Nova rigardo al la nomoj de la kemiaj elementoj en Esperanto

far Doug Portmann

La deirpunkto de tiu i artikolo estas la grava artikolo de nia eminenta forpasinta D-ro Duncan, kun la titolo "La nomado de la elementoj" [1]. i aperis en la jaro 1950. Pasas jam pli ol 40 jaroj post tiam. Mi unue demandas, u estas progreso en la nomado de la elementoj de post tiu tempo? Tiam mi konsideros nuntempajn problemojn, precipe konfliktajn nomojn. Mi proponos nomaron por la elementoj. D-ro Duncan, en la citita artikolo, pacience kribris la nomojn de kemiaj elementoj el diversaj fontoj, kaj notis konfliktojn. Ekzemple, la elemento kun atom-numero 7 kaj la simbolo N estis nomata a nitrogeno a azoto en Esperanto. Kiel tiun i konflikton solvi? Duncan donas siajn preferojn. En la ekzempla kazo, li ajne preferis "nitrogeno". Komparante lian artikolon kun la plej lastatempaj publikigaoj pri la element-nomoj, mi povas aserti, ke progreso estas videbla. Unue, ne plu aperas la plimulto de arkaikaj nomoj de elementoj: ilinio (prometio), kolumbio (niobo), kasiopio (lutecio), glucinio (berilio). Mi interkrampe metas la novajn, nun internacie akceptatajn nomojn. Duncan menciis ilin, sed donas preferon al la modernaj formoj. Tamen, Duncan retenis unu arkaikan nomon: emanacio, kiun oni nun nomas radono, elemento 86. Sed due kaj pli grave, apena aperas deviaj Esperantaj nomoj por iuj element-nomoj. Mi distingas "deviaj" disde "arkaikaj" nomoj per tio, ke "deviaj" estas kutime simple aliaj formoj de la samaj radikoj, kvankam estas du esceptoj: azoto vic' al la nun akceptita nitrogeno, kaj tun(g)steno vic' al volframo. Sed e tiuj du esceptoj bazias sur formoj ankora ekzistantaj en kelkaj naciaj lingvoj. Tiel, "azoto" respondas al formoj en diversaj lingvoj kiel la franca (azote), rusa, kaj pola. Kaj "tun(g)steno" respondas al formoj en la angla (tungsten) kaj franca. Kontraste, la supre menciitaj arkaikaj formoj ne plu bazias sur ekzistantaj formoj en la etnaj lingvoj, krom eble 'kolombio' (niobo) por la angla. Tabelo 1 havas liston de deviaj element-nomoj.
Tabelo 1. Deviaj element-nomoj en Esperanto

aktiniumo (aktinio) azoto (nitrogeno) bariumo (bario) fosfo (fosforo) merkuro (hidrargo) molibdo (molibdeno) platino (plateno) protaktiniumo (protaktinio) rodiumo (rodio)
1

ruteniumo (rutenio) samariumo (samario) sulfo (sulfuro) tungsteno a tunsteno (volframo) Duncan, kun kutima bona prudento, registras ilin, sed preferas la formojn interkrampajn, kiuj estas fakte la nun akceptitaj formoj. Unu escepto: li strange preferis protaktiniumon al protaktinio. Mi ne scias, kial li decidis eviti la nomon protaktinio, kiu ne havas alian sencon en Esperanto, la PIV. iukaze, li iel ne registris protaktini(um)o en sia vortaro [6]. Mi koncedas, ke kelkaj de ili estas ankora citataj. Sed ili ne plu trovas preferon. Tiel, Westermayer mencias "platino" [2], sed preferas "plateno". Kaj Kolker en sia ruslingva kurso "Esperanto por kemiistoj" uzis "azoto" anstata "nitrogeno" [3]. Sed oni devas enkalkuli tion, ke la soveta Esperanta movado estis delonge izolita de la okcidenta mondo. Oni eble notis, ke en la supra listo la diferencoj inter la deviaj kaj nun akceptataj formoj ofte nur konsistis en eesto a foresto de sufikso /um-. Tiel, la diferencoj estas kutime etaj. Ni vidos la saman aferon sube.

Konfliktaj nomoj de la kemiaj elementoj en Esperanto

Estas tempo ekzameni la konfliktajn elementnomojn en modernaj Esperantaj konsultiloj. Vidu la tabelon sube. La rubrikoj reprezentas la fontojn, kiuj estas: Wr Westermayer [2], FTK emia Fak-terminologia Komisiono [7], PIV [8], Monato [9], kaj DFE Dictionnaire Franais-Espranto [10].

Tabelo 2. Konfliktaj element-nomoj en moderna Esperanto

Wr At Au B Cf Cr Fr Ga Ge He I astatio aro boro kalifornio kromo francio galio germanio helio iodo

FTK astato oro borio kaliforniumo kromio franciumo galiumo germaniumo heliumo jodo

PIV astateho oro boro kalifornio kromo francio galio germanio heliumo jodo

Monato astato oro boro kalifornio kromo francio galio germanio helio jodo

DFE astato oro boro kalifornio kromo franci(um)o gali(um)o germani(um)o heliumo jodo
2

In Nb Sb Ti Tl Tm V

indio niobo stibio titano talio tuliumo vanadio

indiumo niobio stibio titanio taliumo tulio vanadio

indio niobo antinomo titano talio tulio vanado

indio niobo antinomo titano talio tulio vanado

indi(um)o niob(i)o stibio titan(i)o tali(um)o tuli(um)o vanad(i)o

Notu, ke la diferencoj inter la kolumno ne estas grandaj. Kutime temas pri diferenco en la finao. El tio fluas la konkludo, ke la Esperanta element-nomaro estas rimarkinde stabila kaj respektas tradicion. La "Dictionnaire Franais-Espranto" de Lger kaj Albault anka havas tiun i nekonforman nomon: urano (apud uranio). Observu, ke la kolumno de nomoj de tiu i vortaro hezitas inter la formoj indikitaj per krampo. Tiel, tali(um)o signifas, ke DFE permesas a 'talio' a 'taliumo'. Estas notindaj\ tendencoj en iuj kolumnoj de Tabelo 2. Tiel, la nepublikigita FTK-listo elmontras klaran preferon por forigo de koliziantaj vortoj, modifante la element-nomon. Mi alprenis la FTK-liston por nia ankora ne eldonita Esperanta kemia lernolibro "enerala, organika, kaj biologia kemio" [14]. Sed poste mi decidis favore al alia skemo, pri kiu vidu malsupre. La listo de M. Westermayer elmontras etan tendencon konformigi la Esperantajn element-nomojn al la internaciaj simboloj de la elementoj. Tiel, i havas 'aro' anstata oro. Sed li anis sian opinion pri 'iodo', kiam li vidis, ke i kondukis al konfuzo kun la vorto periodo, se oni kunmetas 'iodo'.

Premisoj por la nomado de la kemiaj elementoj

Mi nun volas montri, ke oni povas derivi la tutan element-nomaron per apliko de kelkaj reguloj. Tiuj reguloj devas esti aplikataj en la ordo montrita, kaj iu regulo superregas iun regulon sub i, kaze de konflikto. Klarigoj: la adjektivo "Fundamenta", uzata malsupre, aludas vorton troveblan en la "Fundamento de Esperanto". La siglo IUPAK estas la "Internacia Unio por Pura kaj Aplikata Kemio", la respektata internacia asocio de kemiaj organizoj kaj kemiistoj. 1. La kemiaj simboloj de la element-nomoj rekomenditaj de IUPAK estu uzataj sen escepto. a. Kompreneble, tiuj latin-literaj internaciaj simboloj estas vaste konataj kaj apena estas kampo de disputo. Ili estas uzataj e de lingvoj, kiuj ne uzas la latinan alfabeton. b. La sola ebla disputeto estas la alternativa simbolo J por jodo (IUPAK: I). PIV in uzas, sed ni donas prioritaton al IUPAK.

2.

3.

4.

5.

c. En PIV enestas almena du arkaikaj simboloj por element-nomoj: Il (ilinio) kaj Ma (masurio). Ili estas anstataigitaj de IUPAK per Pm (prometio) kaj Te (teknecio) respektive. Por novaj element-nomoj pli grandaj ol atom-numero 103, apliku la sistemon rekomenditan de IUPAK. a. Tio estas, krom malgrandaj ortografiaj anoj por adapti tiun sistemon al la esp-a ortografio. b. Tiu sistemo estas priskribita en la organo de IUPAK [5]. c. Ekzemplo estas elemento 107 (simbolo: Uns), kiu estas nomata "unnilseptium" de IUPAK, kaj do "unnilseptio" en Esperanto. La nomo bazias sur la atomnumero por elemento 107. La sistemo estas klarigita pli detale malsupre. La nomoj elektendaj devas esti parencaj al la internaciaj sciencaj nomoj (ISN), sur kiuj oni fundamentas la respondajn element-simbolojn. a. Tiuj ISNoj estas la fonto de iu kemia simbolo. Ofte ili originas el novgrekaj a nov-latinaj nomoj, sed ne iam. Ekzemple, la simboloj O, P, Pb, Na, W, kaj Au devenas de oxigen(i)um, phosphorus, plumbum, natrium, wolfram, kaj aurum respektive. b. Se oni devas ignori la PIV-on kaj alpreni ISN-formon, oni konformu la nomon al la E-ortografio, kaj ne faru pluajn anojn. c. En la praktiko, tiu regulo signifas, ke oni devas degradi nur du Fundamentajn radikojn: azoto kaj antimono. La simboloj por ili estas N kaj Sb, kaj do preferataj devas esti nitrogeno kaj stibio. d. Akcepteblaj tamen estas oro, arento kaj jodo, ar ili estas ja parencaj al la ISNoj (aurum, argentum, kaj iode), e kvankam la formoj estas modifitaj pro nacilingva influo. Tiel, oni ne devas ani ilin al aro, argento, kaj iodo respektive. La psedosufikso -um/ en elementnomoj estu uzata, nur se la rezulto sen i kolizias kun Fundamenta Esp-a radiko. a. Estas nur du kazoj: radiumo kaj taliumo (pro Fundamentaj radio kaj talio). b. La avantao de tiu i regulo estas, ke i metas finon al la iama varia nombro de Esp-aj elementnomoj, kiuj havas sufikson -um/. Se oni male volus, ke iu Esp-a elementnomo havu formon distingan de samforma nekemia vorto en PIV, oni igus la kemian nomaron ostao al la kapricoj de la kreskanta Esp-a vort-provizo. Pli konkrete: supozu, ke morga oni enkondukus la vorton "renio" kun nova, nekemia senco en la leksikonon. Tiam, nia kompatinda elementnomo "renio"devus tuj sin alivesti en "reniumo"! La formoj rekomenditaj de la Fundamento kaj PIV estu aplikataj, se ili ne kolizias kun la reguloj donitaj supre. a. La donitaj supre esceptoj ne estas multaj. b. Estas vere, ke malofte al PIV a Fundamenta formo mankas maksimuma internacieco, sed estas taksende ke la atoritato de PIV kaj la Fundamento superpezas iun ajn adoradon anta la altaro de l' internacieco. Ekzemplo en PIV estas "vanado " kiu pli internacie estus "vanadio".

Mi konjektus, ke estas la lasta regulo, kiu levos la plejmulton de disputoj. Nome, oni demandos: "Sur kiuj principoj bazias en element-nomaro en PIV? u ni akceptu la arbitran atoritaton de PIV?". La PIV-nomoj bazias sur la ISNoj, nomoj komunaj al multaj (precipe eropaj) lingvoj. Ili do havas internaciecon. La ISV-oj siavice bazias sur la simboloj de la elementoj. Preska la sola reala problemo por PIV, estis u akcepti formon kun -io a kun (konsonanto plus) -o. Ekzemple, u titanio a titano? Vidu denove Tabelon 2. Estas nur 4-5 da ili. enerale, PIV akceptas la pli mallongan formon. La sola escepto estas ke PIV registras 'uranio' anst. 'urano'. La lasta formo ricevus apogon de G. Uran kaj R. uran (en la japana anka). Sed evidente oni decidis, ke nedezirinda estas konflikto inter la planedo (kaj dio) Urano kaj la element-nomo. Pli enigma estas alia kazo: kial PIV elektis 'astateno', formo neapogita de iu ajn lingvo (la mia scio)? La naciaj lingvoj subtenus a 'astato' a 'astatio'. Mi povas parte respondi per observo, ke PIV registras 'astata' kun alia signifo. La transskribado de nomoj el la ISN-oj enerale ne prezentas grandajn problemojn. Oni aplikas la regulojn respektatajn en Esperantujo. Tiel, latinida malmola 'c' farias 'k', 'ph' farias 'f', kaj vokala 'y' farias 'i'. Ekzemple: ISN calcium phosphorus yttrium Esperanto kalcio fosforo itrio

Tiuj ekzemploj plue malkaas, ke la latina finao (-us, -um) estas forprenita, kaj duoblaj konsonantoj perdas unu konsonanton. Por plua gvidado pri transskribado, vidu Wster [15]. Duncan havigas utilajn transskribajn regulojn komence de sia vortaro [6].

Komentario
La avantaoj de tiu aliro al la nomado de la kemiaj element-nomoj estas 1. 2. 3. 4. simpleco, atoritateco, kompleteco, konservemo.

i estas simpla, ar oni aplikas nur kvin regulojn, kaj la unuaj du estas memkompreneblaj al kemiistoj. i bazias sur la atoritato de IUPAK, la Fundamento, kaj PIV. (i krome havas stabilecon, sed kompreneble ehnetias al anoj, kiujn eble dekretos tiuj atoritatoj.) i permesas la tutan derivadon de la nomoj de la kemiaj elementoj. Fine, i konservas la tradiciajn Esp-ajn element-nomojn. E la malmultaj formoj ne troveblaj en PIV estas preska iuj jam proponitaj a uzataj de Esp-aj kemiistoj.

La perioda tabelo rezultanta de la apliko de tiuj reguloj estas la sama kiel tiu de PIV escepte de 1. 2. 3. 4. 5. helio anst. heliumo stibio anst. antimono aldono de nomoj por la novaj elementoj kurio anstata kuriumo elimino de arkaikaj nomoj.

En Tabelo 3 estas elementa tabelo, la tiuj reguloj. i estas ordita la la internacia kemia simbolo de iu elemento, post kiu sekvas la atomnumero. Tiam estas la Esperanta nomo, tiam la angla kaj germana nomoj. Aliaj Esperantaj nomoj konkuraj aperas en la kolumno "aliaj eblecoj".
Tabelo 3. La tabelo de la kemiaj elementoj

Esperanto Ac Ag Al Am Ar As At Au B Ba Be Bi Bk Br C Ca Cd Ce Cf Cl Cm Co Cr Cs 89 47 13 95 18 33 85 79 5 56 4 83 97 35 6 20 48 58 98 17 96 27 24 55 Aktinio Arento Aluminio Americio Argono Arseno Astateno Oro Boro Bario Berilio Bismuto Berkelio Bromo Karbono Kalcio Kadmio Cerio Kalifornio Kloro Kurio Kobalto Kromo Cezio

Aliaj ebloj

Angla Actimum Silver Alumin(i)um Americium Argon Arsenic

Germana Actinium Silber Aluminium Americium Argon Arsen Astatium Gold Bor Barium Beryllium Wismut Berkelium Brom Kohlenstoff Calcium, Kalzium Cadmium Cer Californium Chlor Curium Cobalt, Kobalt Chrom Csium
6

Astat(i)o Aro Borio

Astatine Gold Boron Barium Beryllium Bismuth Berkelium Bromine Carbon Calcium Cadmium Cerium

Kaliforniumo loro Kuriumo Kromio, romo

Californium Chlorine Curium Cobalt Chromium C(a)esium

Cu Dy Er Es Eu F Fe Fm Fr Ga Gd Ge H He Hf Hg Ho I In Ir K Kr La Li Lu Lr Md Mg Mn Mo N Na Nb Nd Ne Ni

29 66 68 99 63 9 26 87 31 64 32 1 2 72 80 67 53 49 77 19 36 57 3 71

Kupro Disprozio Erbio Ejnstejnio Eropio Fluoro Fero Francio Galio Gadolinio Germanio Hidrogeno Helio Hafnio Hidrargo Holmio Jodo Indio Iridio Kalio Kriptono Lantano Litio Lutecio Iodo Indiumo Heliumo Germaniumo Franciumo Galiumo Fluro

Copper Dysprosium Erbium Einsteinium Europium Fluorine Iron Fermium Francium Gallium Gadolinium Germanium Hydrogen Helium Hafnium Mercury Holmium Iodine Indium Iridium Potassium Krypton Lanthanum Lithium Lutetium Lawrencium Mendelevium Magnesium Manganese Molybdenum Azoto Niobio Nitrogen Sodium Niobium Neodymium Neon Nickel

Kupfer Dysprosium Erbium Einsteinium Europium Fluor Eisen Fermium Francium Gallium Gadolinium Germanium Wasserstoff Helium Hafnium Quecksilber Holmium Jod, Iod Indium Iridium Kalium Krypton Lanthan Lithium Lutetium Laurentium Mendelewium Magnesium Mangan Molybdn Stickstoff Natrium Niob Neodym Neon Nickel
7

100 Fermio

103 Larencio 101 Mendelevio 12 25 42 7 11 41 60 10 28 Magnezio Mangano Molibdeno Nitrogeno Natrio Niobo Neodimo Neono Nikelo

No Np O Os P Pa Pb Pd Pm Po Pr Pt Pu Ra Rb Re Rh Rn Ru S Sb Sc Se Si Sm Sn Sr Ta Tb Tc Te Th Ti Tl Tm U

102 Nobelio 93 8 76 15 91 82 46 61 84 59 78 94 88 37 75 45 86 44 16 51 21 34 14 62 50 38 73 65 43 52 90 22 81 69 92 Neptunio Oksigeno Osmio Fosforo Protaktinio Plumbo Paladio Prometio Polonio Prazeodimo Plateno Plutonio Radiumo Rubidio Renio Rodio Radono Rutenio Sulfuro Stibio Skandio Seleno Silicio Samario Stano Stroncio Tantalo Terbio Teknecio Teluro Torio Titano Taliumo Tulio Uranio Titanio Talio Antimono Platino

Nobelium Neptunium Oxygen Osmium Phosphorus Protactinium Lead Palladium Promethium Polonium Praseodymium Platinum Plutonhim Radium Rubidium Rhenium Rhodium Radon Ruthenium Sulfur Antimony Scandium Selenium Silicon Samarium Tin Strontium Tantalum Terbium Technetium Tellurium Thorium Titanium Thallium Thulium Uranium

Nobelium Neptunium Sauerstoff Osmium Phosphor Protactinium Blei Palladium Promethium Polonium Praseodym Platin Plutonium Radium Rubidium Rhenium Rhodium Radon Ruthenium Schwefel Antimon Scandium Selen Silicium Samarium Zinn Strontium Tantal Terbium Technetium Tellur Thorum Titan Thalum Thulium Uran
8

Une 109 Unnilenio Unh 106 Unnilheksio Uno 108 Unniloktio Unp 105 Unnilpentio Unq 104 Unnilkvadio Uns V W Xe Y Yb Zn Zr 107 Unnilseptio 23 74 54 39 70 30 40 Vanado Volframo Ksenono Itrio Iterbio Zinko Zirkonio Vanadio

Unnilenium Unnilhexium Unniloctium Unnilpentium Unnilquadium Unnilseptium Vanadium Tungsten Xenon Yttrium Ytterbium Zinc Zirconium

Unnilenium Unnilhexiuin Unniloctium Unnilpentium Unnilquadium Unnilseptium Vanadium Wolfram Xenon Yttrium Ytterbium Zink Zirconium

Kelkaj rimarkoj pri la angla kaj germana kolumnoj eble interesos la leganton. La angla elementnomo "sulfur" validas en Usono, sed en Britio kaj alie oni preferas "sulphur". Kaj la brit-angla preferas la pli longajn formojn en tiuj i du nomoj: alumin(i)um kaj c(a)esmm. Do, brite: aluminium kaj caesium, sed usone: aluminum kaj cesium. Plue, almena en Usono metalurgoj ankora uzadas "columbium" (Cb) anstata la de IUPAK subtenata "niobium" (Nb). La germana element-nomaro en la lastaj jardekoj farias iom aosa. Oni strebas konformi in al IUPAK, do al la anglo-franca ortografio, malatentante la germanan ortografion. La supraj germanaj nomoj plejparte respegulas tiun tendencon. Tiel, anstata 'k' aperas malmola 'c' (Cobalt, Zirconium). Kaj anstata 'z' aperas mola 'c' (Cer anstata malnova Zer). Tamen, e plej moderna angla-germana germana-angla vortaro registras por kalcio germane "Kalzium" anstata "Calcium" [19]. En kelkaj kazoj oni provas longigi la nomon per aldono de 'ium' (Cerium anstata Cer), sed mi ne scias, kiom sukcesa estas tiu provo. Oni e provis forigi delonge establitajn kaj popularajn formojn kiel 'Wasserstoff', substituante al i 'Hydrogen', sed tio ne gajnas subtenon. Anstata la germana simbolo por jodo, J, oni ekuzas I, konforme al IUPAK.

Analizo de la esperantaj element-nomoj en tabelo 3

enerale parolante, la supre proponita Esperanta element-numero konformias al la nomoj troveblaj en PIV, nia plej grava atoritato. Eble la plej grava escepto estas stibio anstata antimono. Kiel vi povas vidi de tabelo 2, "stibio" apena estas mia neologismo; i estas delonge proponata. E PIV menciis in, kvankam i ne registris in: vidu sub la artikolo por "emetiko", kie trovias la esprimo "stibia tartrato". Uzi "stibio" estas koncedo al la logiko. Nome, iu alia Esperanta element-nomo bazias sur la Internaciaj Sciencaj Nomoj (ISN), do kial la element-nomo responde al Sb restu escepto? La fakto, ke Esperanto adacis anstataigi la Fundamentan "azoto" per "nitrogeno" preska ordonas similan anstataigon rilate al "antimono". Estas vere, ke "stibio" ne estas
9

subtenata de grand-lingvaj analogoj. Sed, kiel ni vidis, la Fundamenta nomo "azoto" havas subtenon de grandaj nacilingvoj, kaj tio in ne savis! Oni povas kritiki la retenon de "kromo" por Cr, ar i povas facile kolizii kun la konata Esperanta prepozicio "krom". Tiaj kolizioj precipe evidentias en kunmetitaj vortoj. Tiel, u "kromprodukto" estas produkto el la metalo Cr, a flanka produkto? Tamen, eliri el tiu problemo ne malfacilas. Oni simple retenas la flankan 'o' en kromo en la kunmetao: kromoprodukto (produkto el la metalo Cr). Kromprodukto do estas iam flanka produkto. Tiun i solvon fakte rekomendas PIV vidu la artikoleton pri kromo. La sama rezonado lasas nin reteni 'boro' vic' al la pli longa 'borio'. Simile, PIV rekomendis reteni la flanka 'o' de varmo en kunmetaoj por eviti konfuzon. Simila rezonado permesas elimini konfuzon en derivaoj de la elemento helio (He). Tiu nomo kolizias kun la scienca prefikso 'helio-' (=suno). Oni simple lasas forfali la flankan 'o' en helio dum kunmetado: heli-balono, heli-fridigita superkondukta drato. Kontrae: heliocentra, heliostato. Estas unusola kazo, kie mi deflankias de iu atoritato en Tabelo 2. Temas pri "kurio" anstata la is nun universale akceptata "kuriumo". Se "kurio" estus Fundamenta vorto, tiam mi ja devus akcepti "kuriumo", la miaj reguloj. La sencoj atribuitaj al kurio de PIV iuj rilatas al tute nesciencaj aferoj, do mi ne vidas grandan ancon de konfuzo. (Al tiuj PIV-sencoj devus esti aldonita unu por la unuo de radiado, la kurio. Sed tiu estas verajne malofte, ekster SI, kaj kutime uzata en la pluralo.) Observeblaj estas du deviaj formoj por Cr kaj Cl: romio kaj loro. Tiuj formoj estas la rezulto de provo revivigi la uzadon de la litero '', precipe en la faka literaturo. Alia devia formo estas mia propono [12], "fluro" anstata fluoro. Mia motivo estas la latenta konfuzo inter la derivaoj bazitaj sur elemento fluoro (fluorkarbono) kaj tiuj surbaze de la kemia fenomeno fluoreski (fluorometro). Sed mi konfesas, ke aliaj motivoj estas simple malpezigi "fluoro" kaj igi in pli simila al la aliaj halogenoj. Resume, mia skemo diferencas de PIV nur en malgrandaj detaloj: 1) forigo de arkaikaj formoj, 2) nemultaj anetoj kaj 3) aldono de la nove eltrovitaj elementoj.

Kelkaj rimarkoj pri la malakordo inter simboloj kaj nomoj

Domae, ke la kemiaj simboloj de la elementoj ofte ne estas deriveblaj de la Esperantaj nomoj. Sed tiu uldas al la regula esp-a ortografio, avantao ne foretinda a foretenda. En Tabelo 3 estas 25 deviaj esp-aj elementnomoj, el kiuj ne estas plene deriveblaj la simboloj. Por la angla estas nur 11. La simboloj estas elpensitaj surbaze de la latina kaj aliaj lingvoj. Tamen, tiu malakordo ne estas troigenda. La devioj estas facile klarigeblaj per la transskribaj reguloj menciitaj pli frue. Konsiderinda nombro de la 25 esp-aj devioj, ekzemple, estas klarigeblaj simple pro tio, ke esp-a 'k' respondas al nov-latinida 'c': kalifornio = californium. Aliflanke, la 11 anglaj devioj tute ne bazias sur iuj ajn reguloj. Alivorte, ne eblas ekz. antadiri, kial la angla havas 'iron' responda al simbolo

10

Fe (fero). La 11 deviojn oni devas simple parkerigi. Esperanto respektas la spiriton, ne la literon, ke la ISNoj.

La novaj elementoj kaj IUPAK

Dum la lastaj 25 jaroj oni eltrovis la elementojn kun atomnumeroj 104-109. Tiuj radioaktivaj elementoj havas tre mallongan duoniodaron. Ili estas listigitaj en Tabelo 3 (post elemento uranio) la la nomoj rekomenditaj de IUPAK. Vidu la simbolojn Une is Uns. Oni komencis al ili doni nesistemajn nomojn, simile al la aliaj elementoj. Tiel, elementon 104 oni angle baptis 'rutherfordium'. En la verko "Nepivaj Vortoj" [18] trovias esperantigita formo de la rusa nomo por la sama elemento: kuratovio. Por elemento 105 tiu sama verko registras 'hanio'. Sed komence de elementnumero 104 IUPAK decidis (almena provizore) enkonduki sistemajn nomojn por la novaj elementoj. La sistemo de IUPAK por nomi ilin estas bazita sur ilia atomnumero. Al iu cifero en la numero oni asignas klasikan nombran vorteron, nome: 0 nil 1 un 2 bi 3 tri 4 5 6 7 8 9 en

kvad pent heks sept okt

Tiel, la elemento kun atomnumero 107 havas jenan nomon: un-nil-sept-io, a unnilseptio. La -io estas la finao por iu elementnomo. Mi simple transskribis la sistemon de IUPAK, kiu estas disvolvita por la angla. Malsame ol la aliaj elementoj, tiuj i elementoj havas tri-literajn simbolojn. Ili estas bazitaj sur la unu litero en iu vortero. La simbolo por unnilseptio estas do Uns. B.v. noti, ke la du literoj 'n' de unnilseptio kaj aliaj tiaj elementnomoj estas probable retenindaj, ar ili konsistigas la elementan simbolon. Du esperantistoj esprimas sin al mi favore al redukto de la duobla 'n' al unuobla 'n'. Mi koncedas, ke la logiko de Esperanto favoras ilin. Eble mi devus anka noti, ke tiuj i IUPAK-nomoj ne plaas al usonaj kemiistoj. E IUPAK indikis, ke la nomoj estas nur provizoraj.

Proponoj por raciigi la Esperantan element-nomaron

Estas du proponoj raciigi la nomojn de la elementoj en Esperanto. La plej sciata estas tiu de Piro (Pollando), kiu persiste prezentas sian skemon [11], la kiu iu elementnomo finiu je -io. Mi respondis per detala kritiko de tiu skemo [12], kaj li replikis en alia artikolo [20]. Mi ne intencas redoni mian tutan argumenton i tie, sed mi diru iom. Lia celo donas doni unuforman finion al iu element-nomo, ladinda celo. Sed la kosto estas, i.a., ke iu elementnomo havus minimume tri silabojn, e la plej oftaj. Tiel, plumbo farius plumbio. Mi favoras prudentan raciigon, sed ni ne pelu tiun tendencon al ekstremo, a ni transformus Esperanton en aprioran filozofan lingvon. Ekzemple,
11

sekvante tiun tendencon, kial ne raciigi la nomojn de la planedoj? Oni almetus finaon 'edo' sur la nomo de iu planedo: merkuredo, venusedo, teredo, marsedo, jupiteredo, ktp. Tamen, mi opinias, ke limigita raciigo de la element-nomoj eblas. Tiu raciigo estas kompromiso kun la pli radikala skemo de Piro. Mi sugestas forigon de iuj psedofinaoj krom -io. Vidu Tabelon 4. Mi menciis in kiel skemon, sed pro la konservemo de Esperanto mi apena pensas, ke i estos adoptita. (Piro in malakceptis.) Estas problemoj almena e "karbio", ar kvankam oni formas 'karbido' surbaze de la (pra)radiko 'karb-', la kompleksa anjono 'karbonato' bazias sur 'karbon-'. Interese estas, tamen, noti ke In. Pluha proponis ion similan por neorganikaj kombinaoj: sulfa trioksido [7]. Tabelo 4. Esperantaj element-nomoj kun psedosufikoj nuna formo C H O M N P S karbono hidrogeno oksigeno molibdeno nitrogeno fosforo sulfuro praradiko karbhidroksmolibdnitrfosfsulfnova formo karbio hidrio oksio molibdio nitrio fosfio sulfio

La alia propono venas de la estro de la Akademio de Esperanto, A. Albault. La i [13], iu element-nomo finiu je -iumo. Tiu kondukus al element-nomoj kun minimume de kvar silaboj. Se la skemo de Piro rezultigos pezajn element-nomojn, tiu problemo estas duoble pli grava e la skemo de Albault. Se oni efektive kaj plenkore volas raciigi la elementan nomaron, kial ne etendi tiun oficialan sistemon de IUPAK klarigitan supre al la elementoj 1103? Ekzemploj la la nova utopia reimo: hidrogeno (1), unio; helio (2), biio; karbono (6), heksio; kloro (17), unseptio; arento (47), kvadseptio; uranio (92), enbiio. Tiel arenta klorido farius kvadseptia unseptido. Jen la perfekta flozofa skemo!

La nomado de grupoj de elementoj en la perioda tabelo

Lastatempe IUPAK sukcesis forigi la konfuzon de la nomoj de kolumnoj en la perioda tabelo de la elementoj. i kreis arab-ciferan sistemon por anstataigi la konkurajn usonan kaj eropajn sistemojn, kiuj bazias sur romanaj ciferoj kaj latinaj literoj [14]. Jen ekzempla parto de la 18-kolumna perioda tabelo, kun la malnovaj kaj nova skemoj:
Tabelo 5. La signado de la kolumnoj (grupoj) de la perioda tabelo

sistemo de UPAK:

13

14

15

16

17
12

usona sistemo: eropa sistemo: ef-elementoj:

IIIA IIIB boro

IVA IVB karbono

VA VB nitrogeno

VIA VIB oksigeno

VIIA VIIB fluoro

La element-nomoj montritaj en tabelo 5 estas supre de siaj respondaj kolumnoj en la perioda tabelo. Tiel halogeno estas elemento de grupo 17. Kiel oni povas diveni, IUPAK elpensis sian sistemon celintence por la versio de la perioda tabelo kun 18 kolumnoj. Anka ekzistas specialaj nomoj por kelkaj kolumnoj kaj vicoj: halogenoj, alkalioj, teralkalioj, noblaj gasoj. Al Esperantistoj-kemiistoj venis la ideo, disvolvi sistemajn nomojn por la kolumnoj surbaze de la unua elemento de iu kolumno. Iliaj skemoj iuj implicas la uzadon de sufikso aldonebla al la unua elemento de iu kolumno. Estas proponoj favore al tiuj sufiksoj: -id/, -oid/, kaj -an/. PIV havas "[lantan]ido" en sia artikoleto por lantano. La propono por -id/ suferas pro tio, ke tiu sama prefikso ja estas kemie uzata por simpla anjono (bromido). La propono por -an/ de Piro [11b] estas pli bona, sed bedarinde i same suferas pro tio, ke -an/, kemia sufikso en organika kemio, nun uzias anka neorganike. Tiel, 'borano' estas klaso de kombinaoj de boro kun hidrogeno kaj karbono. Tiel mi favoras -oid/, a pli uste -ojd/, variao subtenita de Butler [15]. Ekzemple, la halogenoj, elementoj de grupo 17, farias la fluorojdoj la tiu skemo. La elementoj en grupo 10, kies efo estas nikelo, farias la nikelojdoj (nikelo, paladio, plateno). Se oni volas signi la elementojn de serio de apudaj kolumnoj, tiu eblas per mia skemo. Supozu, eble oni volas nomi la elementojn de fero is nikelo; temas pri tri kolumnoj. Il farias la fer-nikelojdoj. La skemo anka aplikeblas al la vicoj de la perioda tabelo. Tiel, la elementoj de la dua vico, Li is Ne, farias la litiojdoj. Mi konas nur unu lingvon, kiu havas analogan sisteman skemon, la polan. Tiel, la nikelojdoj = P. nikelowce. Tiu i sama pola sufikso -owce aplikeblas simile kiel -ojdoj.

La kombin-formoj de la elementoj
Kun la element-nomoj uzias serio de neorganikaj kemiaj nomenklaturaj sufiksoj: -id/, at/, -it/, ktp. Ili uzias por krei nomojn de kemiaj kombinaoj. Tiel, kuir-salo estas kemie NaCl, a natria klorido. La sufikso -id/ en tiu i nomo signas simplan anjonon. La problemo por Esperanto estias, kiam oni aldonas tiujn sufiksojn al element-nomoj kun finao -io. u oni eliziu (elimimi) la literon 'i' a ne? Ekzemple, u natria aluminiato a natria aluminato? PIV hezitas je tiu punkto pri alumin(i)ato. Sed aliloke PIV enerale evitas elizion: germaniato, osmiato, siliciido. Mi opinias, ke PIV eraras. Tiel, mi alias al Duncan [6] kaj Westermayer [2], kiuj subtenas elizion. PIV supozas, ke tiuj kemiaj sufiksoj kondutas kiel normalaj Esperantaj sufiksoj. Sed tiel ne estas: tiuj kemiaj sufiksoj preska iam devas esti uzataj konforme al sia uzado en la gravaj naciaj lingvoj. Ili vere ne havas sendependan ekzistadon en Esperanto, escepte de tio, ke ili konformias al Esp-a ortografio. Plue, rifuzi elizion kondukas nin al pezaj formoj kiel
13

tiuj menciitaj supre. Neniu nacia lingvo, la mia scio, akceptas analogajn formojn. Ili subtenas elizion. Plue, PIV mem akceptas aliajn sciencajn vort-familiojn, kiuj deflankias de la deriv-sistemo de Esperanto. Tiel, i metas 'spektroskopo' kaj 'spektroskopio' en unu saman artikoleton.

La metal-oksidoj
La angla, la latinidaj lingvoj, kaj la japana havas tutan serion de simplaj nomoj por la metal-oksidoj. Ili kutime finias je -ia. Anglaj ekzemploj: titania, vanadia, alumina, zirconia. La germana kaj rusa ne havas tiajn nomojn. Tiel, germano dirus "Titandioxid" (TiO2), titana dioksido. Esperanto havas kelkajn simplajn oksid-nomojn: alumino (A12O3), magnezo (MnO), silico (SiO2). Observu, ke ili estas deriveblaj per ano de -io al -o, krom kalko. Sed Esperanto anka havas neregulajn formojn: kalko (CaO) kaj barito (BaO), kiuj respondas al neregulaj formoj en naciaj lingvoj. Ne estas granda bezono en Esperanto krei tutan serion de simplaj nomoj por metalaj oksidoj. La ordinara nomenklaturo sufias: fera oksido, holmia oksido, berilia oksido. Sed se tiu bezono levias, Esperanto povus krei serion de tiaj oksid-nomoj per ano de elementoj finiantaj je -io al -o: uranio urano, zirkonio zirkono, torio toro, bario baro, ktp. Problemo estas, ke en iuj i ekzemploj insidaj vortoj jam okupas la lokojn destinitajn por tiuj neologismoj! Tiel, urano estas nomo de planedo, zirkono estas mineralo, ktp.

Konkludoj
Nuntempe ekzistas 109 fundamentaj konstrubrikoj de la materio-elementoj. En la plejmulto de lingvoj e la japana (sed la ina ne) la nomoj de tiuj elementoj estas internaciaj. Plue, la simboloj por tiuj elementoj estas tut-internaciaj. Tiel, la esperantigo de la element-nomoj ne prezentas eksterordinarajn problemojn. La nomoj por la granda plejmulto de ili estas preska preter disputo. Sed ni esperantistoj estas disputema popolo. Ni klopodas plibonigi la lingvon kaj varbi aliajn adeptojn al niaj kazetoj. Jam en la unua jardeko de tiu i jarcento aperis la unua propono por plibonigi la nomenklaturon de kemio [21]. Sed la plimulto de ni almena pretas askulti voojn de atoritato. Tiel, la nomenklaturaj normoj publikigitaj de ISAE [22] jam anta la Unua Monda Milito plejparte validas is hodia. Ili enkorpiis en PIV [8]. Kelkaj el ni (Piro, Albault) volas kiel eble plej raciajn nomojn. Aliaj (Pluha) volas severe eviti homonimojn. Ankora aliaj (Portmann) volas nomojn kiel eble plej kurtajn. Aliaj (Westermayer) volas proksimigi la elementnomojn al tiuj de IUPAK. iuj i kriterioj kaj aliaj estas validaj en la formado de vortoj en Esperanto. Mia tezo estas, ke konvenas al ni transovi la debaton de unuopaj elementnomoj al la principoj, kiuj subkuas sub tiuj nomoj. Tio i ne eliminas la konfliktojn, sed ilin
14

simpligas. Mi demonstris, ke per manpleno da reguloj, eblas derivi la tutan elementnomaron.

Literaturo
[1] Duncan, D., "La nomado de la elementoj11, Scienca Revuo, 1950, p. 128-133. [2] Westermayer, M., "International chemical dictionary". F. R. Germanio: memeldono, 1982. 75 p. [3] Kolker, B., "Esperanto - dlja imikov" (Esperanto por kemiistoj), imija i izn', 1982, n-ro 7, p. 78-81. [4] Lger, Roger kaj A. Albault, "Dictionnaire Franais-Espranto". Francio: Editions Franaises d'Espranto, 1961. 672 p. Vidu p. XII-XIII en la Aldonao e la fino de la libro. [5] Pure and Applied Chemistry, feb. 1979, p. 383-384. [6] Duncan, D. R., "English-Esperanto chemical dictionary". London: British Esperanto Association, 1956. 56 p. [7] Pluha, Zdnek, "Problemoj de la sistema emia nomenklaturo en la Internacia Lingvo". En: Apliko de Esperanto en Scienco kaj Tekniko [SAEST]. ea EsperantoAsocio, 1980. p. 86-93. [8] Waringhien, G., red., "Plena ilustrita vortaro de Esperanto". 2-a eldono. Paris: SAT, 1977. 1303 p. [9] Perioda tabelo de la elementoj, aperinta en: Monato, n-ro 1, 1982. p. 27. [10] Lger, Roger kaj Andr Albault, "Dictionnaire Franais-Espranto". ditions Franaises d'Espranto, 1961. 672 p. [11] Piro, J., a) "Kemiaj afiksoj". Varsovio: Wydawnictwa Naukowa-Techniczne, 1966. 36 p. b) "Fundamento de kemia nomenklaturo". Varsovio: Pola Esperanta Asocio, 1986. 77 p. [12] Portmann, D., "Recenzo de 'Kemia Nomenklaturo' de Jan Piro". En: Akademiaj Studoj, 1985. p. 81-86 [13] Albault, A., "Studo de la vortoj entenantaj unu el la silaboj a, e, o". Akademiaj Studoj, 1988-1990. p. 49-67; vidu p. 51. [14] Chemical and Engineering News, 4 feb. 1985, p. 26-27. [15] Bulter, M., "Esperanto-English dictionary". British-Esperanto Association, 1967. Vidu p. 9.
15

[16] Stoker, H. kaj M. Slabaugh, "enerala, organika, kaj biologia kemio: mallonga enkonduko". Tradukita el la angla de teamo sub la gvido de R. K. Jones kaj D. Portmann. ikago, Usono: Esperanto-Societo de ikago, malneta 'eldono' en 1987. (Ne eldonita libroforme; poparta eldono planata por Scienca Revuo.) [17] Wster, E., "Esperantologiaj studoj". Antverpeno: Stafeto, 1978. 254 p. [18] Cherpillod, A., "Nepivaj vortoj". Francio, Courgenard: eldono de la atoro, c1988. 179 p. [19] Terrell, P., k.a., "Collins German-English English-German dictionary". 2a eldono. Glasgow: HarperCollins Publishers, 1991. 800+902 p. [20] Piro, J., "Respondo al recenzo en AkSt. 1985", Akademiaj Studoj, 1986, p. 138140. [21] Berthelot, P., "Provo de emia nomigado en Esperanto". Francio, 1904. 16 p. [22] "Esperanta nomenklaturo de kemio kaj vortaro de kemio". Paris: Internacia Scienca Asocio Esperantista, 1913. 14 p.

Abstract: This article deals with the progress and problems of the nomenclature of the chemical elements. It notes the significant contribution of Duncan (1950) to this area. Only a small percentage of the names of elements in Esperanto are really in dispute, and the disputes are usually over minor variations of the same root word, as in: Francio/Franciumo (Francium). The chief contribution of this article is the proposal for a set of principles permitting the derivation of the names of every element in the Esperanto language. The resultant set is quite close to the one found in PIV, the authoritative all-Esperanto dictionary. The author also deals with the naming of groups of elements in the periodic table and the combining roots used to form inorganic compound names.

Fonto: Kemia kaj sciencteknika vortaro de Doug Portmann kaj Donald Pogers -Esperanta-angla-germana -Eldonita de D.P. en Usono, Naperville, Illinois, USA en 1993

16