T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2730 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1691

BALKANLARDA SYASET
Yazarlar Prof.Dr. aban H. ALI (nite 1) Dr. Murat NSOY (nite 1) Prof.Dr. Ramazan ZEY (nite 2) Do.Dr. Giray Saynur BOZKURT (nite 2) Do.Dr. Murat HATPOLU (nite 2, 6) Yrd.Do.Dr. Bestami S. BLG (nite 2) Yrd.Do.Dr. Tuba nl BLG (nite 2) Do.Dr. Nuray BOZBORA (nite 2) Do.Dr. rfan Kaya LGER (nite 2) Do.Dr. Aye KAYAPINAR (nite 3) Yrd.Do. Dr. Selim ASLANTA (nite 3) Do.Dr. Mehmet HACISALHOLU (nite 3) Yrd.Do.Dr. Burak TANGR (nite 3, 7) Do.Dr. Emel G. OKTAY (nite 3) Yrd.Do.Dr. Erdem ZLK (nite 4) Fazl DOAN (nite 4) Do.Dr. Nazif MANDACI (nite 4) Dr. Erhan TRBEDAR (nite 5, 8) Yrd.Do.Dr. Didem EKNC (nite 6) Yrd.Do.Dr. Nesrin KENAR (nite 6) Yrd.Do.Dr. Dilaver AAR (nite 6) Do.Dr. Hseyin EMROLU (nite 6) Do.Dr. Birgl DEMRTA (nite 7, 8) Yrd.Do.Dr. Pnar YRR (nite 7) Prof.Dr. lhan UZGEL (nite 7) Habibe ZDAL (nite 7) Muzaffer KUTLAY (nite 7) Prof.Dr. ule KUT (nite 7) Yrd.Do.Dr. N. Asl RN NER (nite 7) Prof.Dr. Mustafa SEN (nite 8) Dr. Tuncay BABALI (nite 8) Editrler Prof.Dr. aban H. ALI Do.Dr. Birgl DEMRTA

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn retim Tasarmclar Do.Dr. Murat Ataizi Yrd.Do.Dr. Mestan Kk Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur Dil Yazm Danmanlar Dilek Klbyk Gzde Metin Emine Erdir Koyuncu Grafiker Hilal Kkdaaan Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi Balkanlarda Siyaset ISBN 978-975-06-1394-4 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 14.500 adet baslmtr. ESKEHR, Ekim 2012

indekiler

iii

indekiler
nsz ............................................................................................................ viii

Kavramsal ereve: simlendirme ve Blgesel Kimliin nas..........................................................................................

BLGESEL KMLK: TANIMLAMA VE AYRITIRMA SRELER ............. RUMELDEN BALKANLARA KMLKLER VE BALKANZASYON ............. DOU AVRUPA, YUGOSLAVYA VE GNEY DOU AVRUPA ................ BLGESEL KMLN DAHL DNAMKLER ........................................... BALKAN KMLN YENDEN DNMEK ............................................. BALKANLARDA KMLK VE SYASET......................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

2
3 6 10 11 13 18 21 22 23 23 25

1. NTE

lkeler: Corafya, Kltr ve Sosyal Yap.............................. 26

BALKAN CORAFYASININ TEMEL ZELLKLER .................................... Yeri, Konumu ve Fiziki Yaps .................................................................... BALKANLARDA SOSYAL, KLTREL VE ETNK YAPI ............................ ESK LKELER .............................................................................................. Yunanistan .................................................................................................... Corafi, Beer, Etnik ve Kltrel Yap ................................................ Bulgaristan ..................................................................................................... Corafi, Beer, Etnik ve Kltrel Yap ................................................ Romanya ........................................................................................................ Corafya, Beer, Etnik ve Kltrel Yap ............................................. Arnavutluk ..................................................................................................... Corafi, Beer, Etnik ve Kltrel Yap ................................................ YEN DEVLETLER ........................................................................................ Corafya ve klim ........................................................................................ Kltrel ve Etnik Yap .................................................................................. Slovenya ....................................................................................................... Hrvatistan ..................................................................................................... Bosna-Hersek ............................................................................................... Makedonya ................................................................................................... Srbistan ........................................................................................................ Karada ......................................................................................................... Kosova ........................................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 27 27 32 34 34 34 37 37 38 38 42 42 46 47 48 50 50 51 52 53 53 54 56 57 58 58 59

2. NTE

iv

indekiler

3. NTE

Gemiten Gnmze Balkanlar........................................... 62

OSMANLI NCES BALKANLARI ANLAMAK ............................................. Balkan Halklarnn Ortaya k Sreci ....................................................... Orta Asya Kkenli Halklarn Balkanlarda Grlmesi ................................ Bizans mparatorluu, Bulgar ve Srp Devletleri......................................... OSMANLI DNEMNDE BALKANLAR......................................................... Balkanlarn Fethi (1352-1521)...................................................................... Klasik Dnemden zle Balkanlar (15.-18. Yzyllar) ........................ Osmanlnn Balkanlardan Tasfiyesi (1804-1913) ........................................ ULUS-DEVLETLERN KURULMA SRECN ETKLEYEN FAKTRLER...... Rus-Osmanl Savalar ve Bamszlk Hareketlerine Etkisi........................ Osmanlda dari ve Sosyo-Ekonomik Krizler .............................................. Osmanlda Tanzimat ve Tara Reformlar.................................................... Fransz Devrimi, Napolyon ve Balkanlarda Milliyetilik Propagandas .... Zengin Bir Tccar ve Aydn Snfnn Olumas.......................................... Balkan Uluslarnn Yeniden Dou ncleri ........................................... ULUS-DEVLETLERN KURULUU................................................................. Yunanistann Kuruluu................................................................................. Srbistann Kuruluu ..................................................................................... Karadan Kuruluu...................................................................................... Romanyann Kuruluu.................................................................................. Bulgaristann Kuruluu................................................................................. Arnavutlukun Kuruluu................................................................................ I. ve II. DNYA SAVALARINDA BALKANLAR ......................................... Byk Glerin Blge Politikalar ............................................................... SOUK SAVA DNEMNDE BALKANLAR................................................ 1945 Sonras Blgede Genel Durum ........................................................... Souk Savan lk On Ylnda Siyasi Gelimeler ........................................ Souk Sava Yllarnda Yapsal Dnm................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 63 63 65 68 70 70 72 72 75 75 76 77 77 77 78 80 80 80 81 81 82 83 84 87 89 89 90 92 94 95 96 96 97

4. NTE

Siyasal ve deolojik Yap.......................................................... 100

BALKANLARDA SYASETN TEMEL ZELLKLER .................................... YUNANSTANDA SYASET .......................................................................... Yeni Demokrasi Partisi ................................................................................ Panhelenik Sosyalist Hareketi ..................................................................... BULGARSTANDA DEMOKRAS SANCISI ................................................. Bulgaristandaki Sol Partiler ........................................................................ Muhafazakr Partiler ..................................................................................... ROMANYADA SEMLER VE PARTLER..................................................... Sosyal Demokrat Parti (PSD)........................................................................ Muhafazakr Parti ve Demokratik Liberal Parti .......................................... ARNAVUTLUKTA KRZ, DEOLOJ VE SEMLER..................................... YEN DEVLETLERDE SYASETN NASI ................................................... 101 104 106 106 108 110 112 114 116 116 117 119

indekiler

Hrvatistan...................................................................................................... Slovenya......................................................................................................... Srbistan.......................................................................................................... Makedonya .................................................................................................... Bosna-Hersek ................................................................................................ Karada .......................................................................................................... Kosova ........................................................................................................... BALKANLARDA POPLST RADKAL SA PARTLER .............................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

119 120 120 121 122 124 125 125 130 132 133 133 134

Balkanlarn Ekonomisi, Ticari ve Finansal Yaps................ 136

EKONOMK ALTYAPI ................................................................................... KTSAD DNM VE FNANSAL KRZ ................................................ BALKANLARDA GENEL REFAH SEVYES ................................................. ENFLASYON, BTE DENGES VE DI BOR .......................................... BALKANLARDA FNANSAL SSTEM ............................................................ DI EKONOMK LKLER .......................................................................... TRKYE LE EKONOMK LKLER .......................................................... D Ticaret...................................................................................................... Dorudan Yabanc Yatrmlar ve Mteahhitlik Hizmetleri ........................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 137 141 143 148 151 155 160 161 163 166 167 168 168 169

5. NTE

Balkan lkelerinin D Politikalar......................................... 170

YUNANSTAN: AVRUPALILAMA SREC VE DI POLTKA .................. BULGARSTAN: ULUSAL IKARLAR VE DI POLTK HEDEFLER .......... Bulgaristan ve Balkanlar ............................................................................... Bulgaristan ve AB.......................................................................................... Bulgaristan, ABD ve NATO .......................................................................... Bulgaristan ve Rusya..................................................................................... Bulgaristan ve Trkiye ................................................................................. ROMANYA DI POLTKASI......................................................................... Souk Sava ve Sonrasnda Romanya D Politikas................................... Uluslararas Kurulularla likiler............................................................ Komu lkelerle likiler ........................................................................ Romanya-ABD likileri................................................................................. ARNAVUTLUK DI POLTKASI................................................................... Devletin nas Sreci.................................................................................... Arnavutluk D Politikasnda ttifaklar Dnemi........................................... Souk Sava Sonras Dnemde Arnavutluk D Politikas.......................... YEN DEVLETLERN DI POLTKALARI..................................................... Srbstann D Politikas............................................................................... Hrvatistann D Politikas .......................................................................... 171 174 175 175 176 176 177 179 179 182 183 186 187 187 188 190 191 191 195

6. NTE

vi

indekiler

Bosna-Hersek Cumhuriyeti D Politikas .................................................... Karadan D Politikas ............................................................................... Kosovann D Politikas .............................................................................. Makedonyann D Politikas ....................................................................... Slovenyann D Politikas............................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

196 198 199 202 204 206 207 208 208 209

7. NTE

Kresel Aktrler ve Balkanlar................................................ 312

BALKANLARDA GVENLK MESELELER ................................................. 21. Yzylda Balkanlarda Gvenlik Meseleleri ......................................... Yeniden Etnik Milliyetilik .................................................................... Homojenleme Sreci ............................................................................ Uluslararas Protektoratlar ..................................................................... rgtl Sular ........................................................................................ Gmenler ve Yerinden Edilmi Kiiler ................................................ Blgesel Birlii Giriimlerinin Zayf Kalmas ................................... AB Perspektifinin Belirsiz Olmas ......................................................... Snrlarn Belirsizlii ............................................................................... Ekonomik Sorunlar ve evre Sorunlar ................................................. Gemile Yzlemek ve Maduriyet Psikolojisi ................................... ULUSLARARASI TEMSLCLKLER VE DEVLETLEME SRELER ........... Uluslararas Ynetimler ve Barn nas ............................................. Dayton Anlamas Sonras Bosna-Hersek .............................................. Kosova: Uluslararas Gzetimde Bamszlk Sreci ........................... AVRUPA BRL VE BALKANLAR ............................................................. ABnin Balkanlara Genilemesi .................................................................. ABnin Balkanlardaki Asker Operasyonlar ve Sivil Misyonlar .............. AB ve Balkanlarda Blgesel birlii........................................................... ABD VE BALKANLAR ................................................................................... RUSYA FEDERASYONU VE BALKANLAR .................................................. Rusya Federasyonunun D Politikas ........................................................ Yeltsin Dnemi Rusyas ve Balkanlar ......................................................... Yugoslavya Krizi Srasnda Rus D Politikas ............................................ Bosna Sava ve Rus D Politikas............................................................... NATOnun Kosova Mdahalesi ve RFnin Politikas .................................. 2000 Sonras Rusya ve Balkanlar ................................................................. Kosovann Bamszl ve RFnin Hassasiyeti .......................................... N VE BALKANLAR ................................................................................... inin Balkanlar Politikasnn Siyasi Boyutu................................................ in'in Balkanlar Politikasnn Ekonomik Boyutu...................................... BALKANLARDA BLGESEL BRL ...................................................... 1930lardan 1990lara Balkanlarda birlii ................................................ Souk Sava Sonrasnda birlii Giriimleri .............................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 213 213 214 215 215 215 216 217 217 217 217 218 218 218 219 222 224 225 227 228 229 232 233 233 234 234 235 236 237 237 237 239 241 241 243 250 251 252

indekiler

vii

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 252 Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 253

Trkiye ve Balkanlar ............................................................... 260

BALKANLARDA TRK KLTR ETKS .................................................. TRK DI POLTKASINDA BALKANLAR (1923-1999) .............................. ki Sava Aras Dnem.................................................................................. Souk Sava Dnemi .................................................................................... Souk Sava Sonras Dnem ........................................................................ Kosova Krizi .................................................................................................. NATO Mdahalesi ve Trkiye...................................................................... 2000L YILLARDA DI POLTKADA BALKANLARIN YER..................... kili likiler ve oklu Giriimler .................................................................. Trkiyenin Yeni Balkan Vizyonu ................................................................ BALKANLARDA TRK AZINLIKLAR ........................................................... Bulgaristan Trkleri....................................................................................... Bat Trakya Trkleri ...................................................................................... Makedonya Trkleri ...................................................................................... Kosova Trkleri ............................................................................................. Romanya Trkleri.......................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 257 263 263 265 266 271 273 273 275 278 279 281 283 285 286 287 289 290 291 291 292

8. NTE

viii

nsz

Blgenin bir paras olarak Trkiye iin Balkanlarn nemi yadsnamaz. Bu blge corafi, etnik, kltrel, ekonomik olduu kadar siyasal olarak da ada kresel sistemin en nemli blgesel paralarndan birini oluturmaktadr. Alt-sistem olarak Balkanlar blgesinde siyaseti anlamak ise ok ynl bir bak asna ihtiya duymaktadr. Tarihsel deneyim Balkanlarda siyaset ile kimlikler arasnda yakn bir iliki olduunu gstermektedir. Ancak blgedeki hem i hem de d siyaset, kimliklerin de inasnda etkin olan tarih, corafya, kltr, toplumsal ve ekonomik yap gibi unsurlar tarafndan da etkilenmektedir. Genellemek gerekirse Balkanlarda maddi-manevi, dhili-harici aktr ve faktrlerin, hem yerel ve ulusal, hem de blgesel ve kresel siyasetin belirlenmesinde nemli olduklarnn altn izmek gerekir. Ayrca hem ulusal, hem de blgesel ve kresel dzeyde yer alan liderler, sekinler, siyasal partiler, kar gruplar gibi aktrler, yaplar ve rgtler ile seimler, semen davranlar, siyasal katlm, siyasal toplumsallama gibi olgu ve sreler de siyaseti belirleyen olduka etkili unsurlardr. Dolaysyla bu kitapta Balkanlarda siyaset konusu oulcu bir yaklamla ele alnm, mmkn olduunca siyaseti etkileyen nemli faktr ve aktrler niteler boyunca esasl bir ekilde analiz edilmitir. Osmanl Devleti asndan byk br felaketle sonulanan Balkan Savalarnn 100. ylnda bu almann yaplmas ve yaynlanmas da kitabn nemini bir kez daha artrmaktadr. Balkanlarda Siyaset, Anadolu niversitesi ktisat Fakltesinde lisans dzeyinde eitim veren Uluslararas likiler programnda bir ders kitab olarak okutulmaktadr. Bu dersin birincil materyali olarak bu kitap da temel olarak bu blmn rencilerini hedeflemektedir. niteler de Yksekretim Kurulu tarafndan belirlenen Trkiye Yksekretim Yeterlilikler erevesi ile Temel Alan Yeterliliklerinde ifade edilen 6. Dzey yani Lisans eitimi dzeyinde rencilere kazandrlmak istenen bilgi, beceri ve yetkinlikler esas alnarak hazrlanmtr. Balkanlarda Siyaset kitab, Trkiyede konu ile ilgili alma yapan bilim adamlarnn nemli bir blmn kapsamas asndan ciddi bir birikimi yanstmaktadr. Yazarlarn seiminde nasl bir yntem izlendii konusunda merakl okurlarn sadece yazarlar listesine bakmas yeterli olacaktr. Uzmanlk ve yetkinlik en temel ilkedir. niteler, farkl niversite, kurum ve kurulularda grev yapan toplamda 32 akademisyen tarafndan hazrlanmtr. ncelikle tm yazarlarmza mteekkir olduumu ifade etmeliyim. Okurlarla birlikte tm yazarlarmza ayrca bir de, uzun metinlerin ksaltlmas, dipnot kullanlmamas veya metin iinde referans gsterilmemesi ve kaynaklar konusunda, zr beyan etmeliyim. Yazlarn ksaltlmas ve kaynaklar konusunda hem kitabn boyutlarn daha fazla amamak hem de belli bir ortak format ortaya koyulmas nedeniyle bir takm editoryal tasarruflarda bulunma zarureti hasl olmutur. zellikle kaynaklar konusunda, kitaptaki tm kaynaklarn seilmi kaynaka olduunun bilinmesi gerekir. kincisi her bir nitenin sonunda bir nceki nitede yer alan kaynaklar tekrar etmeme abasnn bir sonucu, baz nite sonlarndaki kaynaklarda baz kaynaklar yer almam olabilir. Okurlarmz ve yazarlarmzdan tm nite sonlarndaki kaynaklar tek bir kaynaka olarak dikkate almalarn rica ediyorum. Bu kitap editoryal bir btnlk tasa da nihayetinde ortak bir abann rndr. Tekrarlardan kanmak iin ok defa baz ksmlarn karlmas veya zetlenmesi gerekirken, pek ok defa da orijinal metinlerin harmanlanmas, bir yazarn hazrlad metnin birden ok nitede bazen satr, cmle ve bazen de paragraf olarak kullanlmas gerei hasl olmutur. Ancak son tahlilde, her bir nite veya nite alt balnn elbette bir yazarnn olduunu da burada not etmemiz gerekmektedir. Bu anlamda, kitap deerlendirilirken veya referans olarak kullanmnda;

nsz

nsz

ix

sadece sorumluluk deil yazarlarn kendi blmlerini sahiplenmesi asndan da u listenin dikkate alnmas nemlidir: aban al-Murat nsoy, nite 1, Kavramsal ereve: simlendirme ve Blgesel Kimliin nas; Ramazan zey, nite 2, Balkan Corafyasnn Temel zellikleri; Giray Saynur Bozkurt, nite 2, Balkanlarda Sosyal, Kltrel ve Etnik Yap; Murat Hatipolu, nite 2, Yunanistan; Bestami S. Bilgi, nite 2, Bulgaristan; Tuba nl Bilgi, nite 2, Romanya; Nuray Bozbora, nite 2, Arnavutluk; rfan Kaya lger, nite 2, Yeni Devletler; Aye Kayapnar, nite 3, Osmanl ncesi Balkanlar Anlamak; Selim Aslanta, nite 3, Osmanl Dneminde Balkanlar; Mehmet Hacsaliholu, nite 3, Ulus-Devletlerin Kurulma Srecini Etkileyen Faktrler, Ulus-devletlerin Kuruluu; Burak Tangr, nite 3, Birinci ve kinci Dnya Savalarnda Balkanlar, Emel G. Oktay, nite 3, Souk Sava Dneminde Balkanlar; Erdem zlk-Fazl Doan, nite 4, Balkanlarda Siyasetin Temel zellikleri, Yunanistanda Siyaset, Bulgaristanda Demokrasi Sancs, Romanya Seimler ve Partiler, Arnavutlukta Kriz, deoloji ve Seimler, Yeni Devletlerde Siyasetin nas; Nazif Mandac, nite 4, Balkanlarda Poplist Radikal Sa Partiler; Erhan Trbedar, nite 5, Balkanlarn Ekonomisi, Ticari ve Finansal Yaps, Murat Hatipolu, nite 6, Yunanistan: Avrupallama Sreci ve D Politika; Didem Ekinci, nite 6, Bulgaristan: Ulusal karlar ve D Politik Hedefler; Nesrin Kenar, nite 6, Romanya D Politikas; Dilaver Arkan Aar, nite 6, Arnavutluk D Politikas; Hseyin Emirolu, nite 6, Yeni Devletlerin D Politikalar; Birgl Demirta, nite 7, Balkanlarda Gvenlik Meseleleri; Pnar Yrr, nite 7, Uluslararas Temsilcilikler ve Devletleme Sreleri, Burak Tangr, nite 7, Avrupa Birlii ve Balkanlar; lhan Uzgel, nite 7, ABD ve Balkanlar; Habibe zdal, nite 7, Rusya Federasyonu ve Balkanlar; Muzaffer Kutlay, nite 7, in ve Balkanlar; ule Kut-N. Asl irin ner, nite 7, Balkanlarda Blgesel birlii; Mustafa sen, nite 8, Balkanlarda Trk Kltr Etkisi, Birgl Demirta, nite 8, Trk D Politikasnda Balkanlar, 19231999; Tuncay Babal, nite 8, 2000li Yllarda D Politikada Balkanlarn Yeri; Erhan Trbedar, nite 8, Balkanlarda Trk Aznlklar. Elbette bu kadar farkl yazardan oluan bu kitabn da hem dil, hem slup ve hem de yaklam olarak bir btnlk iinde ortaya konulmas youn bir editoryal abay gerekli klmtr. Bu ynden bakldnda bu kitabn tamamlanmas gerekten neredeyse bir imknszn baarlmas anlamna gelmektedir. Bu srete bu kitabn ikinci etitr olan Do.Dr. Birgl Demirtan oynad rol mutlaka kaydedilmelidir. Ortaya konulan her eser teekkr edilmesi gereken pek ok gizli kahramann katks ile ancak ortaya kmaktadr. Bu adan Rektr Prof.Dr. Davut Aydn bata olmak zere Anadolu niversitesinin dizgiden iletiime kadar grev alan tm mensuplarna teekkr ediyorum. Ancak beni srekli takip edip gerekirse telefonla arayp bu kitabn zamannda yaynlanmas iin sabrla konuyu yakndan takip eden zellikle Akretim Fakltesinden Yrd.Do.Dr. Elif Toprak teekkr edilmesi gerekenler arasnda isim olarak da anmak istiyorum. Bu kitab hazrlarken konunun ehemmiyeti nedeniyle byle bir alma bana nasip olduu iin olaanst mutlu olduumu da belirtmem gerekiyor. Ancak her eserin mutlaka doum sanclar da olur. Bu kitabn da doum sanclarnn yaratt youn stresi benimle birlikte yaamak zorunda olan eim Habibe ile ocuklarm Aye Sena, mer Faruk, Ahmet Cahit ve Bilal Cana yarattklar tarifsiz aile ortam iin mteekkir ve minnettarm. Her bir yazar kaleme ald blmn bilimsel sorumluluunu tamakla birlikte kitaba ilikin tm hatalar elbette tamamen bana aittir. Editr Prof.Dr. aban H. ALI

BALKANLARDA SYASET

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Rumeli, Balkanlar ve Gneydou Avrupa gibi blgeye ilikin isimlendirmelerin hangi tarihsel sreler sonucunda ortaya ktn aklayabilecek, Balkan kimlii ve bu kimlikte meydana gelen deiiklikleri analiz edebilecek, Bat dnyasnn Balkanlarla ilgili alglamalarn aklayabilecek, Blgesel kimliin yeniden ele alnmasnn arka plannda yer alan tartmalar deerlendirebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Kimlik/Kimliklendirme Rumeli Balkanlar Balkanlama/Balkanizasyon Oryantalizm Gneydou Avrupa Bat Balkanlar Blgesel Kimlik D Aktrler Siyasetin Dinamikleri Tarihin Normallemesi

indekiler
BLGESEL KMLK: TANIMLAMA VE AYRITIRMA SRELER RUMELDEN BALKANLARA KMLKLER VE BALKANZASYON DOU AVRUPA, YUGOSLAVYA ve GNEY DOU AVRUPA BLGESEL KMLN DHL DNAMKLER BALKAN KMLN YENDEN DNMEK BALKANLARDA KMLK VE SYASET

Balkanlarda Siyaset

Kavramsal ereve: simlendirme ve Blgesel Kimliin nas

Kavramsal ereve: simlendirme ve Blgesel Kimliin nas

BLGESEL KMLK: TANIMLAMA VE AYRITIRMA SRELER
Kiiler, gruplar ve toplumlarn kendilerini tanmlamaya ynelik oluturduklar kurguya kimlik denir. Ancak kimlik ok ynl ve ok boyutlu bir olgudur. Tahayyl, tasavvur ya da tespite dayal kendini tanmlama unsurlar yannda; kii ya da birimlerin bakalarn, bakalarnn da kimlie konu kii ya da birimleri nasl algladklar nemlidir ve kimliin birer paras olarak tanmlarda dikkate almak gerekir. Ayrca kimlikler duraan bir olgu deil, kesintisiz bir varolu srecine tabidirler. Baka bir deyile kimliin meydana gelmesi tarihsel, kltrel, toplumsal ve meknsal etkileimlere ak bir ina srecinin sonucudur. Mahhas ve mcerret, maddi ve manevi ynlere sahiptir. Her ne kadar Uluslararas likiler disiplinine egemen pozitivist ve materyalist teoriler tarafndan gz ard edilse de son dnemde gittike artan kimlik almalar bu disiplin asndan olduka nemli bir misyona sahiptir. Kresellemenin dinamikleri sonucunda toplumlar aras etkileimler artm ve toplumsal oluumlar nem kazanmtr. Bu durum Uluslararas likiler almalarn da derinden etkilemi; uluslararas ilikilerin toplumsal ynlerini analiz etmek iin kimliklerin ve onlar ekillendiren yaplarn analizi de nem kazanmtr. Bu durum analizlerde maddi ve mahhas gelerin yan sra bizatihi toplumsaln ierdii manevi ve mcerret gelere de nem veren inac yaklamlarn n plana kmasna imkn salamtr. Blgesel kimliklerin nasl olutuu ve nasl bir evrim geirdiine ilikin tartmalar da inac kuramn ilgilendii balca konulardandr. Topluluklar aras etkileimin zaman iinde rettii belli bir mekna ilikin ortak bilgi, anlam ve deer yarglarnn sonucunda blgeler ortaya kmakta ve ayn meknn ortak insani unsurlar ile birlikte de blgesel kimlikler olumaktadr. nac kurama gre blgeler, aktrler aras ilikiler ile yaplarn karlkl etkileimi neticesinde ortaya km yaplardr. Bu yaplarn ortaya k aktrlerin tasarlad belirli ve bilinli bir siyasi program dhilinde de olabilir. Bu adan bakldnda ise blgesel kimliklerin kimler tarafndan, kimler iin ve kimlere kar oluturulduu sorular nem kazanmaktadr. Balkanlar ortak zellikler arz eden belli bir corafi alanda tanmlanan, kltrel eitlilii olan, eitli dinleri ve dilleri bnyesinde barndran ok ynl bir kimlie sahiptir. Balkan corafyasnda yaayan topluluklarn ekonomik, siyasal, kltrel ve toplumsal yaplar yzyllar iinde byk deiikliklerden geerek bugnle-

Blgesel olanlar da dahil kimlik konusu ok ynl ve ok boyutlu bir olgudur. Tahayyl, tasavvur ya da tespite dayal kendini tanmlama unsurlar yannda; kii, grup, toplum ya da her tr birimin bakalarn, bakalarnn da kimlie konu kii ya da birimleri nasl algladklar nemlidir ve bu durumu kimliin birer paras olarak tanmlarda dikkate almak gerekir.

Balkanlarda Siyaset

SIRA SZDE

DNELM S O R U

re gelmitir. Etnik gruplar asndan byk eitlilik gstermekte olan blge Srplar, Hrvatlar, Bonaklar, Makedonlar, Romenler, Arnavutlar, Yunanlar ve Trkler gibi birok etnik grubun kltrel zelliklerinin ya doduu ya da gelitii ama birbirlerini derinden etkiledii ok ak olan bir blgedir. Balkanlar oluturan bu etnik gruplarn alkanlk ve geleneklerinin; yeme ime, giyim-kuam, mzik, mimari, din ve dil gibi kendilerine has grnen zelliklerinin tm zamanla Balkan kimliinin bir paras hline gelmitir. Balkan kimlii yzyllardr ayn corafyada bir arada yaamann bir sonucu olarak meydana gelmekle birlikte, blgesel kimliin oluumunda d faktrler ve mSIRA SZDE dahaleler de etkili olmutur. Bunlarn sonucunda blgesel kimlik ve beraberinde onu ifade etmek iin kullanlan isim bile (Rumeli, Balkanlar, Osmanl Avrupas, Dou veya Gneydou Avrupa gibi) birok defa deiime uramtr. Blgesel deDNELM iim kolay bir sre de deildir. Her deiim eskiyle bir hesaplamay ve hatta onu silme abalarn da beraberinde getirmi fakat eskinin direnci ou kez yeninin eskinin S O R U zerine inas ile sonulanmtr. temelleri Balkan kimlii ayn Tcorafyada yzlerce yldr bir arada yaayanlarn etkileimleri sonucu D KKA ortaya kmakla birlikte, blgesel kimliin oluumunda d faktrler ve mdahaleler de etkili olmutur. Bunlarn sonucunda blgesel kimlik ve beraberinde onu ifade etmek iin SIRA SZDE kullanlan isimler bile birok defa deiime uramtr. Bu d AMALARIMIZ ve mdahalelerin sebeplerini anlayabilmek ve blgesel kimfaktrlerin lii oluturan geleri kavramak ancak blgesel ve uluslararas dzeydeki tarihsel ve siyasal srelerin iyi analiz edilmesi ile mmkndr. Balkanlarda esas olarak T A P birden okKkltr ve etnisitenin ar bast oulcu bir yap mevcut iken zelikle imparatorluklar sonras ortaya kan ve blgede yzyllardr devam eden etnik ve din atmalar nedeniyle dramatik sonular olan iddet sarmal yksek olaylar ve bunu takipEedenZzorunlu gler meydana gelmitir. Bu tarihsel srecin sonucu olaT LEV YON rak Balkan kltrne egemen oulcu yap yerini bugn gittike tek kltrl etnik yaplara brakmaktadr. Balkanlar oluturan devletlerin kendi ilerinde hl farkl halklardan oluan gruplar ve bu gruplar arasnda hl nemli kltrel farkllklar NTERNET vardr. Ne yazk ki bu farkllklar, zellikle ulusuluk sonras ina edilen devletleri oluturan ounluklar tarafndan inkr edilmektedir. Blgedeki her bir devlet dier devletlerden farkl olarak trde bir kltre sahip olduunu iddia etmekte ve bunu bir devlet politikas hline getirmektedirler. Trdelik gerekte kefedilmi bir hakikat olmaktan ziyade bir tahayylden, ou kez de tahakkmle ina edilmeye allan toplumsala ait bir iddiadan ibarettir. Bu trdeliin inasnda, aynen ulusuluun douunda ve yaylnda karlalan sre yaanmakta, kitle haberleme aralar bu srete de kullanlmaktadr. Tahakkmle birleen kitleselliin, modern dnyann lkeselliini yedeine alp, snrlar toplumsal bir hapishanenin duvarlarna evirmesiyle birlikte skan aznlklarla ifadesini bulan kltrel farkllklar kaybolmakta ve ounluklarn kendi yaam tarzlarn tek meru deer olarak tedavle sokmalarna imkn salanmaktadr. Neticede ok kltrllk yok olmakta, daha da nemlisi blgeye yzyllarca egemen olmu bir arada yaama kltr ortadan kalkmakta ve yzyllardr devam eden karlkl etkileimlerin rn bir Balkan kimlii blgeyi birletiren ortak bir payda olmaktan kmaktadr. Balkanlarda gzle grnr bir biimde atma temelli bir deiim zerinden yryen bu akltrasyon sreci ayn zamanda kreselleme srecinden de olumsuz bir ekilde ama derinden etkilenmektedir. Kresellemenin dinamikleri, bir yandan mikro-

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

1. nite - Kavramsal ereve: simlendirme ve Blgesel Kimliin nas

yerel kimliklerin ve ulusal kimliklerin daha grnr olmasna imkn salarken te yandan da kresel kltrn tek tipletirme srecini harekete geirmektedir. Kreselleme asndan elbette tamamlanm bir proje yoktur; Balkanlar zelinde ise hl birbiriyle atr grnen bu srelerin paralel yaand ve kimliklerin hl yeniden harmanland bir sre yaanmaktadr. Tarihsel olarak baktmzda 19. yzyln bandan gnmze kadar geen iki yzyl akn srede blgesel kimlik ya da kimliklerin uluslararas aktrlerin blgeye ynelik siyasetlerine paralel bir gelime gsterdii sylenebilir. O gne kadar blgesel kimliin oluumunda en byk payn Trklere ait olduu da bir gerektir. nceki dnemler bir kenara, Osmanl mparatorluunun 14. yzyldan itibaren blgeye egemen olmaya balamasyla, blgenin Trkleme ve slamlama sreci de belirginlik kazanr. 19. yzyldan itibaren ise g kaybna paralel bir ekilde Trk kltrnn blgesel kimlik zerindeki etkisi de yava yava azalm; blgeyi nfuz altna alan yeni g sahiplerinin renklerine gre blge ok farkl kltr gelerinin etkisi altna girmitir. Ancak, bugnden bir deerlendirme yaplrsa 19. yzyl sonras yeniden yaplanan Balkan blgesel kimliinde Trk ve Osmanl etkisinin azalmakla beraber, varln hlen youn bir ekilde hissettirdii rahatlkla sylenebilir. ok deil, bundan iki yzyl ncesine kadar Balkan ismi blge asndan sadece bir kelimeden ibarettir. Ne siyasal ne de blgesel bir kimlie iaret etmemekteydi. Konuya aadaki blmde yeniden dnlecektir ancak bu noktada unun not edilmesinde de fayda vardr. Bir kavram olarak Balkanlar 19. yzyln banda meydana gelen bir dizi gelimeye paralel olarak tedavle sokulmu; gnmz dhil 20. yzylda blgeyi tanmlamakta yaygn olarak kullanlr hle gelmitir. 19 yzylda, Aydnlanmann etkisiyle gelien paradigmalarn bir yansmas ve byk lde de emperyalist dncelerin de etkisiyle Batllarn dikkatini ekmeye balam, bu dnemde blge ok sayda Batl gezginin de aknna uramtr. Bu gezginler -izlenimlerini kaleme aldklar ve Bat ve Orta Avrupada byk bir okuyucu kitlesine ulaan- eserlerinde, blgeyi Osmanlnn kulland blgesel isimlerle deil fakat yine Osmanlnn blgenin bir blmnden geen bir da silsilesine verdikleri isimle, yani Balkanlar olarak tanm ve tantmlardr. Balkan ismi yazl kaynaklarda, blgesel bir isim olarak ilk defa 1808de Alman corafyac Johann August Zeuneun Balkan Yarmadas eklindeki tanmlamasyla karmza kmaktadr. 1831de G. Thomas Keppelin Balkanlara Bir Seyahat adl eseriyle bir kitap ismi olarak literatre girmitir. 19. yzyl ortalaryla beraber Balkan ve Balkanlar kavram yaygn olarak kullanlmaya balamtr. Ayn dnemde milliyetilik akmlarnn topraklarna nfuz ettii Osmanl mparatorluu ise her geen gn zayflamakta ve giderek blgede hkimiyetini yitirmektedir. Blge tarihi incelendiinde blgeye hakim glerin siyasi otorite kurma abalarnn bir uzants olarak blge kimliinde de deiiklikler gerekletii gzlemlenmektedir. Osmanl mparatorluunun paraland Balkan Savalar ve Birinci Dnya Sava dnemlerinde blgede otorite boluu st seviyelere ulamtr. 19. yzylda olduu gibi bu dnemde de blge kimliine d mdahaleler olmutur. mparatorluun 20. yzylda tamamen terk ettii bu topraklarda kurulan Srp, Hrvat ve Sloven Krall dneminde otorite tam olarak salanamam ve siyasi istikrarszlklar olanca hzyla devam etmitir. kinci Dnya Savann ardndan blge sosyalist bir kimlie brnm ve Yugoslavya Federal Cumhuriyeti, blgenin byk bir blmnde mutlak hkimiyet kurmay baarmtr. Bu dnemde blgeyi tanmlamakta, Balkan isminden ziyade ideolojik bir anlam olan Dou Av-

14. yzyldan 19. yzyln sonuna kadar Balkan kimliinin en baat unsurlarndan ve aktrlerinden biri Osmanllardr.

Balkanlarda Siyaset

rupa kavram tercih edilmi ve bu kavram daha ok sosyalist ideolojinin blgesel izlerinin de taycs olmutur. Sosyalizmin izlerinin silinmeye alld 1990l yllara Bat Balkanlar kimlii ile merhaba diyen blgede bir kez daha otorite boluu hakim olmu; nce Slovenya, Hrvatistan sonra Bosna-Hersek arkasndan da Kosovadaki sava, blgeyi ve tm kimlikleri derinden sarsmtr. 2000li yllarla beraber Avrupa Birlii blgedeki otorite boluunu doldurmaya almtr. Bu yzyln ilk on yl blge devletlerinin Avrupa ile entegrasyonu sreci ile geride braklmtr. Kk apl etnik atmalar devam etmekle beraber greli bir bar ortamnn blgeye hakim olduu gzlenmektedir. Avrupa Birlii entegrasyon politikalaryla blgeye nfuz etmeye almakta, bu balamda da blgesel kimlikte gzle grlr deiiklikler meydana geldii gzlemlenmektedir. Uluslararas toplumun yap-boz tahtas hline gelen bu corafyann kimlii, gnmz uluslararas dzenine ve bu dzenin ihtiyalarna gre yeniden ekillendirilmekte ve ABnin ngrd ekilde blgenin ismi de Gneydou Avrupa olarak deitirilmeye allmaktadr.

RUMELDEN BALKANLARA KMLKLER VE BALKANZASYON

Osmanllarn blgeyi tanmlamak iin Rumeli kavramn kullandklar bilinmektedir. Ancak kavramn kk olan Rum kelimesini, ranllar ve Anadoluya gelen Trkler zellikle 11. yzylda yaygn bir ekilde kullanmtr. Rum, Romaya iaret etmektedir. Rumeli (Rumelia, Roumelia) ise Rumlarn yani Romallarn lkesi, Roma mparatorluunun ya da o zamanlar Bizans mparatorluunun sahip olduu rana en yakn topraklar anlatmaktadr. Yine o zamanlarda Anadolu topraklarna Diyar- Rum, Anadolu Seluklularna da Rum Seluklular denmitir. Pek ok ileri gelen zatta olduu gibi Mevlana Celaleddin iin Rum sfatnn kullanlmas da ayn anlayn bir rndr. Hatta Osmanllarn klasik dnemlerinde meknsal anlamna ilave olarak toplumsal bir ierikle karmza kan Rumelili kavram; genel anlamda Osmanl Trklerini dier Asyal Trklerden ayrmak iin ve zel anlamda da mparatorluun ehirli, eitimli ve kltrl bir snfn anlatmak iin kullanlmtr. Ancak Osmanllarn Balkanlara gemesi ile kavram yeniden daha ok belli bir mekn isimlendirmi, imparatorluk ile birlikte eyalet yaps belirginleen Osmanl Devletinde Anadolunun tesindeki Avrupa topraklarna Rumeli Eyaleti denir olmutur. Anadolu ve Rumeli Beylerbeyleri ve Kazaskerleri gibi paye ve rtbeler bu dnemin rndr. Ksaca, Rumeli, klasik dnemde Osmanlnn Avrupadaki topraklarna verilen zel bir isim hline gelir. 17. yzyldan balayarak kurulan yeni eyaletler ve 18. yzyln arifesinde balayan toprak kayplar sonucunda Rumeli eyaletinin sahas giderek daralm ve 1864ten sonra yrrle giren Vilyt- Umumiye Nizamnmesi ile birlikte Rumeli Eyaleti de ortadan kaldrlmtr. Balkan Savalar neticesinde Osmanl, Bat Trakya dnda blgenin tamamn kaybetmitir. Ancak bugn bile kullanlan Rumeli, Urumeli veya Urumcuk kelimeleri bir Osmanl mirasdr: Modern Trkiyenin Avrupa yakas, yani stanbulun Avrupa yakas ile birlikte tm Trakyay; konuma dilinde de zaman zaman Osmanl Balkanlarnn tamamn anlatmaya devam etmektedir.

1. nite - Kavramsal ereve: simlendirme ve Blgesel Kimliin nas

7
Harita 1.1 1801 Tarihli Bir Haritaya Gre Rumeli Blgesi Kaynak: http://tr.wikipedia. org/wiki/Rumeli

Balkanlar kelimesine gelince, daha nce de ksmen deinildii zere, bu kelimenin kkeni Trkedir. Balkan kelimesi, sarp ve ormanlk srada; sk ormanla kapl da; yn, kme; sazlk, bataklk gibi anlamlara gelmektedir. Osmanlda da yaygn bir kullanma sahip olduu bilinir. Osmanllar bu blge zelinde kelimeyi emseddin Saminin anlatmyla Rumeli ktasn garbdan arka akk eden silsile-i cibale, yani yarmaday ikiye blen da silsilelerine atfen kullanmlardr. Zamanla Trke konuan topluluklar tarafndan da kullanlan bu isim, zellikle 19. yzyldan sonra, biraz oryantalizmin yedeine konulup, pejoratif bir anlama brnerek paralanm, blnm ve etnik atmalarn youn olduu bir blgeyi ve hatta dier blgeleri de anlatmak iin kullanlan bir kavram hline gelmitir. Tarihsel srece bakldnda gerek Balkan ismine gerekse bu ismin artrd blgesel kimlie olumsuz anlamlarn yklenmesinde; blgede meydana gelen ok vahim olaylar kadar Batnn tekiletirme siyasetinin de ok byk bir pay olsa gerektir. Ksaca Balkanizasyon (Balkanlama) sreci, ok boyutlu bir sretir aslnda. Bir yandan blge tamamen paralanrken te yandan siyasallatrlr. Batllar tarafndan yine ayn srete, blgesel kimlikle zdelemi Balkan ismine sistematik bir biimde deiik ve genellikle de olumsuzluk artran anlamlar yklenir. Bunlar arasnda kpr, kavak gibi blgenin byk gler arasnda kalmas, gei yollar zerinde olmasn anlatan metaforlarn yan sra kaynayan kazan, barut fs gibi blgedeki iddetli atmalara atfta bulunan kullanmlar tedavle sokulur. Baka corafyalardan ve blge isimlerinden daha ok Balkanlar ismi ile atma bilhassa yana yana zikredilir. Balkan kelimesinden tremi olan Balkanla-

Balkan kelimesinin kkeni Trkedir. Sarp ve ormanlk srada; sk ormanla kapl da; yn, kme; sazlk, bataklk gibi anlamlara gelmektedir. Osmanlda da yaygn bir kullanma sahip olduu bilinir. Zamanla nce Trke konuan topluluklar, sonra da Batl lkeler ve oradan da tm dnya tarafndan kullanlagelmitir. Metafor: Bir kavramn anlatlmasnda benzer zelliklerinden dolay baka kavramlarn kullanlmas anlamna gelmektedir. Balkanlarn barut fs metaforu ile anlmasna sebebiyet veren silahl atmalarn banda 1878 ylndaki Makedonya olaylar, 1885 Srp-Bulgar Sava, 1903 linden Ayaklanmas, Srp Kral Obrenoviin 1903te ve AvusturyaMacaristan Veliaht Franz Ferdinandn 1914te ldrlmeleri gelmektedir.

