HYERARK EMPERYALZM

Tarihin baaryla talandrd insanlarn, red ya da mah kum ettiklerine borlarnn sanldndan byk olduu gr lyor; belki de bu, red veya mahkum etmenin, sadece bir tr ayrma olmasndan kaynaklanyor. Emperyalizm teorisi, red ve mahkumiyet yoluyla, doruyu saflatrma ve yceltme sre cidir. Lenin, bu sre iinde, hala ve ne yazk, en yksek aama dr; yeni gzlem ve soyutlamalarla zenginletirilmeyi ve bu an lamda yenilenmeyi bekliyor. Bakalar da var; ancak nnde temel alma duruyor. "Sosyal - Liberal" olarak niteledii J.A. Hobson'un "Imperialism" almas, 1902 tarihini tayor. "Marksist" sayd tipik bir sosyal demokrat olan ve asla devrimci olamayan Rudolf Hilferding'in "Finance Capital" adn verdii kitab 1910 ylnda ya ynlanyor. Alt bal son derece ilgintir: "Kapitalist Gelime nin En Son Aamasnn Bir ncelenmesi" alt bal, "Finans Ka pital" balnn hemen altnda yer alyor. Buradan "Kapitaliz min En Yksek Aamas" nitelemesini bulmann zor olmayaca n dnyorum. Bolevik Partisi'nin "tatl ocuu", Lenin'in "skolastik" bulduu Nikolay Buharin'in "Emperyalizm ve Dn ya Ekonomisi" balkl almasna Lenin'in yazd nsz, 1915 Aralk aynn damgasn tayor. Bir yl sonra Lenin'in "Kapita lizmin En Yksek Aamas"-olarak "Emperyalizm", bror kyor; btn almalarn en ok bilineni budur. Bunlar ndedir; ancak hem Buharin'in ve hem de Lenin'in a lmasnda, en nde yer alan, Kautsky'nin son almalar oluyor. Uzun yllar, Marx ve Engels'ten sonra dnyann en byk Marxl otoritesi saylan Kautsky, Birinci Dnya Sava'nn borazanlar nn tt bir zamanda "ultra-emperyalizm" gryle ortaya kyor; Kautsky, artk dnya emperyalizmini emperyalist gle rin katld son derece barl bir kulp olarak grmeye bal yor. Buradan "barl" bir kapitalizme sryor; Buharin ve arka sndan Lenin hcumlarn buraya eviriyorlar. Her zaman bar l olan yol devrimci yolu tkyor; her ikisi de, 1915 ve 1916 ylla rnda, dnya devrimi iin devrimci bir izginin sahibi oluyorlar. 39

Hemen syleyeceklerim var; Buharin ve Lenin'in klarn zamanl ve doru buluyorum. Ancak ikna edici olabildiklerini syleyecek durumda deilim, bu noktay daha ilerde tartmak istiyorum. nce "Finans Kapital" zerinde durma gerei duyu yorum. yle grnyor, Hilferding'in "Finans Kapital" almas b yk bir bolua ve ala dyor; Marx ve Engels'den sosyal ekonomiyi inceleyen kapsaml almalarn arkasnn gelmemi olmas,, marksl evrelerde bir gven krklna yol ayor. Hil ferding'in almasnn, kar kmaz, Otte Bauer tarafndan Capital'e ek yeni bir cilt olarak deerlendirilmesini, bu deerlen dirme hemen Kautsky tarafndan da destekleniyor* baka trl aklayamyorum; deerli bir almadr, ancak zamanndaki bilgi birikimine gre nemli bir srama olarak grnmyor. Yi ne de nemli bir srama olarak kabul ediliyor ve finans kapital, ok byk lde abartlyor. Hilferding, hem geici ve hem de yerel olan bir olguyu, b yk bir abartma ile, dnya kapitalizminin temel zelliklerinden birisi haline getiriyor; banka sermayesinin, sanayi sermayesine egemenliini bir temel kural sayyor. O zaman doru deildi; daha sonraki zamanlarda ise pek ok zaman doru olmad. Banka sermayesi tarihin belli kesitinde sadece ve sadece Al manya ile Avusturya'da belirleyici bir duruma geldi, dier l kelerde hep tabi bir rol oynuyor. Emperyalist aamaya geite finans kesimine nemli bir rol verme, bu alandaki ilk klasik almann sahibi Hobson'a aittir; ancak Hobson, ayn zamanda, uyarc davranma gereini duyu yor. Hobson, emperyalist aa geite finans kesiminin roln vurguladktan sonra, "finansrlere ok byk bir g izafe et mek, tarihe ok dar bir ekonomik adan bakmaktr" diyor**. Emperyalizmin motor gcnn tek bana finansal olmadn yazyor; finans kesimini, emperyal motorun yneteni olarak ni* Rudolf Hilferding, Finance Capital - A Study of the Latest Phase of Capitalist Development, London, 1910-1981, Tom Bottomore'in giri incele mesi, s.l. ** J.A. Hobson, Imperializm, London, 1902-1988. 40

teledikten sonra, "motorun yaktn salamaz ve gerekli enerjiyi de dorudan retmez" diye ekliyor. Kukusuz Hobson, finans kesimine ok byk bir arlk vermenin geersizliini ileri srerken, ekonomik motiflere da yanmyor; politikaclarn, askerlerin, filantoropistlerin ve tc carlarn patriyotik duygular rettiklerini, kamladklarn ya zyor. Bu kaynaktan kan gler, "gl ve gerek olmakla bir likte dzensiz ve kr" saylyor; finans kesimi, bunlar, emper yalist genileme iin dzenli bir hale getiriyor. Hilferding ise hem daha "iktisat" bakyor ve hem de tm iktisat motiflerini, finans kesiminin tabiyeti altna koyuyor; "fazla kredi ama, bir bankann sanayi iletmesi zerinde yksek dzeyde kontrol kurmasn zorunlu hale getirmektedir ve bu da, sanayi iletme sinin banka ile asosiasyon halinde almas demek olmaktadr" diyor*. Hilferding, finans kapitale, Hristiyan dinindeki kutsal yerlerden birisini layk gryor ve bilinen Trinite'si ile bir ben zetme kurduktan sonra, sanayi sermayesinin "Baba Tanr", ban ka sermayesinin "Oul Tanr" ve parasal sermayenin de "Kutsal Ruh" olduunu ileri sryor, bu l, ya da insan, bir de, fi nans kapitalde, birleiyorlar**. Dinler de gerekleri yanstyor; ancak son derece basitletirilmi gerekleri ve son derece tek dorultulu hale getirilmi akllar iin yanstyorlar. Hilfer ding'in kutsal finans kapitali, zengin ve her zaman sofistike so muta uymuyor. Hobson, "imperialism is thus seen to be, not a choice, but a neccesity" diyor; emperyalizm, kapitalizm iin bir tercih deil, bir zorunluluktur. Daha sonra Kautsky, bunu reddediyor; d n buradadr. Buharin ise, emperyalizmi, "finans kapitaliz min tmleik bir esi" olarak tanmlyor***. Finans kapital ile emperyalizm arasnda bir zorunluluk ilikisinin bulunduunda srar ediyor; emperyalist olmadka finans kapitalizminin kapi talist anlamn yitireceini belirterek, emperyalizmin de zorun* R. Hilferding, Finance Capital, op.cit., s.97 ** bid., s. 220 ***Nikolay Buharin, Imperialism and World Economy, 1915-1973, s.142. 41

lu olarak fetihi bir politika izleyeceine iaret ediyor. Buharin, modern ekonomilerde iki sreci kar karya ko yuyor; bunlardan birincisi sermayenin enternasyonalizasyonu srecidir. Dieri ise ekonomilerin "nasyonalizasyonu" sreci oluyor; merkez lkeden taarak eitli topraklara yaylan ve bylece enternasyonalize olan sermaye, buralarda, hem nasyo nal ekonomilerin olumasna ve hem de oluan nasyonal eko nomilerin bata gmrk duvarlar, eitli imkanlarla, dier em peryalist glere kapatlmasna yol ayor. Hepsi fetihi olmak zorunda emperyalist gler, enternasyonalizasyon ve nasyonalizasyon srelerinin atmas sonucunda, kendilerine, Lenin'in byk bir dikkatlilikle yapm olduu ayrmla, iki taraf da emperyalist, savalara yol ayor. Buraya kadar gzel; yalnz finans kapital tekerlemesi ger eklere batyor. Bu tarihte Trkiye'de yaayan bir kimsenin banka sermayesinin sanayi iletmelerini egemenlikleri altna al dklar iddiasn ciddiye almas imkansz grnyor; byk sa nayi gruplarnn emirlerinde bir veya daha ok bankalar bulu nuyor. Bu kadar yle ki, bankalar, sanayi kesiminden kredi ta leplerinin azalmas nedeniyle yksek faizli tketici kredilerine ynelmek zorunda kalyorlar; egemenliklerine aldklar, varlkl tketicilerdir. Dnyann en ileri kapitalist lkesi saylan Amerika Birleik Devletleri'nde banka sermayesinin sanayi iletmeleri zerinde ki egemenlii pek bilinmiyor, byk sanayi gruplar, hep ban kalara ynetici veriyorlar. Bu noktay fazla irdelemek istemiyo rum; nk, tarihin sadece belirli kesitlerinde Almanya hari fi nans kapitalin modern ekonomileri ynettii iddias bir sama lktr. Hilferding'in kitab yaynlanr yaynlanmaz, marksl otorite ler byk vgler dzerken "burjuva" iktisatlar bu noktaya byk eletiriler ynettiler; Hilferding, bunlar kabul etme du rumunda kalyor. Ancak bu emperyalist teoride ok daha nemli bir tartmann stn rtyor, sermaye ihrac, nakit sermaye mi yoksa sermaye mallan ihrac m, tartmak gereki yor. Lenin, Razvitiya Kapitalizma V Rossii adl almasnda ih42

racatn ve uluslararas ticaretin ok byk lde kapitalizmin eitsiz gelime yasasndan doduuna iaret ediyor; bu iaret, sermaye ihracatnda, ar sermaye mallan retiminden kaynak lanan bir ihracat basksn gsteriyor. Bu tartmaya burada girecek durumda deilim; ancak bir emperyal lke snrlarnn dna kan finans kapital, eer do rudan doruya bankaclk ya da sigortaclk sektrne deilse, k lkesinden mutlaka sermaye mallarn da talep ediyor. Modern ok lkeli irketler iin ise yeni bir lkeye gitmek, ok byk lde, sermaye mallan, ara mallar ve tketim mallar iin yeni talepler yaratmak anlamna geliyor. Buradan Lenin'e dnmek durumundaym; Lenin de yaad gnlerin, eylemsel ve dnsel basklarn altndadr. Bu ne denle Lenin'in de, "Emperyalizm" brornde, sk sk finans ka pitalden sz etmesine armamak gerekiyor; asl bunlardan sz etmedii zamanlar armak zorunludur. Buradan bakldnda Lenin'in her zaman artc olduu grlyor; abartl kaynak larn basksndan kurtularak, almasnda, ksa dn ve zet ler yapt sralarda, emperyalizm teorisinde hala son sz say labilecek cmlelerini kaleme alyor. "Typical of the old capitalism, when free competition held undivided sway, was the export of goods. Typical of the latest stage of capitalism, vvhen monopolies rule, is the export of capital."* Sovyetler Birlii'nde yaplan ingilizce evirilere gvenme mekle birlikte, ingilizce olarak aktarmay uygun buluyorum; serbest kapitalizm zamannda, meta ihracatnn tipik olduunu vurguluyor. "Kapitalizmin en son aamasnda" ise, bu aamay, ikirciksiz, "tekellerin ynetimi" olarak gryor, sermaye ihrac tipik hale geliyor. "The pirincipal feature of the latest stage of capitalism is the domination of monopolist associations of big employers". "If it were necessary to give the briefest possible definition of imperialism we should have to say that imperialism is the monopoly stage of capitalism!" * V.I. Lenin, Imperialism-The Highest Stage of Capitalism, 1916-1974, Moskova, s.59.
43

Bu aktarmalarn her ikisinde de son derece netlikle ortaya kyor; Lenin, eer emperyalizmin mmkn olan en ksa tanm verilecek olursa, bunun kapitalizmin tekelci aamas olduunu vurguluyor. zetlemek ihtiyacn duyuyorum; tekeller varsa, emperya lizm ortaya kyor. Emperyalizm, tekelli dzenin lke coraf yas dna yaylmasdr; tekeller iinde vurucu ve nc olanlar ise sanayi sektrnden kyor. Ayrca banka sermayesi ok faz la akkan olduu iin sanayi sermayesi kadar fetihi olmak du rumunda deildir; yeni kaynaklar ve yeni pazarlara muhta olan, bata, sanayi retimi oluyor. Bu kadar deil; Lenin'in emperyalizm zmlemesinde, ge nellikle gzlerden kaan iki vurgu daha var. Bunlardan birisi, emperyalist glerin sadece tarmsal topraklan fetih ve ilhak et me eiliminde olmamalaryla ilgilidir. Almanya'nn Belika'ya kar kabaran itahn, Fransa'nn Lorraine'e olan hrsn, Lenin, emperyalist glerin gelimi lke topraklarn da ilhak etme niyetlerine rnek olarak gsteriyor. kincisini, daha da nemli gryorum. Lenin, emperyalizmin zn "hegemonya" kur mak olarak gsteriyor; "an essential feature of imperialism is the rivalry between several great powers in the striving for hegemony" diye yazyor.* Emperyalist gler arasnda rekabet her zaman dar ekonomik amal olmuyor; dorudan doruya hegemonya kurmak ve hegemonyay srdrmek iin, rakibi za yflatmak ve "to undermine his hegemony", hegemonyasn kr mak iin de toprak ilhak edilebiliyor. Lenin'in bu son derecede verimli iaretini geniletme eili mini tayorum; emperyalizm, bir g yayma srecidir. Emper yalist bir lke, emperyalizmini srdrebilmek iin, arada bir hegemonyasn'snamak ve mmknse yeni hegemonya alanla r bulmak durumundadr; bunun iin her zaman ekonomik ge reke bulma zorunluluu olmadn dnyorum. Emperyalizmin znde srekli bir g gsterisi var. Bu sylediklerimle Kautsky'nin "ultra-emperyalizm" gr dorudan doruya balantl grnmyor; ultra-emperyalizm, * tbid., s. 86 44

