SEMBOL KAVRAMI VE MTOLOJDE REME/ DOURGANLIK SEMBOLLER

nsan bir sembol evreninin iinde yaamaktadr. evremizi kuatan her ey; saylar, renkler, ekiller birer semboldr. Tarihsel her bir olguyu insanolu simgelerle/sembollerle kavrar. Semboller insanlarn her ada, her toplumda, her koul iinde yaratt iletiim biimlerinin ilk anahtarlardr. nsanolu yazy bulmadan nce simgeyi/sembol bulmutur. Suyu, aac, bereketi, gc, nasl bir simge/sembol ile anlatabileceini dnmtr. Sembol kavramn yazar Necmettin Ersoy yle tanmlyor; Belirli bir insan, nesne, grup ya da dnceyi veya bunlarn birleimini temsil eden ya da bunlarn yerine geen iletiim esidir. Bir baka deyile, bir nesnenin imaj olan veya soyut bir eyi gz nne seren bir nesne veya canldr. rnein kpek sadakatin, terazi adaletin semboldr(Ersoy 2000,12).Yazarn bir baka tanmlamas yledir:Temsili bir karla uyarak, bir baka eyi ifade eden, hazr olmayan veya alglanmas olanaksz olan bir eyi, doal bir ortamda zihne davet eden her kiisel iaret bir sembol simgedir. Bunlar bir desen, bir eya, bir resim, isim, diyalog, alegori, kii, kurulu olabilir. Sembol/simge, yaktrmak, yanstmak, benzetmek, bir araya toplamak olarak da tanmlanabilir. Bir simgenin/semboln kendisinin ne olduu deil, iletmek istedii mesaj nemlidir(Ersoy 2000,12). Sembol/simge insann dorusunun yabanclat imgesel bir ieriktir. znenin sembol ierisinde gizledii gizli anlam, tek tek ele alnan imgesel elerin analizi ortaya karabilir. Simgeler/semboller ak ve net olmaktan te kapal ve rtldrler. Simge/sembol, gereklie ilikin, youn duygu ve ussall kapsayan, anlam ilikilendirmeleriyle anlamlandrlan bir nesne, bir biimdir. Bu biim, bilmecemsi elerle, grnmezliin, gizemin kendisi haline dnm olabilir. Frommun syledii gibi Bir semboln zel anlam, ancak kullanld olay ve kiinin tecrbesi nda anlalabilmektedir(Fromm 1990,28).Kiisel balam yorumda egemen unsur olduunda simgenin bireysel adan deerlendirmesi gerekir. rnein, gnein douu, doann somut ve srekli olarak kendini yenileyiini temsil ederken; bireysel yaklamda benzer bir ekilde dzenli olan baka bir sreci temsil edebilir. Jacobiye gre sembol; Almanca (Snn bld)paylat iki alan da arpc bir biimde belirten bir bileiktir: Snn ya da anlam bilinli mantkl alanla ilgilidir. Bild ya da imge bilind mantk d alana aittir (Jacobi 2002:132). Simge/sembol, Frolovun ifadesiyle; hem iareti(imi) hem de imgenin gizil glerini (potansiyellerini) bir araya getirir; bunlar iletiim balamnda gerekletirir(Frolov 1990:131). Dolaysyla en basit simgesel bir ifadenin bile aslnda geni ve derin bir ierie sahip olduu sylenebilir. Modern psikolojinin kurucusu J.Lacan da semboller iin yle der: Semboller yapsallam bir dildir.Sembollerin nereden geldiini deil,ne anlatmak istediklerini zmek gerekir(J.Lacan,Laplance J.,Pontalis J.B. 1967:474). mgelerle dnmenin tarihi insanlk tarihi ile balar. By ierikli imgeler, neolitik dnem insannn yaamnn bir yaratmdr. mgeler, simgeler, efsaneler psikenin sorumsuz