Balkanlarda Siyaset

mak kavram ise ilk defa Birinci Dnya Savandan sonra kullanlan ve blgede 19. yzyln bandan bu yana yaanan iddetli savalar, paralanmalar, ayaklanmalar, katliamlar ve karklklar tarif etmek iin kullanlmtr. Balkanlamak ayn blgede yer alan birbirine dman birok kk ulus, devlet ve halkn oluturduu karmak siyasi yapy anlatmak iin kullanlr hle gelir. Kavram, zellikle 20. yzyln sonu ve 21. yzyln ba ile birlikte, zellikle Yugoslavyann yklma srecinde ortaya kan trajik ve dramatik olaylarn eliinde -Orta Dounun Balkanlamas veya Kafkaslarn Balkanlamas rneklerinde olduu gibi- dnyann herhangi bir yerinde meydana gelen blnme ve atmalar tanmlamakta da kullanlmaya balamtr.
Resim 1.1 Balkanlarn Dou ve Bat arasnda kpr vazifesi grdn hafzalara kazyan iki yap: Mostar ve Drina kprleri.

Kaynak: http://www.geziyorumlari.com/index.php?option=com_content&task=view&id=1051&Itemid=170 http://www.mehmetaslan.com/?p=50 SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U Oryantalizm: Yakn ve Uzak Dou toplum ve kltrleri, dilleri ve halklarnn DKKAT incelendii Bat kkenli ve Bat merkezli aratrma alanlarnn tmne verilen SIRA SZDE ortak ad.

AMALARIMIZ

Balkanlama konusunu anlamamza yardmc olarak en kapsaml akademik almalardan biriniL yapan Maria Todorova, Balkanlar Tahayyl Etmek adl eserinD NE M de blgesel kimliin oluumuna ilikin de zihin ac bir bak as sunmaktadr. Todorova, Edward Saidin Oryantalizm adl eserinden hareketle Bat toplumunun S O R U kendisini tanmlamak iin Dou toplumlarna ynelik izledii tekiletirme siyasetinin bir benzerini Avrupann dousunda gerekletirdiini dile getirmitir. Saidin Oryantalizmine gre uygar-barbar kartl dnya hegemonya ideolojisini DKKAT kurmakta bir ara olarak kullanlmaktadr. Bylece olas kar durular trplenmektedir. Avrupa bu kartl, ele geirmek istedii corafyalarda kullanmak suSIRA SZDE retiyle kendisine hkim olma, bir anlamda smrgeletirme iin gerekli olan meruiyeti de salam oluyordu. Bat medeniyeti, Dou medeniyetinin kartlklar zerinden AMALARIMIZ kendi medeniyetini tanmlamakta idi. Baka bir deyile Dou medeniyeti Bat tarafndan tekiletirilmekteydi. Balkanlama ve Oryantalizm balants konusunda daha kapsaml bilgi edinmek iin Maria K T A P Todorovann kitabna baknz: Balkanlar Tahayyl Etmek, ev: D. endil, stanbul: letiim, 2006. Batda genel olarak kimlikler teki zerinden tanmlanan bir srete ina edilmilerdir. Yunanda vatanda-yabanc, Romada barbar-medeni sonrasnda da Hristiyan-Yahudi, Avrupallar-Trkler, demokrat-faist, liberal-komnist gibi kartlklar NTE NET zerinden ina Redilen Batl kimlikler dhildekiler ve haritekilerin var olandan ziyade tahayyl edilmi nitelikleriyle tanmlanmlardr. Bu elbette dinamik bir sretir; zaman zaman dhildekilerin yeri haritekilerle yer deitirilebilir ya da her dairenin iinde alt dairelerin veya i ie gemi alanlarn etkileimi sz konusu olabilir. Avrupal ya da Batl kimliin tanmlamasnda Yahudilerin pozisyonu bu koTELEVZYON

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

1. nite - Kavramsal ereve: simlendirme ve Blgesel Kimliin nas

nuda olduka retici bir rnektir. Avrupaya gre tanmlanan Balkanlarn da benzeri bir kimliklendirme srecine tabi tutulduu iddia edilebilir. Todorova, Avrupann iindeki teki olarak tarif ettii Balkanlar; barbar, irrasyonel gibi szcklerle yani Batnn kendisini tanmlamakta kulland medeni, rasyonel gibi szcklerin tam tersi ile tarif ettiini belirtmekte ve Balkanlara ynelik Oryantalizm benzeri siyasete de Balkanizm adn vermektedir. Todorova, Balkan corafyasn tanmlamakta kullanlagelmi kavak ve kpr gibi metaforlarn blgenin yar Avrupal, yar Asyal, yar medeni, yar oryantal olarak tanmlanmasna hizmet ettiinin altn izmektedir. Maria Todorova Balkanizm kavram ile neyi anlatmaktadr?
SIRA SZDE SIRA SZDE

Avrupa kavram, bir kavram olarak ortaya kndan bu yana ok farkl anlamD NELM larda ifade edilmitir. Avrupal srekli olarak kendini tanmaya, anlamaya, kendinden hareketle de dnyay anlamlandrmaya almtr. Tarihsel olarak incelendiinde, Avrupann farkl idealler temelinde kendi kimliini tanmlamaya alt S O R U grlmektedir. Avrupann Dou ve Bat olarak ayrlmas da bilinaltnda oluan benzer bir srecin politik-corafyada tezahr etmi bir ekli olarak deerlendirileD K K A Aydnlanmabilir. Batnn (Avrupann) Doudan ayrlmasnn temelleri 18. yzyl T sna kadar dayanmaktadr. Batnn kendini tanmlama abasnn bir sonucu olarak o zamana kadar baskn olan kuzey-gney ekseninin yerini Dou-Bat eksenindeSIRA SZDE ki ayrm alm ve Aydnlanma fikrine ters den hkimiyet, keyfi ynetim, despotluk, iktisadi geri kalmlk ve irrasyonalite gibi olumsuz armlar Dou ile ilikiSIRA AMALARIMIZ lendirilmitir. Dou ile Bat arasndaki Balkan corafyas ise Batl SZDE aydnlar tarafndan yar Avrupal, yar Asyal, az gelimi, bir atma blgesi ve Batnn bl ve ynet politikalarna sahne olan bir yer olarak tasvir edilmitir. N E L M Dounun D Bylece, K T A P olumsuz bir silueti oluturulmu ve Bat medeniyetinin ve Batl anlamda medeniliin tanm yaplabilmitir. Bu dnceler; akademik almalar, edebi eserler, gazeS O R U teler ve sonralar kitle iletiim aralarnn geliimi ile yaygnlatrlmtr.
TELEVZYON

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM K T A P S O R U

TELEVZYON
DKKAT

Avrupadan baknca Dou ile Bat arasnda grnen Balkan corafyas Batl Taydnlar taraDKKA fndan yar Avrupal, yar Asyal, az gelimi, bir atma blgesi ve Batnn bl ve ynet politikalarna sahne olan bir yer olarak tahayyl ve tasvir edilmitir.
N T E SZDE SIRA R N E T

SIRA R N E T N T E SZDE

Bat literatrnde Balkanlar tasvir eden ilk eserler macera romanlar ve gezi yazlar olmutur. Bu eserlerde Balkan halklar vahi, tehlikeliAMALARIMIZ olarak tasve barbar vir edilmitir. Balkanlarn Avrupann tekisi olarak tanmlanmasna hizmet eden bu eserlerin en nemlilerinden bir tanesi Brem Stokern 1897de yaymlad Drakula adl Balkanlarda yaayan kan emici bir vampirin konu edildii romandr. K T A P Dnyaca nl polisiye roman yazar Agatha Christie, 1925 ylnda yaymlanan Trkeye Chimneys atosunun Esrar olarak evrilen eserinde son krallar suikast ile ldrldkten sonra cumhuriyet ile ynetilen bir Balkan lkesi olanNHerzosloTELEV ZYO vakyadan bahsetmektedir. Benzer bir ekilde Belikal karikatrist George Remi tarafndan yazlan ve resimlendirilen nl izgi roman serisi Tentenin sekizinci kitab olan Ottokarn Asas Balkanlarda hayali bir lke olan Sildavyadaki entrikaNTERNET lar, savalar ve darbeleri konu etmektedir. Sildavya ve Herzoslovakya gibi hayali Balkan ehirleri ile Batl okuyucunun beyninde olumsuz bir Balkan imgesi yaratlm bulunmaktadr. Bu Balkan imgesi corafyann iinden km olan baz nemli edebiyat yazar ve ynetmenler tarafndan da ilenmi ve Bat hayalindeki Balkan imgesinin kusur-

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

10

Balkanlarda Siyaset

suz bir ekilde yanstan bu kiileri alklamtr. lk olarak 1945te yaymlanan ve 1961de Nobel Edebiyat dlne layk grlen vo Andriin Drina Kprs adl roman, her ne kadar bir ba yapt olsa da yazarn gerek Balkanlara ait kpr imgesini ok etkili bir ekilde ilemesi gerekse deiik uluslarn bir arada yaayamayacaklarna iaret etmesi asndan Batnn hayalindeki Balkan imgesini yanstan Balkanlarn kendi iinden km en nemli eserlerden biridir. Keza eser 1990l yllarda blgenin ok uluslu, ok dinli ve ok kltrl yapsnn zarar grmesiyle yeniden poplerlik kazanm ve blgedeki Mslman, Hrvat ve Srplarn bir arada yaayamayacaklarnn belgesi olarak lanse edilmitir. Emir Kusturica ve Milo Manchevski gibi ynetmenler de Balkanlar irrasyonel, vahi ve ilkel olarak sunan filmleri ile byk baarlar elde etmiler ve yine ayn ekilde Batnn gzndeki irrasyonel ve vahi Balkan imgesini beyaz perdeye yanstmaktaki baarlar sayesinde Bat tarafndan dllendirilmilerdir.
SIRA SZDE

Batnn kendini tanmlama abasnda Balkanlara ne tr bir rol biilmitir? SIRA SZDE

DNELM S O R U

DOU AVRUPA, YUGOSLAVYA VE GNEY DOU D AVRUPA N E L M

Dou Avrupa, kinci Dnya Savann bitii ve Souk Savan balamasyla birlikte Balkanlar R U iine alan ve corafyadan te ideolojik bir birlii temsil eden bir S O da kavramdr. Baltk Denizinden Adriyatike uzanan lkeleri kapsayan bu tanm 1989dan itibaren yerini baka oluumlara brakmtr. DKKAT Bu dnemde Dou Avrupal kimliine paralel olarak ortaya kan baka bir kimlik de Yugoslavyallktr. Yugoslavya st kimliiyle corafyay oluturan uluslar SIRA SZDE bir potada eritilmeye ve blgesel farkllklar ortadan kaldrlmaya allmtr. Toplumlarn kendi yerel mzikleri unutturulmaya allm, yerine o dnemde bestelenmi Yugoslav halk mzii gemitir. Yine bu dnemde bestelenen Yugoslavca AMALARIMIZ arklarda genel olarak Gney Slavlarnn kahramanlklar konu edilerek Srp, Hrvat, Bonak Makedon kimliklerinin yerine Yugoslav kimlii yceltilmitir. 2000li yllarda sarsntl bir dnemden geen Balkanlarda bugn bile Yugoslav kimliiK T A P ne sahip kma eilimleri gzlemlenmektedir. Yugoslav ve Dou Avrupal kimliine dn istei kendini bir boluun iine dm hisseden blge insan iin eskiye duyulan Ezlemin bir ifadesi olmutur. TEL VZYON Balkanlar, Souk Sava sonras dnemde siyasi corafyann en fazla deiiklik gsterdii blgelerden biri olmutur. Siyasi deiiklikler ihtilaflar krklemitir. Yugoslavyann paralanmas ile geni bir corafyada kanl atmalar cereyan etNT RNET mitir. OluanEotorite boluu ve g mcadeleleri arasnda etnik topluluklar arasndaki atmalar tekrar alevlenmi ve blge bir kez daha Batnn Balkanlamak terimini dorular nitelikte blnmelere ve savalara sahne olmutur. Bu gelimelerin neticesinde Slovenya, Hrvatistan, Makedonya Bosna-Hersek, Karada, Kosova ve Srbistan gibi bamsz devletler ortaya kmtr. Savalarn sona ermesi ve siyasi snrlarn tekrar izilmesiyle birlikte blge yeniden yaplanma srecine girmitir. Bu srete Balkanlar; Orta ve Dou Avrupadan ayr olarak deerlendirilmi ve blge Gney Dou Avrupa olarak anlmtr. Gneydou Avrupa stikrar Pakt ve Gneydou Avrupa birlii Giriimi gibi isimlerden de anlalaca gibi blgeye ynelik uluslararas toplum bir yandan isim deiiklii yaparken te yandan da istikrara ve blge ile Avrupann ibirliine atfta bulunmaktadr. Bu da blgede otorite boluunu doldurmaya talip Avrupa Birlii ile blgenin yeni bir siyasi yaplanmaya gittiinin nemli gstergelerinden birisidir. Balkan-

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

1. nite - Kavramsal ereve: simlendirme ve Blgesel Kimliin nas

11

lar kelimesinin olumsuz armlarnn aksine Gneydou Avrupa ismiyle istikrar ve ibirliine atfta bulunmaya allmaktadr. Bu durumun yeni blgesel kimliin ilk admlar olarak alglanmas gerektii sylenebilir. Bat Avrupal aydnlar ve yetkililer Souk Sava dneminin Dou Avrupasn kendi iinde ikiye blerek Polonya, Slovakya, ek Cumhuriyeti, Slovenya gibi lkeleri Orta Avrupa olarak tanmlam ve ilk i olarak bu lkeleri ABye ye yapmaya almlardr. AB ise blgeyi Dou ve Bat Balkanlar olarak ikiye ayrm ve ilk i olarak Dou Balkanlar oluturan Romanya ve Bulgaristan 2007de ABye ye yapmtr. Avrupa Birliinin resm belgelerinde yer alan bir baka isim de Bat Balkanlar olmutur. Bu kavram, Slovenya dndaki Eski Yugoslavya corafyas ve Arnavutluku iine almakta, Gney Dou Avrupa corafyas iinde henz Avrupa Birlii yesi olmam devletleri tanmlamak iin kullanlmaktadr. Bat Balkanlarda ABye entegrasyon sreci olanca hzyla devam etmektedir. te yandan Yugoslavya topraklar ile Arnavutluk, Bulgaristan ve Romanyay iine alan blgeyle ABD arasnda da yakn ilikiler kurulmutur. 1990l yllarda meydana gelen etnik atmalarla birlikte blge ok karmak bir yapya kavumutur. Blgede birletirici unsurlar olarak ele alabileceimiz ortak kltrel unsurlar erozyona uramtr. Ortak unsurlardan en nemlisi olan din 19. yzyldan itibaren bamsz ulusal kiliselerin kurulmasyla bu zelliini kaybetmitir. te yandan Trkler, Arnavutlar ve Bonaklar gibi Mslman unsurlar da yine ayn ekilde 19. yzyldan itibaren gerek Katolikler gerekse Ortodokslar tarafndan corafyann tekisi muamelesine tabi tutulmulardr. Bonaklar ve Arnavutlar zerinden yrtlen politikalarla Srplar slamofobiyi krklemitir. Bu koullar altnda blgede otorite boluunu doldurmay amalayan Avrupa Birliinin ii ok zor grnmektedir. u anda AB, blgede daha ok siyasi, yasal ve ekonomik meselelere odaklanmakta, toplumsal dnmn temel unsurlarndan biri olan kltre dair pek bir aba sarf etmemektedir. Blge ynetimlerini ABye yelik vaadiyle yapsal deiikliklere zorlayan Bat dnyas blgesel kimliin yeniden inas konusunda net bir siyaset ortaya koyamamtr. ABnin blge kimliini yeniden tanmlamakta eitim, kltr ve medyaya younlamas gerekmektedir. Yeni blgesel kimlik konusunda temel oluturacak projeler desteklenmeli, eitim mfredat gzden geirilmelidir. zellikle tarih kitaplarnda sklkla grlen, dier ulus, etnik grup, devlet ve lkelere kar dmanlk ieren gerek d ifadeler ortadan kaldrlmal ve blge insannn birbirine bal ve baml olduuna ynelik ifadeler ieren ortak bir tarih yazm projesine destek verilmesi gerekmektedir.

slamofobi: slam fobisi (korkusu) anlamna gelmektedir. slamofobi ayn zamanda bir tekiletirme srecine iaret etmektedir. zellikle 11 Eyll 2001deki New Yorktaki kiz Kulelere yaplan saldrnn ardndan Bat dnyasnda slam ve terrizm kavramlar daha sk bir araya getirilmeye balanmtr. Radikal partiler slamofobiyi Bat lkelerinde yaayan Mslmanlarn potansiyel terristler olarak alglanmasn salamak iin kullanmaktadr.

BLGESEL KMLN DAHL DNAMKLER

Blgesel kimliin ortaya kmasnda harici aktrlerin oynadklar roln yan sra en az bunlar kadar nemli blge toplumlarnn oynadklar rolden ve kendilerini nasl tanmladklarndan da bahsetmek gerekmektedir. 19. yzylda ulus-devletlerin blgede ortaya kmasnda en nemli paya sahip olan yerel elitler, oluturduklar bu yeni devletleri Batl tarzda modern bir yapya kavuturmak iin olduka youn bir aba harcamlardr. Meydana gelen bu ulusdevletlerin Batl tarzda modern ynetimlere kavumas, eitim sisteminin, ekonomik yap ve toplumsal hayatn Bat rneinden yola karak yeniden inas bu elitlerin ncelikli hedefleri arasnda yer almtr. Yerel entelektel snf, siyasi grleri ne olursa olsun kendilerini ve dolaysyla kurduklar devletleri Avrupann bir paras olarak grmlerdir. Gerek corafi yaknlk gerekse ulusal hareketlerin ban eken snfn ounlukla Batda eitim grm ve Bat kimliini benimsemi

12
SIRA SZDE

Balkanlarda Siyaset

SIRA SZDE

DNELM S O R U

entelektellerden olumas ve daha da nemlisi tccar snfn Bat metropolleri ile nemli ticari balarnn olmas, blgesel kimlikteki Batya doru ynelii kanlDNELM maz klmtr. Benzer bir eilim sosyalizmin kt 1989 sonras Balkan toplum nderlerinde de grlmektedir. Avrupaya geri dn Avrupa ile entegrasyon aO R U balarnn enSbildik slogan olmutur. Batl lkelerin KBalkan halklarn dardan tekiletirme abas ile blge insannn ieD KAT riden kaynakl Avrupallama abas nemli bir ikilemi de beraberinde getirmitir. Bu ikilem blge edebiyatnda da gze arpmaktadr. Gerek Batl deerleri anlamadan yzeysel anlamda Batllama ve snrlarda yaamak gibi temalar, 19. yzyl AMALARIMIZ blge edebiyatnn en popler konular olmutur. Ancak ilgintir ki elitler bir yana braklrsa bugn dahi blge insan hl kendi yaad corafyay Avrupa olarak tanmlamamakta ve Avrupa denilince akllarna Bat ve Orta Avrupa gelmektedir. T A P K Gney Dou Avrupa tanmnn beraberinde getirdii ve Avrupa ile entegrasyonu amalayan faaliyetler erevesinde blge toplumlarnn Batya ait olduu fikrinin toplumun V Z Y O N T E L E belleinde yer etmesi iin iki ynl bir alma yrtlmektedir. Bir yandan blge lkelerinin tarihini Antik a ve erken Hristiyan dnem ile ilikilendiren tarih yazcl olanca hzyla devam ederken, te yandan Osmanl boyunduruu altnda geen dnem karanlk a olarak betimlenmekte, Osmanl DevleNTERNET tine kar yaplan savalar ve ayaklanmalar vlmekte, liderler kahramanlatrlmaktadr. Bu dnemde cereyan eden ulus-devlet kurma abalar da dirili olarak betimlenmektedir. Mslman Osmanlya kar yaplan savalar ele alnrken bu toplumlarn savalar Bat-Hristiyan medeniyeti iin yaplan fedakrlklar olarak tarif edilmekte ve topluluklara medeniyetin savunucusu rol uygun grlmektedir. 1990l yllarn banda bamszlk yanls Hrvat ve Sloven politikaclar toplumlarnn bamszlk abalarn Yugoslav ve Srp Balkan siyasi geleneklerinden kopup Avrupaya geri dnmek olarak tarif etmilerdir. Bylece Bat Avrupa ile Balkan meSIRA SZDE deniyetlerini ayran snr Osmanl ve Avusturya-Macaristan mparatorluu arasndaki siyasi snrlar olarak gsterilmitir. Bu yolla iki devletin yzyllarca Avrupa medeniyetinin snrlar iinde yaadn ve Yugoslavya dnemindeki kopuun ardndan DNELM ait olduu Bat medeniyetine geri dnmek istediklerini belirtmilerdir. Slovenya ve Hrvatistan kendilerini Balkanlardan ayran baka bir zellik olaS O R rak da KatolikliiUn plana karmaktadr. Slovenya ve Hrvatistan kendilerini Balkanlardan ayran bir zellik olarak Katoliklii vurDKKAT gulamaktadr. Bylece ounluu Ortodoks ve Mslman olan Balkanlardan ayr bir kimlie sahip olduklarnn altn izmektedir. Hrvatistan eski lideri Franjo Tudjman, Bat Avrupa medeniyetinin snrlarnn Hrvatistann gney ve batsndan getiini vurAMALARIMIZ gulam ve gney komusu olan Srbistan Avrupa d, Bizans, Osmanl ve Balkan olarak tanmlamtr. Balkanlara atfedilen zellikler olan tembellik, vahilik, K T A P hogrszlk ve mantk dlk gibi terimler ile Tudjman, Batnn tekiletirme taktiklerini gney komusu iin kullanmaktan ekinmemitir. Rumenlerin bir ksm ise Latin kkenlerini n plana kararak hibir zaman Balkanlarn bir parasZolmadklarn dile getirmektedir. Romanyann bir zamanlar AvusTELEV YON turya-Macaristan mparatorluu topraklar olan Transilvanya (Erdel) ve Banat blSIRA SZDE SIRA SZDE

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

1. nite - Kavramsal ereve: simlendirme ve Blgesel Kimliin nas

13

gelerinin gelimemiliklerinin sebebini Bkreteki yneticilerin Romanyay bir Balkan Devleti gibi ynetmelerine balamaktadrlar. Osmanl kartl bir yana braklrsa Srbistann tm bu tartmalar iinde dier Balkan lkelerinden farkl bir duru sergiledii gzlemlenmektedir. Srbistann AB entegrasyonu srecinin istenen hzla ilerlememesi lkedeki milliyeti gruplar AB kart bir konuma itmitir. Bu durum Srp milliyetilerinin ekmeine ya srm ve lkedeki AB kartln arttrmtr. Srp ulusunun hem Katolik hem de slam dnyasnn yaylmac emellerine kar Ortodoks dnyasnn savunucusu olduu tarzndaki Bat kart bir sylem ile Srplar, dier Balkan uluslarndan ayrlm ve Bat medeniyetine dahil olmaya abalamaktansa kendi Ortodoks Balkan kltrlerine sahip olma sylemini n plana karmlardr. Ancak son yllarda meydana gelen gelimeler ile ABnin Srbistan da geri kazanma yolunda nemli admlar att sylenebilir. Srbistann ABye yelik srecinde son dnemde nemli gelimeler meydana gelmitir. Katolik ve Ortodoks tm blge Hristiyanlarnn tekiletirdii ortak bir unsur ise hi kukusuz Mslmanlardr. Blgede nemli bir unsur olan Mslmanlara kar yrtlen dmanlk siyaseti, yzyllardr sren bar iinde yaama kltrnn blgeden koparlp atlmas anlamna gelmektedir. Gerek Balkan Mslmanlar gerekse blgedeki dier unsurlar tarafndan kabul gren Trko-slam kavramyla etnik olarak Trk olmamalarna ve Trke konumamalarna ramen Balkanlarda yaayan Bonak, Arnavut, Pomak gibi Mslman gruplar Trk olarak tanmlanmaktadr. Bunun nedeni, tarihsel nedenlerin yan sra, blge Hristiyanlarnn etnik kkenleri ne olursa olsun blge Mslmanlarn tekiletirme abalardr. Bu kltr gelerinin tekiletirilmesi abalar ise gerekte toplumlarn kendi kendilerini inkr anlamna gelmektedir. Bu siyaseti gden gruplar, slam kltrnn kendi toplumlarn da ok derinden etkilediinin farkna varamamaktadr. Blgesel kimliin dhili dinamikleri balamnda yerel elitlerin oynad SZDE SIRA rol nedir?
D NELM Planl ve programl bir ekilde devam eden blge halklarn kimliklendirme, blgeye kimlik ithali ve Avrupa ve dnya ile btnleme abalarnn yan sra Balkanlarn kendi iinden kaynaklanan kendi Balkanl kimliine sahip kma aS O R U bas da gzlemlenmektedir. Bu alternatif Balkan kimlii, ne Batnn blge iin yaratmaya alt Gney Dou Avrupal kimliini, ne Yugoslav kimliini ne de blDKK T gesel-yerel kimlikleri inkr etmekte; aksine bu unsurun karmA olan yeni bir Oryantal Balkan kimlii yaratmay hedeflemektedir. Bu yeni akmda Bat motifSIRA SZDE lerinin yan sra Doulu zellikler de n plana kmaktadr. ncelikli olarak gen nesil tarafndan benimsenen bu alternatif Balkanl kimliinin, Yugoslavyada doup bym ve Yugonostalji diye tabir edilen duyguya sahip orta yal nesli de AMALARIMIZ derinden etkiledii grlmektedir. Popler unsurlar ne alan ve gittike yaygnlat gzlemlenen bu akmn tamamen temelsiz olduu, entelektel destek ve dayanaklardan tamamen yoksun K T A P olduu da iddia edilemez. Bir kimliin inasnda inkrlar kadar kabuller, unutmalar kadar hatrlamalar, bilin kadar bilin dlklar gibi bir ekilde srekli kendilerini da vuracak kanlmaz, engellenemez ve nlenemez sre ve vektrlerin TELEV ZY N varlklar da nemlidir. Hayatn ak iinde ve bilhassa toplumsala aitOolanda ebedi kopular yoktur ve buna dnk politikalar da ne kadar gl olurlarsa olsunlar, sonular itibaryla her zaman kontrol de edilemezler. Tm basklara ve bastrmalara ramen insana dokunan ve tabii ki deerli olan kanlmaz Tbir N E T ekilde kendiN ER

BALKAN KMLN YENDEN DNMEK

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

Yugonostalji:AMALARIMIZ Eski Yugoslavyay oluturan cumhuriyetlerde yaayan insanlarda grlen eski T dneme zlemKduyma A P durumu.

TELEVZYON

NTERNET

14

Balkanlarda Siyaset

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

ni aa vuracak ve asl olann srekli olduunu ortaya koyacaktr. Semboller bu anlamda olduka nemli ve anlaml ilevler grrler. Blgesel kimlii ayrt etmeye yarayan sembollerin banda mzik, dans ve mutfak gibi unsurlar; yerellikle beraber blgesellii tm tarih, corafya ve kltryle ve derinden yanstan kimlik aktarclar olarak, her yerde olduu gibi, burada da karmza karlar. zellikle mziin kimlik tanmlamalarnda, toplumsal bellein canl tutulmas ve nesiller boyu aktarmlarnda nemli bir ilevi vardr. Blge insanlarnn ortak mzikal retimi, tketimi ve estetik anlaylar; mzii blgesel kimliin ayrt edici bir paras yapmaktadr. alglar mesela, blgesel kimlii yanstan tayan kltrel aralarn banda gelmektedir. Blgenin kendi iinden kan yeni kimlik gelerinin mzikteki yansmalarna rnek Balkanlarn sembol olan akordeonun tekrar popler olmasdr. Akordeon ile icra edilen oyunlar ve mzikler Balkanlara has bir zellik tamaktadr ve bu algnn yeniden poplerlik kazanmas blgenin kendi iinden kan ve Balkan kimliinin yeniden tanmlanmas olarak deerlendirebileceimiz duruma bir rnektir. Bulgaristanda pop-folk mzik tr olan alga, Srbistanda rock mzik ile Srp motiflerinin kaynatrld Yugo-rock ve turbo-rock akmlar ve Romanyada SIRA SZDE manale adl mzik tr Bat-Dou ve Balkanl kimliklerinin harmanlanmas ile oluan bu yeni kimliin mzikteki dier yansmalardr. Dobrucadan Makedonyaya ve Yunanistana uzanan corafyada Rumenlerin hora, Srplarn kolo, Makedon ve BulD NELM garlarn horo dedii ortak bir danstan sz etmek mmkndr. Balkanlardaki uluslar her ne kadar kendilerinin farkl mutfaklar olduunu iddia etseler deObugn hangi lkeye gidilirse gidilsin birtakm nanslarla ayn tatlar S R U ve hatta ayn yemeklerle karlamak mmkndr. ounun ad bile ortaktr: Trk, Bulgar, Rumen, Makedon, Srp ve Yunan btn uluslarn mutfanda sarma, muDKKAT sakka, cevabi, brek ve iftele bulmak mmkndr. Balkan kimliinin yeniden dnld bu srete snrl sayda da olsa enteSIRA dalgann varln da burada not etmek gerekir. Bu yeni dalgada illektel yeni bir SZDE gintir ki zellikle mimari kkenli bir postmodern bakaldr dikkat ekmektedir. Tek dzelie ve aynlklara kar kan bir grup Balkanizasyonun ehir, evre ve AMALARIMIZ blge mimarisinde aslnda ciddi bir imkn sunduu kanaatini ifade etmektedirler. Farkl bakentlerin farkl zellikler ortaya koymasn, ehirlerin inasnda farklln bir sorun deil, bir deer olarak ele alnmasn nemseyen bir ksm aydnlar K T A P zellikle ok kltrllk ve eitlilik gibi kavramlar erevesinde Balkanlarda yzlerce ylda ina edilen ve korunan yaplarn devamndan yana grnmektedirler. Bir anlamda Balkanizasyonu pozitif bir sre olarak okumakta ve modern dnTELEVZYON yann sorunlarna zm noktasnda konunun yeniden deerlendirilmesinin nemine iaret etmektedirler. Srdjan Jovanovic N E T N T E R Weiss, On Spatial Distinction as a Positive Aspect of Balkanization, http://roundtable.kein.org/node/792, 15 Mays 2012. Bu balamda sadece mimaride deil, daha nce de temas edildii gibi bilhassa son dnemlerde popler kltrn yannda entelektel dzeyde de Balkanlarda yaanan tm tecrbeleri bir btn olarak eletirel bir gzle deerlendiren ve Balkanll pozitif anlamda iselletirmi deiik alanlarda yaplan almalara ve bu almalara dayal deiik tekliflere de rastlanmaktadr. rnegin, Balkan kkenli ve kendisini de hl bir Yugoslav ve anarist olarak tanmlayan Andrej Grubacic Balkanlama olgusunun, biri yukardan dieri de aadan olmak zere iki yn olduundan sz etmektedir. Yukardan olann etnisiteler aras dayanma-

NTERNET
Yukardan Balkanlama: Etnisiteler aras dayanmay ve blgesel sosyokltrel kimlii yok eden, bunlar iddet yoluyla ulus-devlet sisteminde bir araya getirmeye ve kapitalist dnya-ekonomisi ile btnletirmeye icbar eden ve yakn dnemlerde de neo-liberal kltrel kolonyalizmi dayatan tarihsel bir projedir.

1. nite - Kavramsal ereve: simlendirme ve Blgesel Kimliin nas

15
Aadan Balkanlama: Sosyokltrel yaknlklar, etnisiteler aras aktiviteleri, dayanma ve karlkl yardmlamadan doan gelenekleri destekleyen bir gelimenin rndr. Bu oulcu kltrel gerein de SIRA SZDE bu blgede yaanan antiotoriteryen yerel zynetimlerde, arazinin ortak kullanm rnekleri ve DN federatif hareketlerde E L M kendisini gsterdiini ifade etmektedir. S O R U

y ve blgesel sosyokltrel kimlii yok eden, bunlar iddet yoluyla ulus-devlet sisteminde bir araya getirmeye ve kapitalist dnya-ekonomisi ile btnletirmeye icbar eden ve yakn dnemlerde de neo-liberal kltrel kolonyalizmi dayatan tarihsel bir proje olduunu ifade etmektedir. Bunun tersine, aadan Balkanlama olgusunun ise sosyokltrel yaknlklar, etnisiteler aras aktiviteleri, dayanma ve karlkl yardmlamadan doan gelenekleri destekleyen bir gelimenin rn olSIRA SZDE duunu; bu oulcu kltrel gerein de bu blgede yaanan anti-otoriteryen yerel z-ynetimlerde, arazinin ortak kullanm rnekleri ve federatif hareketlerde DNELM kendisini gsterdiini ifade etmektedir. Balkanlarn ve hatta Avrupann geleceinin otonom alar ve kltrel olarak farkl topluluklar tarafndan desteklenen, Balkanlarda da tarihsel olarak var olan bir gerekte, aadan bir federalizmde yatS O R U t grn savunmaktadr.
K Farkl Balkanlamalar konusunda ufuk ac bir alma iin baknz:DA.K Grubacic, BalkaM A K A LAET nization of Politics, Politics of Balkanization, Globalizations, Vol.9, No.3, 2012, 439-449.

DKKAT MAKALE

SIRA SZDE

SIRA SZDE

Bu tartmalarn yannda Sloven dnr Slovaj Zizekin kiiliinde de ifadesini bulan, Balkan kimliinin inasnda, hatta Avrupann gelecei iin imparatorlukAMALARIMIZ lar balamnda Osmanly yeniden dnen, toleransn ve birlikte yaamann bir modeli olarak Osmanly da yeniden gndeme getiren tartmalar da mevcuttur. Bu tr tartmalarda alamaz grnen olumsuz Balkanl ve bilhassa Osmanl imgesiK T A P nin pozitif unsurlarla yeniden gndeme getirilmesi, blgesel kimliin inas asndan ok nemli bir balang noktas olabilir. Bu tr tartmalar onca eye ramen bu blgede yan yana yaayan ve ayakta kalan farkl kltrlerin, kimliklerin ve yaTELEVZYON plarn bir yandan nasl olup da ayakta kalabildiini sorgularken te yandan da aslnda gerein bambaka bir yerde olabileceine de iaret etmektedir. Slovaj Zizek, Avrupann Gelecei Osmanl Gibi Olmal, RadikalNHayat, T02.10.2011, TERNE http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=HaberYazdir&ArticleID=1065048. Gerekten de bu blgeye atfedilen iddet ve atma gibi olumsuz imajlarn tarihsel gerei bile hi de doru yanstmadnn ortaya konulmas asndan bu tartmalar olduka nemlidir. Blge yzlerce yl nasl olduysa bugn de pekl ortak kimliklerin, birlikte yaamann, barn ve ibirliinin de mekn ve hatta sembol olabilir. Trk Dileri Bakan Ahmet Davutolu da bu konuda hem bir bilim adam hem de bir siyaseti kimlii ile ufuk ac fikirler ortaya koymaktadr. Bir yandan Balkanllara kendilerine dayatlan blge ile ilgili olumsuz kimliin tarihsel gereklii tam olarak yanstmadn hatrlatrken te yandan da zellikle blge asndan tarihin normallemesinin gerektiini srarla vurgulamaya alr. Davutoluna gre 19. yzyln son eyrei ile 20. yzyl paranteze alrsanz, ondan nceki uzun asrlar Balkanlarda bar asrlardr... Savalarn hibirisi de Balkan milletlerinin kendi iradeleriyle ortaya km savalar deildir.... Asrlarca bu milletler, halklar, topluluklar, btn Balkan ehirlerinde bir arada yaadlar. Ve dardan gelen bu mdahaleler iinde ok byk aclar da yaadk, imdi bu aclar paylama vaktidir. Tarihin normallemesini Balkanl milletlerin birbirine baknn yeni bir zihniyetle ele alnmas olarak yorumlayan Davutolu, bunun da be unsurunun olduunu belirtir. lk olarak Edirne, Selanik, skp, Saraybosna gibi Balkanl ehirlerin normallemesi gerektiini syler. kinci unsur, devletlerin normallemesi yani devletler aras ilikilerin normallemesidir. ncs de blgesel normal-

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Tarihin Normallemesi: Tarih gereklikleri olduklar balamdan kopararak ya da istisnai olaylar determinist bir bakla sistematik olarak tekrar eden gereklermiesine ve belli bir tarihe zglleyerek ele almamak; tarih ideolojilerin bir nesnesi hline getirmemek, arasallatrmamak ya da olaandlklarn ve atmac bir kltrn arac hline getirmemek; olay ve olgular insani unsurlarndan soyutlamadan bir btn olarak olduu gibi okumak ve deerlendirmek.

SIRA SZDE

SIRA SZDE
Balkanlarda Siyaset

16
DNELM S O R U

DNELM

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

leme, entegrasyon ve blgesel sahiplenme ortam ortaya karmak diyen Davutolu, hedefS olarak da blgesel bir alan oluturmak. Onun iin Balkan bar diO R U yoruz. stiyoruz ki ekonomik olarak, kltrel olarak siyasi olarak Balkanlardaki her bir millet birbirine tam anlamyla entegre olsun der. Drdncs unsur olaDKKAT rak da Avrupann normallemesini ele alan Davutoluna gre bu unsur da yeni bir Avrupada yeni bir Balkanlar kurmaya hizmet edecektir. Tarihin normalleSIRA unsuru olarak Balkanlarn kresel siyaset kltrnde ok kltrmesinin beinciSZDE llkle yer edinmesini zikreden Trk Dileri Bakanna gre bugn kresel kltrn en byk amaz ve en byk problem alan, kresel kltrde ok kltrlAMALARIMIZ ln mikro nitelerde yaayabilme kabiliyetidir. Ona gre Balkanlar bu pratii gemite yaadklar iin gelecekte de yaayabilirler ve kresel kltre de bir katkda bulunabilirler. Saraybosnada Baarda yrrken ayn sokak zerinde giK T A P derken kilisenin, caminin, havrann arka arkaya ayn sokaklarda beraber bulunabilmesi, skpte bunun olmas, Selanikte olmu olmas byk kresel kltr iin bir mittir ve bir feyz kaynadr, bir ilham kaynadr diyen Davutolu gelecein TELEVZYON Balkan milletleriyle birlikte bir bar gelecei olarak tasavvur edilmesinin nemli olduunun srarla altn izer. Dileri Bakan Sayn Ahmet Davutolunun IV. Bykeliler Konferans Vesilesiyle TrakNTERNET ya niversitesi Balkan Kongre Merkezinde Yapt Konuma, 29 Aralk 2011, Edirne, http://www.mfa.gov.tr/buyukelciler-konferansi-vesilesiyle-trakya-universitesi-balkankongre-merkezinde-yaptigi-konusma-29-aralik-2011.tr.mfa. Bu grlerini daha sonra, Balkanlar blgesinde ibirliine ilikin entelektel ve siyasi evrelerde daha geni katlml bir tartmay tevik etmek amacyla bir Vision Paperda daha sistematik hle getiren Davutolu, bu yayn ile muhtemel almalarda uygulanabilecek bir dizi yntem ve politika ilkelerini alternatif bir vizyon temelinde ortaya koymaya alr. Ona gre, yeni bir yaklam, yntem ve politika ilkelerine dayanmaldr. Kendi ilerinde Balkanlarda blgesel ibirliine ynelik yaklamn gelitirilmesine yardmc olabilecek, yntem ve drt politika ilkesini Balkanllarn dikkatine sunar. Ona gre ynteme ilikin ilk ilke kriz-merkezli bir yaklam yerine, vizyon-merkezli bir yaklama sahip olmaktr. Ona gre kriz-merkezli yaklam gnmz meseleleriyle urarken gemi krizlerin ayrntlarna taklp kalacaktr ve bylece bilerek ya da bilmeyerek farkl balamlarda bu ac dnemin olumsuz mirasn srekli yeniden retecektir. Bunun tersine, vizyon-merkezli yaklam bu krizlerin tesine gitmeye almakta ve bugnn meselelerini yeni bir ereve ve yepyeni bir vizyon ile ele almay nermektedir. Ynteme ilikin ikinci ilkeyi gemie dnk bir yaklam yerine gelecee dnk bir yaklam olarak aklayan Davutolu tarihi gemiin bir yk ve gelecein nnde bir engel olarak kavramsallatrmay tehlikeli bir yaklam olarak deerlendirir. Ona gre, Balkanlar an zorluklarna gs gererken gemiin tutsa olmak yerine geleceini planlamak durumundadr. Ynteme ilikin nc ilkeyi ise blgesel sorunlara ideoloji-temelli bir yaklam yerine deer-temelli bir yaklam olarak formle eden Trk Dileri Bakan, deer-temelli bir vizyon Balkan uluslarnn etnik, din ya da mezhepsel farkllklara baklmakszn belli ortak deerler zerinde uzlaabileceini varsayar. Bu vizyon, esasen Souk Sava hatrlatan ideolojik dogmatizmi ya da daha sonralar komu blgelere yaylarak blgede ykma neden olan etnik milliyeti ideolojileri yeniden reten ideoloji-temelli yaklamla eliir der. Bu, ynteme ilikin ilkelerin ardndan, politikaya ilikin ilkelere geen

NTERNET

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ
1. nite - Kavramsal ereve: simlendirme ve Blgesel Kimliin nas

AMALARIMIZ

17
K T A P

K T A P Davutoluna gre eer 100. ylnda Balkan Savalarndan Balkan Barna giden bir yol ina edilecekse taraflarn u drt temel ilkeye de sahip olmalar gerekecektir. Birincisi, blgesel sahiplenme ve kapsayclktr. kincisi, blgesel yeniden bTE EVZYO tnlemedir. ncs, Avrupa entegrasyonunu dikkate almak Lgerekir.NDrdnc ilke, blgesel ve kresel rgtlerde ortak tutum ve duru gelitirilmesidir.