emperyalist lkeler aras savalara, Lenin'in szleriyle iki taraf da emperyalist olan silahl atmalara son verme abas olarak ortaya kyor. Emperyalist lkeler, kamplar ve ittifaklar kura rak, birbiriyle savama pratiklerine son verebilirler; buna kar n, ekonomik nedenle veya deil zaman zaman glerini hatr latma ve snamak durumundadrlar. Bu noktaya yeniden dnme umuduyla, imdi, ultraemperyalizm tartmasna dnmek istiyorum; bir yannda Ka utsky ve dier yannda ise Buharin ve Lenin yer alyor. Karl Kautsky, ultra-emperyalizm grn, Birinci Sava patladktan hemen sonra dillendiriyor; Kautsky'nin grlerine ilgi kalmad iin ultra-emperyalizm formlasyonu da pek bi linmiyor veya zor bulunuyor. unlar yazyor: "From the purmic standpoint, it is excluded that capitalism may live through enother new phase, the transference of the policy of cartels to foreign policy, a phase of ultra-imperialism, which of course we must fight against just as energiically as we fought imperia lism".* Kautsky'nin ultra-emperyalizm mant son derece ba sittir; i ekonomide tekellerin kartel kurarak pazar paylamas trnden, dnya lsnde de, emperyalistlerin dnyy pay laacaklar ve emperyalistler aras savalarn sona erecei d: leniyor; Kautsky'nin yazlarnda, ultra emperyalim dn nn hi bir ekonomik dayana yer almyor. Sadece emperya listlerin karlkl savan yksek maliyetini grerek "emperya listler aras bir kutsal ittifak" ile emperyalizmi nihai olarak zebilecekleri ileri srlyor. zebilirler mi; Kautsky, "in purely economic terms, there is nothing to prevent this powerful explosion finally dissolving by a holly alliance of the imperialists", ekonomik adan emperyalistlerin bu gl patlamalar nlememeleri iin hi bir engelin bulunmad kansndadr. Ultra-emperyalizm iin ekonomik mekanizmalardan sz edil miyor; emperyalistler arasnda bir sava nlemenin nnde ekonomik engellerin olmad yazlyor. Lenin, "emperyalizmin en derin temeli tekelciliktir" dedik ten sonra, beklenecei gibi, "the teory of ultra-imperialism is ** Karl Kautsky, Selected Political Writings, London, 1983, s. 88. 45

(so) absrd" diye ekliyor; ultra-emperyalizmi, "sama" olarak niteliyor.* Buna, "reaksiyoner" olduunu ilave ediyor; ancak be nim de eklemem gerek, Kautsky'nin ultra-emperyalizmini temellendirmemesi trnden hem Buharin ve hem de Lenin, ultra-emperyalizmin neden sama olduunu zmlemiyorlar. Daha dorusu, byle bir tartmann temel mekanizmalarn or taya koymuyorlar. Emperyalistler aras savan ekonomik ans, pek ok meka nizmann karlkl etkisine bal olmak durumundadr; burada bunlarn bazlarn tartmak istiyorum. Ultra-emperyalizmin, ortaya kp kmamas bu mekanizmalarn arlklarnn tartl mas sorunudur; yaplmas gerekiyor. Bir: Amerika, Monroe Doktrinini atktan ve ak bir emper yalist yaylma aray iine girdikten sonra, "open door", ak kap siyasetinin savunucusu oldu; bu hi bir lke ile ticaretin bu- byk emperyalist g tarafndan kapatlmamas anlamna geliyor. pen door siyasetin yaylmas, emperyalist lkeler ara snda barl rekabetin geerli olmas anlamna geliyor. ki: Rekabeti kapitalizmde, kolonilerin kapatlmas o kadar nemli deildir; sermaye ihrac aamasnda tabi lkeler emper yalist gler tarafndan dierlerine kapatlyor. Bu, sermayenin enternasyonalizasyonunun emperyalist lkeler arasnda sert bir rekabete yol amas demek oluyor. Fakat retimin enternasyonalizasyonu yeni bir sretir; burada ayn sanayi mamlnn paralarnn ok eitli lkelerde retilmesi durumuyla kar karya geliniyor. Sermayenin enternasyonalizasyonu aama sndan sonra zellikle imalat kesiminde retimin enternasyona lizasyonu, 'ler, ok lkeli irketler ile birlikte geliiyor. By lece retimin enternasyonalizasyonu ve 'ler, Buharin'in s zn ettii ekonomilerin nasyonalizasyonu srecinin tersine doru bir etkiye sahip oluyor. Bu iki mekanizma, ultra-emperyalizm ynndedir. : Yeni, byk, hrsl "nasyonal" ekonomilerin ortaya k mas yep yeni bir mekanizmay iletiyor; Birinci Sava'tan nce Almanya son derece hrsl ve ayn lde sktrlm bir nasyo : * V.I. Lenin, Imperialism, op. cit., s. 94 ve 110. 46

nal ekonomidir. Japonya ve Rusya, Almanya'y izliyor. Birinci Sava ncesinde Rusya'ya "ikinci snf" bir emperyalist lke de mek yerindedir. Trkiye'ye, Sibirya'ya, Manurya'ya doru ekspansiyori iindedir. Yeni, gl, kendi snrlarna smayan bir nasyonal ekono mi, her zaman bir sava kaynadr. ki sava arasnda, Almanya ve Japonya, sktrlm bir zemberee benziyorlar. Drt: Emperyalist sistemi dndan karlama ve frenleme, eninde-sonunda, emperyalistler aras barl rekabeti silahl a tmaya evirme eilimindedir. Ultra-emperyalizm grnn sahibi Kautsky'nin kendisinin 1905 ylndan itibaren Dou'da devrimleri bu izgide grmesini son derece ilgin buluyorum; Kautsky, Lenin'in son devrimci almas olarak niteledii 1909 tarihli "ktidar Yolu" balkl incelemesinde aka, 1904-1905 Rusya-Japonya savandan sonra Uzak Dou ve Muhammedi dnyann "Avrupa Kapitalizmini ykmak iin ayaa kalktn" yazyor.* Kautsky, Doulular'n ve t m mslmanlarn Avrupa proletaryasyla ayn dmana kar savatklarn ve ancak bir sermayenin yerine bir dier sermayenin egemenliini kurmak istediklerini kaydediyor. Kautsky, bu incelemesiyle, 1920 ylnda Komintern tarafn dan toplanacak olan Dou Halklar Kurultay'nn temellerini at m oluyor; ayn zamanda emperyalizmi daraltacak hareketlere parman basyor. 1905 Rusya Devrimi'nden sonra Jn Trk Devrimi'ni, Iran Devrimi'ni, daha sonraki Meksika ve in Dev rimleri, byk bir kuak oluturuyor; bu, hi kukusuz, burjuva devrimci kuan, emperyalistler aras rekabeti kztrarak Bi rinci Emperyalist Savaa yol am olmas ihtimal dahilindedir. ikinci Sava'n mekanizmalar daha kark ve bulak ol makla birlikte, Sosyalist Devrim'in yerlemesi, in Devrimi'nin yaklamas, emperyalist yaylmaya nemli frenler olarak k yorlar. Dndan sarlan emperyalist sistem, dier mekanizma larla birlikte, kendi i elikilerini artryor ve sonunda emper yalist sava yayor. * Karl Kautsky, Selected Political Writings, op. cit., s. 77

47

Ultra-emperyalizm tartmasn, bu saydm, eklenebilecek veya kartlabilecek mekanizmalar erevesinde srdrmek gerekiyor; Buharin ve Lenin'in bunlar yapmadn tekrarla mak gerei duyuyorum. Ancak zellikle Lenin'in byle bir tar tmaya hi yabanc olmadn dnyorum ve b u n u n kant lar var. Lenin'in, Buharin'in almasna yazd, 1915 ylnn sonlarnn damgasn tayor, nsz, her nedense hep ihmal edi liyor. Bu nszden aktaryorum: "Can one, however, deny that in the abstract a new phase of capitalism to follow imperialism, namely, a phase of ultra-imperialism, is thinkable? No. in the abstract one can think of such a phase".* ok ak; soyut olarak emperyalizmin bir yeni, ultra-emperyalizm aamas tarafndan izlenebileceini inkar etmenin mmkn olup olmadn soru yor. Kesinlikle inkar edilemeyecei cevabn veriyor. Soyut ola rak byle bir aama dnlebilir; Lenin, bu dncededir. Gzel; bunu, Lenin'in, szn ettiim tartmay yazma makla birlikte yapm olduu biiminde yorumluyorum. Lenin, hi kukusuz gelime izgisinin, "istisnasz btn devletleri ve iletmeleri yutan bir dnya trst dorultusunda" olduunu kaydediyor. ok gzel, ancak ekledikleri var. Emperyalizm, ultra-emperyalizme dnmeden nce "emperyalizm, kanlmaz olarak, patlayacaktr ve kapitalizm zddna dnecektir". Lenin, bu haberi veriyor. Burada duruyorum ve ksa bir aklama yapmak istiyorum: Ortaya iki Lenin kyor. Birisi, bilim adamdr ve dieri dev rimci politikac oluyor. Bilim adam Lenin, gelimenin ultraemperyalizm ynnde olduuna iaret ediyor ve devrimci poli tikac Lenin, bu noktaya varlmadan nce sistemin patlayaca n ya da patlatlaca mesajn veriyor. Belki de hi bir yerde bilim adam Lenin ile devrimci politi kac Lenin bu lde birbirinin karsna dikilmiyor ve belki de hi bir yerde bilim adam Lenin, devrimci Lenin'i bylesine b yk uyumla desteklemiyor; yntemsel olarak bunlara deinme den edemiyorum. Peki imdi? * N.Buharin, imperialism, op. cit., s. 13. 48

Son sava, tek yanl bir ultra-emperyalist sava olarak nite lemek mmkn m? Burada bu noktaya girmek istemiyorum. u anda dndklerim Irak Sava'nda bile emperyalistler ara snda ahenkin hi de grnd gibi olmadn, pek ok em peryalist lkenin Amerika'nn bir"sper emperyalist" lke du rumuna gelmesini, emperyalist lkelere de kendi emrini dikte ettiren bir konuma ulamasn engellemek iin, Amerika'nn kuyruuna takldklarn dnebiliyorum. Katlmada, Ameri kan hegemonyasnn yaygnl izlenimini nleme motiflerini grebiliyorum; ayrca Irak eninde-sonunda bu birleik emper yalist saldr iin kk bir lokma oluturuyor. Bu nokta ve soru ilerde tartlacaktr; ben burada emperya listler aras savalarn bitip bitmedii sorusunu ele almak istiyo rum. Bu soruyu tartrken de "hiyerarik emperyalizm" kavra mn denemek durumundaym.* Bir st emperyalist gcn he gemonyasnda bir baka emperyalist devlet dnebiliyorum. Mevcut emperyalist lkeler arasnda, kendiliinden kabile cek bir sava uzak bir ihtimal grnyor; Japonya'nn yeni pa zarlara girii, Avrupa ve Amerika pazarlar dahil, son derece barl geliti. 1960 yllarndan itibaren Japonya, yeni pazarlar ararken son derece dikkatli ve temkinli davrand; zellikle Amerika Birleik Devletleri'nin tepkisi bydke geri adm at t ve dolar zayfladka yardm elini uzatt. Baka bir yolu da grnmyordu; nk kinci Sava'tan sonra Almanya gibi silahszlatrlmtr. Almanya ve Japonya'nn Amerika ve geri kalan Avrupa eko nomilerini tehdit ettikleri bir zamanda silahszlandrlm olma lar, mevcut emperyalist lkeler arasndaki bir sava ihtimalini ortadan kaldrm oluyor; ama yeni yollar alabiliyor. Belki de Irak zerine alan sava, hem emperyalistlerin hegemonya * Bop Rowthorn, "Imperialist satellite", uydu emperyalist, kavramn ortaya atyor; Byk Britanya'nn Amerika'nn uydusu bir emperyalist lke olduunu ileri sryor. ok yerindedir; bugn yazd zamandan daha geerli grnyor. Ancak benim tartmama yetmiyor. B.Rowthorn, imperialism in the Seventies-Unity or Rivarlry? New Left Review, N. 69, Sept-Oct. 1971, s. 51. 49

gsterisi ihtiyac ve hem de byk bir uzak grllkle Arap Birlii'ni nleyerek ilerdeki daha byk bir savan nn alma olarak deerlendirmek mmkndr; bu savala kaybeden Araplar ve Arap Birlii oluyor. Arap Birlii ynnde atlan kk ve zor adm birleik em peryalist saldn ile karlayor; ancak ayn zamanda, bir Trk Birlii olmasa bile Trkik Kkenli bir federasyon iin Anka ra'nn iddetle zendirildii grlyor.* Daha ak da sylene bilir; Trkiye, Amerika'nn st hegemonyas altnda ikinci snf bir emperyalist devlet olmaya doru itiliyor. Sovyet sisteminin zl ile birlikte Trkiye'den Azerbay can zerinden geerek Orta Asya'daki Trkik kkenli devlet ve halklarn Trkiye'nin hegemonyas altnda toplanmas, zl balar balamaz Amerikan basnnda pek byk bir sklkla ya zld; Trkiye'de byle bir iradenin olmayndan yaknlyordu. Irak Sava ile birlikte Trkiye'de bir emperyalist lke olma ira desinin canlanmaya balad grlyor. u anda Ankara ne yapyorsa, Washington'un bilgisi ve planlar dahilinde yapyor; Trkiye ikinci snf bir emperyalist g olma plann aa vuruyor. Bu aklk, "Semeli Caydrc lk" olarak Trkeletirdiim Amerikan doktrinine uygun gr nyor; bu doktrinin genilemesi anlamna geliyor. Washington, "discrete deterrence" doktrini ile Orta Dou'da kendisine paral askerlik yapacak yerel halklar aryordu; Trkiye ile birlikte ikinci snf bir emperyalist g bulabilecei noktasna geldii anlalyor. Trkiye'nin emperyalist senaryosu, ilk aamada, Kuzey'ine doru barl ve gneyine doru fetihi olmak durumundadr; her iki adan da zorunluluk gryorum. Hi bir lkenin yal nzca ekonomik gcne bakarak ve yalnzca bunu gstererek bir emperyalist lke saylmas mmkn grnmyor; mutlaka bir kez,-lke dnda zorunu gstermesi gerekiyor*. Buradan emperyalistler aras sava ihtimaline veya ultra* Tekin Yaynevi tarafndan yaynlanan "Sovyetler Birlii'nde Sosyaliz min zl" adn tayan almamda bu zendirmenin kantlar yer alyor. 50

emperyalizm tartmasna dnmek istiyorum. kinci snf bir emperyalist lke de, eninde-sonunda, bir emperyalizmdir; g lenmesi ve bymesi halinde st hegemonyay dinlememesi byk bir ihtimal saylmaldr. Irak, ok daha snrl imkanlarla, Amerika'y dinlememe ansn denemi oldu; bunu, daha by m bir ikinci snf emperyalist lkenin tekrarlamasn normal karlamak gerekiyor. Byle bir ihtimal, yeni bir d u r u m anlamna geliyor; ortaya ktnda ve realize edildiinde mutlaka emperyalistler aras dengeleri etkileme durumundadr. Bu etkileme, ultraemperyalizm tartmasn dorudan doruya ilgilendiriyor. Ancak ben daha ok Trkiye'nin emperyalist alm ile ilgi leniyorum; "hiyerarik emperyalizm" kavram, bu aln em peryalistler aras dengeler asndan da imkan dahilinde oldu unu gsteriyor. Rusya'nn bir zamanlar ikinci snf bir emper yalist devlet olmas, kavramn sadece Trkiye ile snrl kalma dn ortaya koyuyor. Trkiye'nin hem Kuzey'de yeniden do makta olan "Rusya" devletini rktmemeye ve hem de topal bir "sper emperyalist" grnts kazanan Amerika'y teskin et meye zen gsterecei anlalyor.

51

EMPERYALST TRANSFORMASYON
Trkiye, itiraflarna estetik ameliyat yaptrmann maliyeti ni kendi devletine ykleyen bir lkedir. nce artc geliyor; ancak giderek daha az artc buluyorum. nk, Trkiye ta nnmaz olan insanlar lkesi haline gelmitir; son zamanlarda insanlarnn yz hzla deiiyor. Trkiye insan ve zellikle elit insan, ok hzl bir estetik ameliyat srecini yayor. Trkiye, elit insannn yzn deitirdii bir dneme giri yor. Trkiye, aydn insannn yzsz kald bir lke oluyor. "Artk hi tanyamyorum" bu sz gnlk dile giriyor. "Sanki, bambaka bir insan"; bu daha ok iitiliyor. "ok hzl deiti"; bu, Trkiye'nin elitine en uygun den sz olmaldr. Somut zengindir; soyutlama, kavramlatrma ve giderek bi lim, zengin somutun ilenmesine dayanyor. Byk sanat ve ya byk bilim adam, "muttarid muhteriz" damlalar trnden somut deiiklikleri kimyasal bir kaynatrma ile soyutlayabilendir; ok zor bir i olduunu kabul etmek gerekiyor. Ancak ok hzl deien somutluk, byk bir zenginlii iinde barnd ryor. htilaller, her zaman rastlanmayan somutluklar oluyorlar. htilaller, tarihin patlama dzeyine ulam hzlanmalardrlar; bu nedenle byk zenginlikleri tayorlar. Bu nedenle kavran mas kolay olmayan teorik aklklar gsteriyorlar. htilaller, teori dzeyine km, somutluklardrlar. Trkiye devrimsi bir dnemden geiyor; bir dzenden die rine atlyor. Bu, bata elit olmak zere insanlarnn yzn de itiriyor ve aydnlarn yzszletiriyor. "Devrimsi" olmas hznn yksekliinden kaynaklanyor. Bu, ok ksa bir zaman aralna ok byk deiikliklerin s drlmas demektir; sanayi devriminden bu yana snfl toplum larda zaman bugne yaklatka srelerin zamansal uzunluk lar ksalyor. Bunu yle de syleyebilirim; eer Byk Britan ya'da rekabeti kapitalizm yz yla yayldysa, bu, Trkiye'de

on ylda tamamlanyor. Trkiye'nin sanayi kapitalizmi dnemi, ve eer sz uygunsa "sanayi demokrasisi" zaman sanldn dan ok ksadr; bugn, 1970 yllarnda, bir yannda "demokra tik devrim" ve dier yannda sanayi kapitalizmi ncesi Trkiye olan i savan bir interregnum, iki dzen aras bir gei dne mi, olduu ok daha iyi anlalyor. Daha iyi anlalan bir de u var; Eyll darbesi dorudan doruya tekeller dzeni iin yapl mtr. Gl "demokratik devrim" partisi ve gsz "sosyalist" partisine kar i sava tekelli dzeni kurabilmek iin gerekle iyor; mlk sahipleri iin sanayi demokrasisi ncesine dnn imkanszl 12 Mart darbesi ile ortaya kyor. Buraya kadar gzel; ilerlemek iin Lenin'den aktarma yap mak gereini duyuyorum. Lenin, "the deepest economic foundation of imperalism is monopoly"* diyor; emperyalizmin en derin temelinde tekel yatyor. Bu ok basit grlebilir; ancak bundan sonraki zmlemelerim iin mutlaka kabul edilmek zorunluluu var. Eer tekelli dzen zmlemesi varsa, mutla ka emperyalizm tartmas da olmaldr; emperyalizme, d dnyaya uzayan tekelli dzen denebileceini sanyorum. Bundan sonra u geliyor: "Parasitism, which is characteristic of imperialism" Lenin, emperyalizmin karakteristik izgisi ola rak gsteriyor. 1920 ylnda Franszca ve Almanca evirileri iin yazd nszde ok daha ak olabiliyor; "Kapitalizmin en yk sek aamasnn nitelii, tamtamna parazitizm ve rmedir." Buna byk lde katlyorum; kaygm, bu son derece nemli saptamalarn gelitirilmemi olmasndankaynaklanyor. Aslnda gelitirilmeyen nokta bir sorudur; asalaklarn niteli ini belirledii ve dier yandan ryen bir dzende emek de er yasasnn ilerliinden sz edilebilir mi? Bu soru tersinden de sorulabilir; emek deer yasasnn ilemedii bir dzen kapi talizm olur mu? Soru soruyu ayor; kapitalizm, sadece rekabet i kapitalizm midir? Bu sorular, Benim ekonomi politik ile ilgili olarak son yllar da hi gndemimden kmayan, ancak henz yeterli cevaplara * V.I. Lenin, imperialism, The Highest Staage of Capitalism, M., 19161978, s. 93 53

52

ulatrmadm sorunlarm oluyorlar; hzl deien "insanlar mn" yzlerinde bir parazitizm ve bir rme hastal gryo rum. ok somut gstergeler var; byk kentlerde gen elitlerin, daha ok geceleri saat onbirden sonra gittikleri ve sabaha doru dndkleri barlar tredi. Herkesin, iilerin, ie gitmek iin ya taktan ktklar saatlerde yataa giren gen ve orta kuak tre diler parazit deil de nedir; saylan hzla artyor ve byk kent lerden evreye yaylyor. Trkiye'de sadece birinin yllk cirosunun yz milyar liray at reklam irketleri var; oalyorlar ve ilerinde byyenler de artyor. John Berger, ok yerinde bir saptama ile reklamn t ketici toplumun ekini olduunu ileri sryor; Berger'in sapta masnn zn deitirmeden reklamcln emperyalist aama nn artk kltr olduunu sylemek durumundaym. Tekelli dzende sokaktaki insann kltr reklam kltrdr; dili, rek lamcnn basit dnmeye mahkum eden dili oluyor. Parazit rr ve rtr. Emperyalist aamann insan, ilke olarak yeteneksiz ve becerisizdir. Hangi kesim, hangi ura, tekelli dzenin etkisi altna girer se, hzla ryor ve kaliteli olan her trl nitelii kaybediyor. Tekelli dzen ryen kurum ve insanlar zerine bir hege monyadr. Tekel egemenlii btn gcn rtebilmekten alyor. Sadece kurum ve insanlar deil; kavramlar ve mekanizma lar ryor. Tekelli dzende ve bunun lke dna uzayan biimi olan emperyalizmde ilk bata ryen ve etkisini yitiren kavram ve mekanizma kuvvetler ayrm ilkesidir; ortadan kalkyor. Bugn Trkiye'de iktidar ve muhalefet arasnda srdrlen bakanlk sistemi tartmas budur ve bu tartma kuvvetler ayrm ilkesi nin cenaze trenine benziyor. Aslnda kuvvetler ayrm ilkesinin dorudan doruya ba kanlk sistemi ile bir ilgisi bulunmuyor; Wilson zamanna ka dar, 1912 seiminde bakan oluyor, Amerika'da kuvvetler ayr m ilkesinden sz etmek mmkn grnyor. Kongre, senatr

ve temsilciler, Wilson zamanna kadar yrtmeye egemendir ler; sonra tersi geliiyor. Bunu, bakanlk sisteminin yasama or gannn gl olduu bir durumla badaabileceini belirtmek iin kaydediyorum; ancak bakanlk sistemi tekelli dzene, di erinden ok daha uygun dyor. Hobson'dan bir aktarmann yeri olduunu dnyorum. "Emperyalizm" szcn dnce ve politika tarihine sokan Hobson, bir yerde, unlar yazyor; "mperialism and popular government have nothing in common; they differ in spirit, in policy, in method" * Hobson, emperyalizm ile halk ynetiminin or tak hibir yan olmadn, espiri, politika ve yntem asndan birbirinden ayrldklarn ileri sryor. Bu saptama 1902 tarihli dir ve geen her zaman, Hobson'u doruluyor. Tekelli ve emper yalist dzene geen her lke halk ynetimini bir kenara atyor. Tekelli ve emperyalist dzenin birbirinden ayr iki temel ni telii var; hem brokratik ve hem de ideolojiktir. Aslnda her ynetim ve her dzen, bir lde brokratik ve ideolojik nitelik tayor; tekelli dzende, brokratik ve ideolojik boyutlar, hem birbirinden ayrlyor ve hem de son derece u noktalara ula yor. Ktleler ideolojik boyunduruk altna alnrken ynetimin kendisi son derece brokratik ve halk egemenliinden nemli lde uzak bir yapya dnyor. Bakanlk sistemi, brokratik ynetime en uygun sistemdir. Trkiye'nin bakanlk sistemine gei sreci, bir yanyla y netimin daha da brokratlamas ve dier yanyla kuvvetler ayrm kavram ve ilkesinden uzaklamay temsil ediyor. Bura da tarihsel bir sreten sz etmek zorunludur; bunun 1980 son rasnda ortaya ktn dnmek ve sylemek yanltc oluyor. u nedenle; yasama organnn etkisi, en son zmlemede, ka mu gelirlerinin kullanlmasnda ve yasa yapmada sz sahibi ol makla llyor. Bu adan bakldnda CHP ve AP ynetim lerinin, nitelik asndan, bugnk ANAP ynetiminden farkl olduunu ileri srmek pek zor grnyor. Kanun hkmnde kararname sistemini kefeden ANAP de ildir; bu sistem, parlamenter sistemi, bir yksek denetleme ku* J.A. Hobson, Inperialism, A Studyy, London, 1902-1988, s. 150 55

54

rulu veya Saytay haline getiriyor. Kanun hkmnde kararneme sistemi ile parlamento, yrtmenin erevesini izmiyor ve bunun yerine, yrtmenin yrrle koyduu ve yasa saylan dzenlemeleri yllar getikten sonra onamak ve dzeltmek g revini stleniyor. Bu sistem, tekrar ediyorum, ANAP'tan nce CHP ve AP ynetimlerinin de sistemidir. Parlamento vergi koyma ve kamu gelirlerini harcamada halk adna sz syleme yeridir; harcamalarn kuruuna kadar parlamento tarafndan verilen izne gre yaplmas parlamenter sistemin esasn oluturuyor. Ancak hem CHP ve hem de AP ynetimleri, bteleri, daha nceden alnan fonlarn serbeste kullanm haline getirmi bulunuyorlar; parlamentolar, artk btelerin bir tr sabit harcamalarna karar veriyorlar. Karar vermek zorunda olduklarna karar veriyorlar ve yeni harcama lar birer fon sistemi ile yrtmeye brakyorlar. Demek oluyor, btede ok byk llere ulaan fonlar, parlamenter ilkeyi oktan rtmtr; burada nclk ANAP'a dmyor. ANAP, bu sistemi gelitiriyor. Yrtme ile yasama ilikisi asndan sylenecekleri burada kesiyorum; Trkiye'de temsili sistem bitmitir. Bu tekelli ve ye ni alan emperyalist dzenin doal bir sonucudur. Sonrasna geliyorum; burada yrtme ve yarg ilikisi var. Bu ilikiyi orta ya koymak ve yeni durumu zmlemek iin fazla sze ihtiya cm olmadn dnyorum ve bir aktarma ile yetinmek isti yorum. Konuan Devlet Bakan zal'dr" Hala Dev-Sol gibi rgtler var. Komnizm ldkten sonra bunlar ne ie yaryor? Bunlar bir yerde mafya rgt haline gelmi. Cinayetler iliyor, soygunlar yapyorlar. TBKP liderlerini Trkiye'ye getirdik. n de hapse attk, mahkemelere ktlar, byk hadiseler oldu. Son ra serbest braktk, kongrelerini yaptlar. Esasnda bizim kanun larmza gre kongre yapmalar kanunlara aykrdr. 'Gelin bizi tevkif edin' dediler. Ama kimse tevkif etmedi. imdi esameleri yok. Eski grlt patrt da yok. Demek ki, baz endielerimiz, korkularmz yersizdir".* Bunlar yaymlanyor; en kk bir tepki ile karlamyor. * Gne, 19 Mart 1991 56

Ozal, TBKP liderleri Trkiye'ye geldiinde babakanlk ya pyor ve "TBKP liderlerini Trkiye'ye getirdik" diyebiliyor. Bu rada tepki beklemiyorum; bu ifade, daha nce yazdklarmza uygun dyor. Ancak o zamanki babakan ve imdi devlet bakan, "Esasnda bizim kanunlarmza gre kongre yapmalar kanunlara aykrdr, 'gelin bizi tevkif edin' dediler, ama kimse tevkif etmedi' diye buyuruyor. Hukuk kurumlar ve hukuk bil mediklerini yllardr yazdm Trkiye'nin "nl" hukukular ne yapyorlar; bir eski babakan ve grevdeki devlet bakan yasalarn uygulanmasnn veya uygulanmamasnn son derece keyfi olduunu haykryor ve bir tek kimseden karlk almyor. ok artcdr; bu, keyfi uygulamann, hukuk dln szde hukuku savunan, ancak hukuk bilmediklerini yllardr yazd m tekrarlyorum, Trkiye'nin "nl" hukuk kurum ve kiileri ne de malolduunu gsteriyor. Eer kanunlara gre sululuk d u r u m u varsa, kanunlar ile tilmelidir; kapitalizmin hukukun eitlii ilkesinin de sona erdi i anlalyor. ok ak; utanga bir utanmazlk iinde hukuk suzluk ve krnt ile yetinmek, cephenin bu yannda olanlara da mal olmu grnyor. Son derece ak; Eit-Sen kapatlyor ve Eitim-'e dokunulmuyor. Eitim-l'e dokunulmam olmas nn verdii krnt duygusu ile hukukun temel ilkelerinin i nenmesi gzard ediliyor. Tekelli dzen hukuk eitliinin tarihe gmld ve hukuk diskriminasyonunun nplana kt bir dnemdir. Tekelli dnem yargnn, yrtmenin ynetim ve gdmne girdii bir dnem oluyor. Her tarafta Krt sorunu tartlyor. Ancak ismail Beiki'ye yasaktr ve bu yasak szde nl hukuk kurumu ve kiilerinin de yasa oluyor. Bunlar tsmail'i savunmay reddederek, Yuna nistan'da Trkiye istihbarat rgtleriyle yakn iliki iinde olma ihtimali yksek bir oveni savunmak iin devletle yaranlardr; smail, bunlarn da kafalarnda oktan mahkum olmutur ve mahkumiyetini ekiyor. Her gazete, utanmaz bir iki yzllkle, Apo'ya muhabir gnderiyor ve ben Apo ile yaptm mlakattan dolay hala bir

57

deil iki dava ile yarglanyorum. Herkes Krtler zerine yaz yor ve benim "Krtler zerine Tezler" kitabm, smail ile birlik te tutukluluk gnlerini ekiyor.* Bu hukukun diskriminasyonudur; adaletin, yrtmenin gdmne girdiini gsteriyor. kuvveti bitirdim ve bir de drdnc kuvvet var. Drdnc kuvvet vard ve imdi var m? Basn var m? Trkiye'de devrimci basn hari, devletten gayr bir basn var m? Trkiye'de basn ikiye ayrlyor: Devrimci basn ve devlet basn. Bunu ok kolaylkla kantlayabilecek durumdaym; bir denbire Trkiye'nin devlet basnnda "blc" Krtler gittiler ve yerine "karde" Krtler geldiler. Bu geli iyi olmutur; ancak utanmaz bir iki yzllkle geldiini gzard etmemek gereki yor. Yasalar deimemiti ve anszn yrtmenin tutumu dei ti; Trkiye'nin devlet basn, bir gecede, "blc" Krtler'in "kardeleri" olduunu anlayabildiler. Hi tereddt etmediler; anszn anlayverdiler. yidir; ancak iyiliklerin ne kadar byk bir irkinlikle geldi i grlmelidir. Hi kukusuz TBKP lider ve yneticilerinin tu tuklanmamalar iyidir. Hi kukusuz Eitim-'in kapatlmama s iyidir. Hi kukusuz bizlerin Devlet Gvenlik Mahkemeleri'nde ve sank krssnde savunduumuz kardelik duygula rnn duygusuz devlet matbuatn da etkilemi olmas iyidir; ancak btn bu iyilikler son derece kt haberlerle birlikte geli yor. Yargnn yrtmenin komutasnda olduu ve basnn, g rlmez bir el ile devlet politikas dorultusuna ve hzla evrile bildii anlalyor. *- u gnlerde daha ok sevmeye baladm "Krtler zerine Tezler" kitabm ile ilgili ksa bir aklama gerekiyor; ben Devlet Gvenlik Mahkemeleri'ne verdiim dileke yazlarn byle bir kitapta toplamadm. Daha sonra kitap haline getireceim almalarm Devlet Gvenlik Mahkemeleri'ne verdim; Krtlk nedeniyle ilk kez yarglandm zamanda da byle bir kitap yazacam vaad ettim. Balangtr; ancak yine de ilk kez nl DGM'lerde okunmasnn snr lamalar var.
58

Bir tez yazyorum: Tekelli dzen elikileri alglayan akl si liyor. Bir tez daha yazyorum: Tekelli dzen insanszlatrma sre cidir. Zor bir szck uydurarak, uydurmay "telif etme anlamn da kullanyorum, bir tez daha yazmak istiyorum: Emperyalizm dzeni, devrimcisizletirme sistemidir. Emperyalizm ve basn tarihinden bir yaprak evirmek duru mundaym: Hem emperyalizm ve hem de basn tarihinde bir "muckfaker" dnemi var. Belki de sorumlu ve yrtc basn tipolojisi bu dnemden kyor; basn, yasama, yarg ve yrtmenin yannda drdnc kuvvet derecesini en ok "muckfaker" d nemde hak ediyor. "Muckfaker", pislik trmks anlamna geli yor; Amerika emperyalist aa girerken basn pislik trmks oluyor. Dnya basnnn en byk onuru bu dnemdedir; Jack London ve pton Sinclair trnden didaktik romanclar bir ke nara koyuyorum. Ida Tarbell, Lincoln Steffens, Ray Stannard Baker trnden byk gazeteciler bu dnemde ortaya kyor lar; bata byk irketler olmak zere toplumdaki btn soy suzluklarn, yolsuzluklarn ipliini dkyorlar. Ida Tarbell, "History of the Standard Oil" ile basn tarihinde bir a ayor; en gl trstlerden birisi olan Standard Oil'e sava ayor. Di erleri bunu izliyor; gazetecilik, yolsuzluk peinde koan bir kuvvet anlamna geliyor. Basn zerine ve demokrasi zerine filmlerin pek ou bu dneme aittir; imdi bir tarih oluyor. Trkiye basn yolsuzluk lar zerine gidiyordu; imdi devlet basn olma dneminde, bunlar ok geride kalyor. Yolsuzluklarn zerine gitmek ve ka ranlklar zmeye almak, artk Trkiye basnnn ii olmak tan kyor. ilgintir; yolsuzluklarn zerine gitme, Uur Dndar aracl yla devlet televizyonunun grevi saylyor. Dndar'n yararl bir i yaptn kabul ediyorum; ancak yolsuzluklar aklama iktidar, tekellerin kapsnda sona eriyor. Tekeller, kendilerinin olmayan yolsuzluklara kardrlar; imdi Uur Dndar bunun la grevlenmi grnyor. 59

Transformasyonun yazmn hzlandrabilirim; sanat, dzeni sorun yapan sanattan dzeni sorun yapanlar sorun yapan sana ta doru transformasyonunu tamamlama benziyor. Orhan Pa muk , Latife Tekin ve Ahmet Altan'dan daha kurnaz davrand; Latife ve Ahmet'in devrimcilere cepheden hcumu yerine, d zenle sorunu yok sayarak insanlara baka kk ve rahatlatc il gi alanlar bulmay denedi. Adalet Aaolu, rencilerine uya rak devrimci olmad iin intihan deneyen bir retim yesi tipolojisinden, devrimcilere model olarak i adamlarn gsterme aamasna geti. Bunlar daha ok desteklenecektir; devlet basn, dzenle hibir sorunu olmayan ve tek dmanln dzenle so runu olanlara ynelten bir sanat zendirecektir. Bunu yapyor. Bir tez daha yazacak durumdaym: Emperyalist aamann aydn, iktidar reddeden yaratktr. Kk avuntularn, byk sorumsuzluklarn, kendisini tekrarlayan akalarn, reddetme yen bir nihilizmin toplam aydn; Trkiye aydn buraya doru transformasyonunu yayor. Bu, kendi aydn tarihini ve kayna n reddetmesi anlamna da geliyor. Yurt sevgisi iin len askerden yurt sevgisi iin ldren as kere; bu, silahl kuvvetlerin transformasyonunu ifade ediyor. Silahl kuvvetlerin transformasyonunun emperyalist transfor masyon demeti iinde en nemlilerinden birisi olduunu d nyorum; nk, her emperyalist lke, kendisini emperyalist olarak kabul ettirebilmek ve bunu srdrmek iin mutlaka, bel li aralklarla lke topraklar dnda kuvvet kullanmak zorun dadr.* Trkiye de bu izgiye yneliyor ve buradan gemeye * Trkiye'nin Kuzey Irak'taki Krt ayaklanmas nedeniyle tutumu ve ba latt sylem, tmyle emperyalist bir dile dayanyor; Krt ayaklanmas nn Irak'n i ii olmad ve blge dengelerini tehdit ettii iddialar, "bizim yurttalarmzn yaknlar" szleri, btn bunlar, silahl bir mdahalenin kaplarn aan tekerlemelerdir. Trkiye'nin bu aamada byle bir sylemi bulmas, emperyalist Trkiye deerlendirmemle tutarl grnyor. Ancak ben, hem Trk Silahl Kuvvetlerinin imdiki durumunu ve hem de uluslararas dengeler nedeniyle yakn zamanda Trkiye'nin kendi dnda kuvvet kullanmas ihtimalini yksek grmyorum; doksan yllarnda Tr kiye'nin kendi dna kuvvet karmas ok byk bir ihtimal olarak gr nyor. Bunu, bundan sonraki incelememde ele almay planlyorum. 60

hazrlanyor. Emperyalist aamann ordusu profesyonel ordudur; bu, Tr kiye silahl kuvvetlerinin zaman iinde depolitizasyonunu zo runlu hale getiriyor. Politik ordu, profesyonel olamyor; ldr me sanatnn gereklerine gre deil, Trkiye soluna, askeri dar belere ve Krtlere kar tutuma dayal bir liyakat ve terfi siste mine gre biimlenmi bir ordunun profesyonelliinden sz et mek m m k n grnmyor. Silahl kuvvetlerin depolitizasyonu*, Trkiye'deki devrimcisizletirme sreci ile de yakndan ilgilidir; iktidar reddeden ay dn ile depolitizasyon srecinden gemi ordu, devrimcisizletirme gereine pek uygun dyor. Devrimcisizletirme, genel insanszlatrma srecinin mekanizmalarndan birisi oluyor. Devrim, iddet kullanarak iddeti zme srecidir. Emperyalizm, devrim sevmez bir dzendir ve dny sistemi olduu iin dnyann her yannda devrimlere dmanlk duyu yor ve bylece hareket ediyor. Emperyalist Trkiye, lke dnda iddet uygulamak zorun dadr. Buna hazrlanabilmek iin ierdeki iddet alanlarn da raltmak ve daralanlar ise, mmknse, yumuatmak istiyor; son gelimelerin srpriz olmamas gerekiyor.. Emperyalizm tarihi bu alanda arpc rnekler sergiliyor; Amerika'y emperyalist aamaya sokan, Bakan Mckinley'den sonra Theodore Roosevelt'tir. Roosevelt, Amerika'ya emperya list serveni sevdiren kimse olarak kyor; donanma bakan yardmclndan ayrlp Amerika'nn emperyalist savama g nll olarak katlyor. Bu kadar deil; ierde uygulad ve im kan verdii almlarla da, Amerika'nn en "ilerici" bakanlar arasna giriyor. Roosevelt'in adnn Amerikan politikasnda "sosyalist" dzeyine karlmas ve ayn zamanda emperyalist dzeni aklkla uygulamaya koymas son derece dndrc * Krt hareketliliinin bugnk Silahl Kuvvetlerin sorumluluun da veya yeni bir organizasyonla karlanmas tartmaldr; fakat dev rimci solun, tmyle Ordu'nun ilgi alannn dna kartlarak MT ve Siyasi Polis'e dayal bir yeni rgtlenmeye verilmesi mmkndr. Or du'nun bu yklerden ayklanacan tahmin ediyorum. 61

olmaldr; Trkiye'deki son gelimeleri ok iyi akladn d nyorum. Roosevelt, emperyalizmi Amerika'ya, Amerika'y emperya list aamaya sokan kimsedir; Wilson ise kurumlatryor. Eko nomi politiin gerekleri de, insanlara yeni biimler veriyor; Trkiye'nin emperyalist dzene geme stratejisi iinde Bakan zal, birdenbire, kendi partisiyle srekli elien ve "ilerici" a lmlarn ampiyonluunu yapan bir yeni kimlie ve yze br nyor. Hzl bir dzen deiimi, ayn zamanda, bir yz deiimidir. Trkiye'ye bilim yayor. nk teker teker somut, devrimsi bir dinamizm gsteriyor ve birbirinin stne ylyor. Bu incelemeyi bitirirken Amerikan emperyalizm tarihinden bir yaprak daha karmak istiyorum: Roosevelt, renkli kiiliiy le bakanlk ve emperyalist ampiyonluk yaptktan sonra yerini Taft'a brakyor. Ancak 1912 ylna gelindiinde partisini ve l kesini blnme tehlikesiyle kar karya grerek tekrar aday olmak istiyor; Roosevelt'in ilericiliinden rken Cumhuriyeti Parti, Roosevelt'in yardmcs ve arkasndan bakan olan Taft'ta karar klyor. Roosevelt, b u n u n zerine ilerlemeci bir parti ku rarak seimlere girerken, dzen, hem Taft'tan ve hem de Roosevelt'ten korkarak ok daha tutucu bir aday aryor ve Demokrat Parti'den Wilson seimlere giriyor. Roosevelt Taft'tan daha ok oy alyor; fakat, btn tutucular oylarn Wilson'a yyorlar ve Wilson bakan oluyor. Gzel; ancak Wilson kendisine oy verenleri artyor. Bu, ayr; burada zerinde durmak istediim bu deil. Seimlere sosyalistler de, E. Debs'in adaylyla katlyorlar; Wilson, sei mi kazandktan sonra Debs'i casusluk suundan on yla mah k u m ettirebiliyor. Ancak zerinde durmak istediim nokta bu da deil; Debs, bir milyona yakn oy alyor. Genellikle unuttu rulmak istenen, sosyalizmin bir ara Amerika'da da g kazand dr. Daha nemli bir iliki udur: Amerika'da emperyalizm bir dzen olarak yerleirken, hem sosyalizm ve hem genel demok62

ratik harekette bir ykseli grlyor. Bunu nemli ve artc buluyorum; bunu, insanln, bilinsiz ya da son derece bilinli bir sray olarak ele alma eilimi tayorum. Btn deneme ler, emperyalizmin yerleme srecinin son aamasndadr. Belki de insanszlatrma srecine bir tepkidir; emperyaliz min Amerika'da bir dzen olarak yerletii tarih, nce Taylorizm'in ve sonra da Fordizm'in bir fabrika sistemi olarak yerle tii dneme denk kalyor. Taylorizm ve Fordizm, Lenin'in de, bir fabrika sistemi olarak vgsn almtr; ancak iinin insanszlatrlmas sreci de oluyor. i, Taylorizm ve Fordizm ile kendi yaratclnn sonunu gryor. retim srecinde yaratcln sonu, lm olmaldr. Emperyalist dzenin kuruluunda, Taylorizm ve Fordizm'in doduu dnemde, bu lm srecini grmek mmkn olabili yor. Belki de hepsi, bu lm srecine, bu insanszlamaya tepki dir. Byle bir sonu, benim iin byk bir sevin kayna oluyor. nk tersinden bakldnda, yaamn ve insanln kaynan gsteriyor.

63

AGRESF EMPERYALZM
Tartmann iki yan iie giriyor ve akl nleyici bir etki yapyor. Bir yan, emperyalistler aras keskin rekabet ve bunun sonucunda emperyalistler aras sava oluyor; Lenin, buna iki ta raf da emperyalist sava adn veriyor. kinci yan, bir veya da ha ok emperyalist kuvvetin, bir ya da daha ok emperyalist aamaya gelmemi lkeye saldrmasdr; birincisi, ok zaman ikincisini rtyor. Kautsky'nin at "ultra-emperyalizm" tartmas, emperya list savan birinci yan zerine kuruludur; bunun, emperyalist: agresivite ile ilgili btn tartmalar asimile edecek bir dzeye ulamasnn iki nemli nedenini grebiliyorum. Birisi gemie ve dieri gelecee yneliyor; Ondokuzuncu yzyln sonu, tekelli devletler arasnda Afrika ve Asya topraklarn paylamak iin kzgn bir yara sahne oluyor. Daha da nemlisi, zellikle Byk Britanya, Fransa ve Rusya, bu topraklar ve Osmanl top raklarn paylamak iin gizli birok antlama imzalyorlar; b yk ekonomiler, eksenlere ayrlyorlar. Bu, Birinci Dnya Sava ncesinin gerekliidir; sava ile birlikte bu keskin rekabetin sona erip ermeyeceinin tartlmasn normal karlamak gere kiyor. kinci neden, gelecekle ve sosyalist devrimle ilgili gr nyor; sosyalist devrimin kalcl ve gelimesi ile emperyalist ler aras sert ztlklar arasnda bir balant kurulabiliyor. yley se, ultra-emperyalizm tartmas, bir yanyla, muhtemel sosya list devrimin kendisini srdrebilmesinin koullarnn aratrl masndan birisi oluyor. Burada bu iki tartmay nce birbirinden ayrmay ve sonra tekrar birletirme imkanlarn aratrmay neriyorum. nk bu iki tr agresivite'nin birbirinden bamsz olmamas gereki yor; ikincisinin, birincisini dourma ans var. Bu ansn ya da imkann da tartlmas gerekiyor, Eer Smith'in "Wealth of Nations" almas, siyasal iktisa dn ilk kapsaml kitab saylyorsa, Hobson'un "Imperialism" ki tabn da emperyalizm disiplininin balatcs saymada byk yarar var; Bat dncesinde Hobson'un unutturulmas belki de 64

Smith'ten ok daha devrimci aklklara gebe olmasndan ileri geliyordu. Hobson'dan bir paragraf alyorum ve nemi nede niyle de yine ana dilinden aktaryorum: "Agressive imperialism, as our investigation has shown, is virtually confined to the coercion by stronger or better-armed nations of nations which are, or seem to be, vveaker and.incapable of effective resistance; everywhere some definite economic or political gain is sought by Imperial aggressor"* ok gzel, Hobson, "agresif emperya lizm" tanmlamasn yapyor ve b u n u n gerekte daha gl ve iyi silahlanm uluslarn zayf ve etkin mukavemet yetenei ol mayan uluslar zerinde zor kullanmas olduunu ifade ediyor. "Emperyalist mtecaviz" bu zor uygulamasyla, belirli "ekono mik veya siyasal" kazan salamay amalyor; gerekten bu pa ragrafn ok taze olduunu belirtme gerei duyuyorum. Hobson, emperyalist an, 1870 yllarnda baladna iaret ediyor; Lenin, bunu kabul ediyor ve pekitiriyor.** Trkiye a sndan da uygundur; 1853-1856 Krm Sava nedeniyle, Byk Britanya ve Fransa, Rusya'ya kar Trkiye'nin toprak btnl n korumak zere bir byk savaa girmeyi gze alrken, 1877-1878 Turco-Rus savandan sonra artk Byk Britanya, Trkiye'yi paylam izgisine dnyor. Paylama izgileri, tek rar ediyorum, emperyalistler aras ilikileri sava eiine getiri yor; ancak emperyalistler aras sava programlar, yle sanyo rum, tek tek emperyalist lkelerin, zayf devletler zerinde, r nek olsun Rusya'nn Trkiye ve Balkanlar'da hegemonya kur ma programlarn gzden uzaklatrma sonucunu douruyor. * J. A. Hobson, Imperialism, London, 1902-1988, s. 200 ** Lenin'in has anlamda emperyalizmi tartmayan bir yazsnda, 1917 Ocak tarihlidir, bir paragraf var; buraya almak istiyorum. "State capitalism" devlet kapitalizmi, nitelemesi yerine tekelli dzen ya da tekelli devlet demeyi, imdilik, daha uygun buluyorum. "Geen yzyln altml ve yetmili yllarnda serbest rekabetin nc ve ileri bir gc olan ve yirminci yzyln banda tekelli kapitalizme, yani emperyalizme geen dnya kapitalizmi, savata, yalnzca finans kapitalin daha byk bir konsantrasyonu ynnde deil ayn zaman da devlet kapitalizmine doru byk bir adm att." V. I. Lenin, Collec ted Works, Vol. 23, s. 287 65

Bu, emperyalist agresivite'nin tek boyutlu olmas demektir, Kautsky'nin "ultra emperyalizm" zmlemesi sadece bir bo yutta, agresivite'yi ortadan kaldrma amacn tayor. "Barl kapitalizm" ise, dier boyutla ilgilidir;* Birinci Sava'n ilk ylla rnda hem Buharin ve hem de Lenin, barl kapitalizmin im kanszl zerinde srarla duruyorlar. imdi, ksaca, bu nokta zerinde durmak istiyorum. Nikolay Buharin, Lenin'e de yol aan, almasnda, u net likle yazyor: "Kapitalist rekabet dnya ekonomisi alanna tanca, kapitalist toplumda sava, tek kapitalist rekabet yntemi dir".** Bu dnem, Buharin'in en devrimci olduu yllardr; Le nin, buradan ilerliyor. Lenin, "barl kapitalizm" tamlamasyla evlenmeyi, marksizmden kopu olarak gryor. Bunu, en net bir biimde, Buha rin'in brorne yazd nszde dile getiriyor. Aktaryorum: "Particularly as regards Kautsky, his pen break with Marxism has led him, not to reject or forget politics, nor skim over the numerous and varied political conflicts, convulsions and transformations that particularly characterize the imperialist epoch; nor to become an apologist of imperialism; but to dream about a "peaceful capitalism". ok ac bir paragraf var; emperyalist aamann ihtilaflar, alkalanmalar, transformasyonlar dnemi olduu konusundaki vurgu ok nemlidir. Emperyalizmin, bir skun ve bar dnemi olamayacan, Kautsky'nin politikay unutma veya reddetmesini n plana karmasnn altnn izil mesi gerektiini dnyorum. Lenin, btn bunlar bir yana, * Bu noktann bir insann ve snfn dnce sisteminde turnusol ka d ilevi olduuna inanyorum. 1987 ylna kadar Sovyet marksizminin hep ciddi bir izleyicisi oldum ve byk nem verdim. 1987 ylnda SBKP Genel Sekreteri Mihail Garbaov, barl kapitalizm tartmasn ortaya att zaman ve buna olumsuzlukla yaklamaynca, benim Sov- yet marksizmi ile ilikilerim koptu. imdi hem o tarihe kadar salkl ilikim iin ve hem de bu soruyla birlikte net kopuumdan son derece honutluk duyuyorum. ** N. Bukharin, imperialism and World Economy, 1915-1973, yer yok, s. 54 66

Kautsky'nin marksizmden kopmasnn tek ve net sonucunun "barl kapitalizm" kavramna varmas olarak gryor. Lenin, "barl" kapitalizmin yerini, "barl olmayan, militan, felaket tayc" emperyalizmin alm olduunu" yazyor. Gzel; ancak burada ben ok ksa olarak dnya dncesine Lenin katks zerinde ok ksa bir parantez amak istiyorum. Lenin, tekelli dnemin ve ayn anlama gelmek zere emperya list aamann, marksistidir. Bu hem Marx'n dncesini srdr mek ve hem de bu dnceden belli ileri dnleri iermek anla mna geliyor. Bunlar, burada, iki noktada toplamak istiyorum. Birincisi, Lenin'in, dnya dncesine eitsiz gelime yasas n sokmasdr. Tekelli dnem, eitsiz gelimeler dnemidir; Marx, bu yasay grmekle birlikte, sisteminin iine sokamyor. Lenin, bu yasay bilmekle birlikte, yeterli lde bilincine vara myor. Ancak yer yer dncesinde ok nemli bir konum ka zanyor. Bunu yle de sylemek mmkndr; Lenin'in tm katklarnn altnda eitsiz gelime yasasnn harekete geiini grmek gerekiyor. kincisi, Marx'n sistemini amasdr; Marx'n sistemi, Batl akademikleri bu yan her zaman ekmitir, kapal bir yapya sa hip bulunuyor. Sistemin kapal ya da ak olmas, teknik, daha ok matematikileri ve iktisatlar ilgilendiren bir zelliktir; sis temin btn sreleri, bir d manivelaya gerek gstermeden i liyorlar ve zme ulayorlar. Lenin, Marx'l kalarak Marx'a en byk katksn buralarda yapyor ve Marx'n sistemini iki yerden ayor. Bir: Marx'ta bi lin sistemin iinde douyor. Lenin, "Ne Yapmal" almasyla sistemin kapalln bir neterle ayor ve bilincin dardan ve rileceini neriyor. ok byk bir neter'dir; buna karn, Le nin'in marxl kalabilmesi, sanyorum, devrimciliinden kaynak lanyor. ki: Marx'n ekonomik sistemini, d ticarete ve d smr ye ayor. Marx'n ekonomik yaps, iktisat szckleriyle, t myle bir "kapal" modeldir; Marx'a gre, sistemin olumlu ve ya olumsuz ilerlii iin d ticaret gerekmiyor. Lenin, bunu a maya, geen yz yln sonlarnda kaleme ald Razvitiya Kapita-

67

lizma v Rossii ile balyor ve emperyalizm bror ile devam ediyor. Her ikisinde de vurgu eitsiz gelime zerinedir. Burada parantezi kapatarak Rosa Luxemburg'a gemek isti yorum. Rosa, tutturduu biem asndan, Lenin'den ayrlyor; Lenin, byk katklarna karn, Marx', nemli yerlerde aka eletirmekten zellikle kanyor. Ayrntda ciddi eletirilerini dillendiriyor ve adn koyuyor; znde hep ortadoks bir Marxl kalyor. Bunu hem doru ve hem de eksikli buluyorum. Ne yazk, Lenin, Marx dncesine nemli katklarn irdelemiyor; politi kada yepyeni bir ekol olmakla beraber iktisadnda Marx'a ok byk bir ball srdryor. Eer Lenin, marksist politik d nceye katklarnn iktisat uzantlarn gelitirmi olsayd, bu gn Marxh dnce ok daha ileri bir yerde olabilecekti; buna inanyorum. Gramsci ile Rosa Luxemburg, baka mayada iki dnr olarak ortaya kyorlar; her ikisi de Marx'n iktisatnn, zaman zaman en nemli dayanaklarnn, "yanl" olduunu ileri sre biliyorlar. Bu kadar nemli deil, daha nemlisi, hem kendi an laylarnda ve hem de bakalarnn baklarnda devrimci Marxl'lar olarak kalabiliyorlar. Bu noktay da ok nemli bul duumu eklemem gerekiyor. Rosa, daha ok iktisatdr. "Marx's diagram of enlarged reproduction cannot explain the actual and historical process of accumulation. And why? Because of the very premises of the diagram. The diagram sets out to describe the accumulative process on the assumption that the capitalists and workers are the sole agents of capitalist consumption."* Luxemburg, Marx'n geniletilmi yeniden retim emasnn akmlasyonun gerek ve tarihsel srecini aklaya mayacan aklkla ileri sryor; bu Marx iktisadnn temel so nularndan birisinin temelden geersiz olduunu iddia etmek* Rosa Luxemburg, The Accumulation of Capital, London, 1913-1963, s. 348 68

le ayn anlama geliyor."Peki, neden?" diye soruyor ve bu ema nn, tmyle ve sadece kapitalistlerle iilere dayanmasnn, ge niletilmi yeniden retimde kapitalist tketimin sadece bu iki faktr, ajan da denilebilir, tarafndan yaplmasnn, sistemin te mel rkl olduuna inanyor. Marx'n sisteminde, gerekten Luxemburg'un ileri srd trden, sermayedar ile iiden baka aktr yok mu, hi kuku suz var. Ancak Marx'a gre, bunlar kapitalist akmlasyon d neminde deil, akmlasyon aamasndadr ve kapitalizmin ta rih ncesini temsil ediyorlar.* Kapitalist aamaya gelindiinde, yakn zamanlarda aklkla ve srarla yazyorum, Marx kapita lizmin gcn abartyor. Marx'a gre, kapitalizm, nc bir dnyaya ihtiya duymuyor. Dou Hindistan irketi, Levant company, uluslararas dzende, yoksul yasalar, kulak kesmeler, kala dalamalar i eko nomide; bunlar kapitalizmde var. Marx, bunlarn yokluunu ileri srmyor; ancak Adem'in elmay srmas trnden bun larda ilk gnahlar oluyorlar ve kapitalizmin, tarih-ncesi aa masn anlatyorlar. Kapitalizmin kendi tarihinde ise, Marx'a gre, ylesine byk bir dinamizm ve gelikinlik sergileniyor ki, bunlara gerek kalmyor. Rosa, bu grte deil ve bu gre iddetle kar kyor: "the process of accumulation elastic and spasmodic as it is, requires inevitably free access to ever new areas of raw materials in case of need, both when imports from old sources fail or when social demand suddenly increases."** Luxemburg, kapi talist akmlasyonun esnek ve nbetli niteliine dikkat ekiyor * "This primitiVe accumulation plays in Political Economy about the same part as original sin in theology, Adam bit the apple and thereupon sin fell on the human race" "it appears as primitive, because it forms the pre-historic stage of capital and of the mode of production corresponding with it." K. Marx, Ca pital, Vol, I., s. 1713 ve 715 ** Rosa Luxemburg, The Accumulation of Capital, op, cit., s. 358 69

ve kapitalizmin, hep yeni ham madde topraklarna girebilmek zorunda olduunu n plana karyor. Luxemburg, ok aklk la, kapitalizmin ancak tm toprak ve iklimlere, istedii zaman ve tam olarak girebilme imkanna sahip olduu srece tmyle geliebileceini yazyor; "sermaye beyaz insann almayaca topraklan iletmek iin dier rklara ihtiya duyar" diyor. Bu dncelerini ayrntyla gelitirdikten sonra "Marx'n zm nn", kapitalist gelimenin gerekleriyle, kapitalizmin gelimek iin kapitalist olmayan toplumsal yaplara muhta olduu ger eiyle, "diyalektik bir eliki" iinde olduunu tekrarlyor. Bunlar iktisaddr; Rosa, yapm olduu iktisat doktorasnda, Marx'n emasna ynelttii eletirilerini zenginletiriyor. Bunla r aktarmyorum. Israrla, gelimi kapitalist ekonomilerinin ge niletilmi yeniden retimi srdrebilmeleri iin dnyann ka pitalist olmayan toprak ve iklimlerini smrmek zorunda ol duklarn savunuyor; kapitalist sermaye kapitalist olmayan ik limlere gitmek zorunda kalyor. yle anlalyor, Luxemburg'un, gelimi lke sermayesinin gittii kapitalist olmayan topraklarda kapitalist iletmeler kurmasna bir itiraz yok; g rlerinin gelimesini, byle bir durum, etkilemiyor. Bunu da kaydettikten sonra bir sonu karyor ve bu nedenle bu sonucu ieren paragraf aktarmak gereini duyuyorum: "There is no a priori reason why rubber plantations, say, run on capitalist lines, such as have been laid out in India, might not serve the ends of capitalist production just as well. Yet if the countries of those branches of production are predominantly non-capitalist, capital will endeavour to establish domination over these countries and societies. And in fact, primitive conditions allow of a greater drive and of far more ruthless than could be tolerated under purely capitalist social conditions". ok gzel, gelimi ekonomile rin sermayedarlar, non-kapitalist topraklara gittikleri zaman, gitmek zorundadrlar, burada bir hegemonya kuruyorlar. Rosa, ilkel koullarda, tahakkm sistemlerini kurarlarken, ok daha acmasz olabildiklerine iaret etmekten kendisini alamyor.
70

Rosa Luxemburg'un bu nemli katksn bugn nplana karmakta byk yarar gryorum. Emperyalist aamada tekel ler dzeni son derece mtecavizdir; zaman iinde agresivite do zajnn azalmasn salayacak hi bir mekanizma gremiyorum. Kan, rezistansn bir trevidir. Tekelli dzen her zaman agresiftir; emperyalist dzen, her zaman kuvvet gstermek durumundadr. Bunu, tersinden ve bir tez olarak formle etmek istiyorum: Arada bir kuvvetini en kaba biimde de olsa gstermeyen bir emperyalist g olamaz. Bu tezi uzatabiliyorum; emperyalizm, sadece ekonomik deil ayn zamanda politik bir nitelik tayor. unu da eklemem gere kiyor: Emperyalist olmann banda, kuvvet gsterisi bulunu yor. Emperyalist statnn devam iin mutlaka, arada bir, kuv vet gsterisinde bulunmak zorunlu oluyor. Amerikan emperyalizminin Irak savan bu adan ele al mak ve yorumlamak gerekiyor; Noam Chomsky, Bush'un gre ve balad srada, kendisine verilen bir gizli rapordan bir cmle aktard.* Bunu, yine ngilizce olarak, buraya alyorum: "in cases where the US confronts much weaker enemies, our challenge will not be simply to defeat them, but to defeat them decisively and rapidly". Bakan Bush'a greve balarken verilen stratejik raporda, eer Amerika Birleik Devletleri, zayf bir dmanla karlarsa, Amerika'nn stratejisinin sadece malup etmek olmamas gerektii, ayn zamanda hzla ve kararl bir bi imde malup edilmesi gereklilii dile getiriliyor. Bu, nce New York Times'da aklanan son derece aklayc bir politika izgisidir;** Irak Sava'nda Washington'un yarm milyon aske* N. Chomsky, The Weak Shall Inherit Nothing, Guardian Weekly, Nisan 7,1991, s. 8 ** Irak savann bir televizyon sava olduunu ve insanlarn "televiz yon seyrettike daha az bilgili olduklarn" yazan Cockburn da ayn aktarmay yapyor. Alexander Cockburn, The TV War, The Newstatesman, Mart 8,1991, s. 14 71

ri seferber etmesini ve Saddam' ekonomik ambargoyla zme yi beklememesini ok iyi aydnlatyor. Peki buna neden gerek duyuluyor? Bu sorunun cevab, Irak'n teslim olmasyla birlikte Washington'dan dnya televizyonlaryla birlikte, btn dnyann evlerine kadar iletilen bir mesajda yatyor: "Vietnam Sendromu sona erdi" Sanki bu kadar ac, ykm, lm, Vietnam sendromu denilen araz ortadan kal drmak iin gerekleiyor: yle olduunu dnyorum. ok basittir; yiit Vietnam halknn Amerikan emperyaliz mine verdii ders ve yenilgi, sadece Amerikan ekononimisini sarsmakla kalmad, ayn zamanda Amerika'nn emperyalist sta tsne darbe indirdi. Amerikan emperyalizmi, kuvvetini gste remeyen ve yenilen bir g durumuna geldi; emperyalizm kav ramyla badamyor. Bu nedenle, Bush, greve balad zaman kendisine verilen tavsiyeye de uygun olarak zayf bir dmanla karlanca, fr sat karmamak ve hzla dman "perian" etmek gereini du yuyor.* Yaplan, budur. Irak Sava, ok nemli bir soyutlamaya imkan veriyor; em peryalist lke, ekonomik nedenler ve karlat mukavemet bir yana, zaman zaman kuvvet gsterileri yapmak zorudadr. Zaman zaman agresivitesini gstermek durumundadr; bunu, bu tartmadan kan sonulardan birisi olarak kabul ediyorum. Yalnz bu durum emperyalizmin ekonomik ihtiyalarn gz ard etmemelidir; Amerika, Orta Dou'ya yerleme ihtiyacnda grnyor. Tek bana srail, Amerika'nn buradaki karlarn gvenlik altna alamyor; Bayar-Menderes rejimleri ile ah d nemleri geride kaldna gre, Amerika'nn srail ile ibirlii ya pacaksa yeni bir gce ihtiyac olduu anlalyor.** Washing* Bat iletiim aralarnn, sava ncesinde, Irak'n gcn ok abartm olduu da ortaya kyor; bu, Vietnam Araz'nn silinmesi iin gerekli oluyor. ** Bu son gelimelerle birlikte daha nce ileri srdmz Washington'un Krt Devleti zmlemelerimizin dorulandn dnyo rum. Ancak bu konuyu burada ele almak iin bir gerek duymuyorum. 72

ton'un Krt Devleti projesi, u anda, bir yandan Trkiye'nin bir karakol rol iin son derece istekli grnmesi ve ran'n Washington'la anlama kaplarn amas, bu iki devletin Krt Devleti'ne iddetle kar olmalar nedenleriyle, lmllatrlm bu lunuyor. Byle bir durumda, Amerika Birleik Devletleri'nin blgede kalc bir stat elde etmesi yolu, n plana kyor. Nasl olabilir? Christopher Hitchens, yeni bir incelemesinde, Washington'un nl Vietnam pasifikasyon uzman, daha sonra bykeli olarak geldii Trkiye'de ODT kampsnde oto mobili yaklan Robert Commer'in* Amerikan Hkmeti'ne yap m olduu bir tavsiye ilkesinden sz ediyor. Commer, u sonu cu dile getiriyor: "No country in the region is prepared to accept US forces in peacetime". Bu blgede hi bir lke bar za mannda, Amerikan kuvvetlerini kabul etmek istemiyor; yley se, bar zamann, ortada kaldrmak gerekiyor. Eer bu zmleme doruysa, Amerikan emperyalizminin, kendi emperyalist statsn srdrebilmek iin, srekli sava kkrtcl yapmas zorunluluu ortaya kyor; bu, birinci so nu oluyor. kinci sonu, dier pek ok almamda tekrarlad m bir tezle ilgilidir; btn d savalar ayn zamanda i sava tr. Modern zamanlarda emperyalizm pek ok zaman, kendi sa van i sava niteliine dntryor; Afganistan ve Etiopya, bunun iki rneidir. Irak sava'nda Irak'n teslim olmasna kar n, Amerika'nn bu blgeye yerleebilmek iin yeterli gereke ler bulamamas zerine Irak'ta i savan alevlenmesi, nc rnek oluyor. Bylece bu incelemenin sonuna gelmi oluyorum. Tartmak istediim iki nokta daha bulunuyor. Bunlardan birisi, Irak sava nedeniyle, nde gelen btn emperyalist lkelerin birlik olu una baklarak bir ultra-emperyalizmden sz edilip edilemeye ceidir; kuku duyuyorum. Byk Britanya artk Amerika'nn uydusudur; Fransa ise, sonunda, bu savan btn ganimetleri* Christopher Hitchens, Realpolitik in the Gulf, New Left Review, Mart/Nisan 1991, s. 99 73

ni ve prestijini Washington'a kaptrmamak iin savaa girmi olduu izlenimini veriyor. Fransz emperyalizmi, Amerikan emperyalizmi ile btn sorunlarn zm olmaktan daha ok nemli bir blmn dondurmu grnyor. Ayrca emperyalist lkeler arasnda nemli ekonomik ihti laflar var; stelik bunlar bymek eilimi de gsteriyorlar. Ja ponya'nn Amerikan otomobil pazarnn drtte birini yutmu olmasna Amerika ne zamana kadar dayanabilecektir ve Japon ya, Amerika'dan gelep tepkilere ne zamana kadar uysallkla ce vap verecektir; bunlar, ortadadjr. Bunun dnda, henz kk Trkiye ekonomisinin Sovyetler Birlii'nde ald iki konut iha lesine kar Almanya'nn tutumu ok dikkat ekicidir; Trkiye, bugn ne Sovyetler Birlii'ne ne de Almanya'ya sz geirebile cek konumda grnyor. Ancak a ve giderek hrslanacak olan Trkiye'nin tekellerinin, byle bir durum karsnda, "Emperya list Trkiye" senaryosunu daha ciddiye almalarn beklemek ge rekiyor. Tartmaya, "ultra-emperyalizm" ve "barl kapitalizm" re etelerini birbirinden ayrarak balam bulunuyorum; imdi birletirme zamandr. ki yan da emperyalist savalar, bir yan emperyalist olan savalarn bymesiyle dorudan ilgilidir; y le gryorum. Dnyann ise, bir yan emperyalist savalar d neminden henz kmadn dnyorum.

EMPERYALST CEPHEDE
Tarihin, derinden hzland bir dnemden geiliyor; ykl n bir hzlanma olduu pek az farkediliyor. Risk getiriyor; aktivist iin son derece riskli gnlerdir. Dnen aktivist iin, uta eylemci iin, ularda eylem ile teori birbirinden ayrlmad iin, byk risklerin olduu gnlerden geiliyor. Uta aktivist, teori ile yaayandr ve gncel insan aklnn en byk yanltclarndan birisi oluyor. Hem gnceli yakalamak ve hem en yanltc olan yaamak, yaam, ok daha ekici hale getiriyor. Modern bilgi teorisi, yaam gerek bir heyecan haline sok mutur. Bilgi ile maddenin birbirinden ayrlmad bir zaman da, bir u aktivist iin, yaam, teori ve yaama alan ise episte molojidir. Bunlar dndke yeni kuaklar iin byk bir heyecan duyuyorum. Yeni kuaklar iin duyduum heyecann kayna yalnzca epistomolojik nitelik tamyor ve gnden gne alan yeni pra tik alanlar da, yaam, byk bir sevin haline getirici bir nite lik tayor. Yneten snflar iinde bir bln, oligarklardan bir mfre zenin, tekelli brokrat politikaclarla birlikte emperyalist senar yolar zerinde altklarn yazdm tarihten henz alt ay bile gemedi, yazdmda yine pek korkuyordum. nk aktivisti, uzun yolundan saptrann teorik yanlmalar olduunu ok iyi biliyordum ve bu nedenle her nemli teorik almm bende b yk korkular yaratyor. Simdi pek ok rahatm ve bu inceleme yi byle bir rahatlk iinde yazyorum. ki nokta var; bunlardan birisi devlet aygtnn ve brokrasi nin sanldndan daha ok retici olmasyla ilgilidir. Turgut zal, devr-i iktidarnda, devlet brokrasine ek olarak srekli olarak stanbul oligarklarndan ve Washington'daki, hem State Department ve hem de IMF ve IBRD almalarndan beslen mitir; Mesut Ylmaz, politik almlarn, Washington yerine Bonn'dan alyordu. Sleyman Demirel ve Erdal nn, baba75

74

kanlk ve yardmclk koltuklarna oturunca, eksik kalan beslen melerini tamamlamaya baladlar ve hzl bir biimde, emperya list senaryolara yneldiler. Hikmet etin, zlten yeni kan Orta Asya devletlerini tanmakta gecikmedi ve Kltr Bakan Fikri Salar, yanma Trkiye gericiliinin yeni kalemlerinden Mim Kemal ke'yi de alarak, Orta Asya kltr seferine kt. Televizyon, Orta Asya'da izlenebilmek iin yatrmlar yap yor. slamik yaynlarn hepsi Orta Asya'da okunmay en byk ncelik sayyor. Necmettin Erbakan'a, benim emperyalist zmlemelerim anlatlnca, imdiye kadar "hata yaptn" kabul ettii haberleri geliyor; Necmettin Erbakan ve Aydnlar Oca'nn Suud Kral'nn himayelerinde bir "islamik-enternasyonalizm" aramaktan, vazgemek zere olduklar yolunda iaretler var. Trkslamalar, Trk-slamc bir enternasyonalizmi kendi balar na ve hi kukusuz oligarklarla birlikte yapacak duruma gel diklerini dnmeye balyorlar. Gzel. Fakat pek ok soru ve pek ok grev ortaya kyor. Belgrad'tan in Duvarlarna kadar Trke anlalabilen bir alan Trkiye oligarklarna alyor; Bunun bir yakn sonucunu grebiliyorum; Kemalizm bir yana Kemal Paa'nn itibarnn "resmen" de indirilecei bir dnem balyor. Marx ve Engels'in bilin ve ideoloji ile ilgili yazdklarnn kesinkes doruluu bir daha yaanmak zeredir; Kemal Paa'nn artk Trk ynetenle rinin ideal lideri olmaktan kaca bir zaman aral kapdadr. Btn almalarmda Kemal Paa'nn devrimci gemii ol mayan, olduka tutucu ve son derece snrl ufuklu bir burjuva demokrat olduunu gsterebilmi durumdaym. Trkiye ze rine Tezler dizisinin sonuncu ve beinci kitab bu alanda yepye ni bilgiler getiriyor; ayrca bu inceleme, tarttm alanla pek byk lde akyor. Tezler'in bu sonuncu kitabnda, 19181922 arasnda, Anadolu, Krdistan, Ermenistan, Grcistan ve Azerbaycan devrimlerine ayr yer vermeye altm; Enver Pa a, ite bu dnemde, Osmanl Imparatorluu'nu, Orta Asya'ya 76

tamaya alyor. Osmanl Imparatorluu'nu Orta Asya'ya ta may planlam olan bir burjuva-demokrat, bugnn oligark larna, Kemal Paa'dan ok daha yatkn bir model veriyor. Kemal Paa inecek ve Enver Paa kacaktr; Marx'n episte molojisinin bir kez daha dorulanacana inandm iin muh temel gelimeleri bu kadar net yazabiliyorum. Grleceini umuyorum. Enver ile birlikte Kazm Paa'nn da yldz parla mak zeredir. Gzel. Ancak burada Marx'n bakndan artk benim iin bir sistem nitelii tayan bir ayrlm dile getirmek istiyorum. Daha nce deindim; burada yeniden ve daha yaln bir biimde formle etmek durumundaym. Artk Marx'n tm dncesini, kabul edemediim lde olgunluk-eilimli buluyorum. Manx'a gre modern devletin ortaya kabilmesi iin snfla rn gelimesinin ileri aamalara ulamas zorunludur; ben yle dnmyorum. Marksist-Leninist bilgi teorisine gre tekelli dzenin emperyalist senaryolarn peinde koabilmesi iin de tekeller dzeninin nemli lde gelimesi gerekli oluyor; by le dnmediim iin tekelli dzenin hemen balarnda Trki ye'nin emperyalist zemberein etkisi altna girdiini yazabiliyo rum. Bu ayrlmn yntemsel bir boyutunu grebiliyorum; Marx'n bak, eitsiz gelime yasasndan uzaktr. Lenin, eitsiz gelime yasasn grerek formle etmi olmakla birlikte Marx'm baknn, pek ok alanda, ortodoks bir izleyicisi olarak kald iin, bu yasay kendi baknn temeli haline getiremiyor. Eitsiz gelime yasasna gre ise, devrimin realize edilebilmesi iin s nflarn gelimesinin ve elikinin derinliinin ok ileri boyutla ra varmamas gerekiyor; byle dnyorum. Tekelli dzenin realizasyon sorunu Irak Sava ve Krt Cephesi'nde Trkiye tarafnn baarszlklar, Trkiye Cumhuriyeti'ni, yneten partilerin tmn kapsayacak bir biimde, Orta Asya'ya doru bir emperyalist yaylmacln eiine getiriyor; ynetenlerin tmnde bu konuda bir gr birlii grebiliyo rum. Ancak yeteceini dnmemek zorunludur; Trkiye, bir st emperyalist sisteme dayanmadan ve bununla ibirlii yap77

madan her hangi bir emperyalist senaryoyu uygulama ansn dan yoksun durumdadr. Trkiye'nin emperyalist ansnda, Almanya'nn tutumunu ve Alman-Rus ilikilerinin geliimini nemli bir faktr olarak grmek gerekiyor; yakn zaman bir Alman-Rus yaknlamas ve ittifak m, yoksa Rus-Amerikan ittifakna m gebedir, nemli sorun burada yatyor. Dou Almanya'y, rk bir temeli ve ei tilmi byk bir Alman ordusunu devralm olan Almanya, gl ekonomisiyle birlikte, agresif olmay deniyor; btn iti razlara karn Yugoslavya'y paralanm saymakta tereddt et medi ve geri adm atmad. Irak Sava'nda nemli sre Washington'a kar direndi ve imdi Krt Cephesi'nde sempati ara y iine girdi. Bunlar, Almanya'nn uzun yllarn tedbirliliini bir kenara attnn ve yaylmac bir stratejiyi yeniden benimse diinin iaretleridirler. Komnizm, Rusya kapitalizmine, gelimi bir ekonomi bra kyor; Rusya'nn ok gl bir tekelli devlet olaca gnleri uzak saymak byk bir yanlmadr. Kurulu byk iletmeler yeni yetme oligarklarn bekliyor ve bulmakta gecikmeyeceini dnyorum. Rusya, geni kaynaklan, stn teknolojisi ve ye timi igc ile bu blgenin tekelli devlerinden birisi olmakta gecikmeyecektir; hesaplarn buna gre yaplmas gerektiini dnyorum. Agresif Almanya ile tekelli dev Rusya; bir ittifak iinde ola bilecekler mi, nemli soruyu burada gryorum. Eer Ekim Devrimi olmasayd, bu ihtimallerden birisi olarak ortaya k yordu; imdi de ihtimallerden birisi olarak duruyor. Amerika ne yapabilir; Rusya'nn yeni doacak oligarklarna, tulumbay altracak kadar yardm ve ek olarak da ynetme morali verebilir mi? u anda net bir cevap verecek durumda de ilim; gerilemeye gemi Amerikan ekonomisinin ayraca kaynaklarn fazla olamayaca kesindir. Ayrca yeni Rusya y netiminin henz kalc bir izgi gelitirebileceine de ihtimal veremiyorum. Bu sorularn Trkiye emperyalizmi asndan nemi udur: Eer Rus-Alman hatt oluursa, Trkiye, kanlmaz olarak za78

yf Washington emperyalizmiyle i tutmak ve bir izgi olutur mak zorundadr. Birikim bunu kolaylatrc yndedir; ancak, glenecek Rusya tekelli devi ile rekabetinde, Trkiye'nin Ame rikan emperyalizminden nasihattan baka alacann fazla ola can sanyorum. Rus-Amerikan hattnn oluturulmas halinde ise AlmanTrk hatt geliebilecektir; bunun daha imkanl ancak daha so runlu olacan tahmin etmek zor deildir. Enver'in bir Al man adam sayld 1918 ylnda bile Trk ve Alman kuvvetle ri n Kafkasya'da atmann eiine gelebildiler. Alman-Rus hattnn olumas halinde Krt Alan'nda bir Almanofil Krt hareketi yaratlacan tahmin etmek zor grn myor; Berlin ynetiminin, Barzani ve Talabani ilikilerini Washington'dan koparmak iin almasn beklemek gerekiyor. Al man Hkmeti'nin, Trkiye'nin snr tesi operasyonlarna, kendi adamlar Mesut Ylmaz'n babakanl zamannda bile sert tepki gstermeleri, Krt cephesi'nde dostluk yaratma giri imlerinin bir sonucu olmaldr.. Bu dostluk araynda PKK iin hi bir yer gremiyorum; hi bir emperyalist lkenin PKK'nn gelimesinden olumlu bir so nu beklemesini beklememek gerekiyor. Berlin'in, Lenin'i Petrograd'a gtrd biliniyor; ancak bu, uzam bir dnya sava nn sonlarna doru ortaya kyor. Savaa kar Bolevizm, Rus cephesini kertmek iin, Almanya'nn geici mttefiki sa ylyor; ancak imdi byle bir durum grlmyor. Rus-Alman ve dolaysyla Amerikan-Trk hatlarnn olutu rulmas halinde hem Washington'un ve hem de Ankara'nn bl gede daha zor bir durumla karlamas ve daha agresif olmas kanlmaz grnyor; byle bir durumun Krt hareketlilii iinde de beklendiinin iaretleri ortaya kyor. Son HEP Kongresi'nin "tek izgi" izlenimini veren bir yapya doru bir ynelii balatmas Krt solu ve hareketlilii iinde yeni ayr m ve oluumlarn da iaretlerini getiriyor; bu iaretler iinde Washington-Ankara yaknlamasna bir de am eklenerek, Beka Vadisi ile ilgili olarak burjuva basnnn bilinen senaryolar yeniden gndeme getiriliyor. 79

Burada sylenebilecek olan udur: Blgeyle ilgili her trl kamplamada PKK'nn yeri bulunmuyor. Bu bir deerlendir medir; ancak deerlendirmeleri birer temenni haline getirenler ve daha sonra da temennilerini gerek sayp bunun zerine po litikalar kurmak isteyenlerin kabileceinden kayg duyuyo rum. Kayg ile umut ikiz karde oluyorlar. Anti-emperyalizm ile anti-kapitalizm de zaman zaman dost ve ok zaman da dman iki kardetirler. Trkiye solunun alt ml yllar pratiinin sonlarna doru dmanlk yan ar bas t; yle hatrlyorum. Bu, o sralarda netlikle zmlenemiyordu; Krt Cephesi'ndeki gelimeler eksik kalan netlii tamaml yor. "Milli" yn ok ar basan bir anti-emperyalizm zorunlu ola rak anti-kapitalizmden uzaklayor. Her unsuruyla Krt bir an ti-emperyalist mcadelenin, hi kuku yok, millilik yan tam, ancak anti-kapitalist yan eksiktir; sonuca da yava yryecei ni ve ok zaman da hi ulaamayacan dnebiliyorum. An ti-kapitalist yan canl bir anti-emperyalist mcadelenin ise "si nifi" yannn yksek olacan, ancak, milli yannda eksiklikleri ni ezen ulusun devrimci hareketiyle kapatacan kabul etmek zorunluluunu gryorum. Daha radikal bir ierik tayor ve zahmetli de olsa, sonuca ulamasn ok daha kesin grebiliyo rum. Emperyalist merkezin kontrol sistemini zayflatmayan bir anti-emperyalist mcadelenin katededecei mesafe daha uzun grnyor. rlanda rnei, bu adan, son derece dndrc bir tablo iziyor. Hem snf taban yksek ve hem de ezen ulusun devrimci hareketiyle birlikte harekete geen ve zmler reten bir antiemperyalist mcadelenin basan ansnn daha yksek olduu nu sanyorum. Daha abuktur; ancak hi bir zaman ok abuk deildir. Burada bir soru ortaya kyor: Trkiye ve Krdistan Dev rimleri ne lde iiedir? Bu soruyu sormakla yetiniyorum ve imdilik bir cevap arama gereini duymuyorum. 80

Bunun yerine bir ikinci soruyu ortaya atmak durumunda ym: Trkiye'nin, ister Alman ve daha yksek bir ihtimalle de, isterse Amerikan hatt ile emperyalist senaryosunu gerekletir mede baar elde etmesinin Trkiye devrimi zerindeki etkileri ne olabilecektir? Benim dmdaki bir ortodoks marksistin bun dan elikilerin daha ileri bir aamaya ulaaca ve bu nedenle devrimi gvence altna alaca sonucu karmas ihtimal dahi lindedir. Byle dnmyorum ve devrimi geciktirici, grn mez bir gelecek ve takvime balayaca bir potansiyel sayyo rum. Bunu yle anlatabilirim; Orta Asya'da Trkik kkenli lke lerin Trkiye nfuzuna girmesi, Trkiye'ye her admda bir ka Konya ya da Kayseri'nin eklenmesi anlamna geliyor. Trkiye gericilii, Orta Asya'da byk kaynak zenginlii kadar ok da ha byk gericilik bulacaktr ve bylece her adan daha da "glenecektir"; bunun grlmesi gerektiini dnyorum. Grmek, yeni grevler demektir. Grev, sorumluluk ile bir likte ortaya kyor. Bu noktay aynntyla gelitirmek gereini duyuyorum; eer Trkiye Devrimi ile Krdistan Devrimi'nin yazglan birlikte biilmise, bir blge devrimi zorunluluunu grmemek imkansz grnyor. Blge devrimini zorunluluk olarak grme eilimi tayorum. Her halde benim dnce sistemim iinde srprizli bir yere sahip deil; 1 Mays 1987 ylnda, Sovyet dzeninin zlecei kimsenin ve bu arada benim aklmda yokken, Dou Sosyalist Cumhuriyetler Birlii projesini ortaya atabildim. imdi bu pro jenin daha byk bir ans ve gereklilik tadna inanyorum. Kukusuz sosyalist sistemin zlmesi bu birlikte tm bile enlerin sosyalist olma ansn azaltacaktr; nemli olan sosya lizme ak olmaktr. Bu blgenin Bat snrn, Elenler'i ve Bulgarlar' iine alacak bir biimde dnyorum, dnyann en g zel ortak dzenini kuracandan hi kuku duymuyorum; Ermeniler'i iinde ve raniler'i dnda gryorum. Irak ve Suriye kesinlikle, blge tanmnn iinde yer alyor. Yeltsin'in Grcle ri dlamasn da sevinle karlyorum. 81

unlar eklenebilir; Trkiye ve Krdistan Devrimleri yazg btnl iindeyse, bir blge devriminin motor gc olabile cek dinamii de ieriyorlar. Sovyet sisteminin zl, blgeyi geniletiyor ve blge devrimini, dnya devriminin kaldrac ha line getiriyor. Hep bu blgenin insan olmaktan heyecan duydum. Hi bir zaman Avrupa veya Amerikan dnyasna zenmedim. Avrupa ve Amerikan dnyasnn insanln dman oldu una inanyorum. Bunu, politik olarak deil felsefi planda dile getiriyorum. Avrupa ve Amerika'da insan srdr. Felsefi an lamda insan deil, Kafka'nn nl yksndeki gibi, tahta ku ruudur. Tekellerin olduu yerde insan, tahta kuruudur. Kapitalizm, kanlmz; olarak tekeller dzenini ayor. Ortak dzen, bu nedenle, zorunluluk oluyor. Tekeller dzeni, gittike, insana yapabileceinden ok daha nemsiz ilevler yklyor: Srlemek kanlmazdr. Dnya devrimine kap aan bir blge devrimi, insan bytc tek yoldur. Bu dnyay eline alabileceine inanmayan bir kimsenin dev rimci olabileceine hi bir zaman inanmadm. imdi de inanm yorum. Bu blge genliinin nndeki imkanlar dndke b yk bir heyecana kaplyorum. nsanlk, hep kendisini arayan byk bir servendir. Yaamak ise ancak serven olduu zaman yaamaya dei yor.

DEMREL'DEN SONRA TRK

Kpr ok mu gzeldir ve neden Trkler, hep kpr olmaya zenirler? Bilemiyorum. Kpr, zerinden geilmek iindir; ne den Trkler zerlerinden geilmesine bu kadar ok zeniyorlar, bunu da bilmiyorum. Bildiim hep kpr olmak istedikleridir; Dou ile Bat arasnda kpr olmak istediler. Bunun iin Avru pa ortak pazarna heveslendiler. slam ile Hristiyanlar arasnda kpr olmak istediler ve bunun iin Arap ortak pazarna kapl dlar. Bunlar olmad ve imdi kendilerine yeni bir kprlk bul dular; Sovyet sosyalizminin zl ile ortada kalan Trkik cumhuriyetlerle, yine Bat ve bu arada Amerika arasnda kpr olmak istiyorlar. Belki de imdi, ken Mihail Gorbaov'un "Or tak Avrupa Evi" projesinin bir simetriiyle "Ortak Trk Evi" iin hazrlanyorlar. nokta var; altn izmek durumundaym. Bir; Trk yne tenleri sanldndan ok daha tccardrlar. Paraya koarlar; Amerikan dolarna koarlar. Amerikan dolarlar renk deitirip petro-dolar olunca, slam'a koarlar. imdi n Kafkasya'nn pet rolnn ve Orta Asya'nn altnlarnn kokusunu aldlar; Enver Paa'y hatrlayarak, komaya hazrlanyorlar. ki; Trkiye, Marx'n zemberei iine girmitir. Artk Trkiye'nin ynn, sermaye sektrnn kar dmeni belirliyor ve dierleri, basn, niversiteler, yarg ve aydnlar ve tek szckle ideolojiyi ta yanlar, inanlmaz bir hzla, bu dmene gre ynlerini alyorlar. imdi her yerde "Trk" sz var; btn sylemler "Trk" ze rinedir. nk Orta Asya'da Trk mteahhitler, Arap lkele rinde kaybettikleri ileri Orta Asya'da almay planlyorlar. nc nokta bu "Trk" szcyle ilgilidir; Trkln kkszln kitaplarmda yazdm, burada tekrarlamak zo rundaym. Orta Asya'ya Trklk adna bir koturma senaryosu var; fakat ad Arapadr. ok garip, Trkler, Orta Asya'ya Arap a kouyorlar. Bu noktay ve bu garabeti, kuku brakmayacak bir biimde gstermek gereini duyuyorum. Kaynak olarak kendimi deil, nl tutuculardan Profesr Muharrem Ergin'in "Osmanlca
83

82

Dersleri" kitabn kullanmak istiyorum; kitabnn "Arapa Un surlar" blmnde "ism-i mensub" yapln inceliyor ve unla r yazyor: "Bunlar aidiyet, nisbet isimleridir. Dier kelime eit leri gibi vezinleri yoktur. Ek ile yaplr. eitli vezindeki keli melere nisbet ye'si (y-yi nisbet) ad verilen bir (S) ilave etmek suretiyle ism-i mensub yaplr. Aslnda Arapa'da nisbet eki iyyun eklinde olup S'si eddelidir" Profesr Ergin, Osmanl ca'da Arapa kaynaa gre eddeden vazgeildiine iaret, et tikten sonra yle devam ediyor: "Demek ki Trkede asl ekin eddesi ve tenvini atlr ve nisbet eki uzun i () ekline geer." Hepsi, bu kadar. Bu kadar yaratclktan ve kendinden uzak ol maktan utanmak gerektiini dnyorum.'Trk" Arapa yapll ve Arapa ekli bir szcktr; "isev", "musev" ya da "muhammed" trndendir. Ben hep "Trkik" szcn kullanyorum: benim ki de Bat dillerinden geliyor. "Sempatik", "fantastik", "astronomik", "arabik" ya da laz kkenlileri anlatmak zere "lazik", hep bir kkeni, bir mensubiyeti, bir iyelii gsteriyor; Trke olmaktan uzaktr lar. Ancak benim bir Trklk ya da ikinci snf emperyalizm iddiam yok; yalnz dili ok seviyorum. Trke, "Trks", Trkse" ya da Osmanl ya da Seluklu rneklerinde olduu trden "Trkl" denebiliyor bunun tartmasn brakyorum. Btn bu tartmadan kardm udur. Trkiye dzeni tkanmtr. Tr kiye dzeni her trl yaratcln yitirmitir. Demirel, bu tkanmln imdiki rtsdr. Trkiye imdi Demirel'in jbilesini oynuyor. Jbilede hep eski oyunlar tekrarlanr; ancak daha yumuaktr. Ve Demirel'in oyunlar tr. Ve bunlarda hibir deiiklik grnmyor. Bi rinci oyun: Demirel, d politikay hep Washington'a brakr. kinci Dnya Sava'ndan sonra Trkiye'den Amerika'ya giden ilk burslu stajyerdir; Bakan Yardmcs Johnson'un koltuunun altnda ektirdii fotorafla ve "Morrison Sleyman" olarak ilk seimini yapyor. imdi Washington'a biraz krgndr; nk Amerika, iki kez askerler eliyle drlmesini nlemedi veya hi olmazsa haber vermedi. Krgndr; ancak yine de kran du yuyor. nk zellikle ikincisinden kellesini kurtarmas Was84

hington sayesindedir; bunu biliyor, Bush da bunlar biliyor; De mirel, bu kez, Beyaz Saray'a semen taban zayflam olmakla birlikte, imdiye kadar hi kimsenin dnemeyecei kadar b yk bir aydn desteiyle geliyor. Beyaz Saray'da yaanan, bo altm bir kar-kocann nikah tazelemesidir. Birbirine iltifat et mek zorundalar. kinci oyun: gvenlii, ister sr, isterse polis olsun, ka nunsuz glere brakmaktr. Demirel, bu oyunu da, ayn titiz likle tekrarlyor; aydnlar ve yarg kurullarn arkasna takmas, bu kez karsndaki sorunlarn daha byk olmasndan geliyor. Ezilmi, bklm, kimliklerini kaybetmi aydnlar ve solcular da, taklacak bir yer aryorlar; imdi Demirel, uygun geliyor. . kinci oyunun ok ak bir gstergesi olarak Demirel, Krdistan', kr Balc'nn yetitirmesi, eyllizmin Ankara ve stan bul emniyet mdr, "nl" MT raporunun kahramanlarn dan, Washington'a yakn, polislikten yetime nal Erkan'a bra kyor. nal Erkan'n emniyet mdrl dneminde Vedat Ay dn katledilmitir. CIA'den alndn sandm istihbarat sonu cunda, on bir Dev-Sol'lu katledilmitir. nal Erkan, imdi Krdistan Valisi'dir. Krdistan'da Amerikan'n eki Gc ile Vali nal Erkan'n ok rahat alacaklarn tahmin ediyorum. kinci oyun, i gvenlii sola ve Krtlere kar politikay, Genelkurmay'a ve Genelkurmay gzetiminde st polis gleri ne brakmaktr. Durum budur; katliamlar tepkisiz olarak de vam ettii srece, bir kuyumcu soygunu bahane edilerek evin de gen, hi bir tepki yaratmadan, ldrld srece, Trke'in srlerine ihtiya yoktur; Demirel'in ikinci oyununda en kk bir deiiklik grmyorum. nc oyunu ise ekonomiyi, IMF'e brakmak olarak ortaya kyor; ekonomi alannda Demirel'in ANAP'tan ayr bir politi kas bulunmuyor. Btn politikalar, IMF damgaldr; kitlelerin bylesine srletirilebildii, edilgen hale getirildii bir za manda ynetenler enflasyondan korkmuyorlar. Ocak ayndaki yzde ll'lik fiyat art iarettir; oyunun ve sonularnn deie ceini dnmemek gerekiyor. 85

imdi, Demirel dalgas var. Trkiye solu ve aydn hep dal galara kapld gitti. imdi byk bir arszlk iinde Demirel Dal gas yaanyor. iirilmi bu dalgann etkisiyle Demirel sonras n gremiyor ve dnemiyor. Demirel Dalgas geicidir; ksaca, grebildiim nedenlerini sralayabiliyorum. Bir: Demirel'in enflasyonu durdurmas bir hayaldir. ki; Demirel'in sanayileme ile isizlie are bulmas hayaldir. : Demirel'in olaanst bozulmu gelir blmn dzeltmesi hayaldir. Drt: Btn bunlarn sonucunda, orta ya kan byk ahlak bunalmn yenmesi hayaldir. Be: Eer Trkiye solu bir ahlana geemezse, btn bu nedenlerle, top lumdaki slama kouu durdurmas ve dolaysyla laisizmi tuta bilmesi hayaldir. Alt: "Trk" seferberlik, yle anlalyor, Washington-Moskova-Ankara ekseninin kurulmasna dayandrl yor. Hayaldir. Trkler ile Ruslar'n, Orta Asya zerinde anla malar hayaldir. Peki, Krt Cephesi'nde zm? Yakn zamanda hayal olarak grnyor. nk imdi birisi Demirel katnda ve dieri aydnlar ara snda iki "zm" oluturuluyor. Her ikisi de PKK'nin ortadan kaldrlmasna dayanyor; Demirel katndaki zm, Washington'u arkasna alarak Bekaa Vadisi zerinde younlayor. Yeni deil; aydnlar, bir Krt Devleti kurup ortadan kaldrma senar yosu zerinde kafa yoruyorlar. nce Krt Devleti kurulacak, sonra PKK ile birlikte ortadan kalkacak; hayaldir. Ayrca tkan m Trkiye'nin bylesine uzun senaryolar uygulayabileceini hi sanmyorum. Uzun senaryolar, Demirel'in sonudur. Demirel'in ynetimi ne kadar uzun olursa, askerin ynetimi o kadar yaklayor. Demirel'in sonunu gryorum; hicazkar'dr Fakat imdiden Krdli hicazkar m, yoksa Trkli hicazkar m; bilemiyorum. Bildiim, btn hesaplarn bu sona gre yaplmas gerektiidir.

TURKISM'E DONU
Adana'nn gldrmeyen komii, Kemal Sunal' gnlk ya amda canlandran Sakp Aa Sabanc, en son maln da ortaya koymu; gazete fotoraflarna donunu gstermi, grdm. Artk ebedi emniyeti bulduklarna inanyorlar; meydan, sanki onlarn ve sanki btn kyler ksteksiz kalm, byle davran yorlar. Karlan, kzlar ve metresleriyle ortadalar. Adanal hanm evinin balkonunda oturmu, "kabul" gn yapyormu, aadan bir otomobil gemi, belli kurulmu, "Aha bizim avrele" diye buyurmu, yle anlatyorlar. Sonra bir bakas gemi, "Aha bizim Ford" demi ve arkasndan geene de "Aha bizim Kadillak" diye eklemi; bu sonuncuda bir de sa nsn olduunu sylyorlar ve "O da kim?" diye soruyorlar. Adanal hanm bir daha kurulmu "O da bizim metresimiz" di ye vnm; vnle ve bar iinde bir arada yayorlar. Galileo'nun insan dncesine esiz katks, hareketin deil, hareketteki deimenin nemli olduunu gstermesidir; bir d nme alkanl ve bir dnce yntemi olmak durumunda dr. Alarko Holding'in deviniminde, eyllist darbeden bu yana, bir deime var; aka grlyor. Sahipleri Ishak ve zeyir Beyler, belki de Musevi kkenli olduklan iin, eyllizmden n ce, kendilerini, kamunun gzlerinden saklamak iin byk a ba harcarlard; imdi ortadalar ve kzlaryla birlikte, Sakp Aa ile yanyorlar. zeyir Bey Garih, Mlkiyelilerin stanbul ubesi'ni fethetti, Ishak Bey Alaton, btn panellerin deimez ko numacs oldu, Atina'ya srlen istanbul Elenlerinin meslei ne de el atmlar, birlikte bir de Paa Meyhanesi amlar, ge enlerde dedikodu sayfasnda okudum, burada kzlar Leyla, "dekoltesi derin" stanbul zenginlerini arlyormu, anlama dm, "dekolte" zaten ak giyinmek demektir, an nasl derin olacan anlamadm, anladm, artk korkularn yendikleri dir. Her yerleriyle alyorlar. Artk kendi barlarnn, pax, gel diine inanyorlar. Pax Americana, Pax Oligarka derken acaba Pax Trkika m geliyor? Byk korkular, 1970 yllarndayd; servetlerini Avrupa'ya 87

86

205

Drdnc Kitap

SOSYALZM