yaratlar deillerdir; bunlar bir gereklilie cevap vermekte ve bir ilevi yerine getirmektedirler(Eliade, XIX). Tarih ncesi tarafndan kutsanan olay ve olgularn resimlerin ve heykellerin yaplma amalarnn, kullanlan simgelerle/sembollerle gizil gleri etkileyerek, hedeflenen sonuca ulamak olduu dnlmektedir Dnyann deiik yerlerinde benzer ekillerde ortaya kan simgelerin/sembollerin insanln ortak iletileri olduu ve sz konusu biimlerin evrensel bir boyuta sahip olduunu

syleyebiliriz. Mitolojik temalar ayn zamanda insanolunun evrensel tarihine kk salm simgelerdir. Gney Pasifikteki Trobriand Adalarnn yerli halk arasnda uzun yllar alan aratrmac Bronislaw Malinowski,Myth n Primitive Psychology adl yaptnda yaayan mitolojiyle lgili tecrbesini yle anlatr: lkel toplumda, mit yalnzca bir masal deil, ayn zamanda yaanan bir gerektir. En eski alarda var olduuna, ondan sonra da dnyay ve insanlarn kaderini daima etkilediine inanlan bir gerek. Bu ykleri uydurulmu ya da yaanm olaylar olarak ayakta tutan, yalnzca merak deildir. Tersine yerliler iin bu mitler balangca ait, daha byk daha nemli bir gerein ifadesidir. nsanolunun bugnk hayat, kaderi ve almas bu gereklik araclyla ynetilir; ayrca insanlar bir yandan ayinlerin ve ahlaki eylemlerinin amacn, bir yandan da davranlarna yn veren eyi bu gerekliin bilgisinden karr (Mascetti1990:12). Mitoloji bize simgeler araclyla seslenir, yani gnlk hayatmzdan tandmz kavram ve resimleri kullanr, ama bunlar, mitolojik balam iinde, her zamanki anlamlarna ek olarak yan anlamlara sahiptir. Mitolojik simge/sembol, her zaman kullandmz dilde betimlenmesi zor, gizli, bilinmeyen bir eyler ima eder. Mitolojik simgecilik genellikle aklc anlayn tesindedir; duygularmz psikolojik patlamayla harekete geiren kavramlar temsil eder.Tarif edilemez olan tarif edebilmek iin ska simgesel bir dile bavuruyor olmamz, insanolunun simgesel bir mitoloji yaratmaya ynelik bilind eiliminin bir gstergesidir.(Mascetti 1990,15) Kendi dmzda var olan gereklik ve onu ruhsal bir olay olarak grmemize yol aan, bu gereklikle ilgili algmz zihinsel dnya tarafndan ierilmekten ok, oraya tercmeedilmektedir. Ama bu tercme hem bilinli hem de bilind dzeylerde gerekleir. yle olaylar vardr ki, her ne kadar biz onlar bilinli olarak hatrlayamasak da, bir biimde sezgi, derin dnce ya da rya anlarnda bilinaltnda yeniden yzeye kabilir. Mitoloji, bellein sezgisel, bilinalt dzeyiyle karlatrlabilecek simgesel bir dildir ve bireysel bilindndan ok, kolektif bilindnn ieriini aa karr. Mitlerle, simgeler/semboller karmak bir iliki ierisinde olduklarndan genelde birlikte anlmlardr. Mit ve simge ilikisini S.Freud ve rencisi Jung farkl bak alar ile yorumlarlar. Freud: bilinaltn, bilincin bir uzants olarak grmesine karlk, Jung tam tersine, esas olarak ncelikle bilindn alr; bilincin ise bilindnda geliip onun bir uzants olarak ortaya ktn savunur. Bilind da, insanln en eski alarndan beri geirdii deneyimlerin ve dnsel srelerin