TELEVZYON

Davutolunun Balkan vizyonu iin ayrca baknz: A. Davutolu, GeleceeNDnk Bir BalNTER ET kan Vizyonu, Dileri Bakanl- Stratejik Aratrmalar Merkezi, Vision Paper, http://sam.gov.tr/tr/a-forward-looking-vision-for-the-balkans/ Bu blmde ele alnan konularla ilgili olarak ayrca bu kitabn 8. nitesinde yer alan ve Tuncay Babal tarafndan hazrlanan 2000li Yllarda D Politikada Balkanlarn Yeri balkl blme baknz. Balkan tarihini bar vizyonu temelinde alternatif bir okumaya tabi tutan baz yazarlar aslnda blgenin kriz, atma ve savalarla birlikte anlmasnn tarihsel bir yanlgdan ibaret olduunu, blgesel ibirlii abalarnn ve gerekleen rneklerin hi de azmsanmamas gerektiini iddia etmektedirler. Mesela ule Kut ve N. Asl irin, ortak almalarnda, Balkan siyasetinin ibirliine dayal gayet parlak bir yznn olduuna da dikkat ekmekte ve bunun da yaanan rneklerle pekl rahatlkla ortaya konulabileceini ifade etmektedir. Ancak maalesef zellikle 1990l yllarda blgede yaanan atmalarn daha ok n plana karlmas, ne anlamazlkla dolu ortamn iindeki iyi komuluk ilikileri ne de blgesel ibirlii iin birlikte hareket etme rnekleri, Balkanlardaki atma ve atma zm abalarnn yars kadar bile dikkat ekmemi..., Balkan siyasetinin bir de parlak yznn olduu..., bu parlak yzn bymesinin blgede istikrar ve gvenliin tesis edilmesini salayabilecei gndeme getirilmemitir. Kut ve irine gre, 1990larn Balkanlarnda samimiyetle ortaya konulan ibirlii abalarnn, sava ve anlamazln ortasnda, dikkat ekmemesi pek artc olmasa gerek. Fakat Balkanlar, ncesi ve sonras ile Souk Sava dneminde hi de azmsanmayacak sayda ibirlii giriimlerinin hayata geirildii blgelerden biridir. Yazarlara gre, 1930 ylnda balayan Balkan Konferanslar, blge milletlerinin iktisadi, sosyal, kltrel, siyasal ve entelektel alanlarda gevek bir federasyon oluturmasn amalyordu. 1934te kurulan Balkan Pakt ile Balkan Konferanslar, bu amac ksmen gereklemiti. Benzer ekilde, II. Balkan Pakt diye de bilinen 1953-54te varlk gstermi Balkan ttifakna da dikkat eken Kut ve irin, Balkanlarn istikrarszla mahkm bir blge olmad kanaatindedir. Yugoslavyada yaanan anlamazln da tm blge devletlerine ar bir ders verdiini iddia eden yazarlar, bu krizin nemli bir sonucunun da olduunu not ederek, Balkan devletlerinin anlamazlklarn veya ar gvenlik konularnn zm iin g kullanma yoluna gitmeyeceklerini ve zellikle yumuak gvenlik alanlarnda ibirliini arttracaklarn rahata bekleyebiliriz. Balkanlarn en atmal dnemi olan 1990 ve 1995 yllar arasnda bile yaanan deneyim bu beklentiyi dorular niteliktedir demektedir. Kut ve irine gre evvel emirde bir III. Balkan Sava kmamtr. Birok beklentinin tersine, sava eski Yugoslavyann belirli topraklaryla snrl kalm, Balkanlarn dier taraflarna sramamtr. kinci olarak, 1990larn Balkanlar din savalarn sahnesi hline gelmemitir... nc olarak, eski Yugoslav Federasyonu haricinde blgede herhangi bir snr deiimi yaanmamtr. Kut ve irin, Balkanlarda ibirliinin aktrleri asndan da kapsaml olduu kanaatindedir. Onlara gre bu abalar hem hkmetleri hem de hkmet-d aktrleri kapsamtr. Dnce kurulular, entelekteller, i adamlar ve blgedeki sivil toplum rgtleri arasnda sosyalizmin sona

NTERNET

Balkan tarihi sadece atmalardan ibaret deildir. Blge toplumlararas birlikte yaamn ve ibirliinin rnekleri asndan olduka zengin bir tarihe de sahiptir.

18

Balkanlarda Siyaset

eriinden itibaren devam eden hkmet-d etkileim Balkan halklarnn ibirliini anlamazla tercih ettiinin iaretidir. birlii, her blge iin istikrarn nkouludur ve Balkanlardaki ibirlii deneyimi blgenin atma mirasndan daha az arpc deildir. Kut ve irin, blgesel bar iin iyi komuluk ilikilerine dair baar yklerinin altnn izilmesi gerektii kanaatindedir.
MAKALE

. Kut ve N. Asl K A L E The Bright Side of Balkan Politics: Cooperation in the Balkans. JoM A irin, urnal of Southeast European and Black Sea Studies. Cilt 2, Say 1, 2002, s. 10-22. Ayrca bu kitabn 7. nitesi iin yine ule Kut ve N. Asl irin tarafndan hazrlanan, Balkanlarda Blgesel birlii balkl blme de baklabilir. Balkan kimlii yeniden dnlrken ne kan unsurlar nelerdir? SIRA SZDE
D siyaset Balkanlarda N E L M ile kimlikler arasnda yakn bir iliki olduu, buraya kadar anlatlanlar dikkatle takip edilecek olursa ak bir gerek olarak karmza kmaktadr. Balkanlarda siyasetin kapsndan ieriye kimlikler olmadan, kimlikleri grmeS O R U den ve kimlikleri anlamadan girilemez. Ancak bunu sylemekle birlikte, blgedeki tm siyasetin sadece kimlikler tarafndan belirlendiini iddia etmek de ok doDKKAT ru bir yaklam olmayacaktr. Bizatihi kimlikleri belirleyen tarih, corafya, kltr, toplumsal ve ekonomik yap gibi unsurlar aslnda i siyaseti olduu kadar d siSIRA SZDE yaseti de belirleyen nemli unsurlar arasndadrlar. Bir baka ifade ile maddi-manevi, dhili-harici unsur ve faktrlerin, hem yerel ve ulusal hem de blgesel ve kresel siyasetin belirlenmesinde nemli olduklarnn altn bir kez daha izmek geAMALARIMIZ SIRA SZDE rekir. nk bizatihi olduka karmak bir yapya sahip olan siyasetin doas onun tek bir nedenle izah edilmesine msait deildir. Siyaset ister devletin kurum ve organlarnn faaliyetlerinin btn olarak, ister bir g mcadelesi ya da farkl amaDK N EA M T L P lar olan eitli g merkezlerinin bir arada yaamalar iin aralarnda yaanan pazarlk, mzakere ve uzlama sreci olarak alglansn ve tanmlansn; onu etkileyen S O R pek ok aktr veUfaktrn varln kabul etmek anlamna gelecektir.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

BALKANLARDA KMLK VE SYASET

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ SIRA SZDE

K T A M D N E L P
S O R U TELEVZYON DKKAT

TELEVZYON

NTERNET SIRA SZDE

Bu kitapta Balkanlarda siyaset konusu oulcu bir yaklamla ele alnarak, mmkn olduDKKAT unca siyaseti etkileyen nemli faktr ve aktrler niteler boyunca analiz edilmeye allNTERNET mtr.
SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Topluluk, grup, ulus, devlet ya da lkesel lekte siyasetten bahsettiimiz zaman en azndan bu siyasal varlklarn bir bolukta yaamadklarn bir varsaym AMALARIMIZ olarak kabul ediyoruz demektir. Bu durumda bahse konu siyasetin bir meknda cereyan ettiini de kabul etmek gerekecektir. Bu anlamda iinde bulunulan blgeK T A P nin veya iinde yaanan lkenin sahip olduu corafi konum ve koullardan bahsetmeden o lkeye ilikin siyasal olan ve alandan sz etme imkn da yoktur. Platondan bn-i Halduna ve Montesquieuye kadar birok dnr corafi faktrlerin siyasetinL temelOdinamikleri zerindeki etkisi konusunda pek ok iddia ortaya TE EVZY N atmlardr. Bir lkenin yeryz ekilleri, iklimi, flora ve faunas insanlarn ve topluluklarn kimliklerini, kiiliklerini, psikolojilerini; tavr, hl ve hareketlerini ciddi lde belirlemektedir. Bunlar elbette insanlarn ve gruplarn siyasal hayatlarn, NTERNET hareketlerini ve durularn da etkileyecektir. Corafi anlamda bir lkenin sadece yeryzndeki konumu bile o lkeye ilikin alglar etkiledii kadar o lkenin politikalarn ve o lkeye ilikin baka lkelerin politikalarn da derinden etkileyebil-

1. nite - Kavramsal ereve: simlendirme ve Blgesel Kimliin nas

19

mektedir. Uluslararas likiler teorilerinde zellikle jeopolitikiler bu konuda ok ciddi iddialar eliinde ok deiik yaklamlar ileri srmlerdir. Balkanlar bu adan olduka ilgin bir blge olarak karmza kmaktadr. Corafyadan bahsetmeden Balkanlarda siyaseti anlamak elbette mmkn deildir. Dier yandan corafya kadar kltrn de zellikle toplumsal kltrn de siyasetin hem alglanma hem de yrtlme biimini ekillendirdii bilinen bir konudur. Toplumun siyasal alan ve siyasal olana ilikin btn inan ve eylemlerini ciddi biimde ynlendiren kltr, Almondun belirttii zere, bireylerin siyasal sisteme ilikin bilgilerini, siyasal olaylar hakkndaki deer yarglarn ve ballklarn etkilemektedir. Kltr, siyasal katlm ve toplumsallamay da yakndan ilgilendiren bir konudur. Toplumlarn var ettikleri ve deer verdikleri olay ve olgular bilinmeden ve anlalmadan o toplumun siyaset dnyasna nfuz edebilme imkn yoktur. Hele hele Balkanlar gibi bir kltr maherinden sz ediliyorsa orada mutlaka kltrlere daha bir dikkat kesilmek gerekecektir. Bu balamda kltr denince hemen akla gelen tarih, dil, etnik yap, sanat ve edebiyat gibi asla ihmal edilmemesi gereken dier nemli unsurlar da unutmadan ilave etmek gerekir. Siyaseti belirleyen nemli dinamiklerden biri de hi kukusuz siyasal sistem ve o sistem iindeki kurumlardr. lkenin rejiminin liberal demokrat, sosyalist, faist, otokrat ya da asker bir diktatrlk olmas siyasetin tm ynlerini etkileyecei gibi yasama, yrtme ve yarg gibi temel kurumlarn faaliyet ve ilevlerini de temelden etkilemektedir. Kurumlar da ortaya koyduklar eylem ve ilemlerle aslnda bir rejimin ne olduu ya da olmas gerektiine etki edebilmektedir. Bu balamda, bir lkenin demokratik yaps, kltr ve deneyimi de tm siyasal faaliyetleri etkileyen bir unsur olarak karmza kmaktadr. Bireylerin olduu kadar topluluklarn ve uluslarn siyasal tavr allarnn arka plannda yer alan geni anlamda inanlar ve dar anlamda ideolojiler de bir siyasal yap iindeki dinamikleri dorudan etkilemektedirler. Siyasal yap iindeki birtakm g merkezleri, rgtler ve sreler de (liderler, sekinler, siyasal partiler, kar gruplar, seimler ve semen davranlar, siyasal katlm, siyasal toplumsallama gibi) toplumun temel dinamikleri olarak siyasal olan ve alan belirleyen olduka etkili unsurlardr. Mesela devlet otoritesini temsil eden bir g olarak brokrasi, demokratik sistemlerde siyasetin yapm ve zellikle de uygulanmas srecinde siyaseti belirleyen olduka etkileyici bir g merkezi olabilmektedir. Sosyalist devlet gelenei ve ar, hantal bir brokrasinin egemen olduu Balkanlarda siyaset, brokratik yap, eylem ve ilemler hesaba katlmadan anlalacak bir konu deildir. Devletin ve onu ileten bir aygt olarak brokrasinin arl karsnda siyasette dengeleyici unsurlardan bir tanesi ise sivil toplum rgtleridir. Sivil toplum rgtlerinin yaygn ve sivil toplum kltrnn gl olmas, bireylerin devlet ve brokratik gce kar kendi taleplerini dile getirme ve uygulamaya koyma ve geni bir sivil alann yaratlmasnda nemli bir rol oynamaktadr. Balkanlarda da geleneksel g merkezlerinden egemen ulusun devlet, parti, brokrasi halkasnn anti-demokratik sreci beslemesi ve srdrmesinin nnde yer alan en byk engel de sivil toplum gleri olmaldr. Balkanlarda siyasetin gelecei de aslnda bu denklemde yer almaktadr. Balkanlarda siyasetten sz edilirken tarihsel olarak da karmza kan bir unsur olarak mdahale gereinden de sz etmek gerekecektir. Siyasal alana ieriden, dardan veya mtereken yaplan mdahaleler bazen olumlu bazen de olumsuz anlamda ancak blge siyasetini olduka gl bir ekilde etkilemektedir.

Siyasal yap iindeki g merkezleri, rgtler ve sreler de toplumun temel dinamikleri olarak siyasal olan ve alan belirleyen olduka etkili unsurlardr.

20

Balkanlarda Siyaset

Ordu, brokrasi, yarg, medya, i dnyas gibi i gler ya da bir baka devlet, uluslararas rgtler veya devlet d aktrler gibi d gler, blge dinamiklerini aarak, siyasal hayat rahatlkla ekillendirebilmektedir. Balkanlar gibi bata jeopolitik konum olmak zere pek ok nedenle mdahaleye ak ya da mdahaleyi celp eden bir blgede yer almak en ok da blge halklarnn gvenlik alglarn ve blge devletlerinin gvenlik politikalarn etkilemektedir. ou zaman bu durum gvenliki bir bak asnn blgeye hakim olmasna sebep olmakta ve son tahlilde de blgesel bir gvenlik paradoksuna yol amaktadr. Blgesel bir aktrn bakalarndan daha ok emin ve gvende olma istei, ou defa ulusal hayat sahas yaratlmasna elik etmekte; zaten etnik olarak karmaklk ve snrlarn belirsizlii gerei ile bu tr gvenlik araylar bir araya gelince, Balkanlarda aktrler bir birinin kurdu hline gelebilmektedir. Btn ynleriyle gvenlik politikalar ve sektr anlalmadan blgedeki siyaseti anlama imkn da yoktur. nk gvenliki durum, tarihsel yanl okumalarla bir araya gelince blge ibirliinden ziyade bir atma ve kavga alanna dnmektedir. Bu tr bir gvenlik algs sadece da dnk siyaseti negatif olarak etkilememekte, i siyasetleri de negatif olarak etkileyip, zellikle anti-demokratik, insan haklarn hie sayan, zgrlklerin aleyhinde ortamlarn yaratlmasna ve ou defa da bunlarn srdrlmesine mazeret tekil edebilmektedir. Gvenlik-zgrlk dengesi analizlerde blgedeki hem i hem de d siyaseti etkileyen olduka nemli bir unsur olarak dikkate alnmaldr.
SIRA SZDE

Kimlik yannda Balkanlarda siyasal hareketleri etkileyen dier faktrler nelerdir? SIRA SZDE Baka blgeler iin olduu kadar Balkanlarn siyasetini de ekonomik yapdan, D NELM blgenin ve lkelerin kalknmlk dzeyinden bamsz bir olgu olarak ele alma imkn yoktur. Balkanlar gibi ounluu sosyalist bir deneyim yaayp liberalizme doru evirilenO gei ekonomilerinde bu durum ok daha nemli bir konu hline S R U gelecektir. zellikle Souk Sava sonras blgede yaanan gerilimlerin arka plannda ekonomik sorunlarn yatt pek ok gzlemcinin de kabul ettii bir gerek DKKAT olarak karmzda durmaktadr. Avrupa yoluyla kresel sisteme entegre olmak isteyen lkeler konjonktrel olduu kadar yapsal olarak da ciddi skntlar ekmekSIRA SZDE tedir. Sosyalist modelde yaplandrlm sanayileme ve istihdam politikalarndan da ak, pazar ekonomisine hitap eden, rekabeti bir ekonomiye geme abalar, blge halklar asndan ou defa isizlik ve yoksullama olarak su yzne kAMALARIMIZ maktadr. Bu durumdan kitlelerin memnun olduunu syleme imkn da yoktur. Ortaya kan memnuniyetsizlikler de ou defa ekonomik durum ve mesela isizlik zerinden eletirel alternatif politikalar retme yerine, yer deitirilerek, yerel K T A P siyasetilerin zellikle aznlklar zerinden siyaset yapmalarna neden olmakta; bu durum da paradoksal olarak hem ekonomileri olumsuz etkilemekte hem de blgesel bar tehdit eden bir unsur olarak, Balkan siyasetinde yerini almaktadr. BaTELEVZYON ta AB olmak zere blge d aktrlerin ekonomik destekleri nemli olmakla birlikte blgeye mdahale olarak anlalma potansiyeli de tadndan durumu daha da ciddi hle gelmektedir. lkeler farkl kalknmlk dzeylerine sahip olsalar NTERNET da ortak ekonomik sorunlara sahiptir. Bu sorunlar, blgesel istikrarszln bakaca sebepleri ile bir araya geldii zaman ksa srede blgesel bir soruna da dnebilmektedir. Bu yzden, tarmdan sanayiye, ticaretten finansa ve istihdama kadar bir btn olarak ekonominin Balkanlarda tm siyasetin geleceini de belirleyen en nemli unsurlardan biri olduu mutlaka dikkate alnmaldr.

DNELM S O R U

DKKAT
Sosyalist ekonomik modelden da ak, pazar SIRA SZDE ekonomisine hitap eden, rekabeti bir ekonomiye geme abalar, blge halklar asndan ou defa AMALARIMIZ isizlik ve yoksullama olarak su yzne kmaktadr.

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

1. nite - Kavramsal ereve: simlendirme ve Blgesel Kimliin nas

21

zet
A M A

Rumeli, Balkanlar ve Gneydou Avrupa gibi blgeye ilikin isimlendirmelerin hangi tarihsel sreler sonucunda ortaya ktn aklamak Rumeli Rumlarn yani Romallarn lkesi demektir. Balkan kelimesi sarp ve ormanlk srada; sk ormanla kapl da; yn, kme; sazlk, bataklk gibi anlamlara gelmektedir. Bu isim, zellikle 19. yzyldan sonra, biraz oryantalizmin yedeine konulup, pejoratif bir anlama brnerek paralanm, blnm ve etnik atmalarn youn olduu bir blgeyi ve hatta dier blgeleri de anlatmak iin kullanlan bir kavram hline gelmitir. Savalarn sona ermesi ve siyasi snrlarn tekrar izilmesiyle birlikte blge yeniden yaplanma srecine girmitir. Bu srete Balkanlar; Orta ve Dou Avrupadan ayr olarak deerlendirilmi ve blge Gney Dou Avrupa olarak anlmtr. Gneydou Avrupa stikrar Pakt ve Gneydou Avrupa birlii Giriimi gibi isimlerden de anlalaca gibi blgeye ynelik uluslararas toplum bir yandan isim deiiklii yaparken te yandan da istikrara ve blge ile Avrupann ibirliine atfta bulunmaktadr. Balkan kimlii ve bu kimlikte meydana gelen deiiklikleri analiz etmek Balkan kimlii ayn corafyada yzlerce yldr bir arada yaayanlarn etkileimin sonucu ortaya kmakla birlikte, blgesel kimliin oluumunda d faktrler ve mdahaleler de etkili olmutur. Bunlarn sonucunda blgesel kimlik ve beraberinde onu ifade etmek iin kullanlan isimler bile birok defa deiime uramtr.

A M A

Bat dnyasnn Balkanlarla ilgili alglamalarn aklamak Batllar tarafndan blgesel kimlikle zdelemi Balkan ismine sistematik bir biimde deiik ve genellikle de olumsuzluk artran anlamlar yklenmitir. Bunlar arasnda kpr, kavak gibi blgenin byk gler arasnda kalmas, gei yollar zerinde olmasn anlatan metaforlarn yan sra kaynayan kazan, barut fs gibi blgedeki iddetli atmalara atfta bulunan kullanmlar tedavle sokulmutur. Batda, baka corafyalardan ve blge isimlerinden daha ok Balkanlar ismi zellikle atma ile yana yana zikredilmektedir. Blgesel kimliin yeniden ele alnmasnn arka plannda yer alan tartmalar deerlendirmek 19. yzyln bandan gnmze kadar geen iki yzyl akn srede blgesel kimlik ya da kimliklerin uluslararas aktrlerin blgeye ynelik siyasetlerine paralel bir gelime gsterdii sylenebilir. O gne kadar blgesel kimliin oluumunda en byk pay Trklere aittir. 19. yzyldan itibaren ise g kaybna paralel bir ekilde Trk kltrnn blgesel kimlik zerindeki etkisi de yava yava azalm; blgeyi nfuz altna alan yeni g sahiplerinin renklerine gre blge ok farkl kltr gelerinin etkisi altna girmitir. Blgesel kimliin yeniden ele alnmasn arka plannda blgenin harici unsur ve faktrlerle deil Osmanl da dhil kendine ait gemite yaanan ve/veya bugn yaanmakta olan unsurlarn, aktr ve faktrlerin de n plana karlma arzusu yer almaktadr. Gemii ve var olan inkr etmeden, ayrtrmadan ve dlamadan btn unsurlar kapsayan, ibirliine ak ve btnletirici bir blgesel kimlik ina etmek her eye ramen hl mmkn olan bir seenek olarak Balkanlarda karmzda durmaktadr.

A M A

AM A

22

Balkanlarda Siyaset

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Balkan ismine tarih iinde yklenmi anlamlardan biri deildir? a. Kpr b. Kavak c. Medeniyetin beii d. Kaynayan kazan e. Barut fs 2. Aadaki Uluslararas likiler kuramlarndan hangisi blgesel kimliin oluum sreciyle ilgilenmektedir? a. realizm b. neorealizm c. inac kuram d. eletirel kuram e. idealizm 3. Aadakilerden hangisi Balkanlar kavramnn tarihsel geliimiyle ilgili doru bir ifadedir? a. Osmanl ilk fethettii dnemden itibaren bu blgeyi Balkanlar olarak nitelendirmitir. b. Bu kavram nceleri sadece srada anlamna gelirlen, 19. yzyl Batl entelektelleri tarafndan blgeyi tanmlamak iin kullanlmaya balanmtr. c. Balkanlar kavram, Souk Sava dneminden sonra ortaya kmtr. d. Balkanlar kavram Souk Sava dneminde ortaya kmtr. e. Balkanlar ifadesi, 6. yzylda Slav gleriyle birlikte kullanlmaya balanmtr. 4. Dou Avrupa kavram hangi dnemde youn bir ekilde kullanlmaya balanmtr? a. Orta a b. 19. yzyl c. ki sava aras dnem d. Souk Sava e. Souk Sava sonras dnem 5. Oryantalizm kavramyla ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Yakn ve Uzak Dou toplum ve kltrleri, dilleri ve halklarnn incelendii Bat kkenli ve Bat merkezli aratrma alanlarnn tmne verilen ortak addr. b. Dou devletlerinin dnya siyasetinde etkin olduu dnemi anlatmak iin kullanlr. c. Dounun Baty analiz etme yntemidir. d. Batnn kendi emperyal dnemini sorgulamasna verilen isimdir. e. Osmanlnn dou blgesini anlatmak iin kullanlan bir ifadedir. 6. Aadakilerden hangisi Bat Balkan lkesi olarak kabul edilemez? a. Arnavutluk b. Makedonya c. Srbistan d. Hrvatistan e. Slovenya 7. Aadakilerden hangisi Gneydou Avrupa lkesi deildir? a. Slovakya b. Slovenya c. Kosova d. Romanya e. Bulgaristan 8. Yugonostalji kavram neyi ifade etmektedir? a. Souk Sava dnemine duyulan nostaljiyi. b. 19. yzyl dnemi siyasetine duyulan nostaljiyi. c. Sovyetler Birlii dnemine duyulan nostaljiyi. d. Eski Yugoslav halklarnda Yugoslavya dnemine duyulan zlemi. e. Souk Sava sonras dnemin ilk yllarna duyulan nostaljiyi. 9. Balkanlama kavram aadakilerden hangisiyle aklanabilir? a. Blge devletlerinin blnerek kk paralara ayrlmasyla. b. Blge halklarnn Balkanl zelliklerinin daha belirgin hle gelmesiyle. c. Blge halklar arasndaki kltrel ortaklklarn vurgulanmasyla. d. Blgede ayn dini paylaan halklar arasnda ibirliinin salanmasyla. e. Blgenin Avrupa Birlii srecinin ilerlemesiyle. 10. Aadakilerden hangisi eski Yugoslav halklarndan birisi deildir? a. Karadallar b. Srplar c. Slovaklar d. Hrvatlar e. Slovenler

1. nite - Kavramsal ereve: simlendirme ve Blgesel Kimliin nas

23

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c Yantnz yanl ise Rumeliden Balkanlara Kimlikler ve Balkanizasyon konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Blgesel Kimlik: Tanmlama ve Ayrtrma Sreleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Blgesel Kimlik: Tanmlama ve Ayrtrma Sreleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dou Avrupa, Yugoslavya ve Gney Dou Avrupa konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Rumeliden Balkanlara Kimlikler ve Balkanizasyon konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dou Avrupa, Yugoslavya ve Gney Dou Avrupa konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dou Avrupa, Yugoslavya ve Gney Dou Avrupa konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Balkan Kimliini Yeniden Dnmek konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Rumeliden Balkanlara Kimlikler ve Balkanizasyon konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dou Avrupa, Yugoslavya ve Gney Dou Avrupa konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Maria Todorova, Balkanizm kavram ile Batllarn Balkanlara nasl baktn anlatmak istemitir. Balkanlar Batllar tarafndan yar Avrupal, yar Asyal, az gelimi, bir atma blgesi ve Batnn bl ve ynet politikalarna sahne olan bir yer olarak tasvir edilmitir. Bylece, Batnn olumsuz bir silueti oluturulmu ve Bat medeniyetinin ve Batl anlamda medeniliin tanm yaplabilmitir. Bir tahayyl rn olan Balkanlara ilikin bu tanmlama, akademik almalar, edebi eserler, gazeteler ve sonralar kitle iletiim aralarnn geliimi ile yaygnlatrlmtr. Sra Sizde 2 Avrupa kavram, bir kavram olarak ortaya kndan bu yana ok farkl anlamlarda ifade edilmitir. Avrupal srekli olarak kendini tanmaya, anlamaya, kendinden hareketle de dnyay anlamlandrmaya almtr. Tarihsel olarak incelendiinde, Avrupann farkl idealler temelinde kendi kimliini tanmlamaya alt grlmektedir. Avrupann Dou ve Bat olarak ayrlmas da bilinaltnda oluan benzer bir srecin politik-corafyada tezahr etmi bir ekli olarak deerlendirilebilir. Batnn (Avrupann) Doudan ayrlmasnn temelleri 18. yzyl Aydnlanmasna kadar dayanmaktadr. Batnn kendini tanmlama abasnn bir sonucu olarak o zamana kadar baskn olan kuzey-gney ekseninin yerini Dou-Bat eksenindeki ayrm alm ve Aydnlanma fikrine ters den hkimiyet, keyfi ynetim, despotluk, iktisadi geri kalmlk ve irrasyonalite gibi olumsuz armlar Dou ile ilikilendirilmitir. Dou ile Bat arasndaki Balkan corafyas da bu nyarglar erevesinde ele alnmtr. Sra Sizde 3 Blgesel kimliin inasnda dardan gelen etkiler yannda blge toplumlar da en az bunlar kadar nemli rol oynamlardr. zellikle yerel elitlerin kendilerini nasl tanmladklar bu srete kayda deer bir unsur olarak karmza kmaktadr. Yerel elitler oluumunda katkda bulunduklar uluslar ve ulus-devletleri Batl tarzda modern bir yapya kavuturmak iin olduka youn aba harcamlardr. Bu uluslarn ve devletlerin modern ynetimlere kavumas, eitim sisteminin, ekonomik yap ve toplumsal hayatn Bat rnei dikkate alnarak yeniden inas bu elitlerin ncelikli hedefleri arasnda yer almtr. Siyasi grlerinden bamsz ola-

2. c

3. b

4. d

5. a

6. e

7. a

8. d 9. a

10. c

24

Balkanlarda Siyaset

rak yerel elitler kendilerini, uluslarn ve devletlerini her eyden nce Avrupal olarak grmlerdir. Gerek corafi yaknlk gerekse elitlerin ounlukla Batda eitim grm Bat ile ilikili veya Bat kimliini benimsemi olmalar, blgesel kimlikteki Batya doru ynelii kanlmaz klmtr. Sra Sizde 4 Balkanlarn iinden kaynakl kendi kimliine sahip kma abalar ne Batnn blge iin yaratmaya alt Gney Dou Avrupal kimliini, ne Yugoslav kimliini ne de blgesel-yerel kimlikleri inkr etmekte; aksine bu unsurun karm olan yeni bir Oryantal Balkan kimlii yaratmay hedeflemektedir. Burada Bat motiflerinin yan sra Doulu zellikler de n plana kmaktadr. Popler unsurlar ne alan ve gittike yaygnlaan bu akm entelektel destee de sahiptir. Bu balamda kimlikte sreklilii salayan semboller olarak mzik, dans ve mutfak gibi unsurlar her yerde olduu gibi, burada da karmza kmaktadr. alglar ve mutfak mesela, blgesel kimlii yanstan, tayan kltrel aralarn banda gelmektedir. Farkl mutfaklar olduunu iddia etseler de tm blgede ayn tatlar ve hatta ayn yemeklerle karlamak mmkndr. Bu yeni dalgada mimaride tek dzelie kar kan bir grup Balkanizasyonun ehir, evre ve blge mimarisinde aslnda ciddi bir imkn sunduu kanaatini ifade etmektedirler. Aadan Balkanlama olgusunu gndeme getirenler ise blgede var olan ibirlii, yardmlama, z-ynetimler, arazinin ortak kullanm gibi hareketleri de Balkanlarn n plana karlmas gereken ortak zellikleri olarak blgesel kimlik inasnda yeniden dnmek gerektiini ifade ediyorlar. Sra Sizde 5 Kimlikleri belirleyen tarih, corafya, kltr, toplumsal ve ekonomik yap aslnda siyaseti de belirleyen nemli faktrler arasndadr. Ancak kimlikler yannda iinde bulunulan blgenin veya iinde yaanan lkenin sahip olduu corafi konum ve koullarla jeopolitikten bahsetmeden o lke veya blgeye ilikin siyasetten sz etme imkn da yoktur. te yandan kltr, siyasal katlm ve toplumsallamay da yakndan ilgilendiren bir konu olduu iin Balkanlar gibi ok farkl kltrlere sahip bir blgede, mutlaka dikkate alnmas gereken bir faktrdr. Kltr balamnda tarih, dil, etnik yap, sanat ve edebiyat da siyaseti etkileyen nemli unsurlardandr. Hi kukusuz siyasal sistem ve o sistem iindeki kurumlar; rejimin liberal demokrat, sosyalist, faist, otok-

rat ya da asker bir diktatrlk olmas siyasetin tm ynlerini etkileyecei gibi yasama, yrtme ve yarg gibi temel kurumlarn faaliyet ve ilevlerini de temelden etkilemektedir. Siyasal yap iindeki bir takm g merkezleri, rgtler ve sreler de (liderler, sekinler, siyasal partiler, kar gruplar, seimler ve semen davranlar, siyasal katlm, siyasal toplumsallama gibi) toplumun temel dinamikleri olarak siyasal olan ve alan belirleyen olduka etkili dier nemli unsurlardr. Sivil toplum rgtleri de Balkanlarda siyasetin gelecein de ihmal edilmemesi gereken bir konudur. Ayrca d mdahaleler ve gvenlik konusu da nemlidir. Son olarak baka blgeler iin olduu kadar Balkanlarn siyasetini de ekonomik ve finansal yapdan, blgenin ve lkelerin kalknmlk dzeyinden bamsz bir olgu olarak ele alma imknn olmad not edilmelidir.

1. nite - Kavramsal ereve: simlendirme ve Blgesel Kimliin nas

25

Yararlanlan Kaynaklar
Balalovska, K., Between `the Balkans and `Europe: A Study of the Contemporary Transformation of Macedonian Identity, Journal of Contemporary European Studies, Vol. 12, No. 2, 2004. Bechev, D., Constructing South East Europe: The Politics of Regional Identity in the Balkans, Ramses Working Paper 1/06, European Studies Center University of Oxford, 2006. Bjelic, D. I. and S. O., Balkans as Metaphor: Between Globalization and Fragmentation, Londra: The MIT Press Cambridge, 2002. Davutoglu, A., Dileri Bakan Sayn Ahmet Davutolunun IV. Bykeliler Konferans Vesilesiyle Trakya niversitesi Balkan Kongre Merkezinde Yapt Konuma, 29 Aralk 2011, Edirne http://www.mfa.gov.tr/buyukelciler-konferansi-vesilesiyle-trakya-universitesi-balkan-kongre-merkezinde-yaptigi-konusma-29-aralik-2011.tr.mfa. Davutolu, A., Gelecee Dnk Bir Balkan Vizyonu, Dileri Bakanl- Stratejik Aratrmalar Merkezi, Vision Paper, http://sam.gov.tr/tr/a-forward-looking-vision-for-the-balkans/ Detrez, R and P. P., Developing Cultural Identity in the Balkans: Convergence vs. Divergence, Bruxelles: Multiple Europe, 2005. Esbenshade, R., Remembering to Forget: Memory, History, National Identity in Postwar East-Central Europe, Representations, No. 49, 1995. Fleming K. E., Orientalism, the Balkans, and Balkan Historiography, The American Historical Review, Vol. 105, No. 4, Oct. 2000. Glenny, M., Only in the Balkans, London Review of Books, Vol. 21, No. 9, 1999. Goldsworthy, V., Inventing Ruritania: The Imperialism of the Imagination, New Haven: Yale University, 1998. Hayden, M., Nesting Orientalisms: The Case of Former Yugoslavia, Slavic Review, Vol. 54, No.4, 1995. Ignatieff, M., Empire Lite: Nation Building in Bosnia, Kosovo, Afghanistan, London: Vintage, 2003. Kaplan, R., Balkan Ghosts: A Journey Through History, New York: St. Martins Press, 1997. Kut, . ve N. Asl irin, The Bright Side of Balkan Politics: Cooperation in the Balkans. Journal of Southeast European and Black Sea Studies. Cilt 2, Say 1, 2002. Mbembe, A., On the Postcolony, Berkeley: University of California Press, 2001. Razsa, M. and Nicole Lindstrom, Balkan Is Beautiful: Balkanism in the Political Discourse of Tudmans Croatia, East European Politics and Societies, Vol. 18, No. 4, 2004. Said, E. W., Orientalism, New York: Pantheon, 1978. Saric, L., Balkan Identity: Changing Self-images of the South Slavs, Leipzig: GWZO, 2009. Stavrianos, S. L., Balkan Federation: A History of the Movement Toward Balkan Unity in Modern Times, Hamden, CT: Archon Books, 1964. Sundhaussen, H., Europa - Osteuropa - Balkan Oder der Kleine Historische Unterschied, Berliner Osteuropa-Info 18, Osteuropastudien im Umbruch, 2002. Sundhaussen, H., Der Balkan: Ein Pladoyer fr Differenz, Geschichte und Gesellschaft, 29, 2003. en, H., Balkanlar: Metaforlarn arpt Bir Sava Alan, Cogito, S. 38, 2004. Todorova, M., The Balkans: From Discovery to Invention, Slavic Review, Vol. 53, No. 2, 1994. Todorova, M., Imagining the Balkans, New York: Oxford University Press, 1997. Wallerstein, I. (ed.), Open the Social Sciences, Palo Alto: Stanford University Press, 1996. Winchester, S., The Fracture Zone: A Return to the Balkans, London: Viking, 1999. Zizek, S., Avrupann Gelecei Osmanl Gibi Olmal, Radikal Hayat, 02.10.2011, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=HaberYazdir&ArticleID=1065048.) Zizek, S., The Metastases of Enjoyment, London: Verso, 1994. Zizek, S., The Spectre Is Still Roaming, Zagreb, Croatia: Arkzin, 1999.

2
Amalarmz

BALKANLARDA SYASET

Bu niteyi tamamladktan sonra; Balkan corafyasnn nemini aklayabilecek, Blgede eitlilik gsteren nfus yapsnn mensup olduu farkl uluslar ve konuulan farkl dilleri aklayabilecek, Kltrel ve etnik kozmopolit yap iinde n plana kan kltrel yaplar ayrt edebilecek, Souk Sava dneminin ve sonrasnda sosyalizmin yklnn Balkan corafyasnda yaratt kltrel ve etnik yap deiimlerini saptayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz

Anahtar Kavramlar
Balkan Corafyas Souk Sava Sosyalist Rejim Etnik Yap Kltrel Yap lkeler Uluslar Devletler Irklar Diller Dinler

indekiler
BALKAN CORAFYASININ TEMEL ZELLKLER BALKANLARDA SOSYAL, KLTREL VE ETNK YAPI ESK LKELER YEN DEVLETLER

Balkanlarda Siyaset

lkeler: Corafya, Kltr ve Sosyal Yap

lkeler: Corafya, Kltr ve Sosyal Yap

BALKAN CORAFYASININ TEMEL ZELLKLER Yeri, Konumu ve Fiziki Yaps
Balkanlar, Avrupa ktasnn gneydousunda yer alan bir yarmadadr. Balkanlar, adn blgede bulunan Balkan dalarndan alr. Yarmadann dousunda Ege (Adalar) Denizi, Marmara Denizi ve Karadeniz, gneyinde Akdeniz ve batsnda ise Adriyatik Denizi vardr. Kuzeyden ise snrn izmek biraz zordur. Bir snrlandrmaya gre; Tuna Nehri ve onun kolu Sava Irma esas alnmtr. Buna gre 505.000 km2lik bir sahay kaplamaktadr. Baka bir gre gre de Eski Yugoslavya ve Romanyann kuzey snrlar l olarak alnmtr. Buna gre de toplam 788.685 km2lik bir yz lme sahiptir. Dier bir snrlandrma ise Osmanl Devletinin Avrupadaki Hristiyan dnyas ile izdii snr olarak biliniyor. Bu snrlandrmaya gre de Balkanlarn toplam yz lm 1.000.000 km2yi bulmaktadr. Bugn Balkan yarmadas zerinde; Trkiyenin Avrupadaki topraklar ile birlikte, Arnavutluk, Bulgaristan, Yunanistan, Bosna-Hersek, Srbistan, Karada, Kosova, Hrvatistan, Slovenya, Makedonya ve Romanya yer almaktadr. Trkiyenin Trakya yarmadas (23,764 km2), Balkan yarmadasnda yer almaktadr. Balkan lkelerinin toplam yz lm 764.628 km2dir. Trkiyenin Trakya topraklar (23.764 km2) ile birlikte toplam 788.392 km2yi bulur. Balkan yarmadas; batda Adriyatik, douda Karadeniz ile kuzeyde ise Tuna ve Sava Nehirlerinin at ovalarla evrilidir. Gneyde ise birok ada ve yarmada ile Akdenizin ortalarna kadar ilerler. Yarmadaya adn veren Balkan Dalar, yarmadann kuzeyinde yer alr. Balkan yarmadasnn ilk dikkati eken zellii, dalk oluudur. Balkan yarmadasnn hemen her yerinde dalara rastlamak mmkndr.

Balkan yarmadasnda bulunan dalar, drt ana grupta toplanr. Bunlar; Dinar dalar, Karpatlar, Balkanlar ve Rodop dalardr.

28
Harita 2.1 Balkanlarn Lokasyon Haritas (Uydu Haritas) Kaynak: http://www.ngdc.no aa.gov/mgg/topo/pi ctures (iaretlemeler Ramazan zey tarafndan yaplmtr).

