Lojik Devreleri

1
LOJK DEVRELER

Temel Elektonik Ders
Notlar
Dr. Feza BUZLUCA
stanbul Teknik niversitesi
Bilgisayar Mh. Blm
http://akademi.itu.edu.tr/buzluca

Lojik Devreleri
2
Saysal Kodlama:
Lojik devreler yardmyla zerinde ilem yaplacak olan fiziksel
byklklere(gerilim, scaklk vs.) ve her trl veriye (harf, say,
renk, ses) ikili saylar kar drlr.
zellikle saylarn kodlanmas byk nem tar. Bu konu
mikroilemci sistemleri dersinde ele alnacaktr. Bu derste baz
kodlama yntemlerine ilikin rnekler verilecektir.
BCD (Binary Coded Decimal) kili kodlanm onlu saylar:
0-9 arasndaki rakamlara bir ikili kod kar drlr.
Doal BCD:
Say: Kod:
0: 0000
1: 0001
2: 0010
3: 0011
4: 0100
Say: Kod:
5: 0101
6: 0110
7: 0111
8: 1000
9: 1001
rnek:
Say: 805
Kod:1000 0000 0101
Artkl kodlamadr. nk 4 bit ile
16 farkl kodlama yaplabilmekte
ancak bunlardan sadece 10 tanesi
kullanlmaktadr.
Lojik Devreleri
3
Arlkl Kodlama:
Bitlerin konumlarna birer arlk verilir.
Doal ikili kodlama: Saylarn 2 tabannda gsterilmesidir.
rnein: 11010=12
4
+ 12
3
+ 02
2
+ 12
1
+ 02
0
= 30

Hamming uzakl: n uzunluundaki iki kod szcnn arasndaki
Hamming uzakl, o szcklerdeki ayn srada olup deerleri farkl
olan bileenlerin saysdr.
rnein: 011 ile 101 arasndaki uzaklk 2 dir.

Bitiik kodlar:Bir birini izleyen saylara kar gelen kodlar
arasndaki uzaklk 1 ise o kodlama bitiiktir.
Ayrca son say ile ilk say arasndaki uzaklk da 1 olursa kod
evrimlidir.
Lojik Devreleri
4
Say: Kod:
0: 0000
1: 0001
2: 0011
3: 0010
4: 0110
Say: Kod:
5: 1110
6: 1010
7: 1000
8: 1100
9: 0100
rnek: 2 bitlik bir Gray kodu:
Gray Kodu: 2
n
elemanl bir kme iin 2 tabannda artksz ve
evrimli bir kodlama yaplrsa gray kodu elde edilir.
Say: Kod:
0: 00
1: 01
2: 11
3: 10
rnek: evrimli bir BCD kodu
Lojik Devreleri
5
Boole Cebri
B={0,1} kmesi zerinde tanml
kili ilemler: VEYA, VE { + , }
Birli ilem: Tmleme { ' }
Aksiyomlar:
1.Kapallk: a + b e B a b e B
2.Deime: a + b = b + a a b = b a
3.Birleme: a + (b + c) = (a + b) + c a (b c) = (a b) c
4.Etkisiz eleman: a + 0 = a a 1 = a
5.Dalma: a + (b c) = (a + b) (a + c) a (b + c) = (a b) + (a c)
6.Tmleme: a + a' = 1 a a' = 0
b 0 1
a
0 0 0
1 0 1
a b
b
a
0 1
0 0 1
1 1 1
a + b
a a'

0 1
1 0
Lojik Devreleri
6
1. Yutma: a + 1 = 1 a 0 = 0
2. Dnme (Involution): (a')' = a
3. Sabit kuvvet (Idempotency): a+a+a+.+a=a aaa a=a
4. De Morgan Teoremi:
(X + Y + ...)' = X' Y' ... (X Y ...)' = X' + Y' + ...
Genel De Morgan Teoremi:
f'(X1,X2,...,Xn,0,1,+,) = f(X1',X2',...,Xn',1,0,,+)
kili ilemler arasnda iliki salar: ve + arasnda

zellikler:
Lojik Devreleri
7
6.Dalite
Bir lojik ifadenin dali, yerine +, + yerine , 0 yerine 1, 1
yerine 0, koyarak ve deikenler deitirilmeden elde edilir.
Kantlanan her teorem dali iin de geerlidir.
X + Y + ... X Y ...
Genelletirilmi dalite:
f (X1,X2,...,Xn,0,1,+,) f(X1,X2,...,Xn,1,0,,+)