dil, din, rk, v.s gzetmeden ortak olan kolektif bir birikimidir. Bylece Jung, bu imajlarn insanlarn ortak mallar olduunu ve ryalarn olduu kadar, ok eski dnemlerde ortaya kan mitlerin de zn oluturduunu ne srmekte ve paleopsikolojiyi sz konusu ederek her trl sembolik dnceyi psiik kaltmla ilikilendirmektedir(Ate 2001:18). G.Durand, mitleri ve simgeleri dini ve sosyal ierikli izgiler olarak grr ve bunlarn snflandrlmasna arlk verir (Durand 1980).Levi-Straussun temel tezide, kltr rnlerinin grnte ok eitlilik gsterdii halde, yzeyin altnda yapsal dzeyde evrensel birtakm elere sahip bulunduudur. Bylece yzeyde kalan biim doru bir yntemle ele alnp zmlendiinde, tm kltrlerde ortak olarak bulunan unsurlara ulalabileceini, kltr yapsnn esas mesajnn da bu dzeyde bulunduunu syler(Ate 2001:9). Bildiri konumumuz olan kadnn en derinde, zn oluturan, biim bulduu ilk imgeye kadar indiimizde karmza kan ilk imge ana tanra imgesidir ve ana tanra mitine tarihte bir dizi gl simge/sembol elik eder. Ana tanra simgecilii Asyada Umay ad ile anlrken Sibiryadan Maltaya, doudan batya yaylm gstermi, Avusturyada Willendorf ad ile anlp oradan Fransa, talya,

spanya, Gney Amerikaya kadar dnyann her bir blgesinde tapnm grmtr. Anadoluda ise Artemis ve Kibele olarak anlmtr. Dnyann birok yerinde grdmz Ana Tanra mitlerinin ve simgelerinin st paleolitik dnemlerde ortaya kan bir inancn rn olduu dnlmektedir. Ana Tanrann dourgan gcnn yanstld ve bu gc iinde tadna inanlan tanra heykelcikleri, zellikle kutsal trenlerde ve ritellerde kullanlmaktayd. Tren esnasnda birer simge/sembol haline gelen heykelciklerdeki bysel gcn kadnlara getiine inanlrd. Yeniden doma istei ile bu heykelcikler mezarlara llerle birlikte gmlrlerdi. Bu heykelcikler, bereketi arttrmas iin tahllarn iine konmu, ana rahmini simgeleyen maarann en gizli noktalarnda tapnm iin kullanlmlard. Biimsel anlamda eitlilik gsterseler de reme organlarnn abartl grnmleri hemen hepsinde ortakt. Doal olarak bu tanra simgelerinin hepsinin belli hikyeleri vard ve ayinler srasnda mitsel simgeleriyle anlatlmaktaydlar. Topran ana, lmn ve gmlmenin de ana rahmine dn olduu fikri insanolunun kaderiyle ilgili mitolojik ve dinsel bak yanstmaktayd. Doum, hayat, lm, yeniden dou, tohum ekme, rnn bymesi, hasat ve k boyunca lm biiminde bir dng izlemekteydi. Eski alarda yaayanlar, her yaratln bir kozmogomi(evren doum)ediminin bir yansmas olduuna inanrlard; buna gre her yaratl dnya ve hayatn kendisinin ilahi yaratlnn bir tekrar idi. Bitkilerin ve rnlerin her ilkbaharda yeniden yaratl, hayatn yeniden balayacan gsterdiinden, zamann yeniden douunun simgesiydi. Bir ocuun douu da kukusuz ayn dncenin bir baka ifadesidir (Mascetti 152).Bebei besleyen svnn yani stn esas kayna olan gsler, zellikle st Paleolitik dnem heykellerinde abartlarak gsterilmitir. Bu abartl vcut hatlarna sahip olan heykelcikler de yz hatlarna ait olan hibir ayrnt ya belirtilmemitir ya da ok silik olarak gsterilmitir. M. 25.000.yla