iyi ilikileri kurmaya alan temsilcileri ard'' (*). Sovyet Cumhuriyetlerinin Trk-Danak anlamazlna mdahale etmesi Kemalistleri bu sorunu bar yoldan zmlemeye zorlad. 9 Aralk 1920'de RSFSC Dileri Halk Komiserlii Ankara hkmetine, Sovyet Azerbaycan' ve Sovyet Ermenistan' temsilcilerinin katlmasyla Moskova'da bir Sovyet-Trk Konferans toplama kararn bildirdi. Sovyet Ermenistan', 10 Aralkta Ankara hkmetine 2 Aralk 1920'de Danaklarla imzalanm olan Aleksandropol Antlamas'n geersiz saydn ve yeni, haka bir antlama imzalamak iin bir konferans toplamay nerdiini resmen bildirdi. Aleksandropol Antlamas, aslnda Kafkaslar tesi'nde Sovyet egemenliine kar Trkiye ile Danak Ermenistan' arasnda bir birlik kurulmas anlamna geliyordu. Bu antlamaya gre Trkler, Ermenistan ve Nahcevan'daki devrimci hareketin bastrlmas iin Danaklara silhl yardm yapacaklarna sz veriyorlard. Aralk 1920'de Trk askeri klii, hkmetinden, blgede Trk egemenliini yayma, devrim komitesi yelerini tutuklama ve Nahcevan'daki Kzl Ordu birliklerinin elinden silhlarn alma emrini almt. Trk askeri

yneticilerinin temsilcisi Veysel Bey, kendisini Trk hkmetinin Nahcevan'daki olaanst yksek komiseri olarak iln etti. Trk hkmeti adna Ordubad'dan Noraen'e kadar Aleksandropol Antlamas'n esas alarak Trk olaanst komiserinin egemenliinin kurulduunu aklad (*). Kzl Ordu birliklerinin Nahcevan'dan Ermenistan ve Grcistan'a gemesinden yararlanan Veysel Bey, egemenlii ele geirmeye karar verdi. Trk askeri klii, Nahcevan kazas devrim komitesi yelerinin silhlarn ellerinden ald ve tutuklad, blgede aka bir igal rejimini yaymaya balad. 1921 yl ocak ve ubat aylarnda Trk askeri klii, burada Sovyet egemenliini yok etmeyi ve tam egemen olmay plnlayarak Nahcevan kazas kylleri arasnda iki kez isyan kartt. Ancak Veysel Beyin hesaplar doru kmad, isyanlar bastrld. Azerbaycan Sovyet hkmeti, Trk birliklerinin kasti eylemlerine son veren bir dizi ivedi nlemler ald. Trkiye hkmeti Sovyet devletiyle grmeler yapmay kabul etti. Ancak Antant devletleri zellikle de ngiltere, Ankara hkmetini Kafkasya'da Sovyet aleyhtar yeni bir servene srklemek amacyla Ankara hkmetine yaltaklanmaya devam ettiler. ngiltere Babakan Lloyd George, Moskova'daki Sovyet-Trk grmelerini bozmak iin kinci Sovyet-Trk Konferansnn al ncesinde Trk sorunuyla ilgili zel bir konferans toplamak niyetindeydi. 21 ubat 1921'de Londra'da ngiltere, talya, Franasa, Japonya, Almanya, Yunanistan ve iki Trk temsilciliinin temsilcilerinin-Ankara hkmetinden Bekir Sami Beyin ve sultan hkmetinden sadrazam Tevfik Paann katldklar konferans topland. zvestiya gazetesi, bu konferansn gerek amalar konusunda unlar yazyordu: ''...Bu birliin hayali bile (Sovyet-Trk -Y.B.) Avrupal kodamanlar, Trkiye'yle yeni bir oyuna girimek ve Mustafa Kemal'e dn vermek zorunda brakt. Yunanistan'n itahn ve sava ateini sndrmek, Rus-Trk anlamasna izin vermemek. Bu halklarn dostluunu bozmak ve bu olaan uluslararas dolandrcl-provokasyonu tamamlayan ekici bir hayal

olarak Mustafa Kemal'i Rusya'ya kar kkrtmak. -Londra Konferansnn ana dncesi ve amac bunlard'' (*). Ancak Trk sorununa ilikin Londra Konferans olumlu sonu vermedi. Grmeler Antant'n stanbul hkmeti tarafndan imzalanan, Trkiye asndan kabul olanaksz Sevr Antlamas'nn balca koullarndan vazgememek konusunda direnmesi yznden baarszlkla sonuland (*). Antant'n TBMM hkmetinin padiah hkmetine balanmasn temel kabul eden bir anlama peinde olduu anlalmt. Daha sonra Mustafa Kemal ''Antant devletlerinin hibir engelle karlamadan Sevr Antlamas'nn hkmlerini yerine getirmek istediklerini anladk'' (**) diyordu, bu durum ise Trkiye'nin egemenliini tam olarak yitirmesi ve Sovyet Rusya'yla atmas demekti. Trkiye Rusya'yla savat takdirde emperyalist baskdan kurtulma ansn tmyle yitirecekti. Bu nedenle Kemalistler Londra Konferansnn nerisini geri evirdiler. Bu onlarn emperyalizmle sava srdrecekleri anlamna geliyordu. Antant devletleri, Kemalistleri kendi Sovyet aleyhtar plnlarna celbetmek amacyla onlarla anlamaya varmak iin konferans kulislerinde tm abalarn harcadlar. Ankara Heyeti'nin Bakan Bekir Sami Beyle bizzat Lloyd George grt. Bekir Sami Bey, hkmetini Kuzey Kafkasya dallaryla federal bir devlet halinde birlemek ve gerektiinde ngiltere'den destek alarak bu halklar Sovyetler Birlii'yle savamak zere seferber etmek iin ikna etmeye sz verdi (*). Bekir Sami Beyle gren Lloyd George, ona Bak petrol kaynaklaryla birlikte Kafkaslar tesi'ni Trkiye'nin koruyuculuu altna almay nerdi (**). Bekir Sami Bey, Fransa ve talya ile bu lkelere Anadolu'nun boaltlmasna karlk geni ayrcalklar ve ekonomik stnlkler verilmesi konusunda ayrlk bir antlama imzalad. Bekir Sami Beyin Fransa Dileri Bakan Brian'la yapt grmeler srasnda Fransz Dileri Bakan, ayn zamanda Trkiye'yi emperyalist Avrupa devletlerinin anti-sovyet blokuna ekmeye alt (***).

