Düşünce

Metin ÖZDEMİR*

TEVEKKÜLÜN
ANLAMI ÜZERİNE
“Kur’an’ın açık ifadesiyle herkes dünya ve ahirette kendi çalışmasının karşılığını
görecektir. Bununla birlikte hiç kimse, Allah’a rağmen sonucu istediği gibi belirleme
imkânına sahip değildir. Her bireyin bütün imkânları ve hareketleri Allah tarafından
bilinmekte ve kontrol edilmektedir. Herkes kendisine verilen bu imkânı kullanıp
kullanmama hususunda hür bırakılmıştır.”

46 Ocak 2009
T evekkül, en ge-
nel ifadeyle,
“Allah’a güven-
mek, işlerin (sonucunu) O’na
havale etmek”1 anlamına gelir.
Zünnûn el-Mısrî (öl. 245/858)
tevekkülü, “(Allah’tan başka)
bütün ilahları terk edip (sonu-
cu da) sebeplerden (ümit etme-
yi) kesmektir.” şeklinde tanım-
lar.2 Seyyid Şerif el-Cürcânî de
tevekkülün, kısaca “Allah’tan
(gelecek olana) bel bağlayıp in-
sanların ellerinde olandan ümi-
di kesmek” anlamına geldiğini
söyler.3
Tanımları verirken paran-
tez içi ifadeler kullanma ih-
tiyacı hissettik. Çünkü bazı
tanımlar ya da ifadeler, dile ge-
tirildikleri doğal ortamların-
dan bağımsız olarak ele alın-
dıklarında, çoğu kez yanlış
anlaşılabilmektedirler. Ger-
çekten de tevekkül, yanlış an-
laşılmaya en müsait kavram-
lardan bir tanesidir. Nitekim
onun üzerinde ashâb-ı kirâm
döneminden itibaren ihtilaf
edildiği gözükmektedir. Hz.
Peygamber’in, “Deveni bağ-
la, ondan sonra tevekkül et.”4
uyarısı, onun yanlış anlaşıl-
maya müsait olduğuna dair en
açık göstergelerden birisidir.
Hz. Ömer ile Hz. Ebû Ubeyde
b. el-Cerrâh (r.a) arasında ge-
çen bir tartışmaya baktığımız-
da, Hz. Peygamber’in bu uyarı-
sının ne kadar yerinde olduğu
görülecektir. Bir keresinde Hz.
Ömer, ordusuyla birlikte Şam
yolu üzerinde iken Ebû Ubey-
de b. El-Cerrâh’tan orada vebâ
salgını olduğu haberini alınca,
ordusuna hemen Medine’ye
geri dönme emrini verir. Bu-
nun üzerine Hz. Ebû Ubeyde,
Hz. Ömer’e, “Allah’ın kaderin-
den mi kaçıyorsun?” diye itiraz
eder. Hz. Ömer de onun bu iti-
razına karşılık, “Evet Allah’ın
kaderinden yine O’nun kade-
rine kaçıyoruz.” diyerek ka-
rarlı olduğunu gösterir. Bu es-
nada tartışmaya tanıklık eden
Abdurrahman b. Avf (r.a), Hz.
Peygamber’in vebâ salgınıyla
ilgili bir uyarısını hatırlatarak
Hz. Ömer’in ne kadar doğru
bir tevekkül anlayışına sahip
olduğunu gösterdi. Bu uyarı-
sında Hz. Peygamber, “Bir yer-
de vebâ salgını olduğunu du-
yarsanız, sakın oraya gitmeyin,
eğer sizin bulunduğunuz yerde
vebâ salgını çıkarsa, sakın kaç-
mak için oradan ayrılmayınız.”
demekteydi.5
Bu hadiseden anlaşıldı-
ğı üzere, Hz. Ebû Ubeyde, ka-
derden kaçmanın mümkün
olmadığını düşündüğü için,
“sebepleri ve farklı alternatifle-
ri dikkate almadan her durum-
da Allah’a güvenmek gerektiği”
şeklinde bir tevekkül anlayışı-
na sahipti. Hâlbuki Hz. Ömer,
sebeplerle sonuçlar arasındaki
ilişkiyi dikkate alarak farklı al-
ternatiflere yönelmenin de ka-
derin bir parçası olduğunu dü-
şünüyordu. Bu yüzden o, söz
konusu tartışma esnasında Hz.
Ebû Ubeyde’ye, biri çorak, diğe-
ri yeşillik olan iki yamaca sahip
bir vadi örneğini vermişti. Ona,
deve sahibinin önünde iki seçe-
nek bulunduğunu, onun bun-
lardan hangisini seçerse seçsin
hepsinin kader içerisinde yer
aldığını anlatmaya çalışmıştı.
Yukarıdaki örnek, bize te-
vekkül anlayışı ile kader anla-
yışı arasında sıkı bir bağlantı
olduğunu göstermektedir. Bu
bağlantının en çarpıcı örnek-
lerinden birisini de Gazâlî’nin
(1058/1111) tevekküle dair
yaklaşımında görmekteyiz. O,
İhyâu Ulûmi’d-Dîn adlı eserin-
de ele aldığı tevekkül bahsinin
sonunda şunları söyler: “İyi-
47
lik ve kötülük takdir edilmiştir.
Olayların ilâhî iradenin onları
öngörmesiyle gerçekleşen tak-
dirinden sonra meydana gelme-
leri ise zorunludur. Hiç kimse
O’nun hükmünü geri çevire-
mez, emrine ve takdirine karşı
duramaz. Bilakis, küçük ve bü-
yük her şey yazılıdır, bunların
meydana gelişi ise bilinen ve
beklenen bir ölçüye göre-
dir. Sana isabet ede-
cek bir şeyin, isa-
bet etmemesi, isabet etmeyecek
bir şeyin de isabet etmesi müm-
kün değildir.”6
Bu paragraftan açıkça an-
laşıldığı üzere Gazâlî, Allah ta-
rafından bütün yönleriyle tak-
dir edilmiş ilahî bir düzenin
işlediğini, bu yüzden insanın
hiçbir endişeye kapılmadan
48 Ocak 2009
Allah’a güvenmesi gerektiği-
ni savunur. Bu bağlamda onun
amacı, Allah’a tevekkül etme-
yi sağlam bir zemine oturtarak
okuyucularını şüphe ve tered-
dütten uzaklaştırmak ve on-
ların Allah’a olan bağlılıkları-
nı pekiştirmektir. Kısacası, ona
göre kadere iman eden herkes,
her hâlükarda Allah’a güven-
mek mecburiyetindedir. Ancak
burada kaderi, Hz. Ebû Ubeyde
gibi değil, Hz. Ömer gibi anla-
manın Kur’an’ın ve sahih sün-
netin ruhuna daha uygun oldu-
ğu unutulmamalıdır. Gazâlî’nin
ileri sürdüğü bu yaklaşımın, ta-
savvuf yolunun önde gelenleri-
nin ortak bir dili olduğu anlaşıl-
maktadır. Nitekim Abdülkâdir
Geylânî (ö. 562/1166) tevek-
küle dair makamlardan
söz ederken benzer şe-
kilde şunları söyle-
mektedir: “Seni
Allah’ın lüt-
fundan ve
O’nun
ni-
metleriyle başlamaktan alıko-
yan; halka, sebeplere, sanatlara
ve kesbe dayanmaktan baş-
ka bir şey değildir”.7 Bu yüz-
den Geylânî, Allah’ı bırakıp da
her şeyi halktan ümit edenle-
rin, halkı Allah’a şirk koştukla-
rını söyler. O bu konuda o ka-
dar hassastır ki, insan yukarıda
zikredilen halinden tevbe edip
kendi elinin kazandığıyla ye-
tinmeye çalıştığı takdirde bile,
Allah’ın lütfunu unuttuğu süre-
ce şirk içindedir. Hatta bu, ona
göre, birinciye nispetle daha
tehlikeli olan gizli bir şirktir.8
Bu söylemlerin hiçbirisin-
de amaç, insanların çalışma-
yı ve helal kazanç uğruna ken-
dilerini yormayı bırakmalarını
sağlamak değildir. Tam aksi-
ne, insanları bütün ümitleri-
ni kendi gayretlerine bağlayıp
Allah’ın lütfunu unutmaktan
alıkoymaktır. İnsan elde ettiği
her hayrın yalnızca kendi aklı-
nın ve hünerlerinin bir sonu-
cu olduğunu düşünmeye baş-
ladığında, merhamet, şefkat
ve yardım gibi duyguları körel-
meye başlayacak, daha da kö-
tüsü belli bir güce ulaştıktan
sonra azgınlaşma tehlikesiy-
le karşı karşıya kalabilecektir.
Hâlbuki ona verilen akıl, hü-
ner, sağlık ve afiyet, onun ba-
şarısına katkıda bulunan birer
ilâhî lütuftur. Dünyadaki imti-
hanın gereği, insanlardan bir
kısmı bu nimetlerin fazlasına,
bir kısmı da çok azına sahiptir.
Elbette bu nimetlerden ister
azına ister çoğuna sahip olsun,
herkes kendi imkânları ölçü-
sünde meşru şekilde çalışmak
mecburiyetindedir. Kur’an’ın
açık ifadesiyle herkes dünya
ve âhirette kendi çalışmasının
karşılığını görecektir.9 Bununla
birlikte hiç kimse, Allah’a rağ-
men sonucu istediği gibi belir-
leme imkânına sahip değildir.
Her bireyin bütün imkânları
ve hareketleri Allah tarafından
bilinmekte ve kontrol edilmek-
tedir. Herkes kendisine verilen
bu imkânı kullanıp kullanma-
ma hususunda hür bırakılmış-
tır. Bu dünyadaki her bir avan-
taj ve mahrumiyet, ahretteki
büyük mahkemede, insanın ni-
yet ve çabaları ölçüsünde lehi-
ne ya da aleyhine olmak üzere
“İnsana verilen akıl,
hüner, sağlık ve afiyet,
onun başarısına
katkıda bulunan birer
ilâhî lütuftur. Dünyadaki
imtihanın gereği,
insanlardan bir kısmı
bu nimetlerin fazlasına,
bir kısmı da çok azına
sahiptir. Elbette bu
nimetlerden ister azına
ister çoğuna sahip
olsun, herkes kendi
imkânları ölçüsünde
meşru şekilde çalışmak
mecburiyetindedir. “
âdil bir şekilde değerlendiri-
leceğinden, hiç kimse burada
olan görünürdeki adaletsizlik
ve eşitsizliği kendi sorumsuz-
luğuna ya da tembelliğine ma-
zeret olarak kullanma hakkına
sahip değildir. O halde bu dün-
ya hayatında bize düşen, ken-
di imkânlarımız ölçüsünde iyi
niyet besleyip yalnızca Allah’ın
rızasını hedefleyerek çalışmak-
tır. Çünkü bâkî olan âhiret yur-
dunda, zerre miktarı iyilik ya
da kötülük işleyen karşılığını
görecektir.10
Sonuç olarak söylemek ge-
rekirse, yakînî imanın açık
göstergelerinden birisi olan te-
vekkül, bütün sorumlulukları-
mızı Allah’a havale edip mis-
kinlik ve ataleti birer fazilet
olarak görmek değil, tam aksi-
ne, tüm gücümüzle aklımızı ve
bilgeliğimizi kullanmak, ama
sonuç için bütün yüreğimizle
Allah’a güvenerek onun karşı-
sında acziyetimizi ve fakrımızı
itiraf etmektir. İşte ahlâkî yük-
selişinde bu ruh halini yaka-
layan mü’min, her yaptığı işte
Rabbini anacak, sonuçta bu
tutumunun bir karşılığı ola-
rak O’nun, işlerini yoluna ko-
yup kendisine sağlık, afiyet ve
iç huzuru verdiğini gördükçe
şükrü ve hamdi daha da arta-
caktır.
Dipnot
* Doç. Dr.
1 Ebu’l-Berekât en-Nesefî, Tefsir, İstanbul 1984, I,
191.
2 Bkz., A.g.y. “Hal’u’l-erbâb ve kat’u’l-esbâb”.
3 Bkz. Kitâbu’t-Ta’rîfât, Beyrut 1405 h., 97.
4 Bkz., Tirmîzî, Sünen, tahkik: Ahmed Muhammed
Şâkir, Beyrut tarihsiz (hadis no: 2517) IV, 668.
5 Bu hadisenin tamamı için bkz., Buhârî, Sahîh,
tahkik: Mustafa Dîb el-Beğâ, Beyrut 1987, (hadis
no: 5397), V, 2163; Müslim, Sahîh, Beyrut tarihsiz,
(hadis no: 5915),VII, 29.
6 Bkz., İhyâu Ulûmi’d-Dîn, Dâru’l-Hadîs, Kahire
1994, IV, 398.
7 Bkz., Fütûhu’l-Gayb, çeviren; İlyas Aslan, Derya
Çakır, Gelenek Yayıncılık, 2007, 45.
8 Bkz., a.g.y.
9 en-53/Necm, 39.
10 ez-99/Zilzâl, 7-9.
49