tarihlenen Wilendorf Vens bu tanralarn dnya da tannm en belirgin rneidir(Resim 1). Bir ayin eyas olduu dnlen heykel, insan yaamnn ok ksa olduu bu dnemlerde doum olgusunun nemine dikkat ekmektedir. nsann doumunu temel alan, dourgan kadn temas, gslerin yan sra rahmi de n plana karan gstergelerle zdeletirilerek mitolojik simgelerle anlatlmtr (Ate 2001:84).Hayat aac, yzyllar boyunca karmza kadnn ve yaam vermenin bir sembol olarak kmtr. Hayat aac bir anlamda dourmay salayacak olan plasentadr. M. zellikle bitki dallar kadn figrnn ierisinde resmedilmekteydi. Anadolu, Smer, Hint, Eski ran, Altay, Eski in mitolojilerinde de bitki dallar ve aa sembolizmi dourganln bir gstergesidir. Eski in inanna gre; Her kadnn iinde bir aa tadna ve annelerin karnlarnda bulunan bu aalardan ocuk dourduklarna inanlrd. (Frazer 1949:258)(Resim 2). Anadoluda st Paleolitik-Mezolitik dnem inanlar ve sembollerinin devam olarak, atalhyk, ana tanra inancnn en youn yaand ve ilk yerleik yaam biimini oluturan insan topluluudur. Abartl vcut hatlar ile karmza kan tanralara, st Paleolitik dnemden gelen boa ve inek kltnn bir sembol olan boynuz elik etmektedir. Boynuzun sembolik eletirmedeki bu anlam esas olarak doumun gerekletii organik elere yani rahme benzer bir grnm sunmasndan kaynaklanmaktadr. Bu nedenle ilka insanlarnn inanlarnda baz hayvanlar ok byk nem tamaktaydlar. Boynuz, tanrann elinde ya da bann zerinde ona ifade katarken, boynuzlar arasna ocuk sembol yerletirilmi inek ve boa balar bu hayvanlarn tanrann kutsal hayvanlar olduunun birer gstergeleriydiler (Resim 3)(Resim 4). Kadnn inek ba ile sembolize edilmesi dnyann her yerinde ve tm Neolitik dnemde yaygn bir ekilde karmza kmaktadr. M..4000 yllarna ait Ukraynada

bulunan izimde kadn figr inek portresi iine izilmitir(Resim 4).Mitolojilerde kadnn inek ile olan en arpc rneine Yunan mitolojisinde rastlarz. Zeusun kars Hera nn inee dnmesi ve inek klna girmesi, dllenmeye bal olarak onun rahim ekline dntnn gstergesidir. Uzakdou ve Eski Msr mitolojilerinde de tanray inek ile sembolize eden rneklere oka rastlyoruz. Msrda sis ve Hatorda Ay ve inekle sembolize edilirdi.(Resim 5) (Resim6) Tanrann kutsal hayvanlarndan bir dieri st Paleolitik duvar resimlerinden itibaren Neolitik dnemde de grlen leopardr. Leopar, sahip olduu sembolik anlam esas olarak zerindeki beneklerden almaktadr. Benekler, kan ifade etmektedir. Leopar, atalhykteki ve Haclardaki rneklerinde tanra ile birlikte sanki onun bir parasym gibi biimlendirilmitir(Resim 7). Yumurta-Ku-Kadn ilikilendirmesinde tarih ncesi alara baktmzda ku bal insan vcutlu ya da ku vcutlu ve insan bal tanra motiflerine rastlarz(Resim 8). Lespugue tanras (M..21.000)bu dncenin en eski rneklerindendir. Tarihi sre ierisinde kularn hemen hepsi nem kazanmtr. Asyann genelinde kutsanmtr. Krgzlar da ki Humay kuu, kendini yakan ve kllerinden yeniden doan Zmrt- Anka Kuu ve Msrdaki Phonix kular ile yakn bir anlam tar. Akbaba ile ilgili inanlar Kzlderililerde olduka nem tamaktadr. Afrikadaki birok kabilede dourganl kutsanan ergin gen kzn boynuna devekuu yumurtas aslr buna kuun kan ve sembolik izimleri elik eder. Kadn cinsellii, kadnn iliki olmakszn kendi kendine remesi, kadnn dnemlerinin ayn ritmi ile ilikilendirilmesi, bunlarn hepsi ana tanra mitolojisinin ana motifleridir. Gece, gndz, mevsimlerin dnm gibi gndelik olaylar mitoloji de byk nem kazanr. rnein Ay, evreleriyle adet dnemini ve kadnn an hatrlatmas nedeniyle mitoloji de ve tanrann simgeleri arasnda nemli bir yer tutar. Hilal bakireyi, dolunay olgunlua erimi kadn ve menopoz evresini de bilge kadn simgeler. Ay, dourgan kadn yumurtasn temsil etmektedir. Tanra nanna, Umay, sis, tar, Artemis, Diana, Selene Ay ile zdeletirilmilerdir. Smer, Babil, Hint, Yunan, Roma, Eskimo, Estonya, Yenisey veYakutlar v.b gibi birok toplum Ay reme ile ilikilendiren toplumlardr. Dolunay, Eski Msrda ve Yunanda dourganln en uygun zaman idi. M.S.3 yzylda yaam olan Suriyeli bir NeoPlatoncu , Porphyriosa gre Ayn deien evrelerini ve bu evrelere bal gleri simgeleyen,tanra Hekate idi. Eski Yunan da Hekate,ayn deien evrelerini simgelerken bir yandan da yumurtann oluumu,bozulmas ve yok oluunun sembolik bir anlatmdr.Hekate ile ilgili riteller,bu evrelerle ilgili olarak kurgulanmaktayd.(Resim9) Tarih ncesi dnem insanlarnn en nemli tutkularndan olan doum, reme, kadn temalar ayn zamanda inci,aa,ku,spiral,ylan,ay,geyik.gibi varlklarla da sembolletirilmitir. Bu simgeletirilmi/sembolletirilmi biimlerle yaplan kompozisyonlar ise lkalarn mitolojik-sembolik kurgularnn birer yansmas olarak grlebilir. Dllenme, reme, dourma olgularnn mitolojik anlatmlar onlara e decek bir imaj kullanarak gerekletirilmitir(Resim 10). Bu nedenle ounlukla doadan seilen bir imaj bu olgularn mitolojik anlatmnn hayata geirilmesidir. (Ate2001:6570)rnein ana rahmi cenini hayatnn ilk evrelerinde kuatan simgesel daire motifi ile temsil edilir. stiridyeler, deniz kabuklar, smkl bcek, inci suya ilikin kozmolojilerde olduu kadar, cinsel simgecilik alannda da dayanma iindedirler. Nitekim bunlarn hepsi de sularda, ayda ve kadnda younlam olan kutsal glere ortak olmaktadrlar; bunlar ayrca, eitli nedenlerden tr bu glerin amblemleridir: deniz kabuklar ile kadn reme organlar arasndaki benzerlik;

istiridyeleri, sular ve ay birletiren ilikiler; nihayet istiridyenin iinde oluan incinin jinekolojik ve embriyolojik simgecilii ifade eder (Eliade,143)(Resim 8). Smerlilerde inci, dourganln bir simgesi iken Yunanllar da evliliin sembol idi. Eski randa krlmam inci bekreti ifade etmekteydi (Chevaler,Gheerbrant,743-744). Msr, Tibet, Med-Kimmer, Hindistan, Asteklerde, Japonya ve in, Meksika, skoya, ngiltere, Afrika da da tanra ve doum inci ve istiridye ile ilikilendirilirdi(Mackenze,46). Genellikle ss eyas ve tak olarak kullanlan deniz kabuklar ve inci Japonya da ve Eski Msrda llerle birlikte mezara konularak yeniden doumu simgelemekteydiler. Hindistanda lnn azna braklan inci ise yeniden doumun bir baka gstergesi idi. Ayn ekilde deniz kabuklar da mezar ilerine, tabut zerine konulurdu. Birok uygarlkta, mekn ii ve dnda da deniz kabuu kullanma deti ok yaygndr(Chevaler, Gheerbrant,742). nsanlarn yarattklar ilk antlarn ounda kullandklar dolamba ve sarmal biimleri de ana rahminin bir baka ifadeleridir. Mitolojik anlatlardaki benzetirme tutumunun bir yansmas olarak, kadnn dourgan rahmi kplerle zdeletirilmitir(Lorblanchet,38). Kp, kazan, anak, mlek ana tanrann sembolleri idiler. llerin kp iinde defnedilmesi gelenei, ana rahminin iine yeniden yerletirilerek yeniden doumun gereklemesini dilemekle anlamlandrlabilir. Hititlerde len krallar yaklarak klleri bu kplerin ierisine konulurdu. ller kpler ierisine hoker vaziyeti dediimiz fets pozisyonun da yerletirilirlerdi. zellikle Frigyallarda grdmz bu kp mezarlar en tipik rneklerden biridir.(Resim 11) (Resim 12) Tarih ncesi dnemlerde eletirme kurgusunun en belirgin olarak grld ylanms ekiller, genellikle phallos ve yumurtalarla birlikte kompoze edilmitir. Bu da ylan ile sperma arasnda kurulan eletirmenin bir belirtisidir. Spermann yumurta etrafnda dnerek yumurtay dlledii dncesi bu eletirmeyi spiral izimleri ile dllenmeye mahsus klmtr. st Paleolitik ve Neolitik dnemlerde grlen tanra ve kadn formlarnn zerinde ska rastladmz bu ylanms ekiller ve spiraller, doum reme olgusunun birer gstergesidir(Resim 13) (Resim 14). M. 6000lerde atalhykte karmza kan spiral tanrann gbeinde grlr. Spiral ile zdeleen ylan figr, doum ve remenin bir sembol olmann yan sra dnyann birok yerinde olumlu, koruyucu ve uurlu saylan bir hayvan dr.(Eyubolu,77)Ayn zamanda yeniden domann da bir sembol dr ylan. Smer, Msr tanralar ile Athena ve Girit tanralar ylanlarla birlikte temsil edilmilerdir. Yunanistan, Hindistan, Brezilya, Afrikada, Avustralya yerlilerinde dourganlk ile ilgili olarak yaplan riteller de ylan ska kullanlrd. Aztek, Msr, Yunan mitolojilerinde tanraku-yumurta-ylan-blnme-ocuk birbirini takip eden birlikte anlan kurgulanan kompozisyonlardr. Yumurta, st Paleolitik alardan balayarak remenin bir anlatm olarak ifade edilirken Lausselde bulunan bir kaya kabartmasnda kadnda gerekleen yumurtann blnmesini iki paraya ayrlm simetrik kadn kompozisyonlarnda canlandrlmtr. st Paleolitik dnemlerde balayan bu sembolik anlatm teknii onu takip eden Neolitik dnemlerde de tekrar edilmi, kimi zaman birden ikiye ve oula blnen giderek artan insan kompozisyonlar, insann kendi kendisini yeniden retmesidir. Tm orta dou yaratl mitolojileri bu dnceyi benimsemitir(Resim 15) (Resim 16) (Resim17). Kaotik blnme ve srekli deiim tm ilkellerin mitolojilerin de de kullanlan bir motiftir. Kaplumbaa, ilkel sembolizmde kutsanan hayvanlardan biridir. Bunun en nemli sebebi zerindeki kabuun biiminden kaynaklanmaktadr. Kabuun zerindeki altgen motif, ayn eklin oalmasn ifade etmektedir. Yani yumurtann bir anlamda

oklu blnmesini ifade etmektedir. zellikle Orta Asya, in, Japonyada kaplumbaa bu anlamda nemli bir figrdr. Genellikle tanralarn ellerinde tadklar meyveler onlarla anlmtr. Bu meyvelerden en nemlisi nardr. Hitit tanras Kubaba,Hellenler de Hera ve Afroditin ve Demeterin sembol nardr.Nar,bereketin sembol olan bir meyvedir.Nar tek bir para olarak gzken ancak ii yzlerce paradan meydana gelen bir yapya sahiptir.Bu oluum mitolojide reme ile zdeletirilmitir.Bir Vietnam mitolojisine gre nar,aldnda yzlerce ocuk verir(Server,126).Bu durumda yumurtann sonsuz blnme potansiyelini temsil eder(Resim 18). Sonu olarak, eski alarn yeryzndeki izleri silinse de bu bilgiler, mitolojilerle gnmze dek tanmtr. Semboller ise tarih sahnesine mitolojilerden bamsz olarak kmamlardr. Daha dorusu mitolojiler, sembollerin retilmesine sebep olmulardr. Yzyllar boyunca hi kaybolmadan gnmze dek gelen bu sembollerin ilk ortaya kt uygarlklarda yaamn ve hayata bakn birer gstergesi olduunu ve toplumsal hafzann onlar yeniden retmi olduunu gnmzde grmekteyiz. Gnmzde ou ssleme unsuru olarak yer alan birok semboln kkenine indiimizde ortaya ktklar uygarlklarda ne gibi ilevler yklendikleri aktr. Mitolojilerin en byk zelliklerinden biri, gzle grlp takip edilemeyen mikro kozmik olaylar Gulliveriyen bir mantkla, byk panolar halinde anlatmasdr.(Ouz,591) Tarihin kayp dnemlerinde eletirme ve kart prensiplerin birlikte gsterilmesiyle oluturulan bu kurgularn daha sonraki tarih dilimlerinde de tekrarlanarak srd gz nnde bulundurulursa, sz konusu edilen gstergeler arasnda ne denli gl sembolik balarn olduu anlalr. Mircea Eliade Simgenin, efsanenin, imgenin, manevi hayatn zne ait olduklarn; bunlar gizlemenin, sakatlamann, geriletmenin mmkn olduunu, ancak asla yok edilmeyeceklerini syler (Eliade, XVIII). KAYNAKA 1-ATE, Mehmet. Mitolojiler ve Semboller.2001.stanbul, Aksiseda Matbaas. 2-CHEVALIER, J.GHEERBRANT, A.Dictionnaire des Symboles.1997.Paris 3-DURAND, G.Les Structures Anthropolojiques de lImaginaire.1980.Paris. 4-ERSOY, Necmettin. Semboller ve Yorumlar.2000.stanbul, Zafer Matbaas. 5-ELADE, Mircea. mgeler Simgeler (ev. Mehmet Ali Klbay).1992.Ankara, Gece yaynlar. 6-EYUBOLU,.,Z.Anadolu nanlar/Anadolu Mitolojisi.1987.stanbul 7-FRAZER, J.G. The Magic Art and the evolution of King II s.26dan aktaran M.Eliade Traite dHistorie des Religions.1949 8-FROLOV, B. Tarih ncesi Sembolizmin lkeleri.1990.Felsefe Dergisi 9-FROMM, E. Ryalar, Masallar, Mitoslar.1990.stanbul 10-JACOB, Jolande. C.G Jung Psikolojisi (ev. Mehmet Arap).2002.stanbul, lhan yaynevi.

11-LACAN, J,J,Laplance,J.B.Pontals.Vocabularie de la Phychanalys.1967.Paris 12-LORBLANCHET, M.Art Rupestre Austrlaien in Archeologia.1980.no:147 13-MACKENZIE, D.A.in ve Japon Mitolojisi (ev. Koray Atken).1996.Ankara, mge Yaynevi. 14-MASCETT,M.,D.imizdeki Tanra,Kadnln Mitolojisi (ev.Belks orak). 1990.stanbul, Doan Kitaplk A.. 15-OUZ, B.Trkiye Halknn Kltr Kkenleri.1980.stanbul 16-SERVIER, J.LHomme et nvisible.1994.Paris.