Bekir Sami Bey'in eylemleri pek tabii ki Kemalistlerin ve Sovyet Rusya'nn dostluk ilikileriyle badamyordu. Bekir Sami Beyin Ankara'ya dnnden sonra Mustafa Kemal, Fransa ve talya'yla Londra'da yaplan antlamalar iddetle eletirdi. Bu antlamalar ve Mttefiklerin 10 Mart 1921 tarihli nerileri TBMM tarafndan reddedildi ve Bekir Sami Bey istifa etmek zorunda kald. Londra Konferans gnlerinde Moskova'da Sovyet-Trk Konferans balad. Lenin bu konferansn nemine ilikin olarak unlar yazyordu: ''Burada, Moskova'da Trk delegeleriyle konferansa baladk. Bu olguyu zellikle takdir etmek gerekir, nk Trk Hkmet Heyeti'yle aramzda dorudan grme yaplmas yolunda karlan engeller pek oktu ve biz imdi burada uzlama olanann elde edildii bir srada yaknlama ve dostluk temelinin son derece salam bir ekilde atlacandan ve bunlar hi kukusuz diplomatik hilelerle deil (bu ite dmanlarmz bizden ok daha gller ve biz bu durumu bilmekten rkmyoruz), her iki halkn son yllarda emperyalist devletlerden grlmemi ve duyulmam eyler ekmi olmalaryla elde edileceinden eminiz'' (*). Sovyet-Trk grmelerinin baars Sovyet Rusya'nn uluslararas durumuyla koulland. 26 ubat 1921'de Sovyet hkmeti, ran'la, 28 ubatta ise Afganistan'la bir dostluk antlamas imzalad. Bu antlamalar, dou halklar nnde Sovyet devletinin barsever politikasn kantlam oldu. Sovyet hkmeti, arlk Rusyas tarafndan ran ve Afganistan hkmetleriyle imzalanm olan tm eitsiz antlamalar ve szlemeleri yrrlkten kaldrd. Azerbaycan ve Ermenistan Cumhuriyetleriyle Trkiye arasndaki karlkl ilikilerin dzenlenmesi iin Sovyet hkmetinin giriimi zerine bu cumhuriyetlerin temsilcileri ikinci kez Moskova'ya arld. Azerbaycan SSC adna Trkiye, Azerbaycan ve Ermenistan arasndaki karlkl ilikilerin dzenlenmesinde pek ok emei geen Behbud ahtahtinskiy konferansa katld.

Sovyet-Trk grmeleri 16 Mart 1921'de RSFSC ve Trkiye arasnda dostluk ve kardelik antlamasnn imzalanmasyla sona erdi (*). Bu Trkiye tarihinde ilk kez byk bir devletle yaplan eit hakl bir antlamayd, nk daha nce arlk Rusyas'yla padiah hkmeti arasnda imzalanm olan antlamalar iki devletin karlkl karlarna uygun dmyordu. Bu antlamaya gre taraflar, Nahcevan konusunda uzlamaya varyorlard. Nahcevan eyaleti, zerk bir cumhuriyet olarak Sovyet Azerbaycan'n bileimine girdi. Eit olmayan Aleksandropol Antlamas'ndan vazgeen Trkiye hkmeti, Kafkaslar tesi cumhuriyetleriyle ayr birer antlama imzalayarak bu cumhuriyetlerle olan btn sorunlar kesin olarak ortadan kaldrma koulunu ileri srd. Moskova Antlamas'nn en nemli maddelerinden biri, her iki tarafn ''ky devletlerinin delegelerinden oluan daha sonraki bir konferansn Karadeniz ve Boazlarn uluslararas statsnn Trkiye'nin tam egemenliine, keza Trkiye'nin ve onun bakenti stanbul'un gvenliine zarar vermeksizin kesin olarak hazrlanmas'' konusunda anlamaya vardklarna ilikin maddedir. Sorunun bu ekilde ortaya konmas, Karadeniz boazlar sorunu gibi karmak bir sorunun zm iin ak bir politik program oldu. Yeni bir mdahale tehdidine kar salam bar mcadelesinin belgesi olan Moskova Antlamas'nn nemi de V.. Lenin'in Trkiye'yle bar antlamasnn ''...bizi sadece Kafkasya'daki ard arkas kesilmeyen savalardan kurtaracana'' (*) duyduu inanc ak bir ekilde gsteriyordu. Buna karlk Moskova Antlamas Kemalist Trkiye iin salam bir cephe gerisi yaratarak onu manevi ve ekonomik bakmdan glendirdi. RSFSC hkmeti, her lkenin zgr ulusal geliimiyle ve egemenlik haklarnn tam olarak gerekletirilmesiyle badamayan her trl kapitlasyondan btnyle vazgeti. Mustafa Kemal, bir konuamsnda unlar sylyordu: ''Ayn ekilde emperyalizmin kurnazca saldrsna urayan iki devlet arasnda objektif unsurlarla kurulan oybirlii

bu antlamayla (Moskova Antlamas - Y.B.) hukuksal ynden salama balanmtr. Trk-Rus antlamas Rusya'yla birlik olan devletlerle imzalanan dier elverili antlamalarn birincisidir (**). Moskova Antlamas'nn imzalanmas, Kafkasya'daki mdahale plnlarn bozdu ve bylece Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan'daki burjuva ulusu-hkmetlerin ayaklanma yeltenilerini boa kard. * Antant lkelerinin ABD'nin ve onun Kafkaslar tesi'ndeki yardaklarnn giritii silhl mdahalenin bozulmas, Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan'da Sovyet egemenliinin iln edilmesi bu cumhuriyetlere doru halklaryla salam ilikiler kurma ve dostluu glendirme olana verdi. Sovyet Kafkaslar tesi cumhuriyetleriyle Kemalist Trkiye arasnda bar ve normal ilikilerin kurulmas bu lkelerde bundan sonraki bar kurulu iin gerekli bir kouldu. Yabanc mdahalesine son veren Sovyet cumhuriyetleri, bu mdahalenin ar izlerini ortadan kaldrma iine giritiler. Sovyet cumhuriyetleri emekilerinin 1921 ylnda halk ekonomisini yeniden kurma iine gemeleri emperyalistlerin yeni bir saldrda bulunma tehdidi yznden zorlat. Uluslararas durumdaki gzle grlr iyilemeye, silhl mdahalenin kne, ekonomik ablukann sona ermesine ve Sovyet Rusya'yla ticari ilikilerin kurulmasna karn emperyalist devletlerin hkmetleri Sovyetler lkesine kar savamaktan vazgemediler. Amerika, ngiliz ve Fransz emperyalistleri Sovyet aleyhtar komplolar ve isyanlar dzenlediler, ajanlarn ve suikastilerini gnderdiler (*). Sovyet Kafkaslar tesi'ne kar giriilen entrikalar 1921 ylnda da devam etti. Azerbaycan' ele geirme umutlarn yitirmeyen Amerikan ve ngiliz tekelcileri yurt dna kaan Baklu petrol sanayicilerinden Sovyet ynetimi tarafndan ulusallatrlan Bak petrol tesislerinin hisse senetlerini satn aldlar. Rockefeller