Balkanlarda Siyaset

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Batda Alp dalarnn devam olan Dinar dalar, Adriyatik denizi kysn takip ederek gneye inmektedir. Dinar kvrmlar, batda ve gneyde ar, Pindus ve Peloponnes dalarn birletirir. Karadada Dormitor tepesi 2522 metre yksekliktedir. Karpatlar, ters yazlm S harfi gibi Romanyann kuzeyinden gneyine doru uzanr. Karpatlarn en yksek noktasn, Negoiu tepesi (1544 metre) tekil etmektedir. Balkanlara adn veren Balkan dalar (eski ad Hoemus), Bulgaristan batdan douya ikiye blen dalardr. Balkanlarn ortalama bat-dou uzunluu 600 kilometSIRA SZDE reyi bulur. Batdan douya doru doudan Bat Balkanlar, Koca Balkanlar ve Kk Balkanlar olarak ksma ayrlr. Balkanlar, Balkan yaynn Tuna kysndan balar. Blgenin en E L M D N yksek tepesi, Yumrukal Tepesi ya da Botev Tepesidir (2376 m.). Balkan dalarnn gney ubesinden bir ksmn Yldz ve Despot dalar tekil eder. Balkan dalarnn batsndan gneye doru indikten sonra douya doru uzanan S O R U Rodop dalar (Despot da ya da Rodop Balkan), Trakyann kuzeyinden geerek Trkiye zerinden Karadenize kadar ular. En yksek tepe, Rila dalar zerindeki Stalin olarakDbilinen ve sonradan ad Musula olan tepedir (2925 m). KKAT Balkanlarn kuzeyinde Sava ve Drava Nehirleri arasnda geni bir ova yer almaktadr. Demirkapdan sonra Tuna nehrinin oluturduu ok geni ve verimli ova buSIRA SZDE lunmaktadr. Tuna delta ovas bu ovann bir parasdr. Romanyann en geni ovas, Eflak ovasdr. Balkan dalarnn gneyinde, Pazarck ve Filibeden balayarak Meri nehri boyunca uzanan geni ky ovalar vardr. Vadi ve platolar da kvrmlarn birAMALARIMIZ birinden ayrrlar. Tam kuzeyde Ukrayna vadisine ular. Gneyde deniz arasnda ky vadileri, km havzalar bulunur. Shkodar knts, Arnavutlukun Myzegei, Arta krfezi, AttikAve Tesalya ovalar, Selanikteki Kampania gibi Trkiyedeki anakK T P kale ve stanbul boazlar ile Marmara Denizini evreleyen Trakya blgeleridir. Balkanlar, corafi adan da bir elikiler blgesidir. Dalarn hibiri 3000 metreyi gememektedir. Dalar zerinde ok sayda geit bulunmas, ordularn yeni TELEVZYON yollar kefetmesine yol amtr. Balkanlarda Osmanl Devletinin ilerleyiinin ok hzl olmas, yeryz ekillerinin elverili olmasndandr. Blgenin iklim Edeerleri hakknda daha geni veriler elde etmek iin, http://worldweatNT RNET her.wmo.int adl siteye bavurabilirsiniz.

NTERNET

2. nite - lkeler: Corafya, Kltr ve Sosyal Yap

29

Balkan yarmadasnn iklimi, gneyden kuzeye ve deniz kysndan i kesimlere doru deiim gstermektedir. Gneyde Akdeniz iklimi hkm srer. Burada klar lk ve yal, yazlar scak ve kurak geer. Atinada kar ender grlr. Kuzeye ve i kesimlere doru gidildike, iklim karasallar ve sertleir. Kuzeye doru gidildike arazi hem engebeleir hem de iklim sertleir. Dalk blgelerde, Eyll veya Ekim aylarnda yaan kar, Haziran ayna kadar yerde kalr. Gneyde genel olarak yazlar scak, klar ise lk ve serin geen, Akdeniz ikliminin tesiri altndadr. Adalarda, kylarda ve Halkidiki Yarmadasnda yumuak Akdeniz iklimi hkm srer. Dalk blgelerde ve i kesimlerde ise Akdenizin da iklimi mevcuttur. Kuzeye doru gidildike k aylar souk ve yaz aylar daha scak geer. Ya miktar genel olarak dktr. Bat sahilleri daha ok ya alr. Bu blgelerde esen gneyin nemli rzgrlar bol ya getirir. Fakat ykselen dalar, bu rzgrlarn douya gemesine engel olur. Bat blgeler arazi yapsnn eitliliinden dolay farkl iklim blgelerine sahiptir. Birincisi; gney kesimlerde yer alan klar lk ve yal, yazlar scak ve kurak Akdeniz iklimidir. kincisi; kuzey ve i ksmlarda grlen nemli iklimdir. ncs ise kuzeydou kesimlerinde grlen, yazlar yal ve lk, klar sert ve kurak geen Alp iklimidir. Kuzeyde, dalk, yksek yaylalk ve ky blgelerinde farkl ekillerde iklim zellikleri grlr. Adriyatik kylar genellikle yazlar scak ve klar lk geen Akdeniz ikliminin etkisi altndadr. Ky blgeler ve gney Yugoslavya bu yzden bol ya almaktadr. Yaz aylar olduka scak geerken, k aylar souktur. Makedonya topraklar genelde engebeli araziden meydana geldiinden kara iklimi hkimdir. Yazlar scak ve kurak, klar da souk geer.
Harita 2.2 Balkan Yarmadasnn Siyasi Haritas Kaynak: (Ramazan zey) Dnya ve Trkiye leinde siyasi corofya, stanbul: Aktif, 2012, S. 290.

EGE (Adalar)

Douda genel olarak lman bir kara iklimi hkimdir. Yaz aylarnda yeterli olmayan ya, toprak kullanmnda ok geni bir sulama sisteminin geliimini zorunlu klmtr. Gemite Osmanl Devletinin Balkanlara nem vermesi, gnmz-

30

Balkanlarda Siyaset

de de bu yarmadada 12 ayr devletin bulunmasnda ve her tarafnn tarih boyunca youn insan yerlemesine sahne olmasnda, iklimin rol vardr. Balkan yarmadasnda yer alan dalarn uzan, akarsularn ynlerini tayin etmitir. Dolaysyla yarmada zerinde iki farkl akarsu akalama havzas belirginlemitir. Birincisi kuzeyde Tuna Nehri ve kollarn iine alan ve sularn Karadenize boaltan kuzey havzas, ikincisi dalarn uzanna bal olarak ekillenmi ve gneyde Ege Denizine boalan gney havzasdr. Balkanlarda 152 nehir ve ay vardr. Tuna Nehri; Balkan yarmadasnn en byk akarsuyudur. Tuna Nehri, Almanyann gneyinde Kara Ormanlar blgesinde 1.078 m ykseklikteki kaynaklardan doar. Nehrin Donaueschingenden Karadenize dkld Sulina Limanna kadar uzunluu 2779 kmdir. Tuna Nehri toplam 10 lkenin topraklarn sulamaktadr. Tuna Nehri havzasnn yz lm 817.000 km2dir. Tuna Nehrinin kollar olan ve gneyden katlan Sava, Drava, Morava ve Drina, Eski Yugoslavya topraklarn sular. Olt, Prut ve Tiza, Tunaya kuzeyden katlan kollardr. Balkan Yarmadasnn gneydou kesiminde bulunan Bulgaristann, Rila Danda doan Meri Nehrinin toplam uzunluu 492 kmdir. Balkanlarda Tuna ve Meriten baka, Meseta, steroma, Vardar, ncekarasu (Vistridza), Nareda (Areta ya da Araahtos), Kalamas, kombi, Mata, Drin ve Buyana akarsular da vardr. Balkanlardaki gller, ksmen tektonik ve ksmen kalker yereyin zel anmna bal olumulardr. Kuzeydeki kodra Gl (368 km2) Balkanlarn en byk gldr. Ohri Gl 362 km2 gney-doudadr ve Balkanlarn en derin gldr. Prespa Gl ise Makedonya, Yunanistan ve Arnavutluk snrlar arasndadr. Bunlarn dnda kuzey ve kuzeydousunda kk alp glleri mevcuttur. Balkanlarda dalk alanlarn gneye bakan yamalarnda, kestane renkli step veya kurakl orman topra geni yer kaplar. Gneyde Akdeniz kylarnda Krmz Topraklar (Terra-Rossa) grlmektedir. Yunanistanda, skelet topraklar hayli yaygndr. Balkanlarda, toprak dal haritas ile bitki rts haritas, hemen hemen birbirlerine benzer zellikler tarlar. Akdeniz ky blgelerini oluturan Gney Avrupada, Akdeniz bitki trleri yer alr. Bunlar yaz kuraklna dayankl trlerdir. Maki, mee ve am trleri yaygndr. Yunanistann bat blgeleri, dou blgelerine nazaran daha yeillik ve ovalktr. Dou blgelerde geni ovalar ve ormanlar ok daha azdr. Ky blgeler ve adalarda bilhassa yabani zeytin, sakz ve am gibi aa trlerine sk rastlanr. Kuzey blgelerde ve genellikle dalk kesimlerde byk gvdeli ve ok yaprakl aa trleri daha oktur. Balkan yarmadas dalar ormanlarla kapldr. 1500 metreye kadar yaprak dken aalar, 1500-1800 m 2 aras ine yaprakl ormanlar, ykseklerde ise otluk formasyonlar hkimdir. Kylarda ise yaprak dkmeyen Akdeniz aalar ve makiler yaygndr. Toprak ve bitki rts bakmndan Balkanlar ile Anadolu yarmadas btnlk arz eder. Kestane renkli ve krmz topraklarn zerinde Akdeniz bitki rts bulunmas, toprak ve bitki rts zellikleri bakmndan birbirini tamamlar.

SIRA SZDE
2. nite - lkeler: Corafya, Kltr ve Sosyal Yap

SIRA SZDE

31
Tablo 2.1 Balkan lkeleri, Yzlmleri, U S O R Nfuslar ve Bakentleri
DNELM

DNELM

lke Arnavutluk Bulgaristan Romanya BosnaHersek Srbistan Karada Kosova Hrvatistan Slovenya Makedonya Yunanistan Toplam

Yz lm (km2) 28.748 110.910 237.500 51.209 77.474 13.812 10.887 56.542 20.273 25.333 131.940 764.628

Nfus (1995)

Nfus (2005)

Nfus (2008)

Nfus Yllk (2011 Nfus Bakent R U tahmini) S OArt (%) Tiran Sofya Bkre Saraybosna Belgrad Podgorica Pritine Zagreb Ljubljana skp Atina -

3.226.200 3.563.112 3.619.778 3.215.988 0.334 8.775.000 7.450.349 7.262.675 7.446.135 D -0.658 KKAT 23.198.000 22.329.977 22.246.862 21.436.495 -0.231 4.400.000 10.320.000 4.784.000 1.970.000 2.110.000 10.648.000 69.431.200 4.025.476 10.829.175 4.495.904 2.011.070 2.045.262 10.668.354 67.418.679 4.590.310 10.156.046 678.177 2.126.708 4.491.543 2.007.711 2.061.315 10.722.816 69.963.941
SIRA SZDE 3.752.228 -0.237

DKKAT

SIRA SZDE

9.853.969 -0.100 632.261 0.076 AMALARIMIZ 1.825.632 -0.150 4.395.560 -0.194 K T A P 2.035.012 0.229 2.063.893 0.117 11.390.031 0.233 TEL 68.047.204 E V Z Y O N

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Kaynak: CIA, 1995, 2005, 2008, 2011 yllklar ve http://www.geohive.com/earth/world.aspx

Nfus ve ekonomik veriler konusunda, www.cia.gov/library/publications/the-world-factNTERNET book/index.html, www.geohive.com/earth/world.aspx ve www.tika.gov.tr adl sitelerden daha geni bilgiler alnabilir. Balkan halklarnn etnik yaps olduka karmaktr. Etnik gruplarn en nemlilerini; Yunanllar, Bulgarlar, Srplar, Hrvatlar, Slovenler, Karadallar, Bonaklar, Arnavutlar, Makedonlar, Romenler ve Trkler oluturmaktadr. Osmanllarn geri ekilmesi ile bu blgede kalan Mslman Trkler, Balkan lkelerinin baz blgelerinde youn bir ekilde yaamaktadrlar.

NTERNET

Harita 2.3 Balkanlarn Fiziki Haritas (http://tr.wikipedia. org/w/index.php?titl e=Dosya:Balkan_to po_tr.jpg&filetimest amp=20110618224 846)

EGE (Adalar) DENZ

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE
Balkanlarda Siyaset

32 AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

Balkanlar hakknda geni bilgi edinmek iin Osman Karatay ve Bilgehan A. Gkda (der.), K T A P (orum: Karam&Vadi Yay., 2006) Balkanlar El Kitab adl yayna baklabilir.

TELEVZYON

NTERNET

Balkanlar tarih boyunca deiik medeniyetlerin ilgi odanda yer alan bir blge olmutur. Corafi konumu, Balkanlarn kltrel zenginliinin kayna olduu kadar, toplumsal ve tarihsel trajedilerinin de asl nedenlerinden biridir. Avrupadaki tm NT RNET byk gler,EAsyann, Dou Akdenizin, Afrikann, gney ve gneydoudaki scak denizlerin zenginliklerine ulaabilmek ve kendi gvenliklerini garanti altna alabilmek iin Balkanlarda yzyllar sren byk savalar yapmlardr. Balkanlarda hkimiyet Akdeniz, Kuzey Afrika, Kzl Deniz ve Hint Okyanusundan geen ticaret yollar zerindeki hkimiyetin tamamlaycsdr. Gnmzde bu olguya, enerji yollar zerinde kontrol salama kavgas da eklenmitir. Avrupann yoksul, geri kalm ve sorunlu yerlerinin banda gelen Balkanlara, kltrel ve etnik boyutta bakldnda kozmopolit bir yap dikkati ekmektedir. Birok kltrn bir arada yaand blgede, birok din ve ulus yaamakta ve bu uluslarn konutuu ok sayda dil de Balkanlarn geni kltrel yelpazesini oluturmaktadr. byk semavi dinin mevcut olduu, farkl rklarn yaad, onlarca farkl dilin konuulduu, Balkan yarmadasnda, Trkler, Yunanllar, Bulgarlar, Romenler, Arnavutlar, Srplar, Hrvatlar, Slovenler, Bonaklar, Makedonlar en byk halklar oluturmaktadr.
Arnavutluk Bulgaristan Bosna ve Hersek Hrvatistan Yunanistan Kosova Makedonya Karada Romanya Srbistan Slovenya Arnavut %95, Yunan %3, dier %2 (Ulah, Roman [ingene], Srp, Makedon, Bulgar) (1989 tah.) Bulgar %76,9, Trk %8, Roman %4.4, dier 0,7% (Makedon, Ermeni, Tatar, Kafkas dahil) (2011 Yl) Bonak %48, Srp %37.1, Hrvat %14.3, dier %0.6 (2000) Hrvat %89.6, Srp %4.5, dier %5.9 (Bonak, Macar, Sloven, ek, ve Roman dahil) (2001 yl) Yunan %93, dier %7 (2001 Yl) (Ayrntl resmi etnik verilere ulalamamaktadr.) Arnavut %88, Srp %7, dier %5 (Bonak, Gorani, Roman [ingene], Trk, Ahskal, Msrl) Makedon %64.2, Arnavut %25.2, Trk %3.9, Roman (ingene) %2.7, Srp %1.8, dier% 2.2 (2002 Yl) Karadal %43, Srp %32, Bonak %8, Arnavut %5, dier (Mslmanlar, Hrvat, Roman (ingene)) %12 Romanyal %89.5, Macar %6.6, Roman (ingene)%2.5, Ukraynal %0.3, Alman %0.3, Rus %0.2, Trk %0.2, dier %0.4 (2002 Yl) Srp %82.9, Macar %3.9, Roman (ingene) %1.4, Yugoslavlar %1.1, Bonaklar %1.8, Karadal %0.9, dier %8 (2002 Yl) Sloven %83,1, Srp %2, Hrvat %1,8, Bonak %1,1, dier %12 (2002 Yl)

BALKANLARDA SOSYAL, KLTREL VE ETNK YAPI TELEVZYON

Tablo 2.2 Balkan lkelerinin Etnik Yaps Kaynak: CIA, 2008 Yll.

Nispeten dar bir blgede bu kadar ok etnik eitliliin varl corafi artlarn da etkisiyle blge insan iin rekabetin yan sra, savunma ve egemenlik duygularnn n plana kmasna neden olmutur. Ar milliyetilik ve byk devlet olma zlemi, bu topraklarda yaayan toplumlarn ortak zellikleri hline gelmitir. Tarihte Roma ve Osmanl haricinde blgede hkmranln geirmi byk devlet olmamas, Byk Srbistan, Byk Makedonya, Byk Arnavutluk, Byk Hrva-

2. nite - lkeler: Corafya, Kltr ve Sosyal Yap

33

tistan, Byk Bulgaristan, Byk Yunanistan, Byk Yugoslavya sylemlerini getirmi ve blgede milliyetiliin bir ideoloji olarak ar basmasna yol amtr. Balkan topraklarnda yaayan uluslar, tek bir devlet snr iinde yaamamakta ve birok ulusun fertlerine birok devlet iinde rastlanabilmektedir. Bunun yan sra, deiik devletlerde varln srdren kltrel yelpaze iindeki toplumsal yaplar kyaslandnda birok ulus ve bunlarn kltrel zellikleri iinde baz kltrlerin ok daha etkili ve baskn olduu gzlemlenmektedir. Bu balamda deerlendirildiinde, Slav kltr, Trk kltr ve Yunan kltrnn blgeyi derinden etkiledii anlalmaktadr. Bu durum en ok da blgede konuulan diller zerinde etkileyici bir ekilde kendini gstermektedir. Balkan corafyasnda belirli kltrlerin n plana kmasnn sebepleri nelerdir? SIRA SZDE Ortak corafyay paylaan bu etnik gruplar farkllklar yannda doal olarak bir D NEL M ok ortak zelliklere de sahiptirler. Tarihsel srete Avrupann hibir blgesi Balkan yarmadas kadar saldr, istila ve igale uramamtr. Blge Persler, MakedonS O R Srplar, Trkyallar, Arnavutlar, Romallar, Bizansllar, Hunlar, Avarlar, Bulgarlar, U ler, Avusturyallar, Macarlar, talyanlar ve Franszlar tarafndan uzun yllar boyunca ynetilmitir. Balkanlarn yerli halk olan topluluklar ksa sreli dnemler hari DKKAT tarih boyunca hep baka uluslarn idaresi altnda yaamlardr. Slavlarn ynetimini en uzun sre ellerinde tutan ise Trkler olmutur. SIRA Hristiyanlar ve Kltrn yan sra din olarak da bir mozaik olan BalkanlardaSZDE Mslmanlar daima i ie yaamtr. Dnem dnem ekimeler yaanm olmasna ramen ou zaman birlikte yaama kltr bu blgeye hkim olmu, medeniAMALARIMIZ yetler atmasndan daha ok medeniyetler etkileimi ve hatta dayanmasnn gzel rnekleri de bu blgede ortaya kmtr. 19. yzyl ve sonrasnda bir yandan byk glerin atmas te yandan blgeyi etkileyen milliyeti akmlar blgesel K T A P bar -etkileri gnmze kadar gelecek bir biimde- olumsuz ynde etkilemi bulunmaktadr. Souk Sava dnemi ve sosyalist rejimler Balkan toplumlarndaki milliyeti TELEVZYON duygular azaltmam, aksine derinden beslemi grnmektedir. Souk Sava sonras Yugoslavyann dal ve gn yzne kan milliyeti hareketlenme, blgede yaayan halklarn beklentilerine gre neticelenmemi ve sadece bamsz, sorunlu NTERNE devletlerin oluumuna neden olmutur. Dolaysyla blge halklarnnT refah ierisinde yaayacan mit etmesine karn Kosova sorunu, Sancak blgesi sorunu, Karada meselesi gibi sorunlar ortaya km ve blge etnisiteleri arasndaki hiziplemeler giderek hzlanmtr. Dolaysyla blgede var olan siyasi istikrarszln toplumsal ve ekonomik yaantya da olumsuz yansm olmas olduka olaan bir gelimedir. 2000li yllara gelindiinde ise blgede krlgan da olsa bir istikrar salanm, yava da olsa her alanda bir toparlanma gzle grlr hle gelmitir. Bu srete blgede yaayan Trklerin ve Trkiyenin pozitif bir rol oynad bilinmektedir. Ancak kresel ekonomik krizin blgeye yansmas, blgeye ait pek ok sorunun da tetikleyicisi olma riskini tamaktadr. Etnik veya din atmalarn ve n yarglarn olmad, istikrarl ve huzurlu bir Balkanlar oluturmak bata blge lkeleri olmak zere Trkiye ve Avrupa iin en nemli hedef olmaldr.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

34

Balkanlarda Siyaset

ESK LKELER Yunanistan

Corafi, Beer, Etnik ve Kltrel Yap
Yunanistan tipik bir Balkan ve dou Akdeniz lkesi olup, Avrupa ktasnn gneydousunda, Balkan yarmadasnn en gney ucunda yer alr; toplam 131.940 kilometrekarelik yz lmnn 1.140 kilometrekaresi sulak (gl/akarsu) alandr. Yunanistan batsndan yon Denizi, gneybat, gney ve gneydousundan Akdeniz, dousundan ise Ege Denizi ile evrilidir. lkenin toplam karasal ky eridi, binlerce irili ufakl koylar ve krfezlerle birlikte 13.676 km uzunluundadr. Yunanistann batsndaki yon Denizinde yon Adalar (Korfu, Zakintos, Kefalonya, thaka, Lefkas), Ege Denizine bakan dou yakasnda ise bata Oniki Ada ile Sporatlar (Saruhan Adalar) ve Kiklatlar (ember Adalar) olmak zere Akdenize de uzanan ve saylar iki bini aan kkl bykl arkhipelagos-takmada, ada ve adack bulunmaktadr. Yunanistann kuzey kta parasn en gneydeki Mora/Peloponnes yarmadasndan [tarihsel asl Yunanistandan] dou-bat ekseninde ayran 6,3 km uzunluundaki Korinth Kanal, ayn zamanda Ege Denizi ile Adriyatik Denizi arasnda kestirme balanty salayan yapay bir su yoludur; ina edildii 19. yzyln sonlarndan beri aktif olarak kullanlan bu Kanal, Adriyatik ile Ege Denizi arasnda seyreden gemilere yaklak 400 kilometrelik yol tasarrufu salamaktadr. Genel olarak dalk bir yapya sahip olan Yunanistann kuzeyden gneyine doru, Bat Trakyann gney kesimleri ile Ege Denizine bakan dou Makedonya blgesinde, daha gneydeki Teselya kesimlerinde ve en gneydeki Mora/Peloponnes yarmadasnda az da olsa tarma elverili ovalk alanlar bulunmaktadr. lkenin en kuzeyinde Gney Rodoplar, Selanik-Larissa arasnda Olimpos Da (2.917 metre) ile yal Meteora ykseltileri ve batsnda da Dinarik Alp silsilesinin devam olan Pindus Dalar yer alr; Meri, Mesta-Karasu, Struma, Vardar nehirleri belli bal akarsularndandr. Yunanistann deniz kylarna olan uzaklklara gre deikenlik gsteren bir iklim yaps vardr. Karasal iklim zellikleri tayan kuzey, kuzeybat, bat ve i kesimleri yaz mevsiminde scak ve kurak geerken, klar souk ve yaldr. Denize yakn kesimlerde ise genellikle lman Akdeniz iklimi grlr. Doal kaynaklar bakmndan Yunanistan zengin bir lke deildir ancak kstl llerde ilenmeye deer miktarda linyit, boksit, kurun, inko, manyezit, nikel ile Kuzey Egede Saroz Krfezi-Taoz Adas evresinde snrl lekte karlan petrol doal kaynaklar arasnda saylabilir. lkede ayrca mermer yataklar, tuz alanlar ve potansiyel su kaynaklar bulunmaktadr. Nfusu 11.290.000 dolaynda olan Yunanistanda (2011), nfus art hz % 0,2 civarndadr. Erkek nfus %49, kadn nfus %51 oranndadr. Mlk-dar adan Yunanistan 51 il taksimatna gre ynetilmektedir. Ancak lkenin Ege Denizine bakan ve Parmak eklinde knt yapan Halkidiki yarmadasnn en kuzeydeki Aynoroz Burnu/Athos Da blgesi bu il taksimatnn dnda olup, zerk statye sahiptir ve tarihsel inan sistematii erevesinde stanbuldaki Fener Rum-Ortodoks Patrikhanesine baldr. lke nfusunun belli bal ehirlere gre dalm ise bakent Atina 3,5 milyon, Selanik 1 milyon 100 bin, Pire 470 bin, Patras 175 bin, Larissa 135 bin, Volos 150

2. nite - lkeler: Corafya, Kltr ve Sosyal Yap

35

bin, Girit Adasndaki raklion ehri 145 bin dolayndadr. Yanya, Florina, Kavala, Drama, Serez, skee, Gmlcine, Dedeaa gibi dier baz ehirlerin nfusu 100 binin altndadr. Dnyadaki toplam Rum-Yunan nfusu Yunanistan ile birlikte, farkl ktalarda deiik lkelere yaylm olanlar dhil -2011 yl itibaryla- 17 milyon civarndadr. Yunanistan drt lke ile komudur; bunlar konumlar ve snr uzunluklarna gre u ekilde yer alrlar: Bulgaristan (494 km), Makedonya Cumhuriyeti (246 km) ve Arnavutluk (282 km) Yunanistann kuzey ve kuzeybat komulardr; lkenin kuzeydou ve dousunda ise Trkiye ile kara snr (206 km), Ege Denizi havzasnda da deniz snrlar vardr. Yunanistan ile Trkiye arasnda Ege Denizindeki karasular, kta sahanl gibi konularda henz kesin ve balayc bir anlamaya varlamad iin, iki lke arasndaki deniz snrnn lleri hakknda sabit ve niha veriler mevcut deildir. Balkan yarmadasnn en alt kesiminde yer alan Yunanistan, bu konumu ile bir taraftan deniz yollarnn kesitii dou Akdenize bakmakta, dier taraftan da antik alardan beri Yakn Dou/Orta Dou ile ticar, siyas ve entellektel iletiimin saland bir alanda bulunmaktadr. te yandan Karadenizden Marmara ve Ege Denizi yoluyla Akdenize geileri de denetleyebilen bir konuma sahip olan Yunanistan, batsndaki yon Denizi zerinden Adriyatik Denizi yoluyla gney Avrupa lkesi talyaya da yakn ulam salayan bir konumdadr. Yunanistann kltrel ve etnik yaps, bu lkenin tarihi kadar insan corafyasyla birlikte ele alnmaldr: Buna gre kltrel birikim ve uygarlk gemii balamnda asl Yunanistan temelde sadece Mora/Peloponnes yarmadasndan ibarettir. Gerek mitolojik sylemlerde anlan, gerekse gerek tarih olaylara sahne olan Atina ve Sparta gibi merkezlerden oluan, antik alarn polis/ehir devletikleri, hep bu yarmadada kurulmu ve yeermitir; gnmzde de bunlarn arkeolojik kalntlarna ayn yarmada corafyasnda, zellikle Atina-Pire/Pireus arasnda ve gene Morann dier kesimlerinde rastlanmaktadr. Bugnk Yunanistann en byk ksmn oluturan ve Mora/Peloponnes dndaki kuzey topraklar ise esas itibaryla nce Byk Roma mpaSIRA SZDE ratorluu zamannda imparatorluk topraklarna dhil edilmi, daha sonraki dnemlerde de onun ark corafyasndaki devam olarak kabul edilen Dou Roma/Bizans dneminde de ayn siyasal arazide yer almtr. Dou Romann zayflayp k sreDNELM ciyle beraber 14. yzyln ortalar ile 15. yzyldan itibaren bu topraklar -kademeli olarak- btnyle Osmanl Devletinin egemenliine gemi, bu durum 19. yzyla ve niS R hayet Balkan Savalarna (1912-1913) kadar devam etmitir. DierObir Uifadeyle lkenin kuzey ana kara kesimleri ancak modern zamanlarda, modern Yunanistann 19. ve 20. yzyllarda izledii yaylmac Enosis ve Megali dea siyasetleriyle ele geirilDKKAT mi ve Helenizasyona tbi tutulmutur. Yunanistann bu srete kuzeye doru yaylp ele geirdii her blgede teden beri yaayagelen farkl etnik kkenlere mensup SIRA SZDE topluluklar bulunduu iin, bunlar snrlar iine kattka lkenin insan/vatanda dokusu da o oranda etnik eitlilik bakmndan mozaik karakteri kazanmtr. Bu gereklikten dolay modern Yunanistann kltrel, etnografik ve antropolojik dokusu AMALARIMIZ genel anlamda bir etnisiteler mozaii olarak nitelendirilmektedir. Yunanistann etnik yaps ve bu lkede yaayan aznlklar hakknda bilgi P K T A edinmek iin kaynak olarak Yunanistanda Etnik Gruplar ve Aznlklar adl kitaba bakabilirsiniz (Do. Dr. M. Murat Hatipolu, Ankara: SAEMK Yaynlar, 1999)
TELEVZYON

SIRA SZDE

Enosis: lhak-birleme/birlik DNELM anlamna gelen Yunanca bir kavramdr ve Sakz Adas, yon Adalar, Girit Adas ile S O R U Oniki Adann Yunanistan ile birlemesi gibi Kbrs Adasnn da Yunanistana ilhak olmasn ngrenA T DKK politikalarn da ad olmutur Megali dea: Yunanca byk SIRA SZDE fikir anlamna gelmektedir ve byk Yunanistan idealini amalayan yaylmac siyasetin addr AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

36

Balkanlarda Siyaset

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT
Lozan Bar Antlamasnn SIRA SZDE 3.kesimi Aznlklarn Korunmas bal altndaki 37. maddeden 45. maddeye kadar sralanm AMALARIMIZ hkmlerden olumaktadr

Baka bir deyile kta Yunanistann oluturan ve Bat Trakyadan gneydeki Arta-Volos hattna kadarki bu kuzey blgeleri Arnavut, Ulah, Roman-ingene, Yahudi, Slav-Makedon, Trk gibi etnik kken itibaryla Helen soylu olmayan ve aySIRA SZDE rca autokton/incorpors yani oldum olas yerli/yerlilemi topluluklarn yaad blgelerdir. Bu ok enili doku ve sz konusu topluluklarn gnmzdeki varl DN LM -lkede yaayanEYahudi/Musev cemaati dnda- Yunan ynetimlerince kesin bir dille inkr edilmektedir. ada sosyo-politik deerler ve kavramlarla bakldnda etnik grup ve/veya etnik/ulusal aznlk yapsndaki bu topluluklarn Atina yS O R U netimlerince yok saylmas, 1981den beri AB yesi olan Yunanistan asndan nemli bir sorun oluturmakta, sz konusu gruplarn var olma ve kimlik mcadeDKKAT leleri ise devam etmektedir. Bu etnik aznlk gruplar arasnda sadece Bat Trakya Trklerinin Lozan Bar Antlamasnn Aznlklarn Korunmasyla ilgili hSIRA SZDE kmlerinden kaynaklanan hak arama hukuklar sz konusudur ancak Atina ynetimleri konunun bu boyutuna da uymamakta, Bat Trakya Mslman Trk Aznlnn Trk kavramn/kelimesini dernek veya yayn organlarnda resmen, akAMALARIMIZ a kullanmasna izin vermemektedir. Yunanistann 3000 Pyllk kesintisiz saf Helen/Yunan ulusu teziyle ilgili bilgi edinmek K T A iin Who are the Macedonians? balkl esere (Hugh POULTON, Londra: C. Hurst & Co. Publishers, 1995 ) ve ayrca Macedonia and Greece: The Struggle to Define a New Balkan Nation konulu T E L E V Z Y O N SHEA, Londra: McFarland 1997) baklmas tavsiye edilir. kitaba (John te yandan, dier Balkan lkeleri gibi, uzun yzyllar Osmanl mparatorluunun bir paras olan Yunanistan corafyas da farkl etnik kltrlerin eitliliiNT RNET ni gsterir ve Ebata mutfak kltr olmak zere bu adan da genelde Balkan ve zelde Trk kltryle benzeme rnei oluturur. Aralarnda yemek adlar (imam =imambayld, keftedes / kfte, musakka / musakka, dolmas /dolma, dzadziki / cack, yagurti / yourt, kebap / kebap vb.) veya tatl eitleri (baklavas / baklava, seker pare / eker pre, khalvas / helva vb.) olmak zere, Yunan mutfa olarak sunulanlar, esas itibaryla Osmanl-Trk egemenliinin halklar aras aculturation sonucu Balkanlarda kk salm olan kltr gelerinin doal uzantsdr. Bundan baka, sz gelii, Yunanllarn - karaiozis olarak adlandrdklar Karagz oyunu da ayn erevede dikkat ekmektedir. Din adan % 0,5lik Roma-Katolik Kilisesine bal Hristiyanlar ile % 1,0 oranndaki Mslmanlar (Trk, Arnavut) ve % 0,05 oranndaki Musev Cemaatinin varlna karlk Yunanistan nfusu % 95 orannda Dou Ortodoks Hristiyan Kilisesi inancna mensuptur. Yehova ahitleri vb. dier inan gruplar ise kk bir oran tekil eder. Laiklik kavramna gndermede bulunmayan anayasal yapsyla, Yunanistanda Ortodoks-Hristiyanlk resm dindir. Ortodoksluk dier Hristiyan mezheplerine gre yorum ve riteller bakmndan baz farkllklar gsterir. Buna gre, Ortodoksluk Hz. sann varln kat, katksz Teslis inanc (Baba-Oul-Kutsal Ruh lemesi) ve yorumuyla alglarken, stanbul Rum-Ortodoks Patrikhanesini -Anayasada da vurgulanm ekliyle- ba merkez olarak kabul eder. Ayrca Roma Katolik Kilisesini feodallikle ve dogmalara uymamakla eletirir. Ortodokslukta, Vatikan Katolisizminin merkeziyetiliinden farkl olarak, her blgenin aftokefali - bamsz episkoposluklar bulunur. Bunun tesinde Kutsal Apostolik ve Kutsal Sinod Kanunlar ile Kutsal Geleneklere sadakat esastr. Ayrca Protestantizm, Kalvenizm veya Evangelizm gibi reformist hareketleri kesin bir dille dlayan, Hristiyanl sadece ve ancak orthodoksia/doru-inan anlayyla kavrayan zgn bir mezheptir.

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Yunanistanda OrtodoksHristiyanlk: Yunanistan Anayasasnn -birinci blm, II. kesim, 3. maddesi Kilise ve Devlet likileri bal altndaki 1. Fkrasnda Yunanistanda egemen din sann Dou Ortodoks Kilisesi Dinidir ifadesi yer almaktadr= http://www.hellenicparliament .gr/UserFiles/8c3e9046-78fb48f4-bd82bbba28ca1ef5/SYNTAGMA.pdf

2. nite - lkeler: Corafya, Kltr ve Sosyal Yap

37

Bulgaristan
Corafi, Beer, Etnik ve Kltrel Yap
Bugnk Bulgaristan, kk ve tipik bir Balkan lkesidir. Yz lm 110.993 km karedir. Dousunda Karadeniz (354 km), kuzeyinde Romanya (608 km), batsnda Srbistan (318 km) ve Makedonya (148 km) ve gneyinde Yunanistan (494 km) ve Trkiye (240 km) bulunmaktadr. Balkan yarmadasna ismini veren Balkan dalarn da barndran lkenin zellikle bat ve gneybats dalktr. En yksek noktas 2.925 metre ile Musalla Tepesidir. Yumuak bir kara iklimi olan lkede yazlar scak ve kurak, klar ise souk ve yaldr. Bulgaristann nfusu 2011 ylnn Temmuz ayndaki tahminlere gre yaklak yedi milyondur. Bu nfusun yaklak % 77si Bulgar olarak kayt edilmitir. lkedeki Trk nfus ise 2011 ylndaki nfus saymna gre yaklak % 8dir. % 4,5 civarnda da Roman nfusu yaamaktadr. Ancak lkedeki ulusal (etnik deil, zira Balkan balamnda etnik yani dier bir tabirle rki kimliklerden sz etmek Balkan halklarnn sosyo-politik evrimleri gz nne alndnda sorunludur), dinsel ve dilsel dalma bakldnda bu rakamlar arasnda farkllklar olduu grlmektedir. Mesela, Bulgar Ortodoks kilisesine bal olanlarn oran % 82,5 iken Mslmanlarn says % 12den fazladr. Bulgarca konuanlarn oran ise % 84ten daha fazladr. Trke konuanlar ise Trk olarak kaydedilenlerden ok az daha fazladr. Buradaki farklln sebeplerinden bir tanesi lkede Bulgarca konuan Mslmanlarn, yani Pomaklarn, bazen Bulgar resm yetkililerce Bulgar olarak kaydedilmesi, bazen de zellikle gen olanlarnn kendilerini Bulgar olarak nitelemesidir. Son yllarda, Bulgaristann Avrupa Birlii yelik srecine girip nihayet 2007 ylnda Birlie tam ye olmasyla birlikte baz Pomak genleri kendilerini Bulgar olarak kaydettirmiler ve bunun kendilerine birtakm ekonomik faydalar getireceini dnmlerdir. Zira snrn br yakasndaki Yunanistan Pomaklar, kendilerini Yunanistandaki Trklerle zde grmelerinden dolay Atinann Bat Trakyadaki Trklere uygulad basklardan nasiplerini almakta ve neredeyse 30 yldr bir Avrupa Birlii yesi lkesinde yaamalarna ramen durumlarnda herhangi bir ekonomik iyileme olmamaktadr. Bulgaristan Pomaklarnn bir ksm bu duruma dmek istemiyor gibidirler. Ayrca bu Pomaklarn bir ksm birinci dili Trke olan Mslmanlarla karSIRA SZDE k evlilikler yapmlardr. Bu yzden Bulgaristandaki Mslman ahali arasnda deiken ya da oklu kimliklerden bahsedilebilmektedir. Farklln ikinci bir sebebi ise lkede youn olarak yaayan Roman nfusudur. Bu nfus da N E L M ounlukla MslD mandr ve neredeyse tamam dili birden kullanmaktadr: Bulgarca, Trke ve kendilerine has bir lisan olan Romani ya da Romanca. Bu nfusun bir ksm da nS O R U fus saymlarnda kendilerini farkl farkl kimliklerle kaydettirebilmektedirler. Bulgaristandaki Mslman ahali ierisinde geiken ya da oklu kimlik Kdurumu sklkla DK AT yaanmaktadr. lkenin bakenti 2009 ylndaki tahminlere gre yaklak 1 milyon 200 bin nfusla Sofyadr. Dier belli bal ehirler ise Blagoevgrad, Hasky, Krcaali, Filibe, Razgrad, Rusuk, Burgaz, Varna ve Vidindir. Bulgarca konuan Mslmanlar daAMALARIMIZ ha ok Rodop blgesinde ve Blagoevgrad ehrinde ve civarndaki kylerde yaamaktadrlar. Trkler ise younlukla kuzeyde Deliorman blgesindeki Razgrad, K A P Rusuk ve umnu ve gneyde Hasky ve Krcaali gibi ehirlerde Tyaamaktadrlar.
SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

SIRA SZDE

SIRA SZDE

38

DNELM S O R U

Balkanlarda D N E L M Siyaset

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Tarihsel S O R U bakldnda bugnk Bulgarlar, Proto-Bulgarlar olarak adlanolarak drlan ve Orta Asyadan Karadenizin kuzeyini aarak Balkan yarmadasna gelmi olan Trk bir Kkavmin torunlar olarak kabul edilirler. Bu proto-Bulgarlar, 7. yzD KAT ylda Slavlarla karm, zamanla Hristiyanlam ve Slavik dil ailesine ait bir lisan, yani bugnk adyla Bulgarcay, konuur hle gelmilerdir. Geleneksel Balkan taSIRA SZDE rih yazmnda bu Bulgarlarn Orta ada byk bir krallk kurduklar ve devaml surette Bizans mparatorluu ile g mcadelesi ierisine girdikleri yazldr. Buna gre, nihayet 14. yzyla gelindiinde Tunann gneyindeki topraklar OsmanlAMALARIMIZ larn eline gemi ve Orta a Bulgar krall son bulmutur. Bu konu ile K T daha kapsaml bilgi edinmek iin baknz. Tom Gallagher, Outcast Euroilgili A P pe: The Balkans, 1789-1989: From the Ottomans to Milosevic (New York: Routledge, 2000.) Bulgaristann Y O N T E L E V Z kuruluunun kkenleri 1875 ylnda kendisine nispeten uzak bir corafyada olan Bosna ve Hersekte kan kyl isyanlarna dayanmaktadr. Bu isyan zamanla Osmanl ynetimine kar bir hl almaya balam, 1864ten sonra Tuna vilayeti olarak adlandrlan bugnk Bulgaristann kuzeyine de sramt. FaNT RNET kat bu kk Eisyan yine de kolay ve hzl bir ekilde Osmanl Devleti tarafndan 1876da bastrlmt. Ancak 1878 Berlin Kongresinden sonra byk glerin yardm ile zerk olarak tarih sahnesine kan Bulgaristan, 1886 ylnda Dou Rumeliyi ilhak etmi,SZDE ylnn Temmuz aynda Jn Trk ihtilalini frsat gren Bulgar SIRA 1908 Kral Ferdinand, Bulgaristann bamszln ilan etmitir. Bulgaristan 1912-1913 SIRA SZDE yllarnda Balkan Savalarna ve daha sonra da iki dnya savana katld. Nihayet D 1945 ylnda N E L M igali ile Almanyann gdmnden karlan Bulgaristan DoSovyet u Bloku iinde yer almak zorunda kald. 1989 ylna kadar komnist bir rejim ile DNELM O R U idare edilen Slkede 1990 ylnda ok partili hayata geildi. Sonrasnda, Bat kurumlarna girmek iin aba gsteren Bulgaristan 2004 ylnda NATOya ve 2007 ylnda S O R U da Avrupa Birliine ye olmutur.
DKKAT

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

SIRA SZDE SIRA SZDE DNELM

DNELM S O R U S O R U DKKAT DKKAT SIRA SZDE

SIRA SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ K T A P K T A P TELEVZYON TELEVZYON NTERNET NTERNET

Bulgaristann ulusal gn ilgin bir ekilde 3 Marttr. Zira bu tarih zerk Bulgaristan D KKAT SIRA Berlin meydana getiren SZDE Antlamasnn ya da 1908 ylnda bamszln ilan edildii gnn deil de hibir zaman yrrle girmemi olan Ayastefanos Antlamasnn imza edilSIRA SZDE dii gnn AMALARIMIZ yl dnmdr. Bu da Bulgar ulusal hafzasnda Ayastefanos Antlamasnn nasl bir yer tuttuunun nemli bir gstergesidir.
AMALARIMIZ

Souk SavaKsonras Trkiye-Bulgaristan ilikileri hakknda baknz: Birgl Demirta-Co T A P kun, Bulgaristanla Yeni Dnem, Souk Sava Sonras Ankara-Sofya likileri (Ankara: K A P ASAM Yaynlar, T2001.)

