.. Cerrahpaa Tp Fakltesi Srekli Tp Eitimi Etkinlikleri Ba, Boyun, Bel Arlar Sempozyum Dizisi No: 30 Mays 2002; s.

155-165

Ofis Ergonomisi - Srt ve Boyun Arlarn nlemek iin Ofis Ortamn Dzenlemek
Y. Mim. Meltem Baslo

ERGONOMNN TANIMI Ergonomi, alan kiinin ii, i aletleri ve i evresiyle olan ilikilerini aratrr. Ama sakatlanma riskini en aza indirerek insan vcudundan en yksek verimi almaktr. alma ortam ve alkanlklar ile basit ayarlamalar yapmay renmek kiinin rahatn ve verimliliini byk lde arttracaktr. Ergonomistler, antropometri (vcut lleri, biimleri; nfus ve diiimleri), biyomekanik (kaslar, eklemler, kuvvet, dayankllk), evre fizii (grlt, k, s, souk, nm, titreim), vcut sistemleri (iitme, grme, duygulanmlar), uygulamal (beceri, renme, hatalar, farklar) ve sosyal psikoloji (gruplar, iletiim, renme, davranlar) gibi eitli disiplinlerin veri ve tekniklerini kullanrlar. nsanlar i grrken, eitli el aletlerini, mekanik ara gereci, i makinelerini, robotlar, bilgisayar ve uzaktan kumandal aletler gibi eitli programlanm sistemleri kullanrlar. Bu ibirliindeki ama insanlarn fiziksel ve mental yeteneklerini desteklemektir. nsanlarn kulland her trl ara ve gerecin en etkin ekilde hizmete sokulmas ise onlar kullananlarn duru, oturu, genel salk, gvenlik ve sisteme uyum konularnn dikkate alnmasn gerektirir. Gnmzde, insan makine evre ilikilerini inceleyerek byle bir ortamda insanlarn salkl ve retken ekilde alabilmeleri iin gerekli dzenlemeleri yapmak nem kazanmtr. Bu alanda yaplan almalar son yarm yzylda ergonomi bilim alannn geliimine katkda bulunmutur. Ergonominin balang noktas insan hayatnn eitli dnemlerinde kiilerin kullandklar eya, ara-gere ve evrenin tasarmnda eitli l ve yeteneklerin dikkate alnmasdr.

155

 Meltem Baslo

Ergonomi grece yeni bir bilim daldr; gnmzde elli yan doldurmutur. Bununla birlikte mhendislik, fizyoloji ve psikoloji gibi ok daha eski ve kkl bilimsel alanlardaki aratrmalara dayanr. Ergonomi bilimi, II. Dnya Sava srasnda bilim adamlarnn kullanclarn fazla dikkate almadan yeni ve ok daha ileri sistem ve rnler tasarlamaya baladklar zaman ortaya kmtr. Sistem ve rnlerin gvenli ve verimli olarak kullanlmas isteniyorsa birok insani ve evresel faktrn de dikkate alnmas gerektii yava yava anlalmtr. Kiilerin gereksinimlerinin farkna varlmas ergonomi biliminin gelimesini salamtr. ERGONOMK OFS DZEN Ofis ergonomisi, alma ortamn alana uygun hale getirme bilimidir. Biyoteknoloji, insan mhendislii ya da insan unsuru mhendislii de denilen ofis ergonomisi, kullancnn yorgunluk ve rahatszln en aza indirerek verimliliini arttrma yolunda ofis mobilyalar tasarm ve alma ortam dzenlemesinin uygulamal bilimidir. Ofis ergonomisi, alma biriminin ergonomik olarak dzenlenmesiyle ilikilidir. alma hcresi ergonomisi yorgunluk ve kas gerilmelerini engeller; gereksiz hareketleri ortadan kaldrr; konforu arttrr. Bylece verimlilik de artar. Ergonomik bir alma birimi fiziksel evreyi, masa ve koltuk tasarmn, ekran ve klavyenin konumunu, dokmann yerini, ofis aydnlatmasnn yeri ve iddetini ayarlar ve kontrol eder. Ofis ergonomisinin uygulanmasyla bilgisayarla uzun sre almadan ileri gelen boyun, omuz ve srt arlar, ba arlar, bilek kanal sendromu gibi rahatszlklar zlr ya da en azndan hafifletilir. alma Ortamnn Deerlendirilmesi alma alan, alma birimi (iin ounun yapld yer) ve dolaplar, kopya/kt alnan yerler ile dier alma birimleri (daha az kullanlan yerler) olmak zere iki blgeyi kapsar. En ok dikkati alanlarn uzun sre bulunduklar blgeler ekmelidir. Ofiste, bu blge genellikle alma masas ve bilgisayarn bulunduu alandr. Sradan bir alma biriminde kuak bulunur (ekil 1): Birinci hat, iin %75-80inin yapld alandr. Bu alan, sa ve sol
Birinci kuak kinci kuak

ekil 1. alma birimi grnm

156

Ofis Ergonomisi - Srt ve Boyun Arlarn nlemek iin Ofis Ortamn Dzenlemek

ele alnan birer kalem ile masa banda oturur durumda, dirsekler vcuda bitiik, eller mmkn olduunca sa ve sola alm biimde, dirsei masadan kaldrmadan masa zerinde birer yay izmekle belirlenir. Bu ilk alma hattnda genellikle bilgisayar klavyesi, fare, yazma ve okuma alanlar yer alr. kinci hat, iin %20-25inin yapld alandr. Bu alan da, sa ve sol ele alnan bir kalemle, masa banda oturur durumda, uzanlabilen en u noktalara erierek izilen yaylarla belirlenir. Bu ikinci alma hattnda telefon, hesap makinesi, bilgisayar ekran, kalemlik, vs. yer alr. nc hat ise genellikle gz seviyesinde ya da daha yukardadr. Burada referans materyalleri yer alr. Ar ve sk kullanlan materyaller kollar uzatmadan, bilek ve omuzlar zorlamadan ulalabilecek bir alanda bulunmaldrlar. alma Ortamnn Dzenlenmesi Koltuk yi bir duru ve ayarlanabilir koltuk konforlu bir ofis ortam iin en nemli unsurlardr. Doru pozisyonda oturmak iin koltuk ayar yapmay renmek gerekir (ekil 2). Ykseklik: Ayakta dururken koltuun oturma yerinin en yksek noktas diz kapa seviyesinin altna gelmelidir. Bu pozisyon otururken ayan deme yzeyinde dz durmasn salayacaktr. Koltuun oturma ksmnn arkasnda bask hissedilirse koltuk ykseltilmeli, nnde bask hissedilirse koltuk alaltlmaldr. Ama arln eit datlmasn salamaktr. Oturma yzeyi eimi: Konforu ykseltmek iin oturma yeri ayarlanabilir. Bu, arlk dalmn da etkileyecektir. Derinlik: Oturma yzeyi, oturur durumdayken diz arkasna bask yapmadan, srt desteinin srt desteklemesine izin verecek derinlikte olmaldr.

Diz ykseklii

Oturma yzeyi derinlii

Srt destei

ekil 2. Koltuk ayarlar

157

 Meltem Baslo

Eer oturma yzeyi ok derinse koltuun boyutunu kltmek iin ekstra bir destek dnlebilir. Srt Destei: Oturur durumdayken koltuun arkal srtn doal kavisini desteklemelidir. Srt desteinin eimi srtn hafife arkaya yaslanabilmesine izin verecek ada olmaldr. Genilik: Oturma yzeyi kalalara yandan bask yapmayacak kadar geni olmaldr. Kol destekleri: Kol destekleri kolun st ksmn destekleyerek srt ve omuzlardaki basky azaltabilir. Bununla birlikte kolaklar koltuun masaya yaklamasn ya da doal hareketleri engelleyecek boyutlarda olmamaldr. Eer kol destekleri bunu salayabilecek biimde ayarlanamyorlarsa kartlmalar veya deitirilmeleri gerekir. Ayrca dirseklerdeki basky azaltmas asndan kolaklarn yumuak bir malzemeyle kapl olmasna dikkat edilmelidir. alma Alan Koltuk gibi alma alan da kullancya uygun olmaldr. Koltuk ayarlar yapldktan sonra alma alannn ykseklii de ayarlanmaldr. alma alannn ykseklii dirsek hizasnda olmaldr (ekil 3). Dirsek ykselii stkol serbeste vcudun yannda sarkar ve nkol da stkol ile dik a yapar durumdayken llr. Gerekli ayarlamalar alma yzeyini ya da koltuu ykselterek veya alaltarak yaplabilir. Eer alma yzeyi ykseltilemiyorsa koltuk ayarlanmal ve koltuun kendi iindeki l oranlarn koruyabilmek iin ayak destei kullanlmaldr. Ayak destei iki ayan da rahata dayanabilecei kadar geni olmaldr. ok kullanlan malzemeler kolay eriilebilecek bir mesafede bulundurulmaldr. alma alannn dzenlenmesinde en iyi biim yarm daireler eklinde yerleimdir. Sk kullanlmayan malzemelerin eriim alanndan uzak bir mesafeye konmas koltuktan kalmay gerektirir. Bylece kan dolam salanr ve uzun sre oturmaktan dolay oluan rahatszlk giderilir.

ekil 3. alma alan ykseklii

158

Ofis Ergonomisi - Srt ve Boyun Arlarn nlemek iin Ofis Ortamn Dzenlemek

Klavye ve Fare Klavye ve fare kullanrken kol vcudun yannda serbeste sarkar, dirsek dik a yapar ve bilekler dz olarak uzanr durumda olmaldrlar (ekil 4). Kullancnn daha doal bir pozisyonda durmasn salayarak yumuak doku zedelenmelerini enekil 4. Ntral ve klavye kullanmndaki gellemek amacyla eitli klavye bilek pozisyonlar tipleri gelitirilmitir. Bu klavyelerin yararlar kullancya ve yaplan ie gre deiir. Klavye nkol ile ayn dzlemde bulunmaldr. Fare klavye ile ayn seviyede ve kolay ulalabilir bir mesafede olmaldr. Klavye ve farenin dirsek hizasnda bulunmasn salamak iin ayarlanabilir srgl yzeyler kullanlr. Bu ek yzeylerin bacak masa mesafesini rahatsz edecek biimde azaltmamasna dikkat edilmelidir. Ayrca ek yzeyler kalavye ve farenin rahata yerletirilebilecei kadar geni olmaldr. Monitr Gz-Ekran Mesafesi Monitr gzlerden en az 65 cm uzakta bulunmaldr. Genel olarak monitr mmkn olduka uzaa yerletirmek ve yaz karakteri boyutunu arttrmak tavsiye edilir. Yakn nesnelere bakarken gzler uyum salamak iin fokus yapmak ve birbirlerine yaklamak durumunda kalr. Nesne ne kadar uzakta ise gzler o kadar az fokus yapar ve birbirlerine yaklarlar. Dolaysyla gz yorgunluu engellenir. Dinlenme pozisyonunda yani bakacak herhangi birey olmamas durumunda belli bir mesafade gz fokus yapmaz. Bu mesafe dz karya bakldnda 115 cm, 30 aaya bakldnda 90 cm civarndadr. Bylece ne kadar uzaa baklrsa o kadar gz yorulmas nlenir. Eer ekran okunabiliyorsa ok uzakta deildir; okunamyorsa karakter boyutunun bytlmesi nerilir. Eski aratrmalar mnitr ekran ile dkmanlarn ayn mesafede bulunmalarn nerirler. Bu aslnda monitrn daha yakna getirilmesine neden olur. 1990larda yaplan yeni aratrmalar ikisinin de ayn mesafede bulunmasnn gz yorulmasnn nlenmesi asndan etkili olmadn ortaya koymutur. Aslnda kullanclar monitrn daha uzakta olmasnn tercih etmilerdir. Hzl veri girilmesini gerektii ilerde dokman ve ekrann ayn mesafede bulunmalar gzn uyum deitirmesinin neden olduu gecikmeyi orta-

159

 Meltem Baslo

dan kaldrr. Bu durumda ekran daha yakna almak yerine yaz karakterini bytmek daha iyi bir zmdr. Byk harfler daha geni bir gr alan iinde rahata okunabilirler. Monitrn Dey Yerleimi Ekran gr alan gzn yatay grme hizasndan 15 ve 50 alar arasnda bulunmaldr.

15 >25 50 >25

ekil 5. Monitrn dey Eski aratrmalar gzn dinlenme yerleimi pozisyonunun gz seviyesinden 15 aada olduu inancna dayanarak ekrann st izgisinin gz seviyesinde olmasn nermekteydiler. Yeni almalar ise 15lik bir ann rahatlk iin gerekli olduunun yansra gzn yakn nesnelere bakarken daha da aaya evrilmesinin daha konforlu olduunu ortaya koymutur. Bylece en nemli gr alan yataydan 20 ve 50 ayla oluan blge olmaktadr (ekil 5).

Birok bilgisayar kullancs gz kuruluundan ikayet etmektedirler. Monitrn daha aada yerletirilmesi gz kresinin daha az atmosfere maruz kalmasn ve buharlamayla gzyann eksilmesini de engelleyecektir. Boyun Postr Alak monitr yerleimi kullanclarn farkl boyun hareketleri salayacak pozisyonlar denemelerine izin verir. Gz seviyesinde yerletirilen monitr ise kullancy hem duru hem de gr asndan uygun olan sadece bir eit pozisyonda kalmaya zorlar. Ayn postr uzun sre muhafaza etmek rahatszlk verir. Kullancnn ban dik tuttuu pozisyondan yorulduu zaman gz seviyesindeki monitrle bulunacak farkl postrler snrldr. Ba ne eerek gzleri yukar kaldrmak bir zmdr ancak uzun sre yukar bakmak ok rahatsz edicidir. Ba arkaya atarak aa doru bakmak gr asndan iyi olmakla beraber duru asndan rahatszlk verici ve sakatlaycdr. Alak monitr yerleimi ile hem ba dik pozisyonda tutulabilir hem de aa bak salanr.

Kala as 90-120

Diz as 90-130

Ayak bilei as 100-120

ekil 6. nerilen oturma alar

160

Ofis Ergonomisi - Srt ve Boyun Arlarn nlemek iin Ofis Ortamn Dzenlemek

Bu postr yorucu olunca bu yerleimde birok eik boyun alternatifi denenebilir. Birok ergonomi rehberi iyi bir postr kollar, vcudun st ksm, kala ve bacaklar 90 al ve ba tamamen dik bir biimde olarak tarif eder. Ayrca ayaklar dz bir deme zerindedir. Bu doru olan durutur (ekil 6). Genellikle kullanclar bu postrde kalmaya alrken yorulur ve postr deitirirler. Aslnda kullancnn isteine uygun durular cesaretlendirilmelidir. Baz tuhaf durular bile uzun sreli bir doru duruun yaratt rahatszl gidermek iin ideal olabilir. Gerilme egzersizleri de tuhaf durularla gerekletirilir ve ayn rehberler tarafndan nerilirler. "En iyi duru bir sonraki durutur" (R.D. Paul, 1997). Kullanc hangi duruta alrsa alsn bir sre sonra postr deitirmeyi alkanlk edinmelidir. Birok ergonomist alak monitr yerleiminin gzler ve gr asndan daha koforlu olduunu kabul ederler fakat bu postrde boyun ve srt problemlerinin kacandan endie ederler. Yakn tarihli aratrmalar bu postrde almann (gr hattyla 35-40 a yapan monitr) gz seviyesindeki bir monitrle (gr hattyla 15 a yapan monitr) almaktan biraz daha fazla kaslar yorduunu fakat bu farkn normal kabul edilen snrlar iinde kaldn ortaya koymulardr. Ayn aratrmalarda alak monitrle alan kiilerde %10 orannda verimlilik art gzlenmitir. Bilgisayar almas yakn almadr. Birok aratrmac bu yakn almann dier yakn almalardan -okuma yazma gibi- farkl olarak aa bakla deil yatay bakla yapldn sylemektedirler. Bu nedenle zel bilgisayar gzlkleri nermektedirler. zellikle yakn gr aada olan binokler gzlklerde bu rahatsz durum aka ortaya kmaktadr. Ergonomi bilimi asndan yeni gzlkler nermek yanltr; bu zm, i ortamn kullancya uyarlamak olan ergonominin amacndan sapmas ve kullancy i ortamna uygun hale getirmeye almas anlamna gelecektir. Ekran Eimi Monitr st ksm altnda daha geride kalacak biimde arkaya doru eik durmaldr. Okurken kii elindeki dergiyi, kitab, dokman eik tutar. Elindekini ne kadar yukar doru dndrrse okumas o kadar rahatsz olmaya balar. nsan etrafna bakarken da gr asnn st ksmnda kalan nesneler genellikle baklan noktadan uzakta, alt ksmdakiler ise yaknda grnrler. nsann gr yetenei baklan nesnenin bulunduu dzlem biraz geriye eik olduu durumu gerektirecek biimde gelimitir. Parlamay engellemek iin monitrn st ksmn ne doru emek ise gr yeteneine ters bir davrantr. Bu tutum hem gr hem de duru bozukluklarna yol aar. En belirgin rahatszlk boyunda grlr. Alak ve st

161

 Meltem Baslo

Tablo 1. Eski ve yeni prensiplerin karlatrlmas

Geleneksel Ergonomi Ekran-gz mesafesi 45-60 cm olmaldr Klavye alma alannn nnde olmaldr. Gncel Ergonomi Ekran mmkn olduunca uzakta olmaldr. Klavye ellerin bilekle dz bir dzlem oluturaca biimde kullanlmasna izin verecek bir mesafede olmaldr. Bunu salamak iin daha uzaa da konabilir. Fare klavyenin yannda durmaldr. 90 al postr en doru duru deildir. Koltuk ayaklarn rahat hareket etmelerine, hatta uzatldnda bile yere dz basabilmelerine izin verecek biimde alak olmaldr. Klavyeye erimek amacyla koltuk ykseltildiinde ayaklar iin ek bir destek kullanlmaldr. Ayak destekleri baka zm bulunamaynca kullanlacak elemanlardr. Ayak ve bacaklarn sadece bir pozisyonda durmalarna izin verirler. Yine de koltuk yeteince alak tutulabiliyorsa ayak destekleri bacak postrn deitirme imkan saladklarndan tavsiye edilmektedirler. Kala-bacak as 130 olmaldr. Dik duruta btn omurlar st ste binerek skrlar ve diskler zerinde basky arttrrlar. Geriye yaslanarak oturmada ise arln byk ksm srt destei tarafndan tandndan bel kaslar daha az alr. Klavye yksekliinde deiiklikler yapmak zellikle bilek hizas altn denemek- konfor asndan faydaldr. Klavye as nkol dzlemiyle ilikilidir. Yksek durularda klavye arkaya bile yatrlabilir. Bilek-el dzlemi yatay olmal, bilek dz tutulmaldr. Monitr gz seviyesinden aada yerletirilmelidir. Bu postr gz ve boyun problemlerini azaltr.

Fare uzakta durmaldr. Koltuk bacaklarn yere dedii pozisyonda her ekleminde 90 a yapacak ykseklikte olmaldr.

Ayak destekleri koltuk ve masann ayarlanabilir olmasn gerektirmeyen iyi bir zmdr.

Kala-bacak asnn 90 olduu dik duru en doru postrdr.

Klavye ykseklii bilek hizasnda olmaldr.

Klavye dz ya da arka ayaklar zerinde ykseltilmi olmaldr. Bilek-el dzlemi yatay olmal, bilek dz tutulmaldr. Monitrn st hatt gz seviyesinde olmaldr.

162

Ofis Ergonomisi - Srt ve Boyun Arlarn nlemek iin Ofis Ortamn Dzenlemek

Tablo 1. Eski ve yeni prensiplerin karlatrlmas (devam)

Geleneksel Ergonomi Monitr CPU'nun stne konabilir. Gncel Ergonomi Monitr ykseklik probleminden dolay CPU'nun stne konmamaldr. Bilek destekleri ok kaln, ok ince, ok sert, ok yumuaklarsa ya da keskin kenarlar varsa zararldrlar. Srekli kullanmda da sakatlayc olabilirler. Sadece duraklamalarda kullanlmalar tavsiye edilir. Fare kullanm destekleri yararldr ancak bilek destekleriyle ayn prensipler bunlar iin de geerlidir. Baz tasarmlar baz kullanclar iin iyi olabilir. Herkes iin gerekten iyi olan ergonomik klavyeler aslnda geleneksel klavyeye benzer ancak menteelidirler ve ie uygun olarak yeni biimlere getirilebilirler. Daha az sreli ama sk sk -her 10 dakikada 30 saniye- ara vermek gerekir. Bununla birlikte 15 dakikalk kahve molalar da ihmal edilmemelidir. En doru duru bir sonraki durutur. Uzun sre ayn postr korumak zararldr. Doru olan sk sk uygun postrler denemek, ayn kaslar uzun sre zorlamamaktr.

Bilek destekleri zararszdr ve kullanlmaldr.

Fare kullanm destekleri gereksizdir.

Ergonomik klavyeler herkes iin yararldr.

Her iki saatte 15 dakika ara vermek gerekir.

Doru duru deimez.

hatt geriye eilmi monitr kullanm en rahat pozisyonken yine alak monitrde ne eim vererek almak en yaplmayacak davrantr. Btn bu bilgiler nda geleneksel ve gncel ergonomi prensiplerinin karlatrlmas Tablo 1de verilmitir. alma Konforunu Arttran Yardmc Elemanlar 1. Klavye masalar 2. Klavye ve fare destekleri 3. Ergonomik klavye ve fare tasarmlar 4. Ayarlanabilir koltuk ve masa tasarmlar 5. Koltukta srt ve kol destekleri 6. Ayak destekleri

163

 Meltem Baslo

7. Dokman tutucular 8. Ekran filtreleri 9. Mikrofon ve kulaklk setleri ALIMA ORTAMINDA YAPILABLECEK EGZERSZLER Dzenli biimde farkl durular deneyin. Ayn pozisyonda uzun sre kalmayn. Klavye kullanrken en az biimde g sarfedin. Telefon, fare referans materyalleri gibi alma aralarna uzanrken zorlayc hareketlerden kann. Dirsek, nkol ve bileklerin sert yzeylere dayanmasndan kann. Gn iinde ksa molalar verin; kas ve eklemlere dinlenme ve yenilenme frsat tanyn. Ayn kaslarn ar kullanm engellemek iin farkl kas gruplarn altracak ileri dnml olarak yapn. Zaman zaman farenin bulunduu yeri deitirerek -sadan sola alarak- farkl elleri kullanmak ve farkl kaslar altrmak fazla almadan dolay sakatlanma riskini azaltacaktr. Gzlerinizi bir sre iin kapatarak, uzaklara bakarak ve srekli krparak dinlendirin. Gn boyunca belirli aralklarla ayaa kalkn ve koltuunuzu ayarlayn. Koltuun ayarnn deitirmek eklemlerin duru deitirmesini salar ve bylece koltuun neden olduu kas gerilmelerini ve doku ezilmelerini engeller. "deal pozisyon" bulma abalarna karlk hibir pozisyonun uzun sre ideal kalamayaca unutulmamaldr.

ekil 7. alma ortamnda yaplabilecek gerilme egzersizleri

164

Ofis Ergonomisi - Srt ve Boyun Arlarn nlemek iin Ofis Ortamn Dzenlemek

Uygun egzersizler ofis ergonomisi programnn tamamlayclardr (ekil 7). Her yarm saatte 30-60 saniyelik gerilme egzersizleri, kan dolamn dzenler, belirli bir pozisyonda uzun sre oturmaktan doan rahatszl azaltr, verimlilii arttrr ve hata yapmay nler.
KAYNAKLAR
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. www.whscc.nb.ca/pdf/resources/publications/hazaralerts/OFFICEEdist.pdf www.asse-cascade.org/post/cascade_program.pdf www.ergonomics.com.au/howtosit.htm www.office-ergo.com/setting.htm www.students.itu.edu.tr/~ergonomi/bilbank/default.htm www.ergonomic-office-computer-furniture.com www.office-ergo.com/conventi.htm www.details-worktools.com/tips/etiparch.cfm www.3m.com/cws/selfhel/backlegf.htm http://ali-oral.balikesir.edu.tr/Derslerim/ergonomi/ergon01.html TS 5337 Kasm 1987 - Sekreter Koltuklar TS 5432 ubat 1988 - Terimler ve Tarifler

165