bakanlndaki en byk Amerikan petrol trst ''Standart Oil'' Nobel firmasnn hisse senetlerinin yarsn, Deterding bakanlndaki ngiliz-Hollanda tekelci grubu ''Roal Dutch Shell'' Mantaev, Lianozov vb.'nin hisse senetlerini satn ald. 1921'de ''Standart Oil'' petrol irketi, Grc ulusularnn yardmyla ayrcalk anlamas grnm altnda Bak petrol sanayiinin gereksinimleri iin ngrlm olan Batumi'deki rezervuarlardan bir ksmn ele geirmeye alt. ''Standart Oil'', sadece Azerbaycan'n petrol sanayiinin almasna engel olmakla kalmayp ayrca Kafkasya pazarn Amerikan petrol rnleriyle doldurarak rekabet mcadelesi iinde bask yapmak amacyla Batum petrol depolarn ele geirmek istiyordu. Kafkaslar tesi'ndeki kar-devrimciler nceden olduu gibi Antant'n ajan roln oynadlar. Musavatistlerin, Danaklarn, Meneviklerin ve Dastanl kardevrimcilerin temsilcileri anti-sovyet eylemlerin birletirilmesini ngren bir antlamay 10 Haziran 1921'de Paris'te imzaladlar (*). Bylesine kark bir uluslararas ortamda dier birlik cumhuriyetlerinin yan sra Azerbaycan Cumhuriyeti de yabanc devletlerle diplomatik ilikiler kurulmas konusunda byk almalar yapt (*). Komu dou lkeleriyle, zellikle hkmetlerinde Azerbaycan SSC'nin delegeleri bulunan ran ve Trkiye'yle canl diplomatik ilikiler yrtld. Bar antlamasnn imzalanmas konusunda Trkiye'yle dorudan grmeler yapld, nk Trkiye ve Azerbaycan'n yaam karlar iki lkenin sk dostluk ilikilerini gerektiriyordu. Trklerin yabanc mdahalecilere kar savata kazandklar zaferler Azerbaycanllar sevindiriyordu. TBMM'nin kurulu yldnm mnasebetiyle 24 Nisan 1921'de N. Narimanov ve M.D. Guseynov imzalaryla Mustafa Kemal'e gnderilen telgrafta ''bu tarihi gnn yldnmnde Antant'n Trkiye'yi ykma denemelerine kar Trk halknn kutsal sava iin devrimci bir fkeyle silha sarld bir anda Azerbaycan Sovyet hkmetinin bu

tarihi gnn sevincini paylarken Azerbaycan ii-kyl kitlesi adna devrimci Trkiye hkmetine iten kutlamalarn yollad'' belirtiliyor ve yle devam ediliyordu: ''Azerbaycan Sovyet hkmeti, devrimci Trkiye'nin muzaffer ordularnn Trk bakenti stanbul'un zerine zafer sancaklarn dikecekleri gnn yakn olduuna ilikin sarslmaz inancn ifade ediyor...'' (*). Sovyet Rusya Trkiye'yle Kafkaslar tesi cumhuriyetleri arasnda bar ve dostluk ortamnn kurulmasna zel nem verildi. Moskova Antlamas'nda ''Rusya hkmetinin Kafkaslar tesi cumhuriyetleri konusunda, bu cumhuriyetlerin Trkiye'yle imzalayacaklar antlamalarda bu antlamann onlar dorudan ilgilendiren maddelerinin bu cumhuriyetler tarafndan tannmas iin gerekli admlar atmakla'' (**) ykml olduunu belirten madde bu ynde olaanst nem tayordu. Ancak Trk gerici evreleri, yerel ulusularn yardmyla Trkiye'nin Azerbaycan' Sovyet cumhuriyetleri ailesinden ayrabileceini ve daha sonra onun bu zengin blgeyi kendisine balayabileceini sanyorlard. Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan'la ksmi antlamalar imzalayarak bu cumhuriyetlere kendi koullarn zorla kabul ettirebilecekleri grndeydiler. Bekir Sami Bey'in Moskova'dan Ankara'ya dnerken Kuzey Kafkasya'nn kar-devrimcileriyle imzalanacak antlamaya zemin hazrlamak zere zel olarak Vladikavkaz'a urad; Azerbaycan hkmetiyle ksmi grmelere balamaya alt biliniyor. Ancak Azerbaycan hkmeti, ksmi grme nerisini reddetmitir. Azerbaycan'a ikinci kez ksmi grme yapmay kabul ettirme denemesi Ankara hkmeti Dileri Bakan Yusuf Kemal Beyin bakanlndaki ikinci Trk Heyeti'nin Moskova'y ziyareti srasnda yapld. Yusuf Kemal Bey, Moskova'ya giderken Bak'de kald ve M. D. Guseynov ve N. Narimanov'la grt. Bu grmeler srasnda Yusuf Kemal Bey u aklamay yapt: ''RSFSC ile antlama imzalamak zere Moskova'ya giderken Azerbaycan'la, daha sonra ise Grcistan ve Ermenistan'la

antlama imzalamak niyetindeydik. Ama Azerbaycan'da ne yazk ki bu soruna beklediimiz ekilde yaklalmad'' (*). Ancak kinci Sovyet-Trk Konferans iin Moskova'ya gelen Trk Heyeti, Ermenistan ve Azerbaycan SSC heyetleriyle grme yapmay reddetti, buna gereke olarak da hkmetinden bu konuda yetki almadn belirtti. Ancak Moskova Konferans'nda Kafkaslar tesi Sovyet cumhuriyetleriyle Trkiye arasnda antlama imzalanmasna ilikin uzlama ilke olarak saland. Trk Heyeti'nin plnlarn anlayan Rusya Sovyet hkmeti durumu kartrmak istemedi ve Moskova dnnde heyetin Kafkaslar tesi'nde kalmasn ve ii belirsiz bir sre ertelemesini Kafkaslar tesi cumhuriyetleriyle her konuda uzlamaya varlmasn ve bylece tartmal sorunlarn ortadan kaldrlmasn nerdi. Ama Trk ynetici evreleri, konferansn toplanmasn ve Kafkaslar tesi cumhuriyetleriyle dostluk antlamas imzalanmasn srncemede braktlar. Bir seferinde Danaklara yamac Aleksandropol Anlamas'n zorla kabul ettiren Trk ulusular Sovyet Ermenistan'la yeni ve haka bir antlama yaplmasn istemeyerek bu antlamann hkmlerini savunmaya devam ettiler. Sovyet Ermenistan hkmeti, normal ilikiler kurulmas amacyla TBMM hkmetine haka olmayan Aleksandropol Antlamas'n feshetme ve iki halkn ibirliini esas alan bir antlamann hazrlklarna girime nerisinde bulundu (*). Ermenistan SSC Dileri Halk Komiserlii'nin bu konudaki notasnda yle deniyordu: ''...Sovyet Ermenistan imdi devrimci Trkiye iin bat emperyalizmiyle yapt savata salam bir cephe gerisi, gvenilir bir dayanak olmak zorundadr... Komu dou lkesindeki devrimcinin yannda uyank olarak duracaktr.'' Daha sonra notada eski anlamazlklarn kesin olarak giderilmesi ve iki emeki halk arasnda salam ve sarslmaz dostluk balarnn kurulmas konularnda TBMM hkmetinin sadece zel durumlar ve Trkiye'nin bir yandan askeri baarlaryla, te yandan da Danak

ulusuluunun can ekimesiyle koullanan ve belirli bir an iin karakteristik olan Aleksandropol Antlamas'ndan hareket edebilmesi ve bu antlamaya dayanmas konusunda Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti hkmetinin aknln gizleyemeyecei belirtiliyordu (*). En sonunda 14 Haziran 1921'de Moskova'daki Trk elilii, RSFSC hkmetine Kafkaslar tesi Sovyet cumhuriyetleriyle antlama imzalama iinin kabul edildiini bildirdi. Uzun bir isteksizlikten sonra Trk ynetici evrelerini grmeyi kabul etmek zorunda brakan neydi? Trk hkmetinin baz etkin evrelerinin zaman zaman Sovyet cumhuriyetlerine kar nyargl ve dmanca bir davran gsterdikleri bilinir. Emperyalistlerden kaynaklanan tehlike Trkiye'yi tehdit ettii zaman onlar Rusya'ya kar ''iten'' duygularn belirtmiler, ama tehlike geer gemez bu evreler nceki politikalarn srdrmlerdir. stelik Kemalistler kendi ilerinde uyumlu deillerdi. Aralarnda Trkiye'nin zgrln salt batl emperyalist devletlerle yaplacak antlamalarda gren kiiler vard. Ama emperyalistlerle sava her eyden stn tutan ve bu savata kesin olarak Sovyet Rusya'nn yardmna bel balayanlar da vard. Sonuncu gruba ncelikle hareketin lideri Mustafa Kemal ve yakn silh arkadalar da giriyordu. Mustafa Kemal bu durumda emperyalistlerin yeni bir saldrsnn bir srada Trkiye'nin Sovyet cumhuriyetlerinin destei olmakszn bir ey yapamayacan anlamt. Sovyet Rusya tarafndan yaplan yardm mdahalecilerin bozguna uratlmasnda byk rol oynad. Hatta yabanc gazeteciler bunu kabul etmek zorunda kaldlar. rnein J. Kayzer, Avrupa ve Yeni Trkiye adl kitabnda, ''Yusuf Kemal verdiinden ok daha fazla ey elde etti. Manevi destek vaad etti, gerek ve doru olarak belirlenmi bir yardm ald'' (*) diyor. alarn Trk tarihisi Enver Behnan apolyo da ayn eyleri belirtiyor: ''Sovyet Rusya en kara gnlerimizde bize elini uzatan tek lkeydi... Ankaral memurlarn cretlerini, Rus Elilii'nden gnderilen Rus altn olarak aldklar bir dnemdi'' (**).

29 Haziran 1921'de ngiliz-Yunan mdahalecileri atekes nerisini geri evirdiler ve temmuz ay banda ngiliz silhyla donatlm Yunan ordular, btn cephelerde Kemalist ordulara saldrmaya baladlar. Yunan Kral Konstantin, askeri eylemleri ynetmek iin 8 Temmuz'da cepheye geldi. Temmuz aynn ilk yarsnda saldrlarn genileten Yunan ordular Afyonkarahisar, Ktahya ve Yeniehir'i igal ettiler, 19 Temmuz'da ise Eskiehir'e girdiler. Trk ordular Sakarya Nehri'nin tesine ekildi. Ankara'nn ele gemesi tehlikesi ortaya kt ve Ankara'daki hkmet kurulular boaltlmaya baland. lkede durum kritikti. Trk Ordusu byk lde cephane, yiyecek ve giyecek gereksinimi duyuyordu. Btn Trk halknn seferber olmas gerekti. Bu srada Trk ordusu Bakomutanl'na atanan ve olaanst yetkilerle donatlan Mustafa Kemal, bu amala Sakarya Meydan Sava ncesinde emperyalizme kar savata lkenin tm olanak ve glerinin seferber edilmesinde byk rol oynayan 10 emir yaynlad (*). Bu emirler uyarnca lkenin btn blgelerinde ''Ulusal Kamulatrma Komisyonlar'' kuruldu. Trklerin daha sonra ''Sakarya Meydan Muharebesi'' diye adlandrdklar, sonucunda Trk halknn zmleyici ama kesin olmaktan uzak bir zafer kazandklar Sakarya Nehri kysndaki arpmalar 23 Austos'tan 13 Eyll'e kadar 22 gn devam etti (**). Trk komnisti S. stngel bu olaylar yle anlatyor: ''O zaman Sakarya rma ulusal kurtulu sava kahramanlarnn kanyla kzla boyanmt. O zaman dinlenmeyi bile unutan iiler gece gndz demeden cepheye silh yapp yetitirmilerdi. Kyl kadnlar, Kezbanlar, Fatmalar ve daha pek oklar siperlere omuzlarnda cephane tamlard. Halk pek ok ac ekti. Kyler yakld, kentler ykld, ocuklar ykntlarn arasnda kald...'' ''Sovyetler Birlii olmasayd, biz bir ulus ve bir devlet olarak ngiliz ve Amerikan emperyalistlerince oktan yok edilmitik. Bunu hi kimse aklndan karamaz. Ne geleneklerimizi, ne de o kara gnlerde bizi destekleyen

dostumuz Sovyetler Birlii'ni hibir zaman unutmayacaz'' (*). Trklerin ngiliz-Yunan mdahalecilerine kar zafer kazand haberini Sovyet halk sevinle karlad. G. V. ierin, G. K. Orconikidze, N. Narimanov ve teki Sovyet devlet adamlar TBMM Hkmeti Bakan Mustafa Kemal Paaya bir telgraf gndererek kutlamalarn belirttiler ve Trk halkna igalcilerle yapt savata baar dilediler. Bu zafer Trk ordusunun Yunanllarn maddi stnlne karlk yksek moral gcn ortaya koymas, doru ve kesin bir taktik ve Mustafa Kemal tarafndan gerekletirilen ustaca askeri ynetim sayesinde kazanld. Zaferden sonra Trkiye ve Kafkaslar tesi Sovyet cumhuriyetleri arasnda antlama imzalamak iin yaplacak konferansn yeri ve zaman sorunu ortaya kt. * Konferans Sovyet Rusya'nn giriimi zerine 26 Eyll 1921'de daha nce nerildii gibi Bak'de deil Kars'ta topland. Kars Konferans'na Kafkaslar tesi Sovyet cumhuriyetleri ve Trkiye katldlar. RSFSC temsilcisi de konferansa itirak etti. Azerbaycan SSC hkmetini i-Kyl Tefti leri Halk Komiseri Behbud ahtahtinskiy; Ermenistan SSC hkmetini Dileri Halk Komiseri Askanaz Mravyan ve ileri Halk Komiseri Pogos Makinyantsiyan; Grcistan SSC hkmetini Askeri-Deniz leri Halk Komiseri alva Eliava ve Dileri ve Maliye Halk Komiseri Aleksandr Svanidze temsil ediyorlard. RSFSC'nin temsilcisi, RSFSC'nin Letonya'daki delegesi Yakov Ganetskiy'di. TBMM hkmetini Edirne milletvekili ve Dou Cephesi Komutan Kazm Karabekir, Burdur milletvekili Veli Bey, Toplumsal ler Bakan'nn eski arkada Muhtar Bey, Trkiye'nin Azerbaycan SSC'deki elisi Memduh evket Bey temsil ediyorlard. lk genel oturum konferans dzenini kabul etti ve Kafkaslar tesi cumhuriyetlerin heyetlerinin nerisi

zerine ekonomi ve snr konularnda iki komisyon seildi. Bu oturumda Trk Heyeti, Trkiye'yle Kafkaslar tesi Sovyet cumhuriyetleri arasnda ayr ayr antlamalar istedi. Trk hkmetinin ortak antlama imzalamay kabul ettiine ilikin aklamasnn aksine konferansa katlan Trk Heyeti, Sovyet Kafkaslar tesi cumhuriyetlerinin ortak cephesini bozmak ve daha sonra da bu cumhuriyetlerni her birine ayr ayr kendi koullarn kabul ettirmek iin yeni bir denemeye daha giriti. Ama ''heyetimiz'', diye yazyor G.K. Orconikidze, ''Kafkasya Brosu'nun ynergesine uyarak Trkleri tm Kafkaslar tesi cumhuriyetleriyle ortak grmeler ve bir tek bar antlamas, o zaman ifade edildii gibi tek sayfalk bir antlama isteini kesin olarak bildirdi'' (*). 28 Eyllde, konferansn nc oturumunda Trk Heyeti'nin Bakan Karabekir, ksmi antlamalar, yani gerek Sovyet gerekse Trk tarafnca artk zmlenmi grlen bir sorun konusunda ayrntl bir aklama yapt. Karabekir'in aklamasnda, Trk Heyeti'nin Ankara hkmetinden bilgi istedii ve gelen yanta uygun olarak Kafkaslar tesi cumhuriyetlerinin her biriyle tek tek antlama imzalamay nerdii belirtiliyordu (**). Trk Heyeti bakannn bu aklamas hibir ekilde kantlanmad ve yalnzca konferansn almasn uzatt. Sovyet delegelerinin verdii grev zerine ve onlarn adna RSFSC temsilcisi cevabi bir konuma yapt. Ortak bir antlama imzalamann gereine ilikin inandrc kantlar gsterdi: ''Bu cumhuriyetteki politik ve ekonomik durum byk lde deiti. Bu cumhuriyetin hepsinde de byk, kardee bir birlik duygusuyla harekete geen devrimci kitleler bu dnem iinde sk bir politik merkez yarattlar. Bu sayede tm politik ve keza bu antlamayla zmlenmesi gerekli tm ekonomik sorunlar bu cumhuriyetlerin ayr ayr her biriyle deil, szn ettiimiz politik merkezler vastasyla zmlenecektir'' (*).

kmazda bulunan Trk Heyeti bu konuda daha fazla tartmaktan vazgemeye karar verdi. Kzm Karabekir'in nerisi zerine ortak antlama konusunun bir kez daha Ankara'ya sorulmas kararlatrld. Konferansn 30 Eylldeki drdnc oturumunda Trk Heyeti bir kez daha, ama bu defa ksm antlamalar konusundaki tartmay st kapal ekilde kabul ettirmeye alt. Kzm Karabekir, yapt konumada gerek niyetini gizleyerek diplomatik bir ekilde antlamann iki ksma ayrlmas gerektiini aklad: Birinci ksm - btn cumhuriyetleri ilgilendiren ortak maddeler, ikinci ksm - ayr ayr cumhuriyetlere gre topraksal ve ekonomik sorunlar (**). Ancak Sovyet Heyeti'nin kesin ve srekli hareket tarz Trk Heyeti'ni bundan byle sama sapan tartmalardan kanmak zorunda brakt. ''Devrimci gerekler bizi bir tek ortak antlamann imzalanmasnda direnmeye zorluyor'' diye kaydediyordu Azerbaycan SSC temsilcisi, ''Kafkaslar tesi cumhuriyetlerinin ekonomik, politik ve askeri bakmdan birletiklerini belirtmelmiyim. Bu cumhuriyetler arasnda ok sk bir topraksal snrlandrma vardr. Bu cumhuriyetlerden her biri bamsz bir birimdir... Bu nedenle ben Azerbaycan SSC adna antlamann ortak bir antlama olmasnda ve bu antlamada zel blmlerin bulunmasnda srar ediyorum'' (*). aresiz kalan Trkler daha sonra giriecekleri eylemleri grmek zere ara verilmesini isteme zorunluluunu duydular. Verilen aradan sonra Karabekir u aklamay yapt: ''Kafkaslar tesi cumhuriyetleri arasndaki politik ve ekonomik birlii memnuniyetle karlyoruz. Doudaki bu birlik imdi Trkiye iin de destek olacaktr'' (**). Bylece Trk diplomatlar, ayr ayr antlama yapma dncesinden vazgemek zorunda kaldlar. Ancak Kars'ta konferans itirakilerince incelenen Trk antlama tasla Kafkaslar tesi cumhuriyetleri tarafndan hibir ekilde kabul edilemezdi: Trk Heyeti, Moskova Antlamas'yla belirlenen snr hattnda herhangi bir dzeltme yapmay inatla reddediyordu. Bu durum

Ermenistan ve Grcistan'daki askeri ortamdan yararlanan Kemalistlerin daha 1921 yl banda ordularn bu cumhuriyetlerin saptanan snr hattnn kuzeyine bitiik topraklarna (Batum eyaleti, Ahalkalaks ve Ahaltsiks mntkalar, Aleksandropol blgesi ve dierleri) sokmu olmalaryla aklanyordu. Kemalistlerin plnlar ayn zamanda Moskova Antlamas'nn baz hkmlerinden bu antlamann eitli maddelerini keyfi olarak ve dalavereci bir ekilde yorumlamak suretiyle mmkn olduu kadar kazanl kmak isteiyle koullanyordu. Trk Heyeti'nin ekonomik istekleri de u ekildeydi; Birincisi: Trk Heyeti Batum liman zernide Trk denetimi kurmak ve bylelikle Batum blgesini Trkiye iin korumak; ikincisi: Azerbaycan SSC'ye, Trkiye'ye son derece fazla miktarda Bak petrol ve petrol rnleri gnderilmesine ilikin antlama ykmlln zorla kabul ettirmek; ncs: Sovyet cumhuriyetlerinin i yasalarna karma hakkn elde etmek istiyordu. Trk Heyeti, Batum limannn rejimi konusunda Trk bayra altnda seyreden her kategoriden gemiler iin limann kullanmnda en geni ve karlksz ayrcalklarn verlimesinden ibaret olan bir dizi koul hazrlamt, oysa ki Moskova Antlamas, sadece limana bitiik topraklarda depolar, hangarlar, atlyeler ve dier tesisler iin Trkiye'ye gerekli lde zel ''tarafsz'' blge ayrma nerisini saptamt (*). Kemalistler gelecekte ''blgenin'' snrlarn geni boyutlara ulatrmak ve bylece Sovyet Grcistan'na ait olan bu kentte Sovyet ynetiminin ne hakknn, ne de yasalarnn geerli olmad yabanc bir yerleim yeri kurabilmek iin Batum topraklarnda bir ''tarafsz'' blge elde etmeye de altlar. Konferansta Trkiye'ye Bak petrol teslimiyle ilgili maddenin Trkler tarafndan hazrlanan tasla konusunda ciddi fikir ayrlklar ortaya kt. Trk taslann 7. maddesi yle diyordu: ''Azerbaycan SSC hkmeti, her yl Trk hkmetinin Trkiye'nin gereksinimlerine uygun miktarda petrol ve petrol yan rnleri gndermekle ykml olacaktr. Bu petrol

rnleri Trkiye'ye, Trkiye'nin isteine gre Kars'ta ya da Batum'da teslim edilecektir'' (*). Bylesi bir istek sadece kabul edilemez bir istek olmakla kalmayp ayn zamanda egemen bir cumhuriyet iin aalaycyd. Kemalistlerin Sovyet Kafkaslar tesi cumhuriyetlerinin i yasamasna karma arzusu, Trk antlama taslann 13. maddesinden de anlalyordu. 13. madde u ekildeydi: ''Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan cumhuriyetleri, Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan'a sat iin gtrlen veya bu lkelerce ihracat iin alnan ve devrim sonucunda yerel hkmet tarafndan el konan mallar Trk uyruklulara, onlarn miraslarna ya da ilgili kiilerce vekletname verilen vekillere geri vermekle ykmldrler. Eer bu mallarn geri verilmesi olanakszsa, Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan cumhuriyetleri ad geen mallarn Trk Liras olarak bedelini ya da ayn tutardaki mal sz edilen Trk uyruklulara vremekle ve onlara bu mallarn gmrksz ve masrafsz ihrac iin belge vermekle ykmldrler'' (**). Daha sonra 17. maddede yle deniyordu: ''Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan Cumhuriyetleri konferans Trk uyruklulara ait tanmaz mallar ulusallatrmamakla, Trk uyruklularn tanr mallarn toplama ve kamulatrmadan bak tutmakla ve ulusallatrlm, toplattrlm ve kamulatrlm hereyi sahiplerine geri vermekle ykmldr'' (*) Sovyet Kafkaslar tesi cumhuriyetlerine sunulan Ankara hkmeti koullar bu ekildeydi. Kemalistler ''dostluk antlamas'' imzalamak zere Kars'ta byle bir taslak ortaya koydular. Kafkaslar tesi Sovyet cumhuriyetleri Trk hkmetine yolladklar bir memorandumda ileride yaplacak konferansta u sorunlarn ele alnmasn nerdiler: (**). 1. Moskova Antlamas'yla saptanan snrn dzeltilmesi ve saptanmas: a. Trkiye iin hibir nemi olmayan ama buna karlk Ermeni halk iin ok byk tarihsel, arkeolojik ve kltrel neme sahip olan Anikenti

harabelerinin Ermenistan SSC topraklarna katlmas; b. Ermenistan ve Grcistan cumhuriyetleri iin tek tuz kayna olarak byk ekonomik neme sahip olan Kulpin tuz blgesinin Ermenistan SSC bnyesine dahil edilmesi; c. oruh rma zerindeki Grcistan SSC snrnn, Sarp ve Kavtareti kylerinin tarihsel ve ekonomik bakmdan daha ok Grcistan'a ait olmas ve Trkiye tarafna yolu olmamas nedeniyle bu kylerin daha gneyinden geirilmesi yoluyla dzeltilmesi. Ad geen kylerin Trkiye'ye verilmesi halinde bu yerleme merkezlernide yaayanlar Trkiye'ye Grcistan SSC topraklarndan geerek gitmek zorunda kalacaklardr. Bu ise yerli halk iin gelecekte nemli zorluklar yaratacaktr. Bundan baka bu yerleme noktalarnn Trkiye'ye verilmesi bu kylerin sakinlerinin tamamen iflas etmelerine yol aabilecektir; d. Ermenistan SSC yararna baz snr deiiklikleriyle Azerbaycan SSC'de zerk Nahcevan Sovyet Cumhuriyeti'nin kurulmas. 2. Ermenistan SSC'ye cumhuriyetin ekonomik kalknmas iin byk nem tayan Kars eyaleti ve Surmalin kazasndaki en nemli ekonomik kaynaklarn iletme hakknn verilmesi. Sovyet heyetleri, Kars eyaletinde, ''bu yataklar bulma ve ayr bir antlamayla saptanacak olan belirli bir yzdeyi Trkiye yararna kesmek suretiyle karlan maddenin ihra hakkyla'' (*) birlikte Oltu takmr yataklarnn, keza Kazman arsenik cevherinin, Ermenistan iin tek ahap yap malzemesi kayna olan Sarkam ormannn ve Kars otlaklarnn ortak iletmesinin Ermenistan SSC'ye verilmesini nerdiler. 3. Kars eyaletinin ve Surmalin kazasnn, Ardahan ve Artvin mntkalarnn bar sakinleri gmenlerin Ermenistan ve Grcistan SSC snrlar iinde toplanmas gmenlerin hemen geri dnmesini ve bu konuda Trkiye'yle ayr bir antlama imzalanmasn gerektiriyordu. Sovyet Kafkaslar tesi cumhuriyetleri, Trkiye'den bu gmenlerin yurtlarna hibir engelle karlamadan dnme haklarn, kii ve mal-mlk dokunulmazlklarnn gvencelerini istediler. Ayrca Trkiye topraklarnda

yaayan Ermeniler iin burada Trklere salanan koullarn aynsnn Trkiye'de de yaratlmas zorunluydu. 4. Ve nihayet, Trkiye'yle d ticarete ilikin sorun. Sovyet cumhuriyetleri hkmetlerinin dncesine gre ticaret szlemesinin temelini u koullar oluturmalyd: a. Taraflardan her biri, uzlamaya vard kar tarafn kendi topraklarndaki ticari-sanayi ve mali iletmelerinin en elverili ekilde gelimesi iin gerekli hereyi yapacaktr; b. Szlemeye taraf olanlardan birinin topraklar zerinden nakledilen mallar hibir gmrk resmiyle vergilendirilmemelidir. Bunun yansra hakem mahkemesi ve ayrcalk anlamalar da ticaret szlemesine dahil edilmelidir. Kars Konferans'nda taraflar uzun grmelerden sonra uzlamaya vardlar ve 13 Ekim 1921'de bir yanda Trkiye, te yanda Kafkaslar tesi cumhuriyetleri arasnda ''dostluk antlamas'' (*) imzaland. Bu antlamaya gre, ''imdi antlama taraflarnn topraklarna giren yerlerde daha nce egemenlik haklarn gerekletiren devletler arasnda'' imzalanan btn antlamalar yrrlkten kalkyordu. Yamac Aleksandropol Antlamas, Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan hkmetleri tarafndan tannmayan uluslararas bir antlama olarak gcn resmen yitirdi. TBMM hkmeti, Trkiye'nin tek yasal hkmeti olarak tannd. Kafkaslar tesi Sovyet cumhuriyetleri iin baz toprak kayplaryla birlikte Trkiye'nin kuzeydou snrlar antlamann 4. maddesiyle belirlendi. Trkler tarafndan zorla Ermenistan'dan alnan ezeli Ermeni topraklar Ermeni halkna geri verildi. Nahieven eyaleti snrlarnn doru olarak belirlenmesi, Trkiye, Ermenistan ve Azerbaycan arasnda daha sonraki karlkl ilikiler asndan byk neme sahipti. Nahcevan eyaleti Trkiye ve Sovyet Kafkaslar tesi cumhuriyetleri tarafndan Azerbaycan SSC bnyesinde zerk bir cumhuriyet olarak resmen tannd.

Trk delegelerinin uzun ve bktrc konumalarndan sonra Batum kentinin kime ait olduu sorunu ve liman rejimi Sovyet Heyeti'nce nerilen ekliyle kabul edildi. Antlamann 6. maddesi iki ksmdan oluuyordu. Bu maddenin birinci ksm ''bu maddede sz edilen yerlerin halklar, ynetim bakmndana her topluma kltrel ve dinsel haklar salayan geni yerel zerklikten yararlanacaklar ve sz edilen yerlerde halka, bu halkn isteklerine uygun den bir toprak yasas kurma olana verilecektir'' (*) eklindeydi. Bylece antlamann birinci ksm, Batum mntkasnda yaayan halklarn kendi kaderini belirleme hakkn salama balam oluyordu. Bu maddenin ikinci ksm, Batum limannn rejimini belirledi. Trk halknn isteine uyan Sovyet Kafkaslar tesi cumhuriyetleri, Trkiye'ye, Batum limanndan Trkiye'ye ve Trkiye'den Batum limanna serbeste gei hakk tandlar. Bu durum, Batum limannn Kars, Ardahan ve Artvin blgeleri iin Karadeniz'e tek elverili k olmas nedeniyle Trkiye'nin dou blgelerinde ekonominin gelimesi asndan byk nem tayordu. Kafkaslar tesi ve Trkiye arasnda yeni devlet snrnn saptanmas snr blgeleri ahalisi iin bir dizi ciddi ekonomik glklere neden oldu. Yeni snrlandrma sonucunda snr blgeleri ahalisi ekilebilir topraklardan, otlaklardan ve nihayet tarmsal rlerin srm pazarlarndan ayr kald. Sovyet diplomasisi, bu blgelerin ahalisinin skntlarn hafifletmek iin pek ok aba harcad. Sovyet Heyeti tarafndan nerilen ekliyle kabul edilen Kars Antlamas'nn 7. ve 8. maddeleri snr blgesi sakinlerinin durumunu hafifletecekti. 7. maddede yle diyordu: ''Grcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti hkmeti ve Trkiye Millet Meclisi hkmeti bu konuda oluturulacak karma komisyon tarafndan saptanacak gmrk, polis ve salk koruma kurallarnn gzetilmesi kouluyla snr blgesi sakinlerinin snrdan geiini kolaylatrmak iin anlamaya varmlardr'' (*). 7. madde hkmn gelitiren 8. madde, ''her iki lkenin snr blgesinde yaayan sakinleri iin snrn te

yannda bulunan yazlk ve klk otlaklardan yararlanma gereini dikkate alarak bu sakinlere srleriyle birlikte nrdan geme ve geleneksel otlaklardan yararlanma hakknn verilmesinin kabul edildiini'' (*) belirtiyordu. Bu iki madde savata ok kt duruma den Trkiye snr blgeleri halk iin byk neme sahipti. Karadeniz boazlar meselesi Kars Antlamasnn 9. maddesinde yansd. Sovyet diplomasisi her zaman Karadeniz boazlarnn hukuksal rejiminin sadece ky devletlerince belirlenmesi gerektiine ilikin gr noktasnda bulunmutur. Sovyet hkmetinin tutumu, Sovyet Rusya'nn 16 Mart 1921'de Trkiye'yle imzalad ve taraflarn ''Karadeniz ve Boazlarn uluslararas statsnn ky devletlerinin delegelerinden oluacak bir konferansta kesin olarak hazrlanmas konusunda anlamaya vardklar...'' (**). Moskova Antlamas'yla dzenli olarak belirlenmiti. Boazlar rejimine ilikin soruna Kars Antlamas'nda da benzer bir ekilde ortaya konuyordu. Bu antlamann 9. maddesi yle diyordu: ''Boazlar amak ve tm halklarn ticari ilikileri iin boazlardan serbeste geii salamak amacyla Trkiye ve Grcistan, Karadeniz'in ve boazlarn uluslararas statsnn ky devletlerinin delegelerinden oluan zel bir konferansta, Trkiye'nin egemenliini, keza Trkiye'nin ve Trkiye'nin bakenti stanbul'un gvenliine zarar vermeyecek eklide kesin olarak belirlenmesi konusunda anlamaya varmlardr'' (*). Kafkaslar tesi cumhuriyetleri ve Trkiye arasnda Kars Antlamas'nn imzalanmasyla birlikte normal diplomatik ilikiler kuruldu. Bu antlama Trkiye iin byk neme sahipti: Birincisi Kemallistler ngiliz - Yunan mdahalecilerini datmak amacyla en byk devletlerini Bat Cephesinde toplama olanan elde ettiler; ikincisi Trk hkmeti en sonunda dou vilayetlerinde Birinci Dnya Sava ve yabanc askeri mdahalesiyle yklan ekonomiyi yeniden kurma iine giriebildi. Sovyet Kafkaslar tesi cumhuriyetleriyle Trkiye arasnda normal ticari ilikilerin kurulmas, byk maddi kazanlar da

salad. Trkiye, Sovyet cumhuriyetlerine ttn, yn, pamuk, hayvan vb. satma ve buna karlk Kafkaslar tesi'nden petrol, teknik belgeler ve eitli mamul eya satn alma olana buldu. Mustafa Kemal, Kars Antlamas'nn nemini deerlendirirken unlar sylyordu: ''Douda gerekte igal ettiimiz yer bu antlamayla hukuksal eklini ald. Bu antlama, Sevr Antlamas'nn geersizliini kantlayan faktrlerden biridir.'' ''Ermeni halknn gerek karlarna uygun olmaktan daha ok kapitalist dnyann ekonomik karlar yararna en ksa zamanda zmlenmek istenen Ermeni sorunu Kars Antlamas'nda en doru zmn bulmutur. Yzyllardr bar iinde yan yana yaayan iki alkan halk arasndaki dostluk ilikileri ne mutlu ki yeniden kurulmutur'' (*). Kafkaslar tesi emekileri de Kars Antlamas'nn imzalann byk sevinle karladlar. Ermenistan emekilerinin Kars Antlamas'nn imzalanmasna adadklar miting kararnamesinde yle deniyordu: ''Biz Ermenistan ii, kyl ve Kzl Ordu askerleri, Kafkasya ve Trkiye'nin ii-kyl kitlelerini sk kardelik balaryla birletiren bu devrimci antlamay selmlyoruz. Trkiye'deki emeki kardelerimizin emperyalilstlere kar yaptklar devrimci mcadeleyi alklyoruz. Trk halk, cephe gerisini tamamen gvencede sayabilir'' (**). ''Trkiye'yle bir tek antlama imzalama politikamz son derece doruydu'' diye yazyordu. G. K. Orconikidze. ''Bu politika hem bize, hem de Trkiye'ye yarar salad. nk eer Trkiye kendi dncesinde direnseydi ve eer Ermenistan' elimizden alarak paralamak isteseydi, kukusuz Trk halk ve onun yaama sava Kafkaslar tesi halklarndan ortak destek gremezdi'' (***). C'in Kltr Hizmeti c Atatrk Atatrk'n Yazd Yurttalk Bilgileri

c c c II c c c c c c c c c c c c c c I-II c

Blent Tanr Kurtulu (Trkiye 1918-1923) Kurulu (Trkiye 1920 Sonralar) Prof. Dr. Sina Akin Ana izgileriyle Trkiye'nin Yakn Tarihi Prof. Dr. Macit Gkberk Aydnlanma Felsefesi, Devrimler ve Atatrk Yunus Nadi Trkiye'yi Sokakta Bulmadk Falih Rfk Atay Ba Veren nklap (Ali Suavi) Bki z Kurtulu Sava'nda Alevi-Bektailer Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya Devrim Hareketleri inde Atatrklk Sabahattin Selek Milli Mcadele (Byk Taarruz'dan zmir'e) smail Arar Atatrk'n zmit Basn Toplants Prof. Dr. Niyazi Berkes 200 Yldr Neden Bocalyoruz I-II Ceyhun Atuf Kansu Devrimcinin Takvimi Paul Dumont-Franois Georgeon Bir mparatorluun lm (1908-1923) Ali Fuat Cebesoy Snf Arkadam Atatrk I-II Abdi peki nn Atatrk' Anlatyor Paul Dumont Atatrk'n Yazd Tarih: Sylev Kl Ali stikll Mahkemesi Hatralar Prof. Dr. Niyazi Berkes Batclk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler S. . Aralov

c I-II Ic c c c c c c c c c c c c c c c c c

Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar Sabahattin Selek smet nn'nn Hatralar Nurer Uurlu Atatrk'n Yazd Geometri Klavuzu George Duhamel Yeni Trkiye Bir Bat Devleti Blent Tanr Trkiye'de Yerel Kongre ktidarlar Prof. Dr. Suna Kili Atatrk Devrimi-Bir adalama Modeli Falih Rfk Atay Atatrk'n Bana Anlattklar Reit lker Atatrk'n Bursa Nutku Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya slamclk Cereyan I-II-III M. akir lktar Atatrk ve Harf Devrimi Kl Ali Atatrk'n Hususiyetleri Mustafa Kemal Anafartalar Hatralar Ecvet Gresin 31 Mart syan Doan Avcolu 31 Mart'ta Yabanc Parma Metin Toker eyh Sait ve syan Sleyman Edip Balkr Eski Bir retmenin Anlar Yunus Nadi Birinci Byk Millet Meclisi Kemal Slker Dnyada ve Trkiye'de i Snfnn Douu Prof. Dr. Neda Armaner slam Dininden Ayrlan Cereyanlar: Nurculuk Fazl Hsn Dalarca

c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c

Destanlarda Atatrk / 19 Mays Destan Yunus Nadi Mustafa Kemal Paa Samsun'da smet Zeki Eyubolu rticann Ayak Sesleri Nuri Conker Zbit ve Kumandan Mustafa Kemal Zbit ve Kumandan ile Hasbihal smet Zeki Eyubolu slam Dininden Ayrlan Cereyanlar: Nakibendilik Ord. Prof. Dr. Yusuf Hikmet Bayur Ermeni Meselesi I-II Talt Paa Hatralar Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya Hrriyet'in lan smet nn Lozan Antlamas I-II Sami N. zerdim Yaz Devriminin yks Nurer Uurlu Atatrk'n Askerlikle lgili Kitaplar Atatrk'n Askerlikle lgili eviri Kitaplar Halide Edip Advar Trkn Atele mtihan I-II-III Prof. Dr. Muammer Aksoy Atatrk ve Tam Bamszlk Prof. Dr. erafettin Turan Atatrk ve Ulusal Dil Johannes Glasneck Kemal Atatrk ve ada Trkiye I-II-III smet nn Cumhuriyet'in lk Yllar I-II Gzi Mustafa Kemal Yarn Cumhuriyet'i lan Edeceiz (Nutuk'tan) Yarn Cumhuriyet'i lan Edeceiz (Sylev'den) Fazl Hsn Dalarca Gzi Mustafa Kemal Atatrk

c c c c c c c c c c c Mlkat c c c c c c

Eylemde/10 Kasmlarda Ruen Eref naydn Atatrk' zleyi I-II Prof. Dr. Cavit Orhan Ttengil Atatrk' Anlamak ve Tamamlamak Prof. Dr. A. Afetinan M. Kemal Atatrk'ten Yazdklarm Falih Rfk Atay Zeytinda Prof. Dr. Suat Sinanolu Trk Hmanizmi I-II-III Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya Batllama Hareketleri I-II Charles N. Sherrill Bir ABD Bykelisinin Trkiye Hatralar/Mustafa Kemal I-II smet Zeki Eyubolu Karanln Ayak Sesleri / Kadirilik Dr. Bernard Caporal Kemalizmde ve Kemalizm Sonrasnda Trk Kadn I-II Dr. Bernard Caporal - Nee Doster Kemalizmde ve Kemalizm Sonrasnda Trk Kadn III - Kronoloji Ruen Eref naydn Anafartalar Kumandan Mustafa Kemal ile Kurt Steinhaus Atatrk Devrimi Sosyolojisi I-II Bahir Mazhar Erreten Trkiye Cumhuriyeti Devrim Yasalar Sabahattin Eyubolu Ky Enstitleri zerine Ord. Prof. Dr. Hfz Veldet Velidedeolu lk Meclis Prof. Dr. A. Afetinan M. Kemal Atatrk'n Karlsbad Hatralar Yunus Nadi Cumhuriyet Yolunda

c c ktm c c II-III c c c c c c c c c c c c c c

Falih Rfk Atay Mustafa Kemal'in Mtareke Defteri ve 19 Mays Gzi Mustafa Kemal 1919 Ylnn Maysnn 19'uncu Gn Samsun'a Nadir Nadi 27 Mays'tan 12 Mart'a Ord. Prof. Dr. Yusuf Hikmet Bayur Balkan Savalar / Birinci Balkan Sava ITayfur Skmen Hatay'n Kurtuluu in Harcanan abalar Dr. Abdurrahman Melek Hatay Nasl Kurtuldu Ord. Prof. Dr. Yusuf Hikmet Bayur Balkan Savalar / kinci Balkan Sava I-II Gzi Mustafa Kemal Erzurum Kongresi Sabahattin Selek Mill Mcadele (Erzurum'da Gergin Gnler) Yaar Nabi Balkanlar ve Trklk I-II Ceyhun Atuf Kansu Bamszlk Gl General Fahri Belen Byk Trk Zaferi (Afyon'dan zmir'e Kadar) Gzi Mustafa Kemal Sivas Kongresi I-II-III-IV Do. Dr. Suat Yakup Baydur Dil ve Kltr Kadriye Hseyin Mukaddes Ankara'dan Mektuplar Berthe Georges-Gaulis Kurtulu Sava Srasnda Trk Milliyetilii Ord. Prof. Enver Ziya Karal Tanzimat- Hayriye Devri Falih Rfk Atay ankaya I-II-III-IV-V Liman von Sanders

c c c Douu c

Trkiye'de Be Yl I-II-III smet nn Hatralar (Birinci Dnya Harbi) Arnold J. Toynbee Trkiye I-II-III - Bir Devletin Yeniden

lhami Bekir Altn Destan Mustafa Kemal Atatrk I-II Prof. Dr. Mahmut dem c Atatrk Dnce Inda Eitim Politikamz John Grew c lk ABD Bykelisinin Trkiye Hatralar Atatrk ve nn Dr. Bernard Caporal c Kemalizm Sonrasnda Trk Kadn I-II-III (1923-1970) Dagobert von Mikusch c Avrupa ile Asya Arasndaki Adam (Gazi Mustafa Kemal) I-II-III-IV Prof. Dr. Erol Manisal c Dnden Bugne Kbrs Mustafa Baydar c Atatrk'le Konumalar Gzi Mustafa Kemal c Ankara'ya Geli (Nutuk'tan) c Ankara'ya Geli (Sylev'den) Yunus Nadi c Ali Galip Hadisesi Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya c Siyasal Kurumlar ve Anayasa Hukuku Tevfik Byklolu c Atatrk Anadolu'da (1919-1921) Nadir Nadi c 27 Mays'tan 12 Mart'a (1961-1962) Oktay Akbal c Atatrk Yaad m? Jean Deny c Yeni Trkiye Mahmut Esat Bozkurt

Atatrk htilli-I-II-III SSCB Dileri Bakanl c kinci Dnya Sava Yllarnda Stalin, Roosevelt ve Churchill'in Trkiye zerine Yazmalar Edward Weisband c kinci Dnya Savanda nn'dn D Politikas I-II-III