Romanya

TELEVZYON

TELEVZYON NTERNE Romanya 237.500 Tkilometre kare yz lmne sahip blgenin en byk lkelerinden biridir. Gneydou Avrupada yer alan ve Karadenize kys bulunan NTERNET Romanya; Bulgaristan, Macaristan, Moldova, Srbistan ve Ukrayna ile snr komusudur. Romanyada 41 vilayet ve vilayete yakn bir statye sahip olan Bkre Belediyesi bulunmaktadr. Bakent Bkre 1.933 milyon nfusla lkenin en byk ehridir. lkenin orta kesiminde kuzeye ve batya doru uzanan da silsilesi bu-

Corafya, Beer, Etnik ve Kltrel Yap

2. nite - lkeler: Corafya, Kltr ve Sosyal Yap

39

lunmaktadr. Kuzey ksmdaki dalar Karpatlar olarak anlrken daha gneyde kalan dalara Transilvanya Alpleri veya Gney Karpatlar denilmektedir. 2544 metre ykseklii ile Gney Karpatlarda bulunan Moldoveanu zirvesi lkenin en yksek noktasdr. Karpatlarn kuzeybatsnda kalan blge Transilvanya olarak bilinir. Dalarn gney ve dousunda ise verimli dzlkler yer almaktadr. Gneyde Tuna nehri kendi adyla bilinen vadiyi bat-dou ynnde keserek Karadenize dklmektedir. Tuna deltas ayn zamanda Romanya ve Ukrayna arasnda doal snr oluturmaktadr. Douda ise Romanya ile Moldovay ayran Prut Nehri bulunmaktadr. 2002 nfus saymna gre nfusun %89,5i Romen, %6,6s Macar, %2,5i Roma, %0,3 Ukraynal, %0,3 Alman, %0,2si Rus ve %0,2si Trktr. Romanyadaki Macarlar Avrupada baka bir lkede yaayan en byk Macar etnik grubudur. Macar aznlk Macarlar ve Sekellerden (Szekler) olumaktadr. 1918de Transilvanyann Avusturya-Macaristan mparatorluundan alnmasndan sonra Macarlarn ou blgeyi terk ederek Macaristana kamtr. Geri kalan Macarlar Romanya topraklarnn neredeyse 1/3ne tekabl eden kuzeybatdaki Transilvanya blgesinde yaamakta, blge nfusunun %25ini ve birka eyalette de ounluu tekil etmektedirler. kinci byk aznlk grubu olan Roman nfusunun ise blgeye 14. yzylda yerletii dnlmektedir. lkenin en yoksul grubu olan Romanlar srekli olarak ayrmcla ve eziyete maruz kalmtr. Yzyln banda lkedeki en byk nc etnik grubu tekil eden Almanlarn saysnda byk bir d izlenmektedir. 1930 yl nfus saymna gre says 745.421e (% 4,1) ulaan Alman nfusu 2002 itibaryla 60.000 (% 0,3) civarndadr. Alman aznln, kinci Dnya Savana nce Almanlarn yannda katlan Romanyann 1944 ylnda taraf deitirmesiyle birlikte lkeden kamas ve 1970li yllarda ekonomik gerekelerle Bat Avrupaya g etmeye balamas lkedeki Alman nfusunun azalmasnn temel sebeplerindendir. 12. yzyldan itibaren blgeye yerleen Almanlarn bir ksm Lutheran bir ksm da Katolik kilisesine mensuptur. Romanyann etnik yaps nasldr?
SIRA SZDE

Sekeller Romanyadaki Macar aznln Katolik olan grubuna verilen addr.

Romanyada etnik ilikiler olduka sorunludur. Roman ve Yahudi nfusa kar ayrmc politikalarn uzun bir tarihi gemii vardr. Ancak yine D N E L M aznlk en de Macar byk sorun olarak grlmtr. Romenler kkenlerini M. 1. ve MS. 2. yzyllar SIRA R M. S ve U aras bugnk Romanya topraklarnda yaam Daya Krallna O SZDE 1. yzylda blgeye gelen Romal lejyonerlere dayandrarak blgenin ilk yerleimcilerinin kendileri olduunu kantlamaya almaktadrlar. Macarlar da D N E L M Transilayn ekilde DKKAT vanya blgesinin ilk yerleimcileri olduklar iddiasna sahiptir. Bilimsel olarak ispatlanamayan bu iddialar ile iki grup blge topraklarnn esasen kendilerine ait olS O SZDE SIRA R U duunu kantlamaya uramaktadrlar. Romanyadaki en byk aznlk grubunu Macarlar oluturmaktadr.DSz A T K K konusu aznlk AMALARIMIZ yznden Romanyann komusu Macaristan ile ilikileri uzun yllar sorunlu olmutur. 2011 tahminlerine gre Romanya nfusu 21.904.551 kiidir.KNfusunun %97,3 T A P okur-yazar olan lkenin resm dili Romencedir. lkede ayrca aznlk dilleri de konuulmaktadr. En byk aznlk olan Macarlar arasnda Romence-Macarca ikidilliAMALARIMIZ lik oran olduka yksektir. Romen halknn yaklak bin yldrE DouYOrtodoks kiT LEVZ ON lisesine mensup olduu bilinmektedir. Osmanl idaresi altndaki Eflak ve Bodan
K T A P NTERNET TELEVZYON SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM

SIRA SZDE S O R U
D NK A TM D K EL S O SZDE SIRA R U DKKAT AMALARIMIZ

SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON

40
Uniate: Dou Hristiyan kiliselerinden olan Uniate, Ortodoks ayinlerini ve ibadetlerini esas alan ancak Vatikana bal bir mezheptir.

Balkanlarda Siyaset

halknn ruhani merkezi stanbuldaki Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi olmutur. 18. yzylda bir grup, kilisede Ortodoks liturjisini takip eden ancak ruhani merkez olarak Vatikan kabul eden Uniate, mezhebine balanmtr. 2002 ylnda yaplan nfus saymna gre nfusun % 86,8i Romen Ortodoks, % 7,5i Protestan (muhtelif mezhepleri dahil olmak zere) % 4,7si Katolik, % 0,9u Uniate, % 0,3 Mslmandr. Mslmanlarn ounluu Kstence vilayetinde yaamaktadr.

Resim 2.1 Transilvanya blgesi yerel kyafetleri Kaynak: http://www.romani amuseum.com

Etek deseni

Koyun derisi yelek

Palto Kadn, Yaz kyafeti Kadn, K kyafeti 1870 ylna ait kyafet

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Avrupa Deerler Aratrmas 2000 yl anketine gre Romanya (% 51,3) Maltann (% 67,2) ardndan 32 Avrupa lkesi arasnda dinin hayatlarndaki yerinin ok nemli olduunu syleyenlerin en yksek olduu ikinci lke olarak belirlenmitir. Romanyann ardndan Yunanistan (% 48,7) ve Polonya (% 44,7) gelmitir. Romanyada dinin nemi gerekten belirgindir. zellikle sosyalist dnemin sona ermesiySIRA SZDE le birlikte din kurum ve gruplarn etkinlikleri olduka artmtr. Ayrca din ulusal kimliin temel yap talarndan birini tekil etmektedir. Bunda en nemli sebep etnik kimliklerle din kimliklerin paralel deikenlik gstermeDNELM sidir. rnein, ounluu oluturan Romen halk Ortodoks iken Macar aznln Macarlar diye bilinen grubu Protestan, Sekeller diye anlan grubu Katoliktir. ByS O U lece bu gruplarRbirbirinden hem etnik hem din izgilerle ayrlmaktadr. lkedeki MacarKveAAlman aznlk gruplar kendi ilerinde Katolik ve Protestan olarak ikiD K T ye ayrlmaktadr. Ezici ounluu temsil eden Ortodoks Kilisesi devlet kilisesi stats talep etmektedir. Konu ile ilgili tartmalar 2006 ylnda kabul edilen din ve vicdan hrriyetini dzenleyen bir kanunla sona erdirilmeye allmtr. Sz konusu kanun laAMALARIMIZ ik bir cumhuriyet olan Romanyann resm devlet din olmadn teyit etmi, btn din gruplarn yasa nnde eitliini garanti altna almtr. K T A P te yandan, Latin kltrnn egemen olduu sylenen lkede kltr esas olarak nfusun mensup olduu dine gre deikenlik gsterse de yerelliin de Romen kltr zerinde derin etkisi mevcuttur. Ayrca 1990l yllarn ortalarndan itibaren, eskiEYugoslavyadaki savalardan dolay geri kalmlk ve etnik atma aT LEVZYON rtran, Balkan lkesi tanmlamasn reddetmeye balayan Romenler, lkelerinin
NTERNET SIRA SZDE

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

2. nite - lkeler: Corafya, Kltr ve Sosyal Yap

41

bir Orta Avrupa lkesi olduunu dile getirmi; bylelikle Avrupal kimliine sahip olduklarn gstermeye almlardr. Gnmz Romanyasnn tarih ve corafi kkenleri Orta ada kurulmu Eflak, Bodan ve Erdel (Transilvanya) hospodarlklarna/beyliklerine dayanmaktadr. 15. ve 16. yzyllarda Osmanl hkimiyeti altna giren beyliklerden Erdel, 1699 Karlofa Anlamas ile Habsburg mparatorluuna braklmtr. Besarabya, yani Bodann Prut Nehrinin dousunda kalan blm de 1812 ylnda Rusya tarafndan igal edilmitir. Blge uzun yllar boyunca Habsburg, Rus SIRAOsmanl mparave SZDE SIRA SZDE torluklarnn mcadelelerine sahne olmutur. Eflak ve Bodan beylikleri 1859 ylnda fiilen, 1862 ylnda da resm olarak, birlemi ve Romanya adn kullanmaya DNELM balamtr. Osmanlnn 1877-78 Osmanl-Rus Harbini kaybetmesini mteakip DNELM 1878 Berlin Antlamas ile Eflak ve Bodan bamszlklarn kazanmtr. 1881 yS O R U lnda Romanya Krall kurulmutur.
S O R U

SIRA SZDE SIRA SZDE

DNELM DNELM S O R U S O R U DKKAT DKKAT

Bugnk Romanya, Osmanl mparatorluuna bal beylikler olan Eflak,KBodan ve Erdel DK AT topraklar zerinde kurulmutur. DKKAT Birinci Dnya Savanda tilaf devletlerinin yannda yer alan Krallk, Avusturya-Macaristan ve Rus mparatorluklarnn yklmas ile birlikteSIRA SZDE ve TranBesarabya silvanya gibi blgeleri de kendisine balayarak Byk Romanya diye bilinen en AMALARIMIZ geni snrlarna ulamtr. kinci Dnya Sava sonrasnda ise Besarabya SSCBnin AMALARIMIZ hkimiyetine gemi ve gnmz Moldova devletinin topraklarn oluturmutur.
K T A P SIRA SZDE

SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ K T A P K T A P TELEVZYON TELEVZYON NTERNET NTERNET
Romanya, icra yetkisinin hkmet ve devlet bakan arasnda blnd yar bakanlk sistemi ile ynetilmektedir. Devlet bakan halk oyu ile be yllna seilmektedir. Babakan devlet bakan tarafndan atanmakta ve babakan daha sonra bakanlar kurulunu atamaktadr. Parlamentonun 137 yeli Senato ve 332 yeli Temsilciler Meclisinden oluan iki kanatl bir yaps vardr. Seimler nispi seim sistemine gre her drt ylda bir yaplmaktadr. lkede %5 seim baraj vardr

Bu dnemle ilgili daha kapsaml bilgi edinmek iin baknz Charles Jelavich and Barbara K T A P Jelavich, The Establishment of the Balkan National States, 1804-1920 (Seattle: University of Washington Press, 1977.) TELEVZYON Sava srasndaki Sovyet igali, Romen Krallnn yklmasna ve 1947 ylnda sosyalist Romanya Halk Cumhuriyetinin kurulmasna yol amtr. Romanya KoNTERNET mnist Partisi Genel Sekreteri ve Devlet Bakan Gheorghe Gheorghiu-Dejin 1965 N Tsekreter sonra da ylndaki lmnn ardndan Nikolay avuevsku nce genel E R N E T devlet bakan olmutur. Olduka baskc bir rejim kuran avuevsku 1989 ylnn Aralk aynda sadece birka gn sren halk ayaklanmalarnn sonunda devrilmi, acil olarak yaplan bir yarglama sonucunda idam edilmitir. 1989 sonras dnemde Romanyann d politika hedefleri, lke btnln koruma, hem izolasyondan hem de byk bir devletin uydusu hline gelmekten kanma olarak zetlenebilir. Romen siyasetiler zamanla sz konusu hedeflere ancak AB ve NATO gibi Avrupa-Atlantik tekilatlarna yelik ile ulalabileceini deerlendirmilerdir. Romanya, 1 Ocak 2007 tarihi itibaryla Bulgaristan ile birlikte ABne katlmtr. Bu nispeten zorlu sre srasnda, Romanya Katolik Orta Avrupa lkelerinin aksine Ortodoks ounlua sahip bir lke olmas sebebiyle Birlie alnmadna inanm ve mezhepten kaynaklanan farkll Latin kkenli, dolaysyla aslnda Bat Avrupal bir ulus olduunu vurgulayarak kapatmaya almtr. Romanyann NATOya yelii de lkedeki Macar aznlk sebebiyle gerginlik yaad Macaristandan sonra gereklemitir. Nihayetinde lke 2004 ylnda NATOnun ikinci genileme dalgas ile tekilatn yesi olmutur.
TELEVZYON

42

Balkanlarda Siyaset

Arnavutluk
Corafi, Beer, Etnik ve Kltrel Yap
Arnavutluk, Balkan topraklarnn Adriyatik kysnda yer alan kuzeyinde Karada, kuzey dousunda Kosova, dousunda Makedonya ve gneyinde Yunanistan ile snr komusu olan kk bir devlettir. Arnavutluk ayn zamanda kendi snrlar dnda komu devletlerde yaayan ok saydaki Arnavut nfus nedeniyle blgenin en fazla d aznla sahip lkelerindendir. Arnavutlar Balkan yarmadasnn en eski yerleiklerinden biri olarak blgede yzyllarca sren kltrel ve siyasal gelimelerden fazlasyla etkilenmi halklardan biridir. Tarih boyunca blgede hkimiyet kurmu olan eitli siyasi ve kltrel yaplar iinde farkl biimlerde yer almlardr. Bunun izlerini Arnavutlarn kltrel zelliklerinde ve blge corafyas zerindeki siyasal paralanmlklarnda grmek mmkndr. Buna karn Arnavutlarn baz zgn kltrel zelliklerinin ve kullandklar ortak dilin gnmze kadar korunmu olmas, Arnavut ulusal kimliinin inasnda nemli bir rol oynamtr, Arnavutluk 28.750 kilometrekare alana sahip bir lkedir. Kuzey ve kuzey douda Karada ve Kosova ile 287 kilometre, douda Makedonya ile 151 kilometre gney ve gneydouda Yunanistan ile 282 kilometre snr vardr. Adriyatik Denizi ve Yanya Denizine kys olan lkenin 362 kilometrelik kys vardr. talyadan 100 kilometrelik Otranto Boaz ile ayrlr. Arnavutluk kuzeyde Dinarik Alpleri ile gneyde Pindus sradalar, douda Makedonya dalk blgesi ile batda Adriyatik ve Yanya Denizleri arasnda konumlanm, byk lde dalk ve ulalmas zor bir blgedir. Bununla birlikte Dou Adriyatikin verimli ky ovalarnn tm lkenin bat ky eridini oluturmaktadr. Arnavutlukun fiziki corafyas genel olarak dalk i blgeler ile alak ky blgelerden oluan bir zellie sahiptir. Ancak bu blgelerin kuzey, orta ve gney bileenleri alt kategoriler iinde incelenmesini mmkn klmaktadr. Bu adan dalk i blgeler ile alak ky blgeler kendi ilerinde kuzey, orta ve gney olmak zere tabii blgeye ayrlrlar. Bat Arnavutluk ky eridinde yer alan alak ky blgesi verimli topraklardan oluur. Kk ve verimli havzalarn bulunduu bu blgenin orta dzlnde yer alan bakent Tiran, Dra ile gney ksmnda yer alan Avlonya lkenin ekonomik ve siyasi hayatnda etkili olmu ehirlerdir. Kuzey ky ovas kodra Glnn de yer ald geni ancak ukur bir blgedir ve gneyindeki ekilebilir arazide lkenin tarihi kentlerinden olan kodra bulunur. Gney ky ovas lkenin msr ve pamuk retimine elverili en verimli topraklardr. Dalk i blgeler de kuzey, orta ve gney olarak tabii blgeye ayrlr. Bu blge kimi zaman deniz seviyesindeki derin vadilerle blnm ve ykseklikleri 2000 metreyi aan dalardan oluur. Kuzey Arnavutluk Alpleri olarak da bilinen kuzey dalar sarp kayalardan oluur ve ekilebilir arazisi ok snrldr. Adriyatik Denizine daha ak olan ve gneye doru ky eridinin daha fazla andrd orta dalk blge nispeten daha az kayalktr. Gney dalk blge de sert bir grnme sahip olmakla birlikte kyya paralel uzanan engebeler daha dzenlidir. Genellikle plak dalardan oluur ya da ormanlk alan yetersizdir. Arnavutlukta iklim genel olarak, yazn scak, gneli ve kuru kn ise karl ve yaldr. Bununla birlikte lkenin farkl corafi zelliklerinden dolay farkl iklimsel koullar ayn anda grmek mmkndr. Blgeler arasndaki ykseklik farknn yan sra, kuzey ve gney blgeler aras farkllklar da bu iklimsel eitlilie ne-

D aznlk: Genellikle baka devlet snrlar iinde aznlk statsnde yaayan ulusdalar iin kullanlr.

Otranto Boaz: Adriyatik Denizini Yanya Denizine balayan boazdr. smini talyann Otranto kentinden almtr.

2. nite - lkeler: Corafya, Kltr ve Sosyal Yap

43

den olur. Alak blgelerde Akdeniz havas hakim iken yksek blgeler ktasal hava ktlesinin etkisi altndadr. Bu nedenle alak blgeler daha lman iken yksek blgeler daha souk, yal ve frtnaldr. Arnavutluk nfusunun %95i etnik Arnavut, %3 etnik Yunan , %2 si ise Bulgar, Srp ve Roman kkenlidir. Nfusun byk ounluunu oluturan Arnavutlarn en belirgin zellii etnik trdeliidir. Arnavutlar kken olarak yarmadann en eski yerleiklerinden olan lliryallara dayanmaktadr. Nitekim Arnavut dil ve kltr kkenlerine ilikin filolojik ve arkeolojik bulgular bugn konuulan Arnavutann antik llirya dilinin devam olduunu dorulamaktadr. Bu durum Bat Balkanlara yerlemi olan bu halkn uzun yzyllar boyunca gerek blgedeki dier eski yerleik halklar gerekse asker igaller veya gler yoluyla blgeye dardan gelmi dier halklar ile fazla karmadan kltrlerini koruduklarn gstermektedir. Arnavut ad ise Alboni isimli lliryal bir kabileden gelmektedir. Arnavutluk nfusunun %3n oluturan Yunanllar lkedeki en geni aznlk kesimdir ve arlkl olarak Yunanistan snrna yakn gney Arnavutluk blgesinde yaamaktadrlar. Arnavutlarn etnik trdeliine karn dinsel asndan trde olmadklar grlr. Arnavutluk nfusunun %70i Mslman, %20si Ortodoks, %10u ise Katoliktir. Nfusun yaklak %5ini oluturan Ortodoks Bulgar, Srp ve Yunan aznlk bir yana braklacak olursa geriye kalan Ortodoks, Katolik ve Mslman nfus etnik Arnavutlardan olumaktadr. Arnavutlar arasnda grlen bu dinsel eitliliin tarihsel ve kltrel olmak zere iki nemli nedeni vardr. Tarihsel nedeni, corafi olarak Roma ve stanbul arasnda yer alan Hristiyan Arnavut topraklarnn HristiyanSIRA SZDE lk iinde bagsteren blnme neticesinde Roman Katolik kuzey ve Ortodoks gney eklinde ikiye ayrlm olmasdr. Blgenin 15. yzylda Osmanl egemenliine girmesiyle birlikte Katolik ve Ortodoks Arnavutlar arasnda slamlama balamtr. DNELM Ortodoks Arnavutlar arasnda slam daha ok sosyo-ekonomik nedenlerden dolay kabul grrken, Katolik Arnavutlar zellikle de yanbalarndaki Ortodoks Srp S O R semilerdir. varlna kar kendilerini gvenceye almak iin slamlama yolunu U stanbul Osmanl bakenti olduktan sonra Ortodoks Patriklii ve tebaasKSultann himayeD KAT si altnda geni ayrcalklar elde ederken, Roma Kilisesine bal olan Katolikler kendilerini daha gvencesiz bir konumda bulmulardr.
SIRA SZDE

lliryallar: M. 1000 civarnda yarmadaya g etmi ve buradaki antik Pelags kltr ile karm Hint-Avrupa kkenli bir halk Alboni: Arnavutlukun tam merkezinde yer alan antik Arbanon blgesinde yaayan lliryal bir kabile

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

Arnavutlar arasndaki dinsel farkllklarn gnmze kadar devam etmi olmas kltrel zellikleri ile ilgilidir. Arnavutlarda kimlik dinden ok rk ve dil birliine AMALARIMIZ dayal bir zellik gsterir. Tarihsel olarak bakldnda Arnavutlarn dinsel tercihlerinde faydac nedenlerin etkin olduu iddia edilebilir. Mesela slamn farkl yorumK T P lar olan Snnilik ile Bektailiin her ikisinin de Arnavutlar arasndaAkabul grm olmas buna rnek olarak gsterilebilir. Nitekim bugnk Arnavutluk snrlar iinde Bektailik, Kosova ve Makedonya Arnavutlar arasnda ise Snnilik daha yaygndr. Arnavut kimliinin oluumunda dinin bu rol, kendi Taralarnda din ya da ELEVZYON mezhep kaynakl atmalarn kmasn engellemitir denebilir. Arnavutlukta kltrel yaamn belirleyici unsurlar, etnik kimlik ile blgesel kltrel kimlikler eklinde ortaya kmaktadr. Nfusun byk ounluunu oluNTERNET turan Arnavutlar iin etnik kimliin en nemli unsurlar ortak soy miti ile dildir. Her ikisi de kkenlerini antik dnemde bulan kltrel unsurlar olarak, kimliin gemie ynelik kuruluunda nemli tarihsel referanslardr. Nitekim antik lliryallara ait arkeolojik eserler, semboller, dil gibi kltrel unsurlar ulusal aidiyet duy-

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Soy Miti: Soya ilikin kuaktan kuaa szl olarak aktarlan ve zaman iinde deiiklik gsterebilen sylenceler

NTERNET

44

Balkanlarda Siyaset

Geg ve Tosk: Corafi olarak Shkumbin Nehrinin kuzey ve SIRA SZDE gneyinde kalan blgeler iin kullanlr.

DNELM Lek Dokakin Kanunu: Antik dnemden beri varln srdren szl geleneksel S O R U hukuk. DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

gusunun glenmesinde nemini korumaktadr. Dil Arnavut etnik kimliinin belirleyici unsuru olarak olduka nemlidir. Nitekim 20. yzyla kadar yazl gelenei neredeyse hi olmayan Arnavutlar arasnda dil ortak kltrn kuaklar boyunca szl olarak aktarlmasnda nemli bir rol oynamtr. Kltrel yaamn bir baka belirleyici unsuru ise blgesel kltrel zelliklerdir. lkenin fiziki corafyas Arnavutlarn iki alt kltrel gruba ayrlmasnda nemli rol oynamtr. Gnmzde Kuzeyli ve Gneyli Arnavutlar ayrdetmek iin kullanlan Gega ve Toska tanmlamalar resm bir tanm olmamakla birlikte blgesel kltrel farkllamay ifade etmede yaygn olarak kullanlr. Bu isimlendirmenin eski alardan beri Geg ve Tosk olarak bilinen blgelerde yaayan lliryal kabileleri tanmlamak iin SIRA SZDE olmas kltrel farkllklarnn tarihsel srekliliine de iaret kullanlm etmektedir. Gegalar genellikle yaadklar dalk blgelerin fiziki koullarna uygun sava karakterleri, izole yaantlar, kat klan rgtlenmesi ve kan davas geDNELM lenei ile bilinirler. Kat klan gelenei bu halk arasnda yaygn kabul gren Lek Dokakin Kanunu ile dzenlenir. Gneyli Toskalar ise yine yaadklar corafyaS O R nn daha elveriliUzelliklerini yanstrlar. Toskalar arasndaki kabile rgtlenmesi 18. yzyla girerken byk lde ortadan kalkmtr. D kltrel etkilere, zellikle de talyan ve A T D K K Yunan etkilerine ak olmalar ile bilinirler. Toskalar ve Gegalar arasndaki kltrel farkllk arklarna, mziklerine, danslarna da yansmtr. rnein Kuzeyli Gegalar arasnda halk arklar genellikle tek kii tarafndan syleSIRA SZDE nen ve kahramanlk ykleri ile tarihsel temalarn hkim olduu arklar iken Toskalar arasnda eitli sanatlarn ya da koro elemanlarnn mtereken icra ettikleri mzik tr daha yaygndr. Yine iki blgede konuulan Arnavuta arasnda lehAMALARIMIZ e farkllklar da vardr. Bu konuda dahaTkapsaml bilgi iin Osmanl Ynetiminde Arnavutluk ve Arnavut UlusuluK A P unun Geliimi balkl kitaba bakabilirsiniz. (Nuray Bozbora, stanbul: Bke Yaynlar, 1997)
TELEVZYON

K T A P

TELEVZYON SIRA SZDE

Arnavutlukta kltrel yaamn belirleyici unsurlar nelerdir? SIRA SZDE Antik tarih almalarna gre Arnavutlarn atalar olarak kabul edilen lliryallar topraklar zerinde geni kabileler topluluu olarak yaamakta idiDN T E N E E tarihsel llirya R N L TM ler. Antik dnemde llirya topraklarnda kurulmu olan Epir, llirya ve Makedonya Krallklar bu siyasi yaplara rnek gsterilmektedir. Bu dnemde zellikle gneyS O R U li lliryallar Yunan ve Helen kltrel etkilerine ak olmulardr. M. 1.- MS. 6. yzyllar arasnda llirya topraklarnda kurulan Roma hkimiyetinin yaklak ilk DKKAT drt yzyl Roma dneminde, geri kalan ise Bizans dnemindedir. Bu dnemde lliryalllar bir yandan gelikin Roma ynetsel kurumlar, te yandan Hristiyanlk SIRA SZDE dini ile tanmlardr. Roma mparatorluunun MS. 4. yzylda dou ve bat olarak ikiye ayrlmas sonrasnda lliryallar Bizans olarak da bilinen Dou Roma mparatorluunun hkimiyeti altna girmilerdir. Bat ve Dou Kiliseleri arasnda orAMALARIMIZ taya kan dinsel blnme, Arnavutlar arasndaki ilk Katolik-Ortodoks blnmesini balatacaktr. 6. ve 9. yzyllarda llirya blgesine youn bir Slav g olmutur. Kalabalk K T A P Slav nfusun yerli lliryal halk ile karmas lliryallarn bir sre tarih sahnesinden silinmesine yol aacaktr. Bu durum, 12. yzylda Alboniler adyla yeniden tarih sahnesine kana kadar devam edecektir. Arnavutlarn yeniden tarih sahnesine kmas 11. TELEVZYON yzylda gelien dklk ayaklanmalar neticesinde olmutur. Dneme ilikin tarih ya-

llirya: Bugn etnik Arnavut nfusun yaad Antik Bat Balkanlar blgesi olarak S O R U tanmlanmaktadr

DN TE R N E TM NEL

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

2. nite - lkeler: Corafya, Kltr ve Sosyal Yap

45

zmnda Bizans ynetimine kar ayaklanan Sicilya Dkne Albanoi adyla bilinen kabilelerin verdii destekten bahsedilmektedir. Bizans Devletinin zlme srecine girdii 13. ve 15. yzyllar arasnda blgede ok sayda bamsz feodal prenslikler ortaya kmtr. Osmanllar 15. yzylda blgeye girdiklerinde byk bir feodal karmaa ile karlamlardr. Osmanl hkimiyeti bu karmaaya son vermi olmakla birlikte feodal yaplar gerek anlamda ortadan kaldrmam sadece merkezi ynetimin denetimi altna sokmutur. Osmanl devleti askerlik ve vergi konusundaki merkezi dzenlemeler dnda tebaann geleneksel ve dinsel yaamlarna mdahale etmemitir. Bu nedenle farkl inan ve kltrlerin tannmasna dayanan millet sistemi iinde din cemaat liderleri ve yerel geleneksel liderler devletin Osmanl tebaasn ynetmede nemli araclk rol stlenmilerdir. Bu durum blgede Osmanl hkimiyetinin kurulmasn kolaylatrc bir etki de yaratmtr. Osmanl hkimiyetinin kurulmas sonrasnda slam dini ile SIRA SZDE tanan Arnavutlarn byk bir ksm gnll olarak Mslman olmutur. Bu yolla imparatorluun asli unsurlar hline gelerek nemli devlet grevleri stlenmiler D N E L M katnda hatta devlet sadrazamlk gibi en st seviyelere kadar gelebilmilerdir. Osmanl hkimiyetinin ilk dnemlerinde Arnavut Beyler arasnda isyankr tavrlar da ortaya kmtr. S O R U Bunlar arasnda en nls skender Bey isyandr. skender Bey Arnavutluk ulusal tarihinin en nemli ulusal kahramanlardan biri olarak DKKAT anlr.
SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

Resim 2.2

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

skender Bey Ant ve Meydan- Tiran AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

Kaynak: http://www.google.com.tr/search?q=iskender+bey&hl=tr&prmd=imvns&source=lnms&tbm=isch&ei=E74UT5TNLI GmsAaUzrnTCA&sa=X&oi=mode_link&ct=mode&cd=2&sqi=2&ve

19. yzylda Osmanl mparatorluunun Hristiyan Balkan halklar arasnda patlak veren milliyeti ayaklanmalar ve bu unsurlarn hamiliini stlenmi olan d devletlerin basklar ile hz kazanan slahat hareketleri Arnavutlar arasnda byk

46

Balkanlarda Siyaset

Prizren: Kosova Cumhuriyetinn ikinci byk ilidir.

SIRA SZDE

DNELM

SIRA SZDE
S O R U DNELM DKKAT S O R U SIRA SZDE DKKAT

huzursuzlua neden olmutur. Balkan topraklar zerinde balayan paylam savalar, imparatorlua ballklarn srdren Arnavutlar asndan zor bir durum yaratmtr. Osmanl-Rus savan takiben imzalanan 1878 Ayastefanos Antlamas Balkan topraklarnn nemli bir ksmn Arnavutlar aleyhine olarak Slav uluslar (Srp, Bulgar ve Karadallar) arasnda paylatrnca, bu durum yerel Arnavut tepkilerinin milliyeti bir renge brnmesinde nemli bir dnm noktas olmutur. Nitekim Arnavutlar ulusal bir dava etrafnda ilk kez bir araya getiren 1878 Prizren Birlii bu koullarda ortaya kacaktr. Birliin amac Arnavutlukun tek bir vilayet altnda birletirilmesi, diplomatik mcadeleye geilmesi ve bamszlk almalarnn hazrlanmasdr. Ancak Prizren Birliinin 1878 Berlin Kongresinde Arnavutlarn da temsil edilmesi ynndeki diplomatik giriimleri Arnavut diye bir ulusun olmad, SIRA SZDE Arnavutlukun ise sadece corafi bir terim olduu gerekesi ile dikkate alnmamtr. Ancak 1878 Berlin Antlamasnn yaratt yeni koullar Balkanlarda yeni paylam emellerine zemin hazrlayacak blgesel istikrarszl beraberinde getirmitir. DN Makedonyann E L M zerkliine doru gidecek bir reform srecine tabi tutulmas ve SIRA SZDE Berlin Antlamasna giden srece dhil edilmeyen Arnavutlarn huzursuzluklarn S O R U nemli lde artrmtr. II. Merutiyetin ilk dnemlerinde siyasi muhalefet etme imknna kavuan Arnavut milliyeti aydnlar iin ttihat ve Terakkinin politikalar DNELM yannda bamszla giden yolda Balkan Savalar da nemli bir rol oynamtr. NiDKKAT tekim 1912-1913 yllarnda sava baladnda milliyeti aydnlar Avlonyada toplaS O R U narak, smail Kemal Beyin nderliinde bamszlklarn ilan etmilerdir.
SIRA SZDE

AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P

ttihat ve TerakkiKynetimi 1909da kard yasalarla basn ve dernekler zerinde sk deDK AT netim kurmutur. Silahszlandrma kanunu ise hem sava mizalarndan dolay hem de AMALARIMIZ Srp tehlikesine kar savunmasz brakldklar iin Arnavutlarn byk tepkisini ekmitir.
SIRA SZDE

Bu konuda dahaTkapsaml bilgi edinmek iin kinci Merutiyette Arnavut Muhalefeti (BaK A P nu let Snmez, stanbul: Yap Kredi Yay., 2007) ve ttihatlar ve Arnavutlar (Bilgin eAMALARIMIZ lik, stanbul: Bke Yay., 2004) balkl kitaplara bakabilirsiniz.
K T P Birinci DnyaA Sava sonrasnda 1913 snrlarn koruyan Arnavutluk 1921 ylnda anayasal dzene gemitir. Ancak 1928de Ahmet Zogunun kendini Kral ilan etmesi ile birlikte otoriter zellikleri ar basan rejim bir meruti monariye dnT EN T R Z Y O N LE NET mtr. kinciEVDnya Sava esnasnda Arnavutluk topraklar talyanlar tarafndan igal edilmitir. Sava sonrasnda Dou Bloku iinde yer alan Arnavutluk 41 yl boyunca Enver Hocann kat Stalinist politikalar ile ynetilmitir. 1967 ylnda Arnavutluk resm olarak dnyann ilk ateist devleti hline getirilmitir. Komnist rejimNTERNET lerin zlmesi ile birlikte Arnavutlukta da liberal bir dzen kurulmu, 1991 ylnda ilk demokratik genel seimler yaplmtr. Gei dneminin en nemli krizi ekonomik alanda yaanm ve 1997 ylnda halk sokaklara dken byk sosyal patlamalar olmutur. Ayn dnemlerde Kosovada yaanan tehlikeli gelimeler dnyann dikkatini blge Arnavutlar zerine ekmitir. Ancak Kosova Sorununun zlmesine paralel, 2000li yllarda Balkanlar genelinde ve Arnavutluk zelinde belirli bir istikrarn yakalanm olmas blgede nemli bir istikrarszlk kayna olan Arnavut sorununu da geici olarak rafa kaldrm grnmektedir. TELEVZYON

LEV NET T EN T E RZ Y O N

NTERNET

YEN DEVLETLER
Bu blmde Balkan Yarmadasnda eski Yugoslavyann dalmasnn ardndan bamszlklarn elde eden yeni devletler incelenecektir. ncelikle dalan Yugos-

2. nite - lkeler: Corafya, Kltr ve Sosyal Yap

47

lavyann corafi, ekonomik, kltrel ve etnik yaps ana hatlaryla ele alnacaktr. Eski Yugoslavya ardl corafyada devlet says 17 ubat 2008de Kosovann da bamszlk ilan etmesiyle birlikte 7ye ykselmitir. Sz konusu devletler gnmzde mikro milliyetilikten uzaklap uluslararas toplumla btnleme abas ierisindedir. Bu blmde tm bu konular ana hatlaryla ele alnacaktr. Yugoslavya devleti, Birinci Dnya Savann ardndan 1918 ylnda kurulmutur. Savatan nce Avusturya Macaristan mparatorluuna dhil olan Bosna Hersek, Hrvatistan ve Slovenya topraklar ile Osmanl Devletinin bnyesinde yer alan Srbistan, Makedonyann bir blm ve Karada topraklar birletirilerek kurulan yeni devletin ad Srp-Hrvat-Sloven Kralldr. 1929 ylnda devletin ad Yugoslavya olarak deitirilmitir. Yugoslavyann siyasal yaam kabaca iki ana kategoriye ayrlmaktadr. kinci Dnya Savana kadar olan dnem Birinci Yugoslavya, savan ardndan 1946da balayp 1990lara kadar devam eden dnem de kinci Yugoslavya olarak adlandrlmaktadr. Souk Savan ardndan Varova Pakt ve SSCBnin zlmesi, ideolojik bakmdan Dou Bloku lkeleri arasnda yer almamasna ramen Yugoslavyay da derinden etkilemi ve bu lke 1991-1995 yllar arasnda yaanan kanl atmalarn ardndan dalmtr. Eskiden Yugoslavyay oluturan federe Cumhuriyetler ve zerk blgeler (Voyvodina hari) gnmzde bamsz devletler haline gelmilerdir. Yugoslavyada zlme 1991 yaznda Hrvatistan ve Slovenyann e zamanl bamszlk ilan ile balamtr. Ardndan Kasm 1991de Makedonya, Mart 1992de de Bosna Hersek bamszlk ilan etmitir. Bakiye kalan Srbistan ve Karada arasnda kurulan birlik nce Yeni Yugoslavya, ardndan Srbistan-Karada olarak adlanrrlm ancak uzun mrl olmam ve 2006 ylnda Karada Cumhuriyeti Srbistandan ayrlmtr. Eski Yugoslavyada son bamszlk kazanan blge Kosova olmu, 9 yl sren NATO ve AB ynetiminin ardndan 17 ubat 2008de Martti Ahtisaari tarafndan hazrlanan plan erevesinde Kosova Devleti bamszlk ilan etmitir.

Corafya ve klim
Eski Yugoslavya corafyasnn te ikisi yksek platolardan ve dalardan olumaktadr. lkenin nispeten tarma elverili blgeleri Hrvatistann kuzeyi ile Srbistanda Belgraddan balayp Voyvodinay da iine alacak ekilde Macaristan snrlarna kadar uzanan alanlardr. Makedonya, Karada, Bosna Hersek ve Kosova genel olarak dalk ve yksek platolardan olumaktadr. Girintili kntl, adalarn ve koylarn bulunduu Dalmaya kylar ise Eski Yugoslavyann turizm merkezidir. Dalma sonrasnda sahil eridi ve mcavir blgeler Hrvatistan ve Karada snrlar iinde kalmtr. Adriyatik kylarnda sahile paralel olarak uzanan da silsilesi Alplerin uzantsdr. Eski Yugoslavyann en nemli nehirleri ise Tuna, Tisa ve Savadr. Eski Yugoslavyada iklim yerleim birimlerinin konumuna gre deiiklik gstermektedir. Adriyatik kylar tipik Akdeniz iklimi zellikleri tamaktadr. Buralarda ya dier blgelere kyasla daha fazladr. Dalk blgeler ise bir yandan kta iklimi, te yandan Akdeniz iklimi zellikleri gsterir. blgelerde klar souk, yazlar scaktr; bu blgelerde az yal karasal iklim hkm srmektedir. Bitki rts ise iklime bal olarak deiiklik gstermektedir. Akdeniz ikliminin etkisi altnda bulunan kylarda yeil allklar, zeytin ve turungillere rastlanmaktadr. Karasal iklim blgelerinde ise yayvan ve ine yaprakl aalardan meydana gelmi ormanlklar ya da bozkrlar grlr.