De Morgan Teoreminden farkldr
Teoremlerin kantlar arasnda iliki salar
Lojik ifadelerin dntrlmesini salayan bir yntem deildir.
Lojik Devreleri
8
Teoremlerin Kantlanmas: a) Aksiyomlar ile
Teorem: X Y + X Y' = X
Dalma X Y + X Y' = X (Y + Y')
Tmleme X (Y + Y') = X (1)
Etkisiz X (1) = X

Teorem: X + X Y = X
Etkisiz X + X Y = X 1 + X Y
Dalma X 1 + X Y = X (1 + Y)
Etkisiz X (1 + Y) = X (1)
Etkisiz X (1) = X
Lojik Devreleri
9
(X + Y)' = X' Y'
(X Y)' = X' + Y'
X Y X' Y' (X + Y)' X' Y'
0 0 1 1
0 1 1 0
1 0 0 1
1 1 0 0
X Y X' Y' (X Y)' X' + Y'
0 0 1 1
0 1 1 0
1 0 0 1
1 1 0 0
1
0
0
0
1
1
1
0
1
0
0
0
1
1
1
0
Teoremlerin Kantlanmas: b) Doruluk Tablosu
De Morgan:
Lojik Devreleri
10
Teoremler lojik ifadelerin sadeletirilmesinde
kullanlabilir.
rnek:

Z = A' B C + A B' C + A B C' + A B C
= A' B C + A B' C + A B C' + A B C + A B C
= A' B C + A B C + A B' C + A B C' + A B C
= (A' + A) B C + A B' C + A B C' + A B C
= (1) B C + A B' C + A B C' + A B C
= B C + A B' C + A B C' + A B C + A B C
= B C + A B' C + A B C + A B C' + A B C
= B C + A (B' + B) C + A B C' + A B C
= B C + A (1) C + A B C' + A B C
= B C + A C + A B (C' + C)
= B C + A C + A B (1)
= B C + A C + A B
Lojik Devreleri
11
Lojik fadeler
Lojik ifade, deikenlerin, sabitlerin ve ilemlerin sonlu
kombinezonudur.
X= (x
1
, x
2
, .... x
n
), Her x
i
e {0,1} olmak zere E(X) eklinde gsterilir.
E
1
ve E
2
lojik ifade ise, E
1
', E
2
', E
1
+ E
2
, E
1
- E
2
gibi tm
kombinezonlar da birer lojik ifadedir.
zel Lojik fadeler:
Monoform ifadelerde deikenlerin sadece kendileri ya da sadece
tmleyenleri bulunur.
Biform ifadeler belli bir x deikenine gre tanmlanrlar. x'e gre
biform bir ifadede hem x hem de tmleyeni bulunur.
Monom ifadeler, deikenlerin sadece lojik arpmlarndan oluurlar.
rnek: ab'cd
Monal ifadeler, deikenlerin sadece lojik toplamlarndan oluurlar.
rnek: a'+b'+c+d
Monom bleni, bir monomdan bir ya da daha fazla deiken
kaldrldnda elde edilen monomdur.
rnek: ab'cd nin baz monom blenleri: a, b',c,d,ab', b'c, acd,b'd


Lojik Devreleri
12
fadelerin yazlma ekilleri:
EH: Monomlarn "veya"lanmas ya da lojik arpmlarn lojik toplam
bc'+ad+a'b gibi
HE: Monallarn "ve"lenmesi ya da lojik toplamlarn lojik arpm
(a+b+c')(a+d)(a'+b) gibi

Biform kareler: E
1
ve E
2
iinde x
1
olmayan iki ifade olsun.
E
1
(x
2
, .... x
n
) ve E
2
(x
2
, .... x
m
)
E=x
1
E
1
+x
1
'E
2
ve dali E
*
= (x
1
+E
1
)(x
1
'+E
2
)
ifadeleri x
1
in biform kareleridir.
rnek: x
1
(x
2
+x
3
')+x
1
'(x
3
+x
4
) ve (x
1
+x
2
+x
4
')(x
1
'+x
3
+x
4
) x
1
'in biform
kareleridir.

Lojik ifadenin deeri:E(X) ifadesi X=(x
1
, .... x
n
) vektrnn her
deeri iin B kmesinden bir deer retir. Bu deerler ifadenin
doruluk tablosunu oluturur.


Lojik Devreleri
13
x
1
x
2
x
3
E(X)
0 0 0 0
0 0 1 1
0 1 0 0
0 1 1 1
1 0 0 0
1 0 1 1
1 1 0 1
1 1 1 1
rnek: E(X) =x
1
x
2
+x
3
ifadesinin doruluk tablosu
Sra bants:
B'nin elemanlar arasnda u sra bants tanmlanr: 0 < 1
0, 1'den "nce gelir" ya da "kktr" diye okunur.
Buna gre X vektrleri arasnda da bir sra bants tanmlanabilir.
Eer X1 vektrnn tm elemanlar X2 vektrnn ayn sradaki
elemanlarndan yukarda tanlmand anlamda "kk"se (nce
geliyorsa) ya da eitse X1 s X2 sralamas geerlidir.
Lojik Devreleri
14
fadeler zerinde sra bants:
E
1
(X)sE
2
(X) yazl, X'in tm kombinezonlar E
1
'in alaca
deerlerin E
2
'nin alaca deerlere eit ya da kk olduunu
belirtir.
rnek :
x
1
x
2
x
3
E
1
(X) E
2
(X)
0 0 0 0 0
0 0 1 1 1
0 1 0 0 1
0 1 1 1 1
1 0 0 0 0
1 0 1 1 1
1 1 0 1 1
1 1 1 1 1
E
1

E
2

E
1
(X)sE
2
(X) ise E
1
(X), E
2
(X)'nin
ierenidir
Lojik Devreleri
15
E
2


E
1

E
1
ve E
2
lojik ifadeler olmak zere,
E
1
E
2
s

E
1
s

E1+E2

ve E
1
E
2
s

E
2
s

E1+E2

eitsizlikleri her zaman geerlidir.
E+EF = E

Yutma zellikleri:
Kant: E(E+F) = EE+EF = E+EF = E(1+F) = E
E(E+F) = E

ve dali
E+E'F = E+F

Kant: E+E'F = (E+E')(E+F) = 1(E+F) = E+F
E(E'+F) = EF

ve dali
Lojik Devreleri
16
Konsanss:
xE
1
+ x'E
2
biform karesinde E
1
E
2
kesiimine konsanss ad verilir.
Dal olarak (x+E
1
)(x'+E
2
) biform karesinde E
1
+E
2
toplam dal
konsansstr.

Teorem: Biform kareler konsansslerini yutarlar.
xE
1
+ x'E
2
+ E
1
E
2
= xE
1
+ x'E
2

(x+E
1
)(x'+E
2
)(E
1
+E
2
) = (x+E
1
)(x'+E
2
)
Teorem: Biform kareler arasnda dnme zellii vardr.
xE
1
+ x'E
2
=

(x+E
2
)(x'+E
1
)
Lojik Devreleri
17
Lojik fonksiyonlar B
n
kmesi (n elemanl 2'li kodlarn kmesi)
zerinde tanmlanrlar ve e ayrlrlar:
Yaln fonksiyonlar: ok girili bir kl
Lojik Fonksiyonlar:
f
x
1
x
2
x
3
y

0 0 0 1
0 0 1 1
0 1 0 0
0 1 1 0
1 0 0 1
1 0 1 0
1 1 0 0
1 1 1 1
x
1

x
2

x
3

y
Lojik Devreleri
18
Genel fonksiyonlar: ok girili, ok kl
f
x
1
x
2
x
3
y
1
y
2


0 0 0 1 1
0 0 1 1 0
0 1 0 0 0
0 1 1 0 0
1 0 0 1 1
1 0 1 0 1
1 1 0 0 1
1 1 1 1 0
x
1

x
2

x
3

y
1

y
2

Lojik Devreleri
19
Bu giriler iin devrenin (fonksiyonun)
klarnn alaca deer belirsizdir.
Belirsiz deerleri gstermek iin
X yerine u sembol de kullanlr.
Tmyle tanmlanmam fonksiyonlar: Baz giri kombinezonlar
iin fonksiyonun alaca deer belirsizdir.
rnek BCD saylar 1 arttran fonksiyon:
I8 I4 I2 I1 O8 O4 O2 O1
0 0 0 0 0 0 0 1
0 0 0 1 0 0 1 0
0 0 1 0 0 0 1 1
0 0 1 1 0 1 0 0
0 1 0 0 0 1 0 1
0 1 0 1 0 1 1 0
0 1 1 0 0 1 1 1
0 1 1 1 1 0 0 0
1 0 0 0 1 0 0 1
1 0 0 1 0 0 0 0
1 0 1 0 X X X X
1 0 1 1 X X X X
1 1 0 0 X X X X
1 1 0 1 X X X X
1 1 1 0 X X X X
1 1 1 1 X X X X
O1
O2
O4
O8
I1
I2
I4
I8
Lojik Devreleri
20
Yaln Lojik Fonksiyonlar: X
0
eB
n
; -! y
0
eB ; y=f(X)
B
n
kmesinden deer alan X
0
komninezonuna f fonksiyonu
uygulandnda B kmesinden deer alan bir y
0
deeri elde edilir
ve bu deer tektir.
Yaln lojik fonksiyonlar B
n
kmesinin kombinezonlarn 2 snfa
ayrrlar:
a) Doru kombinezonlar snf. f(X) in 1 deeri kar drd
kombinezonlardan oluur.
b) Yanl kombinezonlar snf. f(X) in 0 deeri kar drd
kombinezonlardan oluur.
n girili 2**(2**n) adet yaln lojik fonksiyon vardr.
ki girili 16 adet yaln lojik fonksiyon vardr:

f
x
y
Lojik Devreleri
21
X Y F0 F1 F2 F3 F4 F5 F6 F7 F8 F9 F10 F11 F12 F13 F14 F15
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1
0 1 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1
1 0 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1
1 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1
0
X VE Y
X Y
X VEYA Y
Y'
X'
1
X YA DA Y
X TVEYA Y

(X VEYA Y)'
X = Y
X TVE Y

(X VE Y)'
2 girili 16 adet yaln lojik fonksiyon (F0F15)
Lojik Devreleri
22
Lojik Fonksiyonlarn Gsterilii
Ayn lojik fonksiyon farkl yntemler ile gsterilebilir. Bu
fonksiyona ilkin devre tasarlanrken bu gsterilimlerden uygun
olan kullanlr.

Doruluk Tablosu le Gsterilim
Tm giri kombinezonlar iin kn (veya klarn) alaca
deerler tablo halinde yazlr.

Saysal Gsterilim
Girii kombinezonlar 2'li saylarla kodlandna gre her
kombinezona 10 tabannda bir numara verilir. Fonksiyon hangi
giri kombinezonlar iin lojik "1" deeri (ya da lojik "0")
retiyorsa o kombinezonlarn numaralar listelenir.
Lojik Devreleri
23
rnek: Tmyle tanmlanm, yaln bir fonksiyonun gsterilimi:
No x
1
x
2
y
0 0 0 1
1 0 1 0
2 1 0 1
3 1 1 0
y=f(x
1
,x
2
)=E
1
(0,2)
Ayn fonksiyon lojik 0 reten kombinezonlar
ile de gsterilebilir.
y=f(x
1
,x
2
)=E
0
(1,3)
rnek: Tmyle tanmlanm, genel bir fonsiyonun gsterilimi:
Her k iin yukardaki gsterilim uygulanr.
No x
1
x
2
y
1
y
2

0 0 0 1 1
1 0 1 0 1
2 1 0 1 0
3 1 1 0 0
Ayn fonksiyon lojik 0 reten kombinezonlar
ile de gsterilebilir.
y
1
=f(x
1
,x
2
)=E
1
(0,2)
y
2
=f(x
1
,x
2
)=E
1
(0,1)
y
2
=f(x
1
,x
2
)=E
0
(2,3)
y
1
=f(x
1
,x
2
)=E
0
(1,3)
Lojik Devreleri
24
rnek: Tmyle tanmlanmam, genel bir fonksiyonun gsterilimi:
Bu durumda sadece lojik "1" veya lojik "0" reten klar
gstermek yeterli deildir.
No x
1
x
2
y
1
y
2

0 0 0 1 1
1 0 1 0 u
2 1 0 u 0
3 1 1 0 u
y
1
=f(x
1
,x
2
)=E
1
(0)+ E
0
(1,3) veya y
1
=E
1
(0)+ E
u
(2) veya y
1
=E
0
(1,3)+ E
u
(2)
y
2
=f(x
1
,x
2
)=E
1
(0)+ E
0
(2) veya y
2
=E
1
(0)+ E
u
(1,3) veya y
2
=E
0
(2)+ E
u
(1,3)
Lojik Devreleri
25
Grafik Gsterilim
Girii kombinezonlar B
n
kmesinin elemanlar olduklarna gre n
boyutlu uzaydaki bir hiperkbn kelerini olutururlar.
Fonkisyonun doru noktalarn reten kombinezonlar kp zerinde
iaretlenir. Fonksiyonun giri says kbn boyutunu belirler.
n giri n boyutlu kp

Boole Kpleri:
1-boyutlu
X
0 1
2-boyutlu
X
Y
11
00
01
10
3-boyutlu
X
Y
Z
000
111
101
4-boyutlu
W
X
Y
Z
0000
1111
1000
0111
Lojik Devreleri
26
A B F
0 0 1
0 1 0
1 0 1
1 1 0
A
B
11
00
01
10
rnek:
rnek:
A B C F
0 0 0 0
0 0 1 0
0 1 0 0
0 1 1 1
1 0 0 0
1 0 1 1
1 1 0 1
1 1 1 1
A
B
C
000
111
101
Lojik Devreleri
27
Karnaugh Diyagramlar
Boole kplerinin dzlem zerindeki iz dmleri olarak
dnlebilir.
A B F
0 0 1
0 1 0
1 0 1
1 1 0
A
B
11
00
01
10
0 1
2 3
0 1
B
A
0
1
1
1 0
0
0 2
1 3
0 1
A
B
0
1
1
0 0
1
veya
Tablolarn gzleri Gray koduna gre dzenlenir. Yan yana gzlere
ait kombinezonlarn bitiik olmas salanr.
0 1
4 5
00 01
BC
A
0
1
3 2
7 6
11 10
B
C
000
111
101
100
001
010
011
110
000 001
100 101
011 010
111 110
BC
A
Lojik Devreleri
28
0 1
4 5
3 2
7 6
12 13
8 9
15 14
11 10
CD
AB
00 01 11 10
00

01

11

10
A
B
C
000
111
101
rnek:
No A B C F
0 0 0 0 0
1 0 0 1 0
2 0 1 0 0
3 0 1 1 1
4 1 0 0 0
5 1 0 1 1
6 1 1 0 1
7 1 1 1 1
0 1
4 5
00 01
BC
A
0
1
3 2
7 6
11 10
0 0 1 0

0 1 1 1
4 girili bir fonksiyona ilikin
Karnaugh diyagram:
Lojik Devreleri
29
A B C F F'
0 0 0 0 1
0 0 1 1 0
0 1 0 0 1
0 1 1 1 0
1 0 0 0 1
1 0 1 1 0
1 1 0 1 0
1 1 1 1 0
Minterimlerin Toplam: F =
F' = A'B'C' + A'BC' + AB'C'
"Doru" deer reten kombinezonlar: F = 001 011 101 110 111

+ A'BC + AB'C + ABC' + ABC A'B'C
Cebirsel Gsterilim
EH eklindeki gsterilime 1. kanonik alm,
HE eklindeki gsterilime ise 2. kanonik alm, denir.

1. Kanonik Alm: arpmlarn Toplamlar
EH eklindeki gsterilim fonksiyonun "doru" noktalarna ilikin
monomlarn toplamndan oluur. Bu monomlara minterim denir.
Fonksiyonun tmleyeni de benzer ekilde
"yanl" noktalardan hareket edilerek yazlr:
Lojik Devreleri
30
A B C minterimler
0 0 0 A'B'C' m0
0 0 1 A'B'C m1
0 1 0 A'BC' m2
0 1 1 A'BC m3
1 0 0 AB'C' m4
1 0 1 AB'C m5
1 1 0 ABC' m6
1 1 1 ABC m7
Minterimlerde her deikenin ya kendisi ya da tmleyeni yer
alr (kisi ayn anda olamaz).
Kanonik alm fonksiyonun en basit cebirsel ifadesi deildir.
ounlukla kanonik almlar indirgenebilir (basitletirilebilir).
3 deikenli minterimlerin
simgesel gsterilimi
F nin Kanonik alm:
F(A, B, C) = Em(1,3,5,6,7)
= m1 + m3 + m5 + m6 + m7
= A'B'C + A'BC + AB'C + ABC' + ABC

Kanonik almn basitletirilmesi
F(A, B, C) = A'B'C + A'BC + AB'C + ABC + ABC'
= (A'B' + A'B + AB' + AB)C + ABC'
= ((A' + A)(B' + B))C + ABC'
= C + ABC'
= ABC' + C
= AB + C
Lojik Devreleri
31
A B C F F'
0 0 0 0 1
0 0 1 1 0
0 1 0 0 1
0 1 1 1 0
1 0 0 0 1
1 0 1 1 0
1 1 0 1 0
1 1 1 1 0
"Yanl" deer reten kombinezonlar: F = 000 010 100
Maksterimlerin arpm: F =
F' = (A + B + C') (A + B' + C') (A' + B + C') (A' + B' + C) (A' + B' + C')
(A + B + C) (A + B' + C) (A' + B + C)
HE eklindeki gsterilim fonksiyonun "yanl" noktalarna ilikin
monallarn arpmndan oluur. Bu monallara maksterim denir.
2. Kanonik Alm: Toplamlarn arpm
Lojik Devreleri
32
F nin kanonik alm:
F(A, B, C) = HM(0,2,4)
= M0 M2 M4
= (A + B + C) (A + B' + C) (A' + B + C)

ndirgeme
F(A, B, C) = (A + B + C) (A + B' + C) (A' + B + C)
= (A + B + C) (A + B' + C)
(A + B + C) (A' + B + C)
= (A + C) (B + C)
A B C maksterimler
0 0 0 A+B+C M0
0 0 1 A+B+C' M1
0 1 0 A+B'+C M2
0 1 1 A+B'+C' M3
1 0 0 A'+B+C M4
1 0 1 A'+B+C' M5
1 1 0 A'+B'+C M6
1 1 1 A'+B'+C' M7
3 deikenli maksterimlerin
simgesel gsterilimi
Maksterimlerde her deikenin ya kendisi ya da tmleyeni yer
alr (kisi ayn anda olamaz).
Kanonik alm fonksiyonun en basit cebirsel ifadesi deildir.
ounlukla kanonik almlar indirgenebilir (basitletirilebilir).