48

Balkanlarda Siyaset

Kltrel ve Etnik Yap

Yugoslavya kelimesi Gney Slavlarn lkesi anlamna gelmektedir. Bu kelimeyi ilk kez 1839 ylnda Theodor Pavlovi adl bir Srp tarihi kullanmtr. Eski Yugoslavyada yzyllardan beri ounluu oluturanlar Slav kkenli halklar olmutur. Srplar, Hrvatlar, Slovenler, Bulgarlar ve Makedonlar Gney Slav Uluslarn olutururlar. Slav dnyasnda Polonyallar, ekler ve Slovaklar Bat Slavlar; Ruslar, Beyaz Ruslar ve Ukraynallar ise Dou Slavlar olarak adlandrlr. Bosna Hersek ve Sancak blgesinde yaayan Bonaklar da etnik bakmdan Slav kkenlidir. Byk ounluu Slav kkenli olmalarna ramen eski Yugoslavya halklarnda kimlik oluumu etnisite d faktrlere bal olarak ekillenmitir. Eski Yugoslavya halklarndan Srplar, Hrvatlar, Karadallar ve Bonaklar ayn dili konuurlar. Kullanlan leheler farkl olmasna ramen, bu farkllk dillerin ayr snflandrlmasn gerektirecek dzeyde deildir. Ortak dile Srplar Srpa, Hrvatlar Hrvata ve Mslmanlar da Bonaka demektedir. Makedon ve Slovenlerin ise ayr ulusal dilleri vardr. Dil farkll, kimi uluslar bakmndan ulus kimliinin temel dayanan oluturmakta ve onlar dierlerinden ayrabilmektedir. Ortak dilin kullanmnda alfabe farkll da nem tamaktadr. Hrvatlar ve Bonaklar Latin alfabesini, Srplar ise Kiril alfabesini kullanmaktadr. Karadada her iki alfabe de resm statye sahiptir.
SIRA SZDE

Srp, Hrvat SIRA SZDE ulusal kimliinin oluumunda dinin oynad rol aklaynz? ve Bonak Srp, Hrvat ve Bonaklar arasnda ulus kimlii oluumunda tarihsel gemi ve D dnda geleneklerin N E L M din /mezhep farkll rol oynamaktadr. Buna gre, Hrvatlar Srplardan ayran mezhep farklldr. Tarih boyunca kendini Batl bir ulus olarak gren Hrvatlar Katolik, Srplar ise Ortodoks mezhebine mensuptur. Srp uluS O R U sal kimlii bu mezhep farkll zerinde temellenmektedir. Bonaklar dierlerinden ayran unsur ise din farklldr. Bonaklar, Hristiyanln stanbul ve Roma etD KKAT ki alanlarnn kesitii noktada bulunmasna ramen ikisini de kabul etmemi, Hristiyanln l teslis anlayn reddetmilerdir. Bu tutumlar nedeniyle hem SIRA SZDE Katolikler hem de Ortodokslar tarafndan dlanan Bonaklar, Bogomil ad verilen bir mezhebe mensup olarak yaamlardr. 15. yzylda Osmanl Devletinin snrlar Bosna Herseki de iine alacak ekilde genilediinde, Bonaklar kendi mezAMALARIMIZ heplerine ok yakn olduu iin topluca Mslmanl benimsemilerdir. Eski Yugoslavya halklarndan Makedonlarn ve Slovenlerin ulusal kimlii ise dil farkllna dayanmaktadr. Slovenleri, kendileri gibi Katolik olan Hrvatlardan dil farkll K T A P ayrmaktadr. Benzer ekilde Makedonlar da Srplardan ayran unsur dildir. Eski Yugoslavyada Josip Broz Tito ynetimi, ulus stats tand halklara Federe Cumhuriyet hakk vermitir. En son 1974 Anayasas ile de tescil edildii zeTELEVZYON re Yugoslavya, 6 Federe Cumhuriyet ve iki zerk blgeden oluan bir federasyondur. Srplar, Hrvatlar, Slovenler, Bonaklar, Makedonlar ve Karadallar eski Yugoslavyada ulus statsne sahip olan halklar kategorisindedir. Bunlarn dnda kalanlar iseNresmE aznlk (milliyet) olarak adlandrlmaktadr. Eski Yugoslavyada TERN T Tito ynetiminin milliyet olarak kabul ettii aznlk gruplar unlardr: Arnavutlar, Macarlar, Bulgarlar, ekler, Romanlar, talyanlar, Romenler, Rutenler, Slovaklar ve Trkler. Bu snflandrmann dnda kalan teki uluslar ve etnik gruplar ise Avusturyallar, Grekler, Yahudiler, Almanlar, Polonyallar, Ukraynallar, Ulahlar ve kendileri-

DNELM S O R U Bogomil: Etnik bakmdan Slav kkenli olan Bonaklarn Mslmanl D KKAT kabul etmeden nceki mezhepleri. Bogomil mezhebi, Hristiyanln teslis (leme) grn SIRA SZDE kabul etmemektedir. Bogomil mezhebine gre Hazreti sa sadece Tanrnn AMALARIMIZ olu veya elisidir. Tanrnn Tanrnn bizzat kendisi olduu eklindeki Hristiyan mezheplerin grlerini kabul etmeyen Bogomiller K T A P ayrca Papalk otoritesine ve ha gibi dini sembollere de kar kyorlard. Bu grlerinden N T E L E V Z Y Odolay, hem Roma merkezli Katolik mezhebi hem de stanbul merkezli Ortodoks mezhebi mensuplar tarafndan tekfir edilen Bogomiller, Osmanl NTERNET Devleti snrlar BosnaHerseki de iine alacak ekilde genilediinde kendi mezhepleri ile Mslmanlk arasndaki yaknl fark ederek kendiliklerinden topluca Mslman olmulardr.

2. nite - lkeler: Corafya, Kltr ve Sosyal Yap

49

ni Yugoslav olarak adlandranlar eklinde snflanmaktadr. En sonda yer alan Yugoslavlar, ayr bir ulus olmayp Gney Slav btnlemesini savunanlarca oluturulan bir yapay kimliktir. Nitekim kendilerini bu ekilde nitelendirenlerin oran yllar itibaryla inili kl bir seyir izlemitir. Yugoslavlarn says, 1961 saymnda 317 bin olarak tespit edilmiti. Bu rakam on yl sonra, 1971de 273 bine gerilemi, 1981 saymnda ise 1 milyon 217 bine kmtr. Ulusal kimliini Yugoslav olarak aklayanlarn saysnda yllar itibaryla ortaya kan bu farkllk, iki sebepten kaynaklanmtr. Bunlardan ilki, eitli sebeplerle gerek kimliini ortaya koyamayan, bu kimlii ifade ettiinde bask greceini ve haklarna kstlama getirileceini dnen kiiler, kendilerini eitli dnemlerde Yugoslav olarak isimlendirmilerdir. kinci olarak Yugoslav kimlii bilinli olarak kullanlmtr. Buna gre, Gney Slav uluslar arasnda gerilimin trmand kimi dnemlerde, atmalardan kanmak iin Yugoslav kimlii ne karlmtr. Titonun 1980 ylnda lmnn ardndan yaplan nfus saymnda milliyetlerini Yugoslav olarak ifade edenlerin saysnn olaanst oranda artmas bu gr dorulamaktadr. Eski Yugoslavyada yaayan halklarn hibirinin says lke genelinde ounluk oluturabilecek dzeyde deildi. En kalabalk nfusa sahip olan Srplarn genel nfusa oran % 30un altnda bulunuyordu. Bir baka ifadeyle sylemek gerekirse Yugoslavya, etnik, din, mezhep ve dil unsurlar bakmndan dalma ncesinde tam bir mozaik grnm tayordu. Problemi daha da karmak hle getiren husus federe cumhuriyetlerde homojenliin bulunmamasdr. Srbistanda sadece Srplar, Hrvatistanda sadece Hrvatlar yaamyordu. Dier federe cumhuriyetlerin ve zerk blgelerin durumlar da farkl deildi. Srplar, en youn bulunduklar Srbistan dnda Hrvatistanda, Bosna Hersekte, Makedonyada ve Kosovada yerlemilerdi. 1991 verilerine gre Srbistan dnda kalan Srp nfus oran Bosna Hersekte % 33, Hrvatistanda % 12, Makedonyada % 2, Slovenyada % 2.4 ve Makedonyada % 2 eklinde seyrediyordu. Hrvatlarn Hrvatistan dnda en youn bulunduklar yerler Bosna Hersek (% 17) ve Slovenya (%3) idi. Slovenyada Slovenler ezici ounlua sahiptir; lke nfusunun % 91i Slovenlerden olumaktadr. Slovenya dnda Slovenler sadece Hrvatistanda yaamaktadrlar. Bonaklar % 48 nfus oranyla kendi Cumhuriyetlerinde aznlktadrlar. Hrvatistanda Bonak nfus oran % 1, Srbistan ve Karada toplamnda ise % 5 dzeyindedir. Makedonyada Makedonlarn oran 1991 ylnda % 67 dzeyindedir. Arnavutlar, Makedonyada nfusun drtte birini oluturan en kalabalk aznlk grubudur. Dier etnik gruplardan Trklerin oran % 5, Srplarn oran ise % 2 dzeyindedir. Yugoslavyada ynetim tarafndan ulus olarak varl tannanlarn dnda kalanlar ise lke nfusunun % 10unu oluturmaktadr. Bunlarn % 71i Srbistanda ve zerk blgelerde (Kosova ve Voyvodina), % 20si Makedonyada ve geriye kalanlar ise deiik cumhuriyetlerde yaamaktadr. Ynetim tarafndan varl tannmayan milliyetlerden en kalabalk grubu Arnavutlar ve Macarlar oluturmaktadr. Arnavutlar, genel olarak Kosova ve Makedonyada bulunmakta, Macarlar ise Srbistana bal Voyvodina blgesinde younlamaktadr. Slovak ve Romenlerin de nemli bir blm Voyvodinada ikamet etmektedir. Kkenleri Hindistana kadar giden Romanlar da Yugoslavyann eitli blgelerinde ou kez gmen olarak varlklarn srdrmektedir. Eski Yugoslavyada Romanlarn says 100 binin zerindedir. Tito ynetimi, Romanlara en iyi davranan devlet olarak kabul edilmitir. Makedonyada tamam Romanlardan oluan ve Romanlar yerleik hayata geirmek iin ina edilen 35 bin nfuslu Suto Orizare kenti ynetimin Romanlara iyi

50

Balkanlarda Siyaset

davrandnn klasik rneini oluturmaktadr. Eski Yugoslavyada Trklerin says ise 100 bin dzeyindedir. Trklerin byk ounluu Makedonya ve Kosovada yaamaktadr. 1991 yl verilerine gre dier aznlklarn Yugoslavya genelindeki saylar yledir: ekler, 109 bin, Ulahlar 50 bin, Bulgarlar 30 bin ve Yahudiler 10 bin.

Slovenya
Slovenler, hem Srp-Hrvat-Sloven Krall adyla kurulan Birinci Yugoslavyada hem de Tito Yugoslavyasnda varlklar ynetim tarafndan kabul edilen halklardandr. Slovenya, 24 Haziran 1991 tarihinde Hrvatistan ile e zamanl olarak bamszlk ilan etmitir. Bamszlk karar Aralk 1991 tarihinde Almanya, 1992 banda ise dier AB lkeleri tarafndan tannm, ayn yln sonunda Slovenya Birlemi Milletlere ye olmutur. Federal Ordu ve Srp glerin bamszlk kararnn ardndan Slovenyaya yaptklar mdahale 10 gn iinde sona ermitir. Slovenyann corafi bykl 20 bin kilometrekare, nfusu yaklak 2 milyondur. Nfusun ezici ounluunu Slovenler oluturmaktadr. lkede dier etnik grup ve milliyetlerin heterojen karakter tayan varl, siyasi hareketler iin uygun zemin olumasn engellemektedir. Slovenya gnmzde parlamenter demokrasi ile ynetilmektedir. Be yl sreyle grev yapan cumhurbakannn yetkileri snrldr. Siyasal sistem, babakan yrtme aktr olarak ne karmaktadr. ki kamaral parlamento yasama organ ilevi grmektedir. Slovenya, Balkanlarla Orta Avrupa arasnda stratejik corafi konumunu ekonomik alanda avantaja eviren bir lkedir. Eski Yugoslavyann en gelimi blgesi olan Slovenya, bamszlk sonras dnemde de ekonomik ilerlemesini srdrmtr. lkede fert bana den ulusal gelir 2011 yl itibaryla 29 bin dolar dzeyindedir. Slovenya, 2004 ylnda beinci genileme kategorisinde yer alan lkelerle birlikte Avrupa Birliine katlm, 2007 ylnda ise Euro blgesi yesi olmutur. Slovenya, 2004 ylnda NATOya da katlmtr. Bat ile btnlemesini ekonomik ve asker bakmdan tamamlayan Slovenyann komularyla ilikilerde dikkate deer bir sorunu bulunmamaktadr. Hrvatistan ile Slovenya arasnda deniz alanlarnn paylam anlamazl, Hrvatistann Adriyatik Denizinde mnhasr ekonomik blge ilan ile gerilime dnmtr. Slovenya bu nedenle Hrvatistann tam yelik mzakerelerinde baz balklarn almasn bir sre engellemi ise de anlamazlk ABnin devreye girmesiyle zme kavuturulmutur.

Hrvatistan
Hrvatlar, Slovenlerle birlikte Eski Yugoslavyann Katolik uluslarndandr. Hem Slovenler hem de Hrvatlar kendilerini Avrupal olarak kabul ederler. Bu eilimin gerisinde Avusturya-Macaristan mparatorluu gemiini ne karma dncesi yatmaktadr. Hrvatistan, Slovenya ile e zamanl olarak 1991 yl ortasnda bamszlk ilan etmitir. Kararn hemen ardndan Federal Ordu desteinde balayan Srp saldrlar lke snrlar iinde yaayan Srplar da harekete geirmitir. Bosna Hersek i savann provas olarak kabul edilmesi gereken Srp- Hrvat atmas, 1991 ortasndan 1992 bana kadar 6 ay srmtr. atmalarda Hrvatistann altyaps byk oranda tahrip edilmi, Vukovar, Dubrovnik gibi kentlerde tarihi doku ve altyap tamamen zarar grm. Srp-Hrvat atmas, o dnemdeki adyla Avrupa Topluluklarnn devreye girmesi sonucu 1992 baharnda Brionide atekes ilan ile sona ermitir. Bu kararn ardndan silahlarn susmu olmas, Hrvatistana istirar getirmemitir. Atekes kararndan sonra Hrvatistan snrlar iinde yaayan yerel Srp-

2. nite - lkeler: Corafya, Kltr ve Sosyal Yap

51

lar, Zagreb ynetimini tanmadklarn ve Belgrada bal kalacaklarn ilan etmilerdir. Hrvatistann bamszlk karar, 1992 Ocak aynda AT tarafndan tannmtr. Bununla birlikte yerel Srp glerle merkez hkmet arasndaki atma sona ermemitir. zellikle 1992 baharnda patlak veren Bosna Hersek savanda yerel Srp gler Bosnal Srplar yannda atmalara itirak etmilerdir. Benzer bir durum Hrvatlar iin de sz konusu olmu; Hrvat milliyetileri ynetimin de ynlendirmesiyle Hrvatlar lehine zaman zaman Bosna Hersek i savana mdahil olmulardr. 1995 gznde Bosna savann taraflar arasnda imzalanan Dayton Bar Anlamas ncesinde Franjo Tudjman ynetimi, lkede yaayan Srplarn byk blmn Srbistana srm ve yerlerine Hrvatlar yerletirmitir. Dayton Anlamas ile bu husus rtl biimde tescil edilmitir. Hrvatistann AB ile ilikilerinin gelimesinde sava sulusu General Ante Gotovinann Laheyde bulunan Eski Yugoslavya Uluslararas Ceza Mahkemesine teslim edilmesi dnm noktasdr. Bu gelimenin ardndan Hrvatistan 3 Ekim 2005te AB ile tam yelik mzakerelerine balam, mzakerelerin tamamlanmasnn ardndan Aralk 2011de Katlma Antlamas imzalanmtr. Sz konusu antlamann taraflarca onaylanmasndan sonra Hrvatistann Temmuz 2013 tarihinde Avrupa Birliine tam ye olarak katlmas beklenmektedir. Hrvatistan ayn zamanda 2009 ylnda Arnavutluk ile e zamanl olarak NATOya ye olmutur. Corafi genilii 57 bin kilometrekare olan Hrvatistann nfusu 4 milyon 500 bindir. lkenin Slovenya ile Adriyatik Denizinde mhnasr ekonomik blge anlamazl, Bosna-Hersek ile belli dnemlerde alevlenen yerel Hrvatlarn varlklarndan kaynaklanan sorunlar temel d meseleler olarak sralanmaktadr. Benzer ekilde lkenin Krayina blgesinde yaayan Srp aznlk nedeniyle baz dnemlerde Srbistan ile anlamazlk yaanmaktadr. Hrvatistann AB ile ticari ilikileri mzakerelerin balamasndan sonra daha da canlanmtr. lkede fert bana den ulusal gelir 18.300 dolar dzeyindedir.

Bosna-Hersek
Eski Yugoslavyann minyatr bir numunesi olan Bosna-Hersekte yaayan halklardan hibiri ounluk oluturmamaktadr. Bonaklar, Hrvatlar ve Srplardan oran olarak fazla olmalarna mukabil, lke genelinde nfus oranlar yzde 48dir. Bosna Hersekte 1992 baharnda Srp temsilcilerin boykot ettii bamszlk kararnn alnd parlamento oylamasyla balayan atmalar, 1995 sonuna kadar devam etmitir. Savaan taraflarn temsilcileri arasnda ABDnin arabuluculuu sonucu imzalanan Dayton Bar Anlamas, eski snrlar iinde toprak btnl ve bar tesis edilmesini ngrmtr. 1995den gnmze lkede bar byk lde uluslararas toplumun destei ile devam etmektedir. Dayton Bar Anlamasna gre, Bosna-Hersekte idari yaplanma iki ana birime dayanmaktadr. Bunlardan birincisi olan Bonak-Hrvat Federasyonunun hkimiyet alan corafi olarak lke topraklarnn % 51ine tekabl etmektedir. BosnaSrp Cumhuriyetinin topraklar ise % 49 dzeyindedir. Anayasaya gre yasama srecinde karar alnmas iin hem Bonak-Hrvat Federasyonu hem de Bosna-Srp Cumhuriyetinin onay gerekmektedir. Dayton Anlamas sonrasnda irredentist eilimler tayan Bosnal Srplar, anayasa ile sahip olduklar bu hakk lkede hayatn normallemesini engelleyici ekilde kullanmlardr. Ancak son dnemde Srbistan ynetimi ile AB arasnda yakn ilikilerin tesisi sonrasnda bu durum deimitir. Bosnal Srplarn anavatan Srbistandan mitlerini kesmeleri neticesinde

52

Balkanlarda Siyaset

Bosna-Hersekte siyasi birimler arasnda ilikilerin normallemesi mit edilmektedir. Bugne kadar Bosna-Hersek Cumhuriyeti, hem AB ile ilikilerinde hem de NATOya katlma ynndeki abalarnda Bosnal Srplarn engellemeleri ile karlamtr. Bosna-Hersekin corafi genilii 52 bin kilometrekaredir. 2011 yl verilerine gre nfusu 4 milyon 650 bin kiidir. Nfusun % 48ini Bonaklar, % 37sini Srplar ve % 14n de Hrvatlar oluturmaktadr. lkede siyasi yap, Dayton Anlamasnn getirdii sisteme dayanmaktadr. Bu nedenle karar alma srecinde gecikmeler yaanmaktadr. Ekonomik hayat gei dnemi sorunlar ile kar karyadr. Dayton sonras dnemde ekonomik alanda dikkate deer reformlar yaplmtr. Bununla birlikte siyasi sorunlar ekonominin canlanmasn olumsuz etkilemektedir. Bir yandan savan tahribatn ortadan kaldrma, te yandan komular ve AB ile ekonomik ilikileri canlandrma Bosna-Hersek ynetiminin ncelikleri arasnda yer almaktadr. lkede fert bana den ulusal gelir 8.200 dolardr.

Makedonya
Kasm 1991 tarihinde bamszlk ilan eden Makedonya, o zamandan gnmze hem Yunanistann isim sorunu nedeniyle kard engelleri ama hem de lke ierisinde siyasi istikrar tesis etme, iktisadi hayat canlandrma ve uluslararas toplumla btnleme abas ierisindedir. Makedonya snrlar ierisinde yaayanlarn ounluu Makedondur. lkede yaayan Arnavutlar nfusun drtte birini oluturmakta ve daha ok Kosova, Arnavutluk snrna mcavir alanlarda ikamet etmektedir. Bugnk Makedonya, tarihsel Makedonya topraklarnn sadece bir parasdr. Tarih Makedonya topraklar Osmanl mparatorluunun dalmas srasnda Yunanistan, Bulgaristan ve Romanya arasnda paylalmtr. Mevcut durumuyla Makedonya milliyetiliin hem nesnesi hem de znesi olma durumuyla kar karyadr. lkede kkl bir gelenei olan Makedon milliyetilii tm tarihsel Makedonya topraklar zerinde hak iddia etmektedir. lkede yaayan Arnavutlar, Arnavutluk devletinde 1992 ylnda sosyalizmin sona ermesi ve Kosovann 2008 ylnda bamszlk ilan etmesine sempati ile bakmaktadr. Baz Arnavutlar arasnda zaman zaman Byk Arnavutluk dncesi destek bulabilmektedir. te yandan baz Srplar, Makedonyay Gney Srbistan olarak tanmlamaktadr. Yunanistan, kendi lkesinin bir eyaletinin ad ile ayn olduu iin Makedonyann uluslararas toplumla ilikilerini engellemektedir. Yunanistann kard sorunlar nedeniyle Makedonya, Birlemi Milletler tekilatna Eski Yugoslavya Makedonya Cumhuriyeti adyla ye olabilmitir. 2005 ylndan beri ABye aday lke statsnde bulunan Makedonya, Yunanistann engellemeleri nedeniyle bu alanda da ilerleme kaydedememektedir. Bulgaristan da ayri bir Makedon ulusunun varln tanmamaktadr. Makedonyann corafi genilii 25 bin kilometrekare ve nfusu da 2 milyon 100 bindir. Makedonlarn nfus ierisinde oranlar % 64 seviyesindedir. lkede yaayan Arnavutlarn genel nfusa oran % 25, Trklerin % 4, Romanlarn % 2,7 ve Srplarn % 1.8 dzeyindedir. Eski Yugoslavyann en geri kalm blgelerinden biri olan Makodonya, bamszlk sonras aamada Yunanistann engellemeleri nedeniyle beklenen ekonomik gelimeyi gsterememitir.

2. nite - lkeler: Corafya, Kltr ve Sosyal Yap

53

Srbistan
Daha nceden Srbistana bal zerk blge statsnde bulunan Kosovann 17 ubat 2008de bamszlk ilan etmesinden sonra bakiye kalan Srbistan topraklarnn corafi genilii 77.500 kilometrekaredir. 2011 verilerine gre Srbistann nfusu 7 milyon 300 bindir. lkede Srplarn dnda en kalabalk etnik grup nfusun % 4n oluturan ve ounlukla Voyvodina blgesinde yaayan Macarlardr. Srbistan ierisinde Bonaklar daha ok Sancak blgesinde younlamtr. Esasnda bu blge, 2006 ylnda Karadan ayrlp bamsz devlet kurmasyla ikiye blnmtr. Srbistan dnda yaayan Srplarn en youn bulunduklar lke Bosna Hersek ve Hrvatistandr. Daha seyrek olarak Eski Yugoslavyann dier cumhuriyetlerinde ve Kosovada da Srp nfus yaamaktadr. Yugoslavyann paralanmasnda Srp ulusuluunun Tito sonras dnemde lkede tahakkm kurma hevesi tetikleyici olmu, Srp tehdidi karsnda tm cumhuriyetlerde ve blgelerde milliyeti eilimler glenmitir. Srp milliyetileri gnmzde de Srbistan siyasal yaamnda etkili bir aktr olmaya devam etmektedir. Saraybosna ve Kosovann yeni dnemde snrlar dnda kalmas, Srp milliyetileri tarafndan srekli biimde gndemde tutulmaktadr. Bununla birlikte 1999 baharnda Kosovada Srbistan glerinin yapt katliam durdurmak iin NATO glerinin Srbistana ynelik hava bombardman ve ardndan gelen tecrit uygulamalar ve ekonomik skntlar ulusu eilimlerin destek kaybetmesine neden olmutur. Gnmzde Srbistan halk hegemonyac milliyetilik yerine AB yesi Srbistan hedefine ynelmitir. Srbistan ekonomisinde devletin arl nemli yer tutmaktadr. Bununla birlikte zelletirme ve iletmelerin yeniden yaplanmasn ngren reformlar tedrici olarak uygulamaya konulmaktadr. Mart 2012 tarihinde Srbistann Avrupa Birliine aday lke ilan edilmesi sonrasnda lkede Bat kkenli sabit yabanc sermaye yatrmlarnda art kaydedilmesi beklenmektedir. Srbistann tm eski Yugoslavya Cumhuriyetleri ile zmlenmesi gereken sorunlar vardr. En acil olan ve toplumu dorudan etkileyen sorun Kosova meselesidir. Srp ulusal kimliinin oluturulmasnda Kosovann sembolik nem tamas, yeni bamsz olan bu lke ile ilikilerin ilerlemesine mani olmaktadr. Srp ulusuluunun yan sra Srp Ortadoks Kilisesi de Kosovay srekli biimde gndemde tutmaktadr. Dnemin Devlet Bakan Boris Tadi, tm eletirilere ramen resmen tanmad Kosova Cumhuriyeti ile 2011 sonbaharnda snr dzenlemeleri ngren mutabakat zaptn imzalamtr. Kimi yorumlara gre rtl biimde Kosova ynetimini kabul etme anlamna gelen bu gelimenin ardndan Srbistana AB tarafndan adaylk stats verilmitir. ABnin 27 lkesinden 22si bamsz Kosova Cumhuriyetini resmen tanmtr. nmzdeki yllarda AB adaylk srecinde kaydedecei mesafeye bal olarak Srbistann Kosova konusunda yeni admlar atmas srpriz olmayacaktr.

Karada
1990larn banda eski cumhuriyetlerin birbiri peine bamszlk ilan etmelerinin ardndan, Srbistan ve Karada arasnda nce Yeni Yugoslavya, ardndan da Srbistan-Karada adyla birlik tesis edilmiti. Ancak Karadallar, 1990l yllarn bandan itibaren Srbistann yaad mdahale ve yaptrmlardan derin biimde etkilenmitir. Bu dnemde pragmatizmi ne karan Karada ulusular Srbistandan

54

Balkanlarda Siyaset

ayrlmay ak biimde savunmaya balam ve 2006 ylnda yaplan referandum neticesinde katlmclarn % 55inin oylaryla da ayrlma karar alnmtr. Avrupa Birliinin Balkan lkelerine ynelik olarak kabul ettii ve uygulamaya koyduu tevik nlemleri ve siyasi destek de Karadan ayrlma lehinde tutum almasnda rol oynamtr. Karada Cumhuriyetinin corafi genilii 13 bin 800 kilometrekare ve nfusu da 650.000dir. Karadallarn nfus ierisinde oran % 43 dzeyindedir. Srplarn oran % 32, Bonaklarn % 8 ve Arnavutlarn % 5 olarak sralanmaktadr. Aralk 2010da AB tarafndan Karadaa aday lke stats verilmitir. Mevcut koullarda Karada, Kopenhag Kriterleri ykmllklerini yerine getirme abas ierisindedir ve kaydettii mesafe lerleme Raporlar ile tespit edilmektedir. 2012 yl ierisinde Karadan AB ile tam yelik mzakerelerine balamas kararlatrlmtr. Karadan nfusunun az olmas ABye daha ksa srede katlm iin avantaj oluturmaktadr. Komular ile dikkate deer bir ihtilaf bulunmayan Karada, Srbistan ile yeni dnemde de iyi ilikiler ierisindedir.

Kosova
Nfusun ounluunu Arnavutlarn oluturduu Kosova, Tito dneminde eski Yugoslavyann iki zerk blgesinden biriydi. Kosova Arnavutlar, 1960larn sonundan beri kendilerine Federe Cumhuriyet stats verilmesi talep ediyorlard. 1974 anayasasnda Kosova ve Voyvodinann haklarnda genilemeler oldu. Ancak yeni dzenleme Arnavutlarn taleplerini karlamaktan uzakt. 1990larn banda Yugoslavya zlme srecine girdiinde Kosova Arnavutlar tedirgin olmulard. Dierlerinin federasyondan ayrlmas kendilerine ynelen Srp basksnn artmasna kap aralayacakt.
SIRA SZDE

Dalan Yogoslavyada Kosovann stats nasld? SIRA SZDE Nitekim 1989 ylnda Srbistan lideri Slobodan Miloevi tarafndan Kosovann DN LM zerklik stats Etek yanl bir kararla Federal Anayasaya aykr olmasna ramen lavedildi. Ardndan Srp milliyetileri, blgede Arnavut nfusun ezici ounluk oluturmasn O R U S anavatan Kosova igal altnda slogan ile kitleleri tahrik etmek iin kullandlar. Franjo Tudjman ynetiminin Hrvatistandan srd Srplarn bir ksmnn Kosovaya yerletirilmek istenmesiyle balayan olaylar, nceden beri gergin DKKAT olan ilikiler nedeniyle iddetli atmalara dnt. Kosovada brahim Rugovann nderliinde Kosova Demokratik Birlii adl siSIRA SZDE yasi hareketin pasif direni tutumunu eletiren sertlik yanls grup, Srp saldrlarna kar silahl direni hareketi balatt. Kosova Kurtulu Ordusu (UK) adn alan hareket mensuplar ile Srbistan ordusu arasndaki atma asimetrik sava karakAMALARIMIZ teri tayordu. Srbistan ynetiminin UK militanlarna yardm ettikleri iddiasyla sivil kyleri bombalamas ve sivil Arnavut halkn srgne gndermesi uygulamalar giderek etnik temizlik hareketine dnmeye balad. Bu gelime zerine 1999 K T A P yl Mart aynda BM Gvenlik Konseyinin 1244 sayl karar esas alnarak NATO glerince Srbistana ynelik hava saldrlar balad. Miloevi geri ekilmek zorunda kald.L Soykrmdan kurtulan Kosovada BM idaresi tesis edildi. UNMIK ad TE EVZYON verilen Birlemi Milletler geici ynetiminin faaliyetlerinin bir blmn daha sonra AB stlendi. BM ve AB idaresi altnda geen 8 yln ardndan Kosovann nihai statsyle ilNTERNE gili mzakerelerdeT Srplarla Arnavutlar arasnda mutabakat salanamad. Bunun

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

2. nite - lkeler: Corafya, Kltr ve Sosyal Yap

55

zerine Finlandiya eski babakan Martti Ahtisari tarafndan hazrlanan plan esas alnarak 17 ubat 2008de Kosova bamszlk ilan etti. Sz konusu planda Kosovann Srbistana bal mevcut statsnn devam edemeyecei vurgulanyor ve bamsz Kosovann bir baka devletle birlemeyecei ve blnmeyecei hususunun alt iziliyordu. Bamszlk karar Rusya, in ve Srbistan bata olmak zere eitli lkeler tarafndan tannmad. Gnmzde Kosova, Srbistan ynetimi ile AB arasndaki ilikilerin normallemesine paralel olarak AB hedefine ynelmi durumdadr. Kosovann corafi genilii 10 bin 800 kilometrekare ve nfusu 1 milyon 900 bindir. lkede Arnavutlarn oran % 92 seviyesindedir. Kosova Avrupann en yoksul blgesidir. lkede fert bana den gelir 6 bin 400 dolar ve isizlik oran % 45 seviyesindedir.

56

Balkanlarda Siyaset

zet
A M A

Balkan corafyasnn nemini aklayamak Balkanlar tarih boyunca tm medeniyetlerin ilgi odanda yer alan bir corafya olmutur. Her yne alan yollar zerindeki konumu; Balkanlarn kltrel zenginliklerinin kayna olduu kadar, yaad toplumsal tarihsel trajedilerin asl nedenlerinden biridir. Avrupadaki tm byk gler, Asyann, Dou Akdenizin, Afrikann, gney ve gneydoudaki scak denizlerin zenginliklerine ulaabilmek ve kendi gvenliklerini garanti altna alabilmek iin Balkanlar iin yzyllar sren byk savalar gerekletirmilerdir. Balkanlarda hkimiyet, Akdeniz, Kuzey Afrika, Kzl Deniz ve Hint Okyanusundan geen ticaret yollar zerindeki hkimiyetin tamamlaycsdr. Gnmzde bu olguya, enerji yollar zerinde kontrol salama kavgas da eklenmitir. Blgede eitlilik gsteren nfus yapsnn mensup olduu farkl uluslar ve konuulan farkl dilleri aklamak Balkan topraklarnda yaayan milletler, tek bir devlet snr iinde yaamamakta ve birok milletin fertlerine birok devlet iinde rastlanabilmektedir. Balkanlarda yaayan balca halklar u ekilde sralanabilir: Trkler, Yunanllar, Bulgarlar, Srplar, Bonaklar, Arnavutlar, Hrvatlar, Makedonlar, Romenler, Slovenler, Karadallar, Pomaklar, Ulahlar ve Romanlar. Konuulan balca diller ise unlardr: Trke, Yunanca, Bulgarca, Srpa, Bonaka, Hrvata, Arnavuta, Makedonca, Romence, Slovence, Roman dili.

A M A

Kltrel ve etnik kozmopolit yap iinde n plana kan kltrel yaplar ayrt etmek byk semavi dinin mevcut olduu, farkl rklarn yaad onlarca farkl dilin konuulduu, Balkan yarmadasnda, Trkler, Yunanllar, Bulgarlar, Romenler, Arnavutlar, Srplar, Hrvatlar, Slovenler, Bonaklar ve Makedonlar en byk halklar oluturmaktadr. Souk Sava dneminin ve sonrasnda sosyalizmin yklnn Balkan corafyasnda yaratt kltrel ve etnik yap deiimlerini saptamak Souk Sava dnemi ve sosyalist rejimler Balkan toplumlarndaki milliyeti duygular azaltmam, aksine derinden beslemi grnmektedir. Souk Sava sonras Yugoslavyann dal ve gn yzne kan milliyeti hareketlenme, blgede yaayan halklarn beklentilerine gre neticelenmemi ve sadece bamsz, sorunlu devletlerin oluumuna neden olmutur.

A M A

AM A

2. nite - lkeler: Corafya, Kltr ve Sosyal Yap

57

Kendimizi Snayalm
1. Balkanlarla ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Balkanlarn ok geni yz lmne sahip olmas. b. Balkanlarn iklim zelliklerinin tm blge lkelerinde ayn olmas. c. Balkanlarn dalk oluu. d. Balkan yarmadasnda son yzyl iinde sava yaanmamas. e. Balkanlarn bitki rts zelliklerinin iklim zelliklerine uyumlu olmamas. 2. 2012 yl itibaryla Balkanlarda aadaki blgelerden hangisi en son bamszln kazanmtr?? a. Karada b. Yunanistan c. Makedonla d. Kosova e. Bulgaristan 3. Balkan Yarmadas hangi devletin ynetimi altnda kalmamtr? a. Hunlar b. talyanlar c. ngilizler d. Persler e. Osmanllar 4. Yunan ekonomisinde aadaki sektrlerden hangisi en yksek orana sahiptir? a. Tarm. b. Hizmet. c. Sanayi. d. Petrol Rezervleri. e. Doalgaz Rezervleri. 5. Bulgaristann Ulusal Gn (Bayram) hangi antlamann imzaland tarihin yldnmdr? a. Paris Antlamas b. Berlin Antlamas c. Bkre Antlamas d. Ayastefanos Antlamas e. Edirne Antlamas 6. Aadaki ehirlerden hangisi Bulgaristanda deildir? a. Varna b. skp c. Krcaali d. Burgaz e. Filibe 7. Romanyann hangi dnemdeki snrlar Byk Romanya olarak bilinmektedir? a. 1812-1878 b. 1859-1862 c. ki Dnya Sava aras d. kinci Dnya Sava sonras e. 1989 sonras 8. Aadakilerden hangisi bugn Romanyada yaayan aznlk gruplarndan deildir? a. Sekeller b. Ukraynallar c. Almanlar d. Belikallar e. Trkler 9. Arnavutluk aadaki hangi lke ile snr komusu deildir? a. Yunanistan b. Makedonya c. Kosova d. Srbistan e. Karada 10. Tanzimatla balayan slahat hareketlerine kar Arnavut tepkilerinin genel zellii nedir? a. Milliyeti ayaklanmalar b. Dinsel ayaklanmalar c. Yerel blgesel ayaklanmalar. d. Mezhepsel atmalar e. Siyasi ittifaklar

58

Balkanlarda Siyaset

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c Yantnz yanl ise Balkan Corafyasnn Temel zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kosova konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Balkanlarda Sosyal, Kltrel ve Etnik Yap konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yunanistan-Corafi, Beer, Etnik ve Kltrel Yap konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bulgaristan-Corafi, Beer, etnik ve Kltrel Yap konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bulgaristan-Corafi, Beer, Etnik ve Kltrel Yap konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Romanya Tarihe konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Romanya-Corafi, Beer, Etnik ve Kltrel Yap konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Arnavutluk-Corafi, Beer, Etnik ve Kltrel Yap konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Arnavutluk Tarihe konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Tarih boyunca Balkan yarmadas Persler, Makedonyallar, Arnavutlar, Romallar, Bizansllar, Hunlar, Avarlar, Bulgarlar, Srplar, Trkler, Avusturyallar, Macarlar, talyanlar, Franszlar tarafndan uzun yllar boyunca ynetilmitir. Balkanlar'n yerli halk olan topluluklar ksa sreli dnemler hari tarih boyunca hep baka uluslarn idaresi altnda yaamlardr. Slavlarn ynetimini en uzun sre ellerinde tutan ise Trkler olmutur. Sra Sizde 2 2002 nfus saymna gre nfusun %89,5i Romen, %6,6s Macar, %2,5i Roma, %0,3 Ukraynal, %0,3 Alman, %0,2si Rus ve %0,2si Trktr. Macar aznlk Macarlar ve Sekellerden olumaktadr. Yzyln banda lkedeki en byk nc etnik grubu tekil eden Almanlarn saysnda byk bir d izlenmektedir. 1930 yl nfus saymna gre says 745.421e (% 4,1) ulaan Alman nfusu 2002 itibaryla 60.000 (% 0,3) civarndadr. 12. yzyldan itibaren blgeye yerleen Almanlarn bir ksm Lutheran bir ksm da Katolik kilisesine mensuptur. Sra Sizde 3 Arnavutlukta kltrel yaamn belirleyici unsurlar etnik kimlik ile blgesel kltrel farkllamalardr. Ortak dil ve soy miti Arnavut etnik kimliinin belirleyici en nemli unsurlardr. Blgesel ve kltrel farkllama ise Gega ve Toska diye adlandrlan kuzeyli ve gneyli Arnavutlar arasndaki miza, yaam biimi, sanat, lehe ve benzeri kltrel farkllklardan ortaya kar. Sra Sizde 4 Bu topluluklar arasnda ulus kimlii oluumunda tarihsel gemi ve geleneklerin dnda din ve mezhep farkll nemli rol oynamtr. Buna gre, Hrvatlar Srplardan ayran temel unsur mezhep farklldr. Tarih boyunca kendini Batl bir ulus olarak gren Hrvatlar Katolik, Srplar ise Ortodoks mezhebine mensuptur. Srp ulusal kimlii de bu mezhep farkll zerinde temellenmektedir. Bonaklar dierlerinden ayran unsur ise din farklldr. Tarihsel olarak Bonaklar, Hristiyanln stanbul ve Roma etki alanlarnn kesitii noktada bulunmasna ramen ikisini de kabul etmemi, Hristiyanln l teslis anlayn reddetmilerdir. Bu tutumlar nedeniyle hem Katolikler hem de Ortodokslar tarafndan dlanan Bonaklar, mezhep olarak Bogomil ad verilen

2. d 3. c

4. b

5. d

6. b

7. c 8. d

9. d

10. c

2. nite - lkeler: Corafya, Kltr ve Sosyal Yap

59

Yararlanlan Kaynaklar
bir mezhebi benimsemilerdir. Osmanl Devletinin snrlar Bosna-Herseki de iine alacak ekilde genilediinde, Bonaklar kendi mezheplerine ok yakn olduu iin topluca Mslmanl benimsemilerdir. Bu topluluk arasndaki temel farkllk din ve mezhep tercihlerinden kaynaklanmaktadr. Sra Sizde 5 Kosova, eski Yugoslavyann iki zerk blgesinden biriydi. Kosova Arnavutlar, 1960larn sonundan beri kendilerine Federe Cumhuriyet stats verilmesi talep ediyorlard. 1974 anayasasnda Kosova ve Voyvodinann haklarnda genilemeler olsa da yeni dzenleme Arnavutlarn taleplerini karlamaktan uzakt. Yugoslavya zlme srecine girdiinde Kosova Arnavutlar tedirgin olmulard nk zerk cumhuriyetlerin federasyondan ayrlmasyla kendilerine ynelik Srp basksnn artmasndan ekinmekteydiler. Gerekten de 1989 ylnda Srplar Kosovann zerklik statsn, Federal Anayasaya aykr olmasna ramen, tek yanl bir kararla lavettiler. Ardndan da blgedeki Arnavutlar bahane ederek anavatan Kosova igal altnda slogan ile kitleleri tahrik ettiler. Kosovann stats tartlrken ayn dnemde Hrvatistandan srlen Srplarn bir ksmnn Kosovaya yerletirilmek istenmesi Kosovay bamszla gtren olaylarn neden olmutur. Akman, H., Paylalamayan Balkanlar, Ankara: IQ, 2006. Anderson, M. S., The Eastern Question, 1774-1923. A Study n International Relations, London: Macmillan, 1966, Geniletilmi Yeni Bask 1983. Babuna, A., The Albanians Of Kosovo And Macedonia: Ethnic Identitiy Superseding Religion, Nationalities Papers, Vol. 28, March 2000. Bell, J. D., The Revival Process: The Turkish And Pomak Minorities in Bulgarian Politics, in T. D. Sfikas And C. Williams (Eds.), Ethnicity And Nationalism in East Central Europe And The Balkans, Vt: Ashgate, 1999. Bell, I., Central And South Eastern Europe 2004 Regional Surveys Of The World, U.K.: Europa Publications, 2003. Bora, T., Yugoslavya: Milliyetiliin Provokasyonu, stanbul: Birikim, 1991. Bozbora, N., Osmanl Ynetiminde Arnavutluk Ve Arnavut Ulusuluunun Geliimi, stanbul: Bke, 1997 Brown, J. F., Turkey: Back To The Balkans, Fuller and Lesser, Turkeys New Geopolitics. Carey, H. F. (Ed.), Romania Since 1989: Politics, Economics And Society, Lanham, Md: Lexington Books, 2004. Castellan, G., Balkanlarn Tarihi, ev. A. Yaraman, stanbul: Milliyet, 1993. elik, B., ttihatlar Ve Arnavutlar, stanbul: Bke, 2004. Crampton, R. J., A Concise History of Bulgaria, Cambridge: Cambridge University Press, 1997. Crampton, R. ve B. Crampton, Atlas Of Eastern Europe in The Twentieth Century, New York: Routledge, 1997. David P. (Ed.), The EU And Romania: Accession And Beyond, London: The Federal Trust For Education And Research, 2006. Demirta-Cokun, B., Souk Sava Sonras Dnemde Bulgaristann D Politikas (1989-2000), Ltem ve Demirta-Cokun (Der.), Balkan Diplomasisi. Demirta-Cokun, B., Bulgaristanla Yeni Dnem, Souk Sava Sonras Ankara-Sofya likileri, Ankara: Asam, 2001. Frasheri, K., The History Of Albania, Tirana, 1964. Gallagher, T. Outcast Europe: The Balkans, 1789-1989: From The Ottomans To Milosevic, London: Routledge, 2001.

60

Balkanlarda Siyaset

Glenny, M., The Balkans, Nationalism, War, And Great Powers, 1804-1999, London: Penguin, 2001. Gkat, M. A., Geographik, Yeniden Kefedilen Yunanistan, stanbul, 2001. Gkbilgin, T., XV nci ve XVInc Asrlarda Edirne ve Paaeli Livas, stanbul, 1952. Grannes, A., K. R. Hauge, H. Sleymanolu, A Dictionary Of Turkisms n Bulgarian, The Institute For Comparative Research n Human Culture, Novus Forlag, Oslo, 2002. Gler, A., Osmanl Devleti'nde Aznlklar, stanbul, 1997. Hafz, N., Bulgaristanda ada Trk Edebiyat Antolojisi, 2 (1944-1984) Ankara: Kltr Ve Turizm Bakanl, 1997. Hall, D., Albania And The Albanians, Pinter Publishers, London, 1994. Halman, L., The European Values Study: A Third Wave, Source Book of the 1999/2000 European Values Study Surveys, The Netherlands: Tilburg University, 2001. Hatipolu, M. M., Yunanistanda Etnik Gruplar Ve Aznlklar, Ankara: Saemk, 1999. Hatipolu, M. M., The Moslem-Turks And Slavo-Macedonians Of Greece: Denying Ethnic Identities in A Balkan State/A Member Of The European Union, Ankara 1999. Helsinki Watch [Lois Whitman] - Vernichtung Der Ethnischen Identitt: Die Trken n Griechenland, Human Rights Watch, August 1990 Hdrojdov, P., Western Thrace in The Light of The National Idea of Turks, Athens 1990. Hsch, E., The Balkans, A Short History From Greek Times To The Present Day, London, 1972. How Parliament Of Romania Works. Romanya Parlamentosu Websitesi. http://www.cdep.ro/pls/dic/site.page?id=698&idl=2, 2 Ocak 2012. nalck, H., Arnavutlukta Osmanl Hakimiyetinin Yerlemesi ve skender Bey syannn Menei, Fatih ve stanbul, C.1, Say:2, stanbul, 1953. nalck, H., Middle East And The Balkans Under The Ottoman Empire, U.S.A., Indiana University Turkish Studies And Turkish Ministry Of Culture Joint Service, Vol.9, 1993. Jacques, E. E., The Albanians An Ethnic History From Prehistoric Times To The Present, London, Mc. Forland&Company , Inc., 1995.

Jelavich, B. And C. Jelavich. The Establishment Of The Balkan National States, 1804-1920, University Of Washington Press, 1977. Jelavich, B., Balkan Tarihi 18. Ve 19. Yzyllar, C.1, ev. . Durdu-H. G. Ko, stanbul: Kre, 2006. Karpat, K. H., , Balkanlar, TDV slam Ansiklopedisi, C. 5, , stanbul: TDV, 1992. Lefebvre, S., Bulgarias Foreign Relations in The PostCommunist Era: A General Overview And Assessment, East European Quarterly, Cilt. 28 (4), Ocak 1995. Levinson, D., Ethnic Groups Worldwide, Phoenix, Arizona: The Oryx Press, 1998. Logoreci, A., The Albanians, London: Victor Gollanez Ltd., 1977. Ltem, . E. ve B. Demirta-Cokun (Der.), Balkan Diplomasisi, Ankara: Asam, 2001. Sanborne, M., Romania Nations in Transition, New York: Facts On File, 2004. Nation, R. C. The Turkic And Other Muslim Peoplesof Central Asia, The Caucasus And The Balkans, V. Mastny and R. C. Nation (Ed.), Turkey Between East And West, Boulder: Westview Press, 1996. Ostrogorsky, G., Bizans Devleti Tarihi, ev. F. Iltan, Ankara: TTK, 1986. zey, R., Avrupa Corafyas,stanbul: Aktif Yaynlar, 2009. zey R., Balkan Corafyas, orum:Karam Yaynclk, Cilt 1, S.13-36, orum, 2006. zgr, N., 1989 Sonras Trkiye-Bulgaristan likileri, F. Snmezolu (Der.) Trk D Politikasnn Analizi, stanbul: Der Yaynlar, 1998. zgr, N., Etnik Sorunlarn zmnde Etnik Parti: Hak Ve zgrlkler Hareketi, 1989-1995, stanbul: Der Yaynlar, 1999. Pettifer, J. And W. Miranda, The Albanian Question, Reshaping The Balkans, St Martins Press, New York, 2007. Pettifer, J., Blue Guide: Albania, London: A&C Black, 2001. Popovic, A., Balkanlarda slam, stanbul: nsan Yaynlar, 1995. Poulton, H., Balkanlar: atan Aznlklar atan Devletler, ev. Y. Alagon, stanbul: Sarmal, 1993. Puto, Arben Pollo, Stefaq, The History Of Albania, From ts Origins To Present Day, London, Boston And Henley, 1981

2. nite - lkeler: Corafya, Kltr ve Sosyal Yap

61

Ramet, S. P. (Ed.), Central And Southeast European Politics Since 1989, Trondheim: Norwegian Institute of Technology, 2010). Saati, M. B., Balkan Ulusuluklarna Dair Bir Deerlendirme: Farkl Uluslar Farkl Usller, Karadeniz Aratrmalar, Cilt: 6, Say: 23, Gz 2009. Sander, O., Siyasi Tarih 1918-1994, stanbul: mge, 2000. Skendi, S., Cyrpto-Christianity in the Balkan Area Under The Ottomans, Slavic Review, American Quarterly Of Soviet And East European Studies, Vol.26, 1967. Skendi, S., Millet System and Its Contribution To The Blurring Of Orthodox National Identity in Albania and Orthodox National Identity in Albania, B. Braude and B. Lewis (eds.), Chritians and Jews in The Ottoman Empire, London, 1982. Skendi, S., Albania, London, 1967. Skendi, Stavro, Albanian National Awakening 18781920, Princeton, New Jersey, 1967. Stavrianos, S., Balkans Since 1453, New York, 1988. Taolu, H., Arnavutluk lke Raporu, DTM hracat Gelitirme Etd Merkezi (www.itso.org/docs /pdf /country_reports /arnavutluk_lke raporu_2011.pdf) Terzi, ., Avrupa Birliinin Balkanlarn Geleceine Ynelik Vizyonu, Avrasya Dosyas, Cilt 14, Say 1, 2008. The World Factbook 2011 (Washington, Dc: Central Intelligence Agency, 2009). https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/index.html, Eriim Tarihi: 2 Ocak 2012. Tindemans, L., Bara ar Uluslararas Komisyonun Balkanlar Hakkndaki Raporu, stanbul: Sabah, 1998. Transchel, K., Breakup Of Yugoslavia-Conflict in The Balkans, Chelsea House Publishers, New York, 2007. lger, . K., Yugoslavya Neden Paraland, Ankara: Sekin, 2003. UN Public Information Office (1993): The United Nations And Situation in Former Yugoslavia Reference Paper, New York. Yerasimos, S., Milliyetler Ve Snrlar: Balkanlar, Kafkasya Ve Orta Dou, ev. . Tekeli, stanbul: letiim, 2004. Zloch-Christy, I., Bulgaria in A Time Of Change. Economic And Political Dimensions, Avebury, 1996.

3
Amalarmz

BALKANLARDA SYASET

Bu niteyi tamamladktan sonra; Osmanl ncesi Balkan tarihinin ana hatlarn aklayabilecek, Osmanl ncesi Balkan tarihini ekillendiren kavimler g, Roma ve Bizans dnemlerinin etkilerini irdeleyecek, Balkanlarda ulus-devletlerin kurulu srelerini aklayabilecek, ki Dnya Sava srasnda Balkan devletlerinin konumlarn irdeleyebilecek, Souk Sava dneminde Balkanlarda yaanan balca gelimeleri aklayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Tarih ncesi Balkanlar llirler Traklar Kavimler G Reaya Millet Sistemi Bamszlk Savalar Pan-Slavizm Yzdeler Anlamas Bat Bloku Dou Bloku

indekiler
OSMANLI NCES BALKANLARI ANLAMAK OSMANLI DNEMNDE BALKANLAR ULUS-DEVLETLERN KURULMA SRECN ETKLEYEN FAKTRLER ULUS-DEVLETLERN KURULUU I. VE II. DNYA SAVALARINDA BALKANLAR SOUK SAVA DNEMNDE BALKANLAR

Balkanlarda Siyaset

Gemiten Gnmze Balkanlar

Gemiten Gnmze Balkanlar

OSMANLI NCES BALKANLARI ANLAMAK Balkan Halklarnn Ortaya k Sreci
Balkan Yarmadasnda gnmz insan olarak kabul edilen Homo Sapiense ait bulgulara Bulgaristan, Arnavutluk, Yunanistan ve Romanyadaki maaralarda rastlanr. Bunlar arasnda zellikle Yunanistann Mora Yarmadasnda bulunan Franchti maaras Paleolitik ve Neolitik dnem iin nem arz eder. Avclk bu dnemde yaamn temelini oluturur. Orta Ta a olarak da adlandrlan ve M 10.000 ila 6000 yllar arasndaki dnemi kapsayan mezolitik ana ait Bulgaristan Varna civarndaki Pobiti Kamani nemli bulgular sunar. Bu a takip eden neolitik dnemde de Tuna nehri zerindeki Srbistan Demir Kaplar blgesindeki (Orova) Lepenski Virde balklk n plana kar. Bununla birlikte tarma dayal bir yaam tarzna gneyde Teselyann Yeniehir (Larisa) kentine bal Argissa-Magula blgesinde M 7000-6800 yllar arasnda rastlanr. Bulgaristanda tarmn balamas M 6000-5500 yllar arasnda tarihlendirilir. Bu dnemde Franchti maarasnda bitkilerin evcilletirilmesine dair bulgulara rastlanrken Romanyadaki La Adam maarasnda M 5400-4600 yllar arasnda koyunun evcilletirilmesine dair veriler elde edilmitir. Balkan Yarmadasnn alak blgelerinde yer alan su havzalarnda tarm kltrnn grlmesine karn yksek blgelerinde avc ve toplayc yaam biimi daha yaygn olarak grlmektedir. Yerleim birimi olarak ise daha seyrek ve birbirinden uzak kk evlerden oluan ky yerleimlerinin yerini M 4500lerden itibaren birbirine yakn ve geni evlerden oluan kyler almaya balar. Bu dnemden sonra tahkimatl yerleim birimlerinin saysnda art grlecektir. Ayrca M 6000lerle birlikte Balkanlarda seramiin kullanld ve yaygnlat gzlemlenir. Balkanlarda en erken metal kullanm M 4000lere kadar uzanr. Metalle ilgili bulgulara Romanya Balomirde, Makedonya Dikilitata ve Bulgaristan Varna nekropolnde rastlanr. Balkanlarn kltrel yapsndaki deiim M 3500lerden itibaren hzlanr. Karadenizin kuzeyindeki bozkrlardan ve Balkanlarn kuzeydousundan gelen HintAvrupa dil taycs topluluklar blgeye giri yapmaya balarlar. Tun a olarak da adlandrlan bu dnemde Balkanlarda ilk kasabalar ve kk ehirler teekkl ederken ticaretin de ortaya kt grlr. Ayrca bu dnemde din ve asker liderlii bir arada stlenmi olan yneticilerin idaresinde yksek ve stratejik noktalarda yaplm muhkem yerleimler ve saraylar ortaya kmaya balar. Bunlara rnek olarak Bulgaristan Durankulak ve Mora Lernadaki yaplar gsterilebilir.

Teselya: Gnmzde Selanikin gneyinde yer alan Trikala, Yeniehir ehirlerini iine alan ve Osmanl dneminde Trhala Sanca olarak adlandrlan blgenin ad.

64
SIRA SZDE

Balkanlarda Siyaset

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

M 3500lerde Hint-Avrupa dil ailesine mensup lir ve Traklar Balkan siyasi tarihinde nemli roller oynar. lirler, Adriyatik kys boyunca; Traklar ise Vardar, Ka N nehri radeniz veDTunaE L M boyunca yarmadaya yerleirler. Getler, Dakyallar, Misiyallar, Triballiler Trak kkenli halklardr. Ayrca Anadoluya gen ve devlet kurmu olan Misyallar ve Bitinyallar da Trak kkenlidir. S O R U M 1850-1400 arasnda Girit Adas Kinasosta Minos Medeniyeti ortaya kar. Bu medeniyet Giritte kkeni Hint-Avrupal olmayan bir yazl dil kullanr. Minos DKKAT Medeniyeti M 1600lerden itibaren Mora Yarmadasndaki Akhaya blgesinde yaad bilinen Akalarn oluturduu Miken Medeniyeti tarafndan ortadan kaldSIRA SZDE rlr. M 1450-1200 yllar arasnda varln srdren Miken Medeniyeti gl askeri yaps, Mora Yarmadasna taan hkimiyet alan, ticaret faaliyetleri ve kolonileri ile dikkat ekmektedir. Ancak Minosun aksine Miken Medeniyetinde yaz kulAMALARIMIZ lanlmamaktadr. Antik dnem Balkanlar iin: Beksa, E. Balkanlarda Tarih ncesi ve Erken Uygarlklar, K T A P Balkanlar El Kitab, orum-Ankara: Karam-Vadi Yaynlar, 2006. Bu kltrlere Y O N T E L E V Z ilaveten M 1400 ile 1000 yllar arasnda yarmadann gneyinde Yunan Medeniyeti, Dorlarn bu blgeyi ele geirmesiyle gelimeye balar. Dorlar ncelikle mensup olduklar Yunan dil grubunu bu corafyaya yerletirirler. Demiri kullandklar ve bu metalden silah rettikleri de bilinmektedir. Dorlar, Aeol N T E R N takip eder, M 900de Dorlar, Ege Adalar ve Bat Anadoluya da ler ve yonyallar E T yerlemeye balar. M 1000 yllarndan itibaren ise Balkanlarda dil birlii olan Balkan topluluklar ile karlalr. Bunlar ncelik bakmndan lirler, Traklar ve Yunanllar olarak sralayabiliriz. Daha sonra bu topluluklara Makedonlar, Romanyada Dakyallar, kuzeyden gelen skitler ve Trakyada Tyllis Kralln kurmu olan Keltler de ilave olacaktr. M 1200 tarihlerine kadar giden srete kabile tarznda blgesel politik rgtlenmeler gerekletiren lirler ise M 7. yzylda, Makedonyann birliini salamas ve kendileri iin tehdit oluturmas zerine, lirya kabileler birliini kurarlar. Ancak I. Filip ve daha sonra olu Byk skender dnemine denk gelen 4. yzyln son eyreinde blgede Makedon hkimiyeti balar. Bu hkimiyet, ksa sreli de olsa Balkanlarn o gne kadar grd en byk siyasi organizasyondur. Ancak M 323te skenderin lmnden sonra kralln paralanmas nedeniyle yeniden pek ok siyasi yap ortaya kar. Bu sre, M II. yzylda balayarak Romallarn blgeye gelmesiyle son bulacaktr. Romallar, M 197de Makedonya Kralln malup ederek Teselya blgesinden balayarak tm Yunanistanda hkimiyet kurmaya baladlar. M 146da Kartacay da ele geiren Roma, Dou Akdeniz ve Balkanlar,133-129 yllar arasnda Bat Anadoluyu, M 46da da Trakyay kesin egemenlii altna alr. Oluturduklar Makedonya, Trakya, Epir, Teselya ve lirium eyaletleriyle blge dorudan Romaya, merkez idareye balanr. Romallar, daha hzl ulam ve haberlemeyi salayan, asker ve ticari amal bir yol olan Via Egnatiay ina ederler. MS 86-89 yllar arasnda Dakyallar yenerek Romanyada da hkimiyet kurarlar. Bu hkimiyetin sonucu, Dakyallarn Latinlemeye balamas ve gnmz Romen dilinin ortaya kdr. Bununla birlikte Roma hkimiyeti dneminde de kadim pek ok Balkan topluluu varln korumay baarmtr. rnein, Strabon Corafya adl eserinde gnmz Arnavutluk topraklar zerinde yaayan Albian kabilesinden sz eder.

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Via Egnatia: Romallarn Balkan Yarmadasn talyaya daha sk balamak amacyla ina ettikleri 6 metre geniliinde yaklak 1120 km uzunluundaki talarla denmi yoldur. Bu yol gnmzde Arnavutlukun Dra ve Elbasan ehirlerinden ve Makedonyann Ohri ve Manastr ile Yunanistann Vodena, Selanik, Kavala ehirlerinden geerek Trkiyede de psala, Silivri, Kk ekmeceye urayarak stanbula ulamaktadr.

3. nite - Gemiten Gnmze Balkanlar

65

Balkan Yarmadasnda yeni kavimlerin grlmesi, eski kavimlerden bazlarnn yok olmas ya da yenileri iinde erimesi; MS 238 ylndan sonra Cermenlerin Romann Tuna eyaletine saldrlar, ve bir asr sonra ortaya kan Byk Kavimler G srecinde gerekleecektir. Hunlarn basklar bu srete nemli bir rol oynar. Balkan demografisini deitirecek ve gnmze kadar varln koruyacak Slavlar Balkanlarda 6. yzyln sonunda grlmeye, 580li yllardan itibaren de Bizans Devletinin Balkan topraklarna yerlemeye balarlar. 610 ylnda Heraklios tahta ktnda Balkanlarda Slavlarn iskn tamamlanmtr. Slavlarn blgeye bu kadar hzl yerlemesinin nedenleri arasnda Bizans mparatorluunun iine dt zafiyet kadar Got, Hun ve Avar saldrlarnn blgeyi boaltmasnn da etkisi vardr. Balangta Avar birlii iinde yer alan Slavlar, zaman iinde Hrvat, Sloven ve Srp gibi adlarla deiik kollara blnrken blgenin kadim halklarndan Traklar da bnyelerinde eritmilerdir. Slavlar, Trk kkenli olan Bulgarlar da 9. yzyldan itibaren Slavlatrmay baarrlar. Slavlarn bu baarsnda Avarlar ve Bulgarlar gibi Trk kavimlerinin kurduu federasyonlar iinde tekilatlanma yetenekleri ve 9. yzyl itibaryla da bu kavimlerin byk lde Hristiyanln Ortodoks mezhebine dahil olmalarnn byk pay vardr.

Orta Asya Kkenli Halklarn Balkanlarda Grlmesi

stanbulun 330 ylnda Romann yeni bakenti olarak ilan edilmesiyle balayan Orta a boyunca Balkanlarn siyasi tarihinde Trk kavimleri nemli rol oynamlardr. Balkanlarda grlen ilk Trk kavmi Hunlar olmutur. 374 ylndan sonra Orta Asyadan Karadenizin kuzeyine doru hareketlenen Hunlar, Ostrogot ve Vizigotlarn Trakya ve Panonya blgelerine yerlemelerine yol aar. 5. yzylda ana kitleleri Macaristana yerleen Hunlar, Atilla dneminde Slav, Fin, Cermen ve Trk asll pek ok kavmi Hun hkimiyeti altnda birletirmitir. 441 ylnda Atillann Balkan seferi sonucunda Tuna Nehri boyundaki Bizans kaleleri Hun idaresine gemitir. Bu dnemde Bizans, Hunlara yllk hara deyen bir devlet hline gelmitir. 447 ylnda Serdika (Sofya), Philippopolis (Filibe), Marcianopolis (Devnya), Arkadiopolis (Lleburgaz), Athyra (Byk ekmece) Hunlar tarafndan alnr ve stanbul kuatlr. Ancak Bizansllar, diplomatik bir manevra ile Hunlara dedii harac arttrarak bar yapmay baarrlar. Bunun sonucunda Hunlar, ilerleme ynlerini stanbuldan Romaya evirmi ve Atillann lmne kadar da talyaya sefer dzenlemilerdir. Ancak Atillann lmnden ksa bir sre sonra Hun federasyonu dalmtr. Hunlarn brakt boluk, Trk kkenli Kutrigurlar ve 557 ylndan itibaren Orta Asya kkenli Avarlar tarafndan doldurmutur. Bu arada Balkanlarda yeni bir Trk kavmi de olumutur. Atillann olu rnek ile birlikte Orta Avrupay terk edip Balkanlarn dousuna ekilen Hunlar, Karadeniz sahillerinde karlatklar dier bir Trk boyu olan Ogurlarla karmlardr. Bunun sonucunda karmak anlamna gelen ve ad bulgamak fiilinden treyen Bulgarlar tarih sahnesine kmtr. 463 ylndan sonra Karadenizin kuzeyinde grlen Ogur boylar; Onogurlar, Sarogurlar, Utrigurlar ve Kutrigurlardr. Bizans, kendi topraklarna seferlerde bulunan Kutrigurlar durdurabilmek iin Avarlardan istifade etme yoluna gitmitir. Avarlar da bugnk Dobruca blgesi ile Aa Tuna blgesinde yer alan Eflak ovasn 6. yzylda ele geirmitir. Bizans, 6. yzyln ikinci yarsndan itibaren talyay ele geiren ve Bat Balkanlara doru yaylan Lombardlara kar Avarlar Panonya blgesine yerletirir. 568 ylndan sonra Avarlar, pek ok Slav kavmini de iine alarak oluturduklar federasyonla blgenin en gl siyasi teekkl haline gelir.

66

Balkanlarda Siyaset

Kiril Alfabesi: Slavlar iin 9. yzylda 24 harfli Yunan alfabesi temel alnarak ve Slav dillerinde bulunan fakat Yunancada bulunmayan harfler ilave edilerek gelitirilen alfabenin addr. Kiril ve Metodiy kardeler tarafndan gelitirildii varsayldndan Kiril alfabesi adyla anlmaktadr. Gnmzde de Rusya bata olmak zere Balkanlarda Bulgaristan, Srbistan, Makedonya gibi lkelerde kullanlmaktadr.

Avarlar, 584 ylnda Viminacium (Srbistann Kostolats kenti) ve Singidunumu (Belgrad) ele geirdikleri gibi Slavlarla beraber Teselya, Epir, Atika ve Eribozu yamalayarak Moraya kadar sefer dzenlerler. Ayrca 626 ylnda Sasanilerle birlikte stanbulu da kuatmlardr. Ancak 7. yzyln bandan itibaren Bulgarlarn g kazanmas zerine Avarlar, Batya (Panonya-Tisa-Tuna civarna) ekilmek zorunda kalmlardr. Nihayetinde Frank kral Byk Karl tarafndan 796-805 yllar arasnda Avar siyasi hkimiyetine son verilir. Balkan corafyasnda grlen bir dier Trk kavmi de Bulgarlardr. Bulgarlar, Kubrat (605-642) nderliinde Karadenizin kuzeyinde bir devlet kurmay da baarrlar. Kubratn olu sperih (Asparuh) dneminde 670 ylnda, gnmzdeki Moldova topraklarn ieren Gney Besarabyaya yerleerek Bizans Devletiyle komu hle gelirler. Bu dnemde Bizansn Arap aknlaryla uramasndan da istifade ederek 680 ylnda Dobruca ve Varna blgesini ele geirirler. 681 ylnda Bizans mparatoru IV. Konstantinos, sperih ile yapt bar antlamasyla merkezini Pliska ehrinin yapt bamsz bir Bulgar Devletinin kurulmasn kabul eder. Daha sonra Bizansllar bu durumu deitirmeye teebbs etseler de Bulgarlar, asker stnlkleriyle buna msaade etmemilerdir. Buna karlk 813 ylnda Krum nderliindeki Bulgarlar, alamasalar da stanbulu kuatma giriiminde bulunmulardr. Ancak 9. yzyln ikinci eyreinden itibaren bu halk arasnda Hristiyanlama hareketi balar. 855 ylnda Kiril ve Metodiy kardeler, Kiril Alfabesini gelitirmiler ve Boris dneminde Bulgarlar 865 ylnda Hristiyanl resm inan olarak kabul etmilerdir. Nihayetinde Bulgarlar blgedeki Slavlarla kararak Trklklerini unutup Ortodoks-Slav kltr iinde yer alrlar. Borisin olu Simeon dneminde (893-927) Trakya, Teselya ve Edirne Bulgarlarn eline gemitir. stanbul yeniden kuatlmtr. I. Bulgar Devleti en geni snrlarna bu dnemde ulamtr. Ancak Simeon, Bizans devlet geleneinden etkilenerek Bulgarlarn ve Romallarn ar unvann kullanmtr. Simeonun olu Petro dneminde 920996 I. Bulgar Devleti k srecine girmitir. Bizans, Kiev knezi Svyatoslavla anlaarak Ruslarn Bulgarlar aleyhine faaliyet gstermesini salamtr. Bundan sonra Bulgarlarn toprak kayplar balar. Bizansta iktidarda olan Makedonya hanedannn en gl temsilcisi II. Vasil, 1014 ylnda Bulgar ordusunu imha ederek tarihe Bulgar yok eden manasnda Bulgaroktonos lakabyla geirken 1018 ylna gelindiinde tm Bulgaristann Bizans hkimiyeti altna girmesiyle I. Bulgar Devleti de sona ermi olur. 9. ila 11. yzyllar arasnda Orta Asyadan hareketle Karadenizin kuzeyinden Balkanlara ve Orta Avrupaya yeni bir byk g dalgasnn balad grlmektedir. Bu g dalgas iinde yer alan Trk kkenli halklar arasnda Peenek, Uz ve Kumanlar saylabilir. Blgeye hakim g olan Bizans, 918 ylnda stanbul nlerinde gzken Bulgar ar Simeona kar Peeneklerden istifade etmek istemitir. Bu amala 10. yzyl boyunca Peeneklerin o zaman Bulgar topraklar olan Tuna nehrinin gneyindeki alanlara aknlar dzenlemesi stanbul tarafndan tevik edilmitir. Ancak 1018 ylnda I. Bulgar Devletinin ortadan kaldrlmas zerine Bizans ve Peenekler snrda hle gelmiler ve birbirlerine rakip olmulardr. 11. yzln ilk yarsnda Peenekler, Bulgaristan, Makedonya ve Trakyay tahrip etmilerdir. Buna karlk Bizans, Peenekler arasndaki iktidar mcadelesine taraf olarak Peenekleri etkisiz hle getirmeye almtr. Bu sre iinde Bizans baz Peenekleri kendi snrlar iinde iskn ederken bazlarn da snr muhafz olarak istihdam etmitir. Bizans kaynaklarnda bu Peenek askerlerinin saysnn

3. nite - Gemiten Gnmze Balkanlar

67

15.000i bulduu ifade edilmektedir. 1071 ylndaki Malazgirt Savanda da Bizans ordusu iinde Peenek askerlerinin yer ald bilinmektedir. 1087 ylnda da Peenekler dier bir Trk kavmi olan Kumanlarla birleerek Silistrede Bizans ordusunu yenilgiye uratmtr. 1090 ylna gelindiinde Peenekler, Filibe, Edirne ve Keana kadar Trakya blgesine hakim olmular ve ekmeceye kadar gelmilerdir. 1091 ylnda zmir ve civarnda hkimiyet kurarak donanma tesis eden aka Bey ile Bizansa kar ittifak kurmulardr. Ancak Bizans, bir baka Trk kavmi olan Kumanlarla ittifak kurarak 29 Nisan 1091de Meri nehri kenarndaki Umurbey mevkiinde (Lebunium) Peenekleri yok ederek tarih sahnesinden silmitir. Blgede kalan Peeneklerin bir ksm Vardar nehri boyunca yerletirilmilerdir. Sofya civarndaki oplar ile Makedonyadaki Megleno-Ulahlarn ve Rodop blgesindeki Pomaklarn kken itibaryla Peeneklere dayandklar dnlmektedir. Balkanlarda baz yer adlar ve efsanelerde Peeneklerin izlerini grmek hl mmkndr. 1054 ylndan itibaren Uzlara dair kaytlara da rastlanr. Uzlar, 1065 ylnda Bizans ve Bulgarlarn direncini krarak Tuna Nehrini gemiler ve Selanik zerinden Moraya kadar gitmilerdir. Ancak varlklarn korumakta zorlanmlardr. Uzlarn bir ksm Bizans ordusuna alnrken Dobrucada kalan Uzlar ise, Peenek, Kuman, Tatar ve Seluklu kalntlaryla birlikte Gagauzlarn oluumunda yer almlardr. Balkanlarda grlen bir baka Trk kkenli halk da Kpak ya da Kuman diye adlandrlan gruptur. Kumanlar, 1080 ylnda Silistre yaknlarnda yaplan savata Bizansa kar mcadele etmilerdir. Bizansllarn Peenek tehlikesine kar Kuman birliklerinden istifade ettii bilinmektedir. 11. ve 12. yzyllar boyunca Tuna Nehrinin her iki ynne Kumanlar kitleler hlinde yerlemeye balamtr. Bu yerleim Dobruca, Deliorman, Rodoplar ve Makedonyaya kadar yaylmtr. Kumanlar, II. Bulgar Devletinin (1187-1396) kurulmasnda da etkin rol oynamlardr. Bu devleti kuran Asen slalesi Kuman aslldr. 4. Hal Seferi sonucunda stanbulu ele geirip burada bir Latin mparatorluu kuran Baudouine kar 1205 ylnda Edirnede zafer kazanan Bulgar ar Kaloyann ordusu iinde 14.000 Kuman askerinin yer ald iddia edilmektedir. 1236 ylndan itibaren Tatarlarn Karadeniz blgesine ynelmesi zerine Det-i Kpakta yaayan Kumanlar, kitleler hlinde Balkanlara g eder. Blgeye gelen bu Kumanlardan bazlar znik Rum mparatorluu tarafndan Trakya, Makedonya ve Bat Anadoluda Menderes Ovasnda iskn edilmitir. Bylece ad geen blgelerde Osmanl hkimiyeti kurulmadan nce youn bir Kuman nfusu olumutur. Kumanlar, Altn Orda Hanlnn oluumunda da yer alacaklardr. 1323 ylnda Bulgar tahtna seilen ve Kuman asll olan iman ailesi de Osmanllar Bulgaristanda karlayan slale olacaktr. Balkanlarda grlen Orta Asya kkenli halklardan birisi de Tatarlardr. Altn Orda Hanl Cengiz Hann torunlar Batu Han ve Orda Han tarafndan kurulmu ve bu devlet 1502 ylna kadar varln korumutur. Devleti Krm merkezli olarak Karadenizin kuzeyinde kuran Tatarlar, 13. yzyln ikinci yarsyla 14. yzyln ilk yarsnda Balkan tarihinde ok nemli bir rol oynamtr. 1250 ylnda Altn Orda Han Berkenin ve ardndan da yeeni Nogay Hann Mslman olmasyla slam dini Balkan yarmadasnda grlmeye ve bir devlet tarafndan temsil edilmeye balanmtr. Ayrca Anadoluda giritii taht mcadelesini kaybeden Seluklu Sultan II. zzettin Keykavus da iinde Sar Saltukun da bulunduu Mslmanlarla birlikte Berke Hann himayesinde Dobruca blgesine yerlemi ve slamiyet bu topraklarda Osmanllardan nce kk salmaya balamtr.

68

Balkanlarda Siyaset

SIRA SZDE

Osmanl ncesi Trk kkenli olanlar dahil Balkanlarda iz brakan halklar hangileridir? SIRA SZDE
D Osmanllarn geliinden nce etkileyen en nemli olaylardan biriBalkan tarihini N E L M si, 4. Hal Seferi ve onun oluturduu yeni siyasi yaplanmadr. 1187 ylnda Selaaddin Eyybnin U S O R Kuds ele geirmesi ve 1198 ylnda Hal seferleri taraftar olan III. Innocentiusun papa seilmesi 4. Hal Seferini de balatm saylr. Balangta Msr yoluyla Kuds hedefleyen Hallar, Venedikin mdahalesi ile ynlerini DKKAT stanbula evirmitir. Hallar donanmann creti olarak o zaman Katolik Macaristann elinde olan Zara (Diadora) ehrini igal ederek Venedike verirler. 1203te sSIRA SZDE tanbul nne gelen Hal donanmas, surlarn dnda kalan stanbulun tarasn da igal eder. Bir yl sonra da stanbul ehrini Latinler ele geirirler. Kurulduundan beri alnamayan stanbul ehri Latinler tarafndan gn boyunca acmaszca AMALARIMIZ yamalanr. Bu olay, Latin tarihisi Villehardouin tarafndan dnya yaradlal beri bu kadar ok ganimet daha hibir ehirde kazanlmamtr eklinde betimlenirken Bizansl tarihiT Honiatis ise bu olay omuzlarnda sann han tayan bu adamK A P lara nispetle smailliler (Araplar) bile daha insan dostu ve daha merhametlidir cmleleriyle anlatmtr. Latinlerin Estanbulu igaliyle blgede uzunca bir sre devam eden merkez TEL VZYON devlet yaps sona erecektir. Tm Balkanlar tek bir organizasyon iinde birletirme tekrar ancak Osmanl dneminde 15. yzylda gerekleebilecektir. Bu ara dnemde ise paralanm ve gsz Bizans ve Latin beylikleri ile kar N T E R bu larz. Bizansn N E T ekilde paralanmas Anadolu ve Balkanlarn kalan ksmn da etkileyecektir. Anadoluda stanbulu tekrar ele geirmeye alan ve Bizansn varisi olduunu iddia eden znik Devleti 13. yzyl boyunca Anadolu Seluklu Devleti ile iyi ilikiler kurmaya alacak, 1261 ylnda da stanbulu tekrar ele geirdiinde ise Bat Anadoludaki otorite boluunu Mentee ve Aydnoullar gibi Trkmen beylikleri dolduracaktr. Balkanlarda ise Bulgarlar, II. Bulgar Devleti eklinde yeniden g kazanrlarken, Srplar da blgenin bir baka g merkezi hline gelecektir. stanbul Latin Devleti 57 yl yaadktan sonra 1261 ylnda tarih sahnesinden silinir. 1224te de Selanik Latin Krallna Epir Despotluu tarafndan son verilir. Atina Dukal, 1456 ylnda Fatih Sultan Mehmet tarafndan fethedilir. Akhaya Latin Prenslii ise 1430 ylnda blgede g kazanan Mora Bizans Despotluu tarafndan ortadan kaldrlr. Mora da 1461 ylnda Osmanl topraklarna balanr. Adalardaki Latin etkileri ksmen 16. yzyla kadar devam etse de artk Latin devletleri yoktur. znik Devleti, 1242 ylndan itibaren Epir Despotluunu ilhak eder. Trabzon Rum Devleti varln 1461de Fatih Sultan Mehmet tarafndan Osmanl topraklarna balanncaya kadar srdrecektir. Bu arada 4. Hal Seferinin gerekletii 1204 ylndan II. Mool istilasnn balad 1241 ylna kadar Balkanlarda belirleyici rol byk lde II. Bulgar Devleti oynar. 1187 tarihinde II. Bulgar Devleti kurulmu ve bu devlet 1396 ylna kadar varln devam ettirmitir. Devletin merkezi Trnova ehridir. 1204 ylnda Hal Seferi ile Bizansn paralanmas ve Latin Prensliklerinin kurulmas, II. Bulgar Devletinin ksa srede genilemesini salamtr. Bunu engellemek isteyen stanbul Latin Kral Baudouin ise 14 Nisan 1205te Edirnede tam bir bozguna uratlmtr. Bu savatan sonra Trakya, Makedonya ve Filibe Bulgarlar tarafndan ele geirilmitir. 22 Mart 1230 tarihinde Klokotnitsada (Semihe) Epir Despotluu yenilmi ve bu despotluun topraklarnn bir ksm

DNELM S O R U

Bizans mparatorluu, Bulgar ve Srp Devletleri

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

3. nite - Gemiten Gnmze Balkanlar

69

Bulgar Devletinin snrlar iine alnmtr. Bylece snrlar Karadeniz, Ege ve Adriyatik Denizine ulaan Bulgarlarn ve Romallarn ar nvann kullanan bu devlet Balkanlara byk lde hakim olmutur. Ancak II. Bulgar Devletinin ke gemesi 1241 ylnda Krmdan Bulgaristana inen Altn Orda Devleti kanal ile olmutur. Altn Orda Han Batu Han, 1241de Bulgaristan istila etmitir, Silistre ve Kili gibi yerler Altn Orda Hanlnn eline gemi ve Bulgaristan ancak Altn Ordaya yllk hara deyerek varln devam ettirebilmitir. Altn Orda Hanl bundan sonra Bulgar tahtna kimin geeceini belirleyen ana siyasi aktr olmutur. Osmanllar, blgeye geldiklerinde Trnova arl, Vidin Prenslii, Dobruca Despotluu ve Konstantin linden oluan paralanm bir Bulgaristan ile karlamtr. 1371 ylndan itibaren Osmanl vassal hline gelen Bulgaristan 1396 ylna gelindiinde Osmanl topra hline dnmtr. 4. Hal Seferinin ortaya kard siyasi oluumlardan birisi de Srp Despotluudur. Bu despotluun kkenleri, Raka Irma boyunca uzanan topraklarda Bizans mparatorluunun bir memuru olarak grev yapan Stefan Nemanie (11671196) kadar uzanr. Bizansn i karklklardan istifade eden Nemani, Raka, Zeta ve Nite hkimiyet kurmutur. 1213 ylnda Srplar, Latin, Bulgar ve Macarlardan oluan ordunun saldrsn nlemeyi baarr. Nemani slalesinden gelen kiilerin ynetiminde Srbistan, dier Balkan siyasi oluumlarna varln kabul ettirtir. II. Stefan Uro Milutin (1282-1321) zamannda Srp Devleti skp, Dra ve Makedonyann byk bir ksmn Bulgarlardan geri alr. 1330 ylndaki Velbujd (Kstendil) Savanda Srplar, Bulgar ve Bizansllardan oluan orduyu yenmeyi baararak Balkanlarda kalc devletlerden biri hline gelir. Srplar, Balkanlardaki en geni snrlarna 1331-1355 yllar arasnda iktidarda kalan Stefan Duan dneminde ular. Prilepe, Ohri ve Serez ellerine geer. 1347 ylna kadar Epir, Arnavutluk ve Teselyada hkimiyet kurarlar. Srp Devletinin snrlar Tuna nehrinden Korintos krfezine, Adriyatikten Egeye kadar uzanr. Stefan Duan, Srplar iin stanbul Patrikhanesinden bamsz Pe Bapiskoposluu oluturduu gibi kendisi de Srplarn ve Romallarn mparatoru nvann kullanr. Duan, stanbulu alarak Bizans kendi topraklarna balamak istemitir. Bunun zerine Bizans mparatoru oannis Kantakuzinos, damad Osmanl Sultan Orhandan ald yardmlarla Srplar ancak durdurabilmitir. 1355te Duann lmnden sonra kimin despot olaca konusundaki i karklklarla Srplar toprak kaybetmeye balamlardr. 26 Eyll 1371 tarihinde Meri Irma kenarnda irmende yaplan savata da Osmanllara yenilirler. Bu tarihten itibaren Srplar, Osmanl Devletinin vasal hline gelmi ve 1389 ylndaki Kosova Savanda bu durum teyit edilmitir. Ankara Savanda yenilen Yldrm Beyazt terk etmeyenlerin banda Srp vasal askerlerinin gelmesi tarihin ilgin cilvelerinden biridir. Osmanl ncesi Orta a Balkan tarihinde zaman zaman g kaybetmi olmasna ramen barol oynayan devlet Bizans mparatorluu olmutur. Bizans-Roma ayrm blgenin din dokusunu da derinden etkilemitir. 395 ylnda Roma mparatorluu ikiye ayrldnda Dou ve Bat Romann snrn aa yukar talyan yarmadasnn bittii dou hattndan Macaristana kadar uzanan izgi belirliyordu. Bu izginin batsnda kalan Hrvatistan, Slovenya ve Arnavutlukun bir blm Katolik mezhebini benimserken, bu gruba 11. yzyln banda Macarlar da dhil olacaktr. Bu hattn dousunda kalan halklar ise merkezini stanbul patrikliinin yapt Ortodoksluk mezhebini benimseyeceklerdir. Bu halklarn arasna Bulgarlar, Ruslar ve Ortodoks Romenleri de katabiliriz. Ayrca bu blgede Hristiyanln bu

Vasal: Herhangi bir devletin kendisinden daha gl dier bir devletin himayesini kabul edip stnln tand, devlete asker seferler esnasnda asker verme ve hara deme durumuna vasallk denilmektedir.

70

Balkanlarda Siyaset

iki mezhebi tarafndan da sapkn olarak nitelendirilen fakat Hristiyanlk iinde kabul edilen Pavlikanlar ve Bogomiller de vardr. Bogomiller, Bosnada younlamlar ve Osmanl dneminde de Mslman olarak Bonaklar ad altnda varlklarn srdrmlerdir. Balkanlarda slamiyetin ilk grn 13. yzylda Altn Orda Hanl yoluyla olmutur. Daha sonra slamiyet Anadolu kkenli olarak zzettin Keykavusun 1261de Dobruca blgesine gitmesi ve 14. yzylda Osmanl Trklerinin blgeye yerlemesi ile Balkanlarda kalc olmutur. Blgede grlen Hun, Avar, Bulgar, Peenek, Uz, Kumanlar gibi pek ok Trk kkenli halk, devletten ziyade kavimler federasyonu eklinde tekilatlandklar iin ok tanrl inanca sahip gruplar olarak ya Slavlam ya da tarih sahnesi iinde kaybolmulardr. Yahudiler ise Orta a boyunca blgenin ticaret yaplan ehir merkezlerinde aznlk bir cemaat olarak varln srdrmtr. 14. yzyln ikinci yarsnda Balkanlara geen Osmanllar blgede zellikle Bizans art paralanm bir siyasi tablo ile karlamlardr. Osmanllar, bir asr iinde Bulgaristan Bulgar arlndan; Makedonya ve Srbistan Srp Despotluundan; stanbul, Trakya, Selanik ve Morann byk blmn Bizanstan; Atina Dukal, Koron, Modon, nebaht ve Ege Adalarnn byk bir ksmn Latinlerden almtr. Bylece Byk skender, Roma mparatorluu ve Bizans Devletinden sonra Balkanlar tek siyasi otorite altnda birletiren son byk devlet de Osmanl mparatorluu olmutur.

OSMANLI DNEMNDE BALKANLAR Balkanlarn Fethi (1352-1521)

Balkanlarda Osmanl fetihlerinin nasl gerekletiini deerlendirebilmek iin hi phesiz fetihler ncesindeki siyasi ve sosyo-ekonomik yaplara bakmak gerekir: Bu dnemde Balkanlar, prenslikler ve krallklar arasndaki mcadele ve savalar sebebiyle paralanm istikrarsz bir siyasi yapya sahipti. nceki blmde anlatld zere blgede zaman zaman yetenekli prens veya krallar tarafndan gl siyasi organizasyonlar kurulmasna ramen bunlarn uzun mrl ve kalc devletlere dnmesi mmkn olmamt. Sosyo-ekonomik adan ise zellikle ar vergiler, idarede yaanan keyfilik, angaryalar, savalar ve yamalar Balkan halklarn derinden etkilemiti. Siyasi ve sosyo-ekonomik alandaki bu sorunlar, daha sonraki dnemde Osmanl fetihlerini kolaylatran nemli birer faktr olmutur. Osmanllarn blgede siyasi bir g hline gelmesi sreci oannis Kantakuzenosun taht mcadelesinde rakiplerine kar kullanmak zere Orhan Beyden (13241362) yardm istemesiyle balad. Bu talebe karlk 1352de Orhan Beyin olu Sleyman Paa Rumeliye geerek impeye yerleti. Kantakuzenosun srarlarna ramen daha sonra buray terk etmeyerek Osmanllar iin bir s hline getirdi. Balkanlardaki Osmanl baars byk oranda fetihlerin belli bir siyasi akla ve plana dayanmasndan kaynaklanmtr. Osmanllar fethettikleri yerlerin zellikle alt kesimlerine kar istimalet siyaseti uyguluyor, mmkn olduu lde onlar zerindeki gemi idareler zamanndan kalan sosyo-ekonomik angaryalar azaltyor, din adan ise onlara o alar iin olduka ileri saylabilecek dzeyde hogr ile yaklayordu. Alt tabakaya kar gsterdii bu yumuak tavr, Balkanlarda Osmanl kartlnn toplumsal tabann daraltan son derece nemli bir ilev grd. te yandan blgede Roma idaresinden sonra yeniden gl bir devletin hkimiyet kurmas istikrar getirdi. Osmanllar, blgenin st tabakaya mensup gruplar-

stimalet Siyaseti: Osmanl Devletinde reayay idareye sndrmak ve meylettirmek iin uygulanan yumuak siyaset.

3. nite - Gemiten Gnmze Balkanlar

71

n da kendi rejimleri iine entegre etmeye altlar. 14. ve 15. yzyllarda Osmanl asker sisteminin belkemiini oluturan timarl sipahiler arasnda ok sayda Hristiyan sipahinin mevcudiyeti entegrasyon siyasetinin byk lde baarl olduunu gstermektedir. Fethedilen topraklar enlendirmek ve fetihleri kalc hle getirmek iin Osmanllar, muhtelif blgelere Anadoludan Mslman nfusu yerletirmeyi yine Balkan siyasetinin nemli bir unsuru olarak planl bir ekilde tatbik ettiler. Fetih srecini belirleyen en nemli faktrlerden biri de hi phesiz Balkan corafyasnn imkn ve snrlar olmutur. Osmanllar kendilerinden nceki fatihlerin yapp kullandklar Via Egnatia gibi yol ve geitler zerinden ilerlemeye azami dikkat sarf ettiler. Osmanllarn Balkanlar fetih sreci nispeten yava seyreden bir mahiyet arzetmektedir. Kabaca iki aamada gerekleen bu srecin ilk aamasnda ele geirilen yerler dolayl bir ekilde hkimiyet altna alnr, blgenin yerel beyleri Osmanl hkimiyetinin bir sembol olarak sultanlara belli miktarda bir vergi verirlerdi. Bu beyler bylelikle sultann blgedeki ittifak sistemine girerler ve onlarn da desteiyle yeni yerlerin Osmanl kontrolne gemesi salanrd. kinci aamada ise bu hkimiyet dorudan tesis edilirdi. lk aamadaki ittifak sistemi yerini tam bir hkimiyete brakrd. Bunun iin topraklar timar sistemine dhil edilir ve artk o blge Kann-i Osmannin uyguland bir blge hline gelirdi. Bu aamalar sz konusu srecin temel karakteristii olmalarna ramen her zaman her yerde kesin izgilerle birbirinden ayrlamazlar. 14. yzyln sonlarna doru Balkanlarn nemli ehirlerinin bir ksm ile kritik yol ve geitleri Osmanl kontrolne girmi ve blgede Osmanl hkimiyetini tehdit edebilecek bir siyasi g kalmamt. Bu srete zellikle I. Muratn (1362-1389) nderliinde 1361de Edirne, 1385te Sofya ve Ni, 1387de Selanikin fetihleri ve 1371de irmen ve 1389da Kosova savalarnda Srplarn malup edilmeleri nemli kilometre talardr. Baz ehir ve kasabalarn fethedildikten sonra eitli sebeplerle Osmanllarn elinden ktn ve sonradan yeniden ele geirildiini belirtmek gerekir. I. Muratn Kosova Savanda Milo Obili isimli bir Hristiyan tarafndan ldrlmesinden sonra tahta geen Yldrm Beyazt (1389-1402) 1396da Niboluda Hal ordusunu malup etmek suretiyle Osmanllarn Balkanlarda kalc bir g olduunu gsterdi. Yldrm, Osmanl hkimiyetini Balkanlarda yayma ve merkez otoriteyi glendirme siyasetini sk bir ekilde takip etti. 1402de Osmanllar Timur karsnda ok ar bir yenilgi almalarna ve akabinde Fetret Devrini (1402-1413) yaamalarna ramen, dier faktrlerin yannda Yldrmn bu siyaseti sayesinde Balkanlarda mevcudiyetlerini devam ettirebildiler. Osmanllarn Balkanlarda ilerleyii 15. yzyln ortalarndan itibaren hzland. zellikle Fatih Sultan Mehmet zamannda (1444-1446; 1451-1481) yaplan fetihler nemlidir: 1459da Semendire, 1463te Bosna, 1464te Mora Osmanl topraklarna katld. 15. yzylda Osmanllarn Balkanlarda balca siyasi rakibi Macarlard. Bu iki g arasndaki mcadele, Tuna boylar ve zellikle de bu havzann en stratejik mevkiinde bulunan Belgrad zerinde yaand. Bu ehri ele geirmek iin II. Murat (1421-1444; 1446-1451), Fatih Sultan Mehmet ve II. Beyazt (1481-1512) devirlerinde eitli teebbslerde bulunulmusa da ehir, ancak 1521de Kanun Sultan Sleyman (1520-1566) zamannda fethedilebilmitir. Belgradn fethiyle birlikte Balkanlarn ok byk bir ksm Osmanllarn hkimiyeti altna girmitir.

Timarl Sipahi: Osmanl askeri sistemi iinde tasarruf ettii arazi karlnda askeri hizmet ykml bulunan svari.

72

Balkanlarda Siyaset

Klasik Dnemden zle Balkanlar (15.-18. Yzyllar)

Osmanlnn klasik dneminde blgede iki farkl ynetim tarz tatbik edilmekteydi. lkinde mparatorluun esas gvdesi iinde yer alan bugnk Bulgaristan, Yunanistan, Srbistan, Makedonya gibi lkeler bulunuyordu. Bu yerler mparatorluun merkez idaresine sk skya bal durumdayd. Eflak, Bodan, Transilvanya, Raguza gibi ikinci tip blgelerde ise Osmanl st otoritesi mevcut olmakla birlikte ksmi zerklik sz konusuydu. Buralarn prens ve yneticileri dzenli bir ekilde Osmanl mparatorluuna vergilerini dyorlar ve padiahn vassallar olarak kabul ediliyorlard. Vergi vermenin vassal ilikisinin nemli bir art sayld Yeni a Avrupasnda 1533 stanbul Antlamas ile Osmanl mparatorluuna vergi vermeyi kabul eden Habsburglar da baz tarihiler tarafndan bir sreliine Osmanl vassal olarak kabul edilmitir. Klasik dnemdeki Osmanl idaresi, Balkan halklar iin daha sonra milliyeti Balkanl tarihilerin iddia ettiklerinin aksine karanlk bir Orta a devri olmamtr. O zamann tarihi artlar gz nne alndnda ve dier yerlerdeki farkl inana sahip -modern ncesi toplumlarda kimliin esas belirleyicisi ounlukla din olmutur- topluluklarn, mesela Avrupadaki Yahudilerin durumu ile kyaslandnda Balkan Hristiyanlar daha rahat bir hayata kavumulardr. Osmanl idaresi, Hristiyan tebaaya belli bir hogr iinde yaklam, zellikle zel hukuklarnn kendi cemaatleri tarafndan dzenlenmesine imkn tanmtr. Bunun yannda baz mnferit olaylar istisna olmak zere insanlar dinlerini deitirmeye zorlamamtr. Bu dneme Osmanl Bar (Pax Ottomana) damgasn vurmutur. 16. yzyln sonlarndan itibaren Balkanlardaki Osmanl dzeninde ok nemli sorunlar ba gstermeye, blge de Avusturya ve Rusya arasndaki siyasi ve asker mcadelelerin alan haline gelmeye balad. Sava artlar altnda dzen ve asayiin bozulmas sradan insanlarn hayatnda ok nemli skntlar da beraberinde getirdi. Birbirini takip eden savalarn finansmanna bir zm olarak artrlan vergiler hayat ciddi bir ekilde zorlatrrken, klasik dnem toprak dzeni de bozulmaya balad. II. Viyana Kuatmasnn baarszla uramas ve ardndan gelen byk kayplar Osmanlnn blgede yerletirdii sistem zerinde kalc tahribatlara sebep oldu. 1699 Karlofa Antlamas ile devlet ok byk toprak kayplar yaamasnn yannda artk Avrupa iin bir tehdit olmaktan kmt. Osmanl siyasi SIRA bzlme sadece siyasi sonular dourmakla kalmad. AntlamacorafyasndakiSZDE dan sonra Mslman unsurlar Balkanlarn daha i blgelerine g etmek zorunda kaldlar. Bugelime, Mslmanlarn g ettikleri yerlerdeki Hristiyan reaya ile araD NELM larnda imparatorluun tasfiyesine kadar devam edecek mcadele ve gerilimlere zemin hazrlad. zellikle asker unsurlarn Hristiyan reaya zerindeki basklar S O R U Balkanlardaki birok isyann kmasnn temel sebebi olmutur. Reaya, OsmanlKtarihinde ilk dnemlerde hem Mslman hem de Hristiyan tebaay kapsaD KAT yan bir tabirken zamanla daha ziyade Hristiyan tebaa iin kullanlmtr.

Osmanl Bar (Pax Ottomana): Osmanlnn egemen olduu -zellikle Balkanlar bata olmak zere- tm corafyada salam olduu huzur, gven ve bar ortamn nitelendirmek iin Pax Romanadan hareketle kullanlan bir kavramdr.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

Osmanlnn Balkanlardan Tasfiyesi (1804-1913)

19. yzylda yukarda zikredilen bu isyanlar imparatorluun tasfiyesine gidecek yolu aan AMALARIMIZ kazand. Bunlarn ilki 1804te Kara Yorgi adl bir domuz tcbir mahiyet carnn nderliinde balayan Srp isyandr. syan, aslnda yerel nitelikte bir hak arama mcadelesi olarak balad. syann ilk evresinde isyanclarn talebi SrbisK T A P tanda bir mddetten beri idareyi fiilen ele geiren yenierilerin zulm ve haksz-

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

3. nite - Gemiten Gnmze Balkanlar

73

lklarnn giderilerek huzur ve asayiin salanmasyd. Yenieriler sadece reayaya zulm etmekle kalmam, stanbuldan gnderilen emirlere itaat etmedikleri gibi merkez idarenin blgedeki vergi gelirlerine el koymulard. Dolaysyla isyan, bu yenierilerin ve onlarn liderleri olan daylar bertaraf edilmesi iin bir frsat olarak gren Osmanl merkez idaresi ilk aamada isyanclara para veSIRA SZDE gndermhimmat mek suretiyle yardm etmiti. syan balangta milliyeti programa sahip, tam bamszl hedefleyen bir halk hareketi olmamasna ramen, 1806dan itibaren NELM uluslararas gelimeler sebebiyle istikamet deitirerek siyasiD talepleri ieren bir mahiyet kazand. 28 Mays 1812de imzalanan Bkre Antlamas ile Osmanl-Rus Savann sona ermesinden sonra glerini Srbistana ynlendiren Osmanl merS O R U kez idaresi Ekim 1813te isyan bastrmay baard. 1815te Srplar Milo Obrenovi nderliinde bir kez daha isyan ettiler. Osmanl merkez idaresi uluslararas DKKAT konjonktrn de etkisiyle -Napolyon tehlikesi bertaraf edilmiti ve Rusya imdi Balkanlara daha enerjik bir ekilde mdahale edebilirdi- Srplara ksmi zerklik taSIRA SZDE nd. Bu ekilde Srbistan iin aamal bir ekilde bamszla giden yol ald. Srp isyan Balkanlarda Osmanl mparatorluuna kar giriilen ilk byk apl isyan olmas ve dourduu uzun vadeli sonular itibaryla baz tarihiler tarafndan moAMALARIMIZ dern Balkan tarihinin balangc olarak kabul edilir. Srp isyanlar hakknda daha detayl bilgi iin bkz. Selim Aslanta, Osmanlda Srp syanK T A P lar 19. Yzyln afanda Balkanlar, stanbul: Kitap Yaynevi, 2007 Balkanlarda Srp isyanndan sonraki ilk byk gelime 1821de Ypatlak veren TELEVZ ON Yunan isyandr. syann altyaps Filiki Eterya tarafndan oluturuldu. Bu birlik hem Tuna prensliklerinde hem de Morada faaliyette bulundu. Tuna prensliklerinde Fenerli voyvodalarn nclk ettii Osmanl kart isyan baarsz olsa da 1821 N ERNET Nisannda Morada balayan isyan farkl bir istikamette ilerledi. TMerkez hkmetin o srada Epirde Tepedelenli Ali Paa meselesiyle uramas isyanclara byk avantaj salad. Ancak 1822de Ali Paann ldrlmesinden sonra Osmanl birlikleri Yunan isyanclara yneldiler. Mora Yarmadas isyanclarn, buna karn Epir ve Teselya Osmanl birliklerinin kontrolndeydi. 1825e kadar bu durumda fazla bir deiiklik olmad. II. Mahmut (1808-1839) isyan bastrmak iin Kavalal Mehmet Ali Paadan yardm istedi. Kendisinin Girit, olu brahimin de Mora valisi olmas artyla Mehmet Ali Paa II. Mahmuta yardma karar verdi. brahimin Franszlarca eitilen modern ordusu ksa zamanda Moray ele geirdi. Padiahn kuvvetleri de kuzeyden harekete getiler. Grnte isyanclar kaybetmie benziyorlard. Fakat uluslararas siyasetin byk aktrleri devreye girmekte gecikmediler. Daha ncesine de gtrlmekle beraber genelde 21 Temmuz 1774 Kk Kaynarca Antlamas ile balayan Dou Sorunu nce Srp isyannda imdi de Yunan isyannda kendini gstermiti. Avrupada Yunanlarn lehine mdahale fikri glendi. ngiltere, Fransa ve Rusya bu konuda anlatlar. ngilizlerin kumandas altndaki mttefiklerin 20 Ekim 1827de Navarinde Osmanl donanmasn yakmas, akabinde 1828-1829 savanda Osmanl mparatorluunun Rusya karsnda yenilmesinden sonra mttefik devletler, ubat 1830daki Londra Konferansnda Osmanl mparatorluundan bamsz Yunanistan tanmasn talep ettiler. zellikle son savata ciddi bir ekilde ypranan Osmanl mparatorluu bu talebe uymak zorunda kald ve bylelikle Morada bamsz bir Yunan devleti kurulmu oldu.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Filiki Eterya: 1814te Odessada Yunan tccar tarafndan Yunan bamszln gerekletirmek iin kurulan gizli rgt. N T E R N E T

TELEVZYON

Dou Sorunu (ark Meselesi): Balangcna ilikin deiik tarihler ve nedenler verilmesine ramen bu kavram zellikle Osmanl Devletinin gerilemeye balamasyla, byk glerin Balkanlar bata olmak zere Osmanl corafyasna dnk emellerinin atmas sonucu ortaya kan, yerel sorunlarla harmanlanm, uluslararas diplomatik sorunlarn tmn anlatmak zere kullanmtr. Dou ile corafi anlamda Avrupann dousu anlatlmakla birlikte, zel olarak Osmanlya iaret edilmektedir.

DKKAT

DKKAT

AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P 74 AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P

AMALARIMIZ SIRA SZDE

Balkanlarda Siyaset

K T A P AMALARIMIZ

Dou Sorunu iin ANDERSON, M. S., The Eastern Question, 1774-1923. A Study in InterK T A P national Relations, London: Macmillan, 1966, geniletilmi yeni bask, Londra, 1983. Tarihsel BalkanVharitalar iin: http://www.lib.utexas.edu/maps/historical/history_balkans. N E ZYO TE LTE R N E T N html adresine baknz. 19. yzylda Srp ve Yunan isyanlarndan sonra da Osmanl mparatorluunun N T tasfiye BalkanlardanE R N E T sreci devam etti. Bu balamda en kritik gelimeler 18751878 Byk Dou Krizi dneminde yaand. Nisan 1875te Hersekte kk bir Hristiyan Slav grubu isyan etti. Nisan 1876da da Bulgarlar isyan etti. Temmuz 1876da Srp ve Karada prenslikleri isyanlardan istifade ederek bamszlk ve yeni topraklar kazanmak iin Osmanl mparatorluuna saldrdlar. Beklenenin aksine Osmanl glerinin baar elde etmesi ve Belgradn yeniden Osmanllarn eline geme ihtimali karsnda Rusya, Kasm 1876da Osmanl mparatorluuna harektn durdurmas iin bir ltimatom verdi. Aralk 1876da stanbulda toplanan Tersane Konferansnda Byk Gler Osmanl mparatorluundan Bulgaristan dou ve bat olmak zere ikiye taksim ederek Bosna-Hersekle beraber bu blgeye zerklik tannmasn, son savata Srbistandan ald topraklar iade etmesini ve Karadan kazand topraklar ise Karadaa brakmasn istediler. Osmanl mparatorluu byk glerin bu taleplerini reddetti. Bunun zerine Nisan 1877de Rusya Osmanl mparatorluuna sava ilan etti. Tarihe 93 Harbi olarak geen bu sava Osmanllarn yenilgisiyle sonuland. 3 Mart 1878te Rusya ile Osmanl mparatorluu arasnda San Stefano Antlamas imzaland. Bu antlamayla Bosna-Hersek zerk bir blge, Srbistan, Karada ve Romanya ise bamsz devlet hline geliyorlar ve ok byk bir Bulgar prenslii kuruluyordu. Bu antlama ile Rusyann Balkanlar zerinde kuraca muazzam nfuzdan endielenen dier Avrupa devletleri ve zellikle ngilterenin inisiyatifi ile antlama artlar zerinde 13 Haziran 1878de Berlin Antlamas ile tadilat yapld. Bunlardan en nemlisi San Stefanoda kurulan byk Bulgar prensliinin, Balkan Dalarnn kuzeyinde zerk Bulgar Prenslii, stanbuldan atanacak Hristiyan yneticinin idaresinde arki Rumeli ve dorudan Osmanl mparatorluuna bal Makedonya olarak e taksimidir. Yine bu antlama ile Srbistan, Karada ve Romanya bamszlklarn kazanmtr. Byk Dou Krizinin balang noktas olan Bosna-Hersek ise Avusturyann igaline braklmtr. Osmanl mparatorluunun Balkanlardan tasfiyenin tamamlanmas 1912-13 Balkan savalaryla gereklemitir. Osmanl mparatorluunun iinde bulunduu siyasi karklktan istifade ile Ekim 1908de Avusturya-Macaristan mparatorluunun Bosna-Herseki ilhak, sonu baz alardan I. Dnya Savan da tetikleyecek bir dizi uluslararas siyasi ve askeri gelimenin kapsn at. Bir yandan dnya leinde, temelinde smrge arzularnn yatt gruplamalar olurken dier yandan blgesel olarak Balkan devletleri arasnda Osmanl mparatorluunun Balkanlardaki varln tamamen sona erdirmeye dnk siyasi almalar hz kazanmt. Esas itibaryla 1860larda Srp Prensi Mihail Osmanl kart bir Balkan Birlii kurmak iin teebbste bulunmutu. Ancak onun 1868de ldrlmesinden sonra bu proje akim kalmt. 1912 baharnda bir dizi grme ve tartmadan sonra Ekim 1908de bamszln ilan eden Bulgaristan ve Srbistan arasnda Osmanl kart bir ittifak kuruldu. Bir mddet sonra benzer bir ekilde Bulgaristan ve Yunanistan bir antlama yaptlar. Ekim 1912de ise Karada, Srbistan ve Bulgaristan arasnda II. Balkan Birlii kuruldu. Bylece Mihailin projesi de hayata geirilmi oluyordu.

TELEVZYON

TENLTEEVR N Y O N Z ET

NTERNET

3. nite - Gemiten Gnmze Balkanlar

75

Balkan devletlerini cesaretlendiren esas husus hi kukusuz Osmanl mparatorluunun asker adan zayf bir durumda olmasyd. zellikle Trablusgarp Savanda bu zayflk ak ekilde grlmt. Bu zayfla elik eden i siyasi kargaalar imparatorluu, Balkanlardan tasfiye etmek isteyen glerin itahn iyice kabartyordu. Yukarda zikredilen Osmanl kart antlamalarn pratie dklmesi uzun srmedi. Ekim 1912de balayan I. Balkan Savanda Osmanl kuvvetleri hemen hemen her cephede yenildiler. Yzyllardan beri Osmanl mparatorluunun hkimiyetinde bulunan ehirler birer birer dmeye balad. Bu arada ngilterenin arabuluculuunda bir atekes imkn doduysa da uzun sreli olmad. stanbulda ise ttihat Terakkinin tertip ettii bir darbe ile Kamil Paa hkmetinin yerine 23 Ocak 1913te Mahmut evket Paa hkmeti getirildi. 1913 banda sava yeniden balad ve 26 Mart 1913te Edirne Bulgarlarn eline geti. 30 Mays 1913 Londra Konferans ile I. Balkan Sava sona erdi. Buna gre Osmanl Midye-Enez izgisinin gerisine ekilecekti. stanbuldaki yeni hkmet vatan topraklarn tekrar ele geirmek iddiasyla iktidara gelmesine ramen nceki artlardan daha arlarn kabul etmek zorunda kalmt. Bu ekilde Osmanl mparatorluu Balkanlardan karlmt. Fakat onun mirasnn nasl paylalaca byk bir sorundu. Balkan devletlerinden her birinin kendi topran geniletmek arzusu, aralarndaki ibirlii ve ittifaklarn sonunu getirdi. Bulgaristan, 29 Haziran 1913te Srbistan ve Yunanistana saldrd. Fakat her iki cephede de yenilgiye urad. Bu durum Osmanl mparatorluuna en azndan imparatorlua payitahtlk yapm olan Edirnenin geri alnmas imknn verdi. Osmanl hkmetinden baz yelerin teredddne ramen Edirnenin kurtarlmasna karar verildi. Byk glerden ngiltere, Rusya, Fransa, Almanya ve Avusturya-Macaristan byle bir harekete karydlar. talya ise nispeten tarafsz kald. 21 Temmuz 1913te Osmanl birlikleri hibir direni grmeden Edirneyi aldlar. Byk glerin nce bask ve tehdit sonra da eitli vaat ve szlerle Edirneyi boaltmalarn istemelerine ramen Osmanl mparatorluu buna riayet etmedi. Balkan devletleri kendi aralarndaki savaa 10 Austos 1913 Bkre Antlamas ile son verdiler. Bu ikinci savatan toprak bakmndan Yunanistan ve Srbistan en kazanl kan lkeler oldular. Osmanl mparatorluu ise 29 Eyll 1913te Bulgaristanla stanbul, 14 Kasm 1913te Yunanistanla Atina ve 13 Mart 1914te Srbistanla stanbul antlamalarn imzalad. Bu antlamalarla Osmanl mparatorluunun I. Dnya Sava ncesi snrlar tekil edildi. Balkan savalar btn taraflar iin (bazlar toprak kazanm olsa da) ykc olmann yannda dnyay daha byk bir felakete srkleyecek olan I. Dnya Savann yolunu amas bakmndan son derece nemlidir.

ULUS-DEVLETLERN KURULMA SRECN ETKLEYEN FAKTRLER Rus-Osmanl Savalar ve Bamszlk Hareketlerine Etkisi
18. yzyl ve 19. yzyl balar Osmanl mparatorluu iin ar siyasal, ekonomik ve sosyal problemlerin doruk noktasna ulat bir dnem olmutur. zellikle II. Katerina (1762-1796) dneminde Rusya, Osmanl devletine kar iki byk zafer (1768-1774 Kk Kaynarca Antlamas ve 1787-1792 Ya Antlamas) kazanarak nce Krm ele geirip Karadenize indi ve ardndan Karadenizin kuzeyini ele geirdi. II. Katerina stanbulu ele geirip Bizans mparatorluunu yeniden kurmay amalayan Grek Projesini ortaya atarak kurulacak bu devletin bana geirmeyi arzulad torununa son Bizans mparatoru Konstantinin ismini verdi. Fakat dier

76

Balkanlarda Siyaset

Avrupa devletlerinden destek alamaynca bu projeyi gerekletiremedi. Bununla birlikte Rusyann scak denizlere ulama hedefi Rusyann Osmanl politikasnn temelini oluturmaya devam etti. Rusyann Osmanlya kar hareketinde Balkan Hristiyanlarn yanna ekmek iin kulland en nemli propaganda Ortodoks kardelii ve Rusyann Ortodokslarn hamisi olduu iddiasyd. Bu nedenle OsmanlRus savalar dneminde Ortodokslarn Rusyaya g etmesi tevik edilerek Hristiyanlarn Osmanl ynetimine kar bakaldrs ve Rusyaya yardm salanmaya alld. Srp isyannn balamasndan iki yl sonra 1806da balayan bir dier Osmanl-Rus Sava 1812de Osmanlnn ar yenilgisiyle sonulanrken Bkre Antlamasyla Srbistan ve Eflak-Bodan beylikleri zerklik haklar elde etti. 1821de balayan Yunan isyan nedeniyle 1827de balayan bir dier Osmanl-Rus Sava Rus ordularnn Edirneyi de ele geirecek kadar ilerlemesiyle ve 1830da yaplan Edirne Antlamas ile Yunanistann bamszlyla sonuland. Ayn antlamayla Srbistan zerk bir ynetime kavutu. 1853-56 Krm Savanda Osmanl devletinin yardmna gelen ngiltere ve Fransa bir sre iin Rusyann Osmanl topraklarna doru ilerleyiini durdurmusa da Rusya Panslavizm propagandas yaparak Balkan Hristiyanlar zerinde etkisini artrmaya alt. Nihayet 1877-78 Osmanl-Rus sava sonucunda Romanya, Srbistan, Karada bamszlklarn kazand ve Bulgaristan prenslii kuruldu. Nihayet Rusyann Osmanlya sava yoluyla mdahaleleri Balkan Hristiyanlarnn bamszlk hareketlerinin baarl olmasnda karar verici bir rol oynad.

Osmanlda dari ve Sosyo-Ekonomik Krizler

Rusyaya kar savalarda olduu gibi ieride de mparatorluun durumu ard. Tarada hkimiyeti ele geiren ayanlar merkezin otoritesini hie sayarak keyfi bir ynetimle hkm sryordu. Gerek hazinenin ihtiya duyduu para gerekse savalarda ihtiya duyulan askerler bu ayanlar araclyla salanyordu. Merkezin taradaki kontroln ortadan kaldran bu sistemde en ok ezilen Mslman ve Gayrimslim teba oluyordu. Ayanlarn teba zerine ykledii ar vergi yk ve baka ykmllkler iftilerin iftliklerini terketmelerine, birounun ayanlar etrafnda toplanarak geimlerini salamalarna ve dier bir ksmnn da eteler kurarak yamaclkla geinmesine yol ayordu. Ayn zamanda tarada birok kii iftilii brakarak yenieri yazlyor ve bu ekilde devlet hizmetinde geimini salyordu. Fakat bunlarn da nemli bir ksm blgelerinde genellikle ayanlarla birlikte her trl disiplinden yoksun keyfi hareketler sergiliyordu. Balkanlarda bu tr yama etelerinin en mehurlar 18. yzyln sonu ve 19. yzyln balarnda isyanlar ve yamalaryla mehur olan Krcaali eteleridir. Genellikle gnmzde Bulgaristann gneyinde bir ehir olan Krcaali blgesinden geldikleri iin bu isimle tannan ve ounlukla Mslmanlardan oluan bu eteler bugnk Bulgaristann tamamnda, zaman zaman Tuna Nehrini de geerek Eflak, Bodana ve Belgrada kadar uzanan topraklarda Mslman ve Gayrimslim kylerini yamalyordu. Bu etelerin ibirlii yapt en mehur ayan Pazvantolu Osman Aa idi. Vidini merkez edinen Osman Aa 1794ten itibaren stanbulun hkimiyetinden karak hzla Bulgaristann nemli bir ksmn ve Belgrada kadar uzanan bugnk Srbistan topraklarn kontrol altna ald. Bir yandan Osman Aann Krcaali eteleriyle ibirlii yaparak yapt saldrlar, te yandan Merkez kuvvetlerinin Osman Aaya kar savalar sonucunda blgedeki nfusun nemli bir ksm topraklarn ileyemez hale geldi ve ehirlere veya daha uzak blgelere kamaya balad. 19. yzyln balarnda daha kk ayanlarn da halk zerinde oluturduklar genellikle keyfi yne-

Eflak ve Bodan: Bugnk Romanya topraklar. Vidin: Bugnk Bulgaristann kuzey batsnda Tuna nehri kenarnda bir ehir.

3. nite - Gemiten Gnmze Balkanlar

77

tim, sosyal ve ekonomik huzursuzluun artmasnda nemli bir etken oluturdu. Bu da Gayrimslim topluluklarn Osmanl idaresine kar bakaldrmasnda nemli bir faktr oluturmutu. Bir dier nemli ayan Yanyay merkez edinerek Arnavutlukun gneyi ve Yunanistann nemli bir ksmn ele geirerek Sultana kar meydan okuyan Tepedelenli Ali Paadr. Ali Paann kendi hkimiyetini kurduu Yunanistan ve Arnavutlukta himayesine ald askerler genellikle Mslman olmakla birlikte, Rumlar da onun hizmetinde farkl grevler yerine getirmeye balad ve reaya ile Ali Paa arasnda araclk yapan bir eit yerli ayan snf ortaya kt. Her ne kadar Mslman ayanlar gibi glenemeseler de Ali Paa ve dier ayanlarn yannda asker ve idar deneyim kazanm bu kk ayan snf daha sonra Morada Osmanlya kar balatlacak Yunan isyannn baarl olmasnda nemli rol oynayacaktr. Ali Paann Osmanl merkezine kar balatt isyan 1821de balayan Yunan isyanndan bir yl sonra, 1822de bastrlabilmitir. Osmanl ynetiminin yaad sosyo-ekonomik ve siyasal krizin etkisiyle Mslmanlar arasnda olduu gibi Gayrimslimler arasnda da ekyalk yaygn olarak grlmekteydi. Yunanistan blgesinde bu ekyalara Kleftler, Gney Slav blgelerinde Haydut (Hayduk), denmekteydi. Yasad bu eteler ulusal bakaldr dnemlerinde nemli bir silahl g oluturacaktr.

Kleftler: Yunanca kleftes soyguncu anlamna gelmektedir ve Osmanl dneminde kanun kaaklar genellikle bu adla anlmtr.

Osmanlda Tanzimat ve Tara Reformlar

Osmanl mparatorluunda bamszlk hareketlerini etkileyen faktrlerden biri de 1839 Tanzimat Fermanyla birlikte yaplan idari dzenlemeler yoluyla Gayrimslimlerin tara idaresine dhil edilmesidir. Oluturulan vilayet, liva/sancak ve kaza meclislerine Gayrimslim ilerigelenleri de seim yoluyla alnarak tara idaresinin birok alannda Mslmanlarn ve Gayrimslimlerin birlikte grev yapmalar saland. Bu idari deneyim Gayrimslimler arasnda idareci bir snfn olumas ve gelimesinde etkili oldu.

Fransz Devrimi, Napolyon ve Balkanlarda Milliyetilik Propagandas

1789 Fransz Devriminin sonucu olarak htilal Fransas ile dier Avrupa devletlerinin arasnda balayan Koalisyon Savalar yoluyla milliyetilik dncesi Avrupa ktasna hzla yayld. zellikle Napolyonun 1798-1799 Msr Seferi esnasnda Adriyatik Denizi ile Akdenizin keitii blgede bulunan Yedi Aday (Korfu, thaki, Kefalonya, Ayamavra, Pakso, Zanta, uka) ele geirerek bu adalarda kurduu ynetim ile ihtilal dncesi Osmanl topraklarna bizzat htilal Fransas tarafndan ihra edilmeye baland. Napolyon, Yunanistan ve Arnavutlukta kendisine bal devletler kurmak amacyla Osmanl ynetimine kar Hristiyan halk ihtilalci dncelere kazanmak iin propaganda yapmaya balad. Msra ve Akkaya kadar ilerleyen Napolyon birksm Osmanl topraklarn ele geirdiyse de Osmanl devletinin Rusya ile ittifak yapmas ve ngilterenin denizde elde ettii baarlar zerine bu topraklardan geri ekilmek zorunda kald. Bununla birlikte Balkanlarda milliyetilik dncesinin ilk tohumlar atlm oldu.

Zengin Bir Tccar ve Aydn Snfnn Olumas

19. yzyl balarnda Balkanlarda milliyetilik hareketlerinin taycln yapacak bir burjuva snf mevcuttu. zellikle 18. ve 19. yzyllarda Osmanl ticaretinde Balkan Hristiyanlar (bata Rumlar olmak zere dier Balkan topluluklar) baat bir rol oynamaktayd. Rum tccarlarn etkinlikleri sayesinde Balkanlardaki ortak ticaret dili Osmanl Trkesinin yannda Rumca da olmutur. zellikle Rum tccarlar hem

78

Balkanlarda Siyaset

Osmanl imparatorluu iinde hem de Rusyada ve Avrupa merkezlerinde gl ticaret kolonilerine sahipti ve zellikle deniz tamaclnda nc bir rol oynamaktayd. rnein Rusyann nemli liman ehri Odessa ve Avusturyann bakenti Viyana gibi balca merkezlerde youn bir Rum tccar snf mevcuttu. Avrupa devletlerinin pasaportlarn alarak Avrupal devletlerin ticaret imtiyazlarndan da yararlanan Rumlar arasnda ayn zamanda birden ok dil bilen bir snfn bulunmas sayesinde hem Osmanl Devletinde (Tercme Odasnda) hem de arlk Rusyasnda dilerinde nemli grevler stelenmekteydiler. Ticaret yoluyla zenginleen bu snf bir yandan Rum Ortodoks Patrikhanesine bal gelimi bir okul sisteminin kuruluu ve yaygnlamasnda byk katklar salarken, te yandan ocuklarn yksek renim amacyla nemli Bat merkezlerine gndermekteydi. Bu ekilde bir yandan ticari faaliyetleri yoluyla Bat Avrupadaki gelimeleri yakndan takip eden bu burjuva snf ayn zamanda dorudan Avrupa lkelerinde aldklar eitim yoluyla da Aydnlanma ve Fransz Devriminin dnceleriyle tanma frsat buluyordu. Daha yava olmakla birlikte ayn gelime 19. yzyln ilk yarsndan itibaren Bulgarlar arasnda da grlmekteydi.

Balkan Uluslarnn Yeniden Dou ncleri

Balkan lkelerinde milliyeti hareketlerin balamas genellikle yeniden dou veya aydnlanma kavramlaryla ifade edilir. Bu yeniden douun ncleri olarak her ulusun fikir ncleri bulunmaktadr. Yunan milliyetiliinin ncs olarak Rigas Fereos Velestinlis ve Adamantios Korais kabul edilir. Rigas, Tesalyadan bir Rum tccarn oluydu. 1790lerde bamszlk manifestosu ve iirler yazarak Yunan bamszln savunmaya balad. 1798de Viyanada ele geirilip Osmanlya iade edildi ve Belgradda arkadalaryla birlikte idam edildi. zmirde yaayan bir tccar ailenin olu olan Adamantios Korais ilk ve ortarenimini zmirdeki Rum okulunda tamamladktan sonra Montpellierde (Fransa) tp okudu. 1788de Parise yerleti ve bir sene sonra gerekleen Fransz htilalinin de etkisiyle orada Eski Yunanca eserleri Franszcaya evirip Aydnlanma dncesiyle ilgili metinleri de Yunancaya evirerek yaynlamaya ve Yunanistann bamszl iin almaya balad. 19. yzyln balarndan itibaren Filhellenizm diye adlandrlan akm Avrupadaki aydnlar arasnda hzla yayld. Bylece eski Helenlerin ocuklar olarak grlen Yunanllarn barbar Trk boyunduruundan kurtarlmas dncesi Avrupa kamuoyunda hkim olmaya balad. Srp milliyetilii iki farkl imparatorluk arasnda blnm topraklarda (Tuna Nehrinin gneyinde Osmanl idaresinde ve kuzeyinde Avusturya idaresinde) gelimeye balad. Osmanl-Avusturya savalar sonucunda Avusturya egemenliine giren Srplar Karlofada din bir merkeze sahipti. Katolik Avusturya mparatorluunda Ortodoks Srplar uzun bir tannma mcadelesi vermek zorunda kald ve bu srete Srplk bilinci de gelimeye balad. Osmanl idaresinde yaayan Srplar ise Osmanl ynetimine kar en erken (1804) bamszlk mcadelesine balayan Balkan topluluu oldu. Srp milliyetiliinin ncleri olarak din adamlar ve dil reformcular ve aydnlanmaclar Jovan Raji (1726-1801), Dositej Obradovi (17421811) ve kilise Slavcas yerine Srp halk dilinin kabul edilmesini salayan Vuk Stefanovi Karaci (1787-1864) kabul edilmektedir. zellikle Karaci Viyanada srgnde bulunduu dnemde Alman romantizminden etkilenerek Srp halk dili hakknda 1814/15 yllarnda Sradan Halkn Konumasna Gre Srp Dilinin Tarifi balkl bir kitap yaynlad.

Filhellenizm: Yunanca Filos (dost), kelimesi ile Helen kelimesinin birlemesinden oluan ve Helen dostluu anlamna gelen bir kavram. Filhellenizm Bat Avrupada Antik Yunann kefedildii Rnesansla balayp Yunan htilali dneminde doruk noktasna ulat. ok sayda aydn Yunanistann kurulmas iin gnll olarak isyana katlp destek verdi. nemli Filhelenlerden biri ngiliz air Lord Byrondr. Byron 1824te htilal dneminde Yunanistanda lmtr.

3. nite - Gemiten Gnmze Balkanlar

79

Hrvatlar Avusturya mparatorluunda kltrel haklar olmadan yaamaktayd. Napolyonun talya ve Avusturya seferleri sonucunda Dalmaya kylarnda eski llirlere dayanarak merkezi Ljubljana olmak zere 1815e kadar yaayan bir llir Eyaleti oluturulmutu. Hrvatlar arasndaki ilk milliyeti hareket Fransz Devriminin dnceleri ve Alman romantizminin etkisiyle lliryaclk olarak gelimeye balad. Bu hareketin en nemli temsilcisi Ljudevit Gay (1809-1872) daha sonra Srplar ve dier Balkan Slavlarn da iine alan Gney Slavclk (Yugoslavizm) dncesini savunmaya balad. Hrvatlarn milliyeti hareketi balangta Avusturya idaresini kar ynelmiken 1867de Avusturyann Macarlar ayr bir ulus ve krallk olarak tanmas ve lke adnn Avusturya-Macaristan mparatorluu olmasyla Hrvatlar Macar hkimiyeti altnda Macarlatrma politikalarna kar mcadele etmeye balad. Ancak I. Dnya Sava sonunda Hrvatlar Srplar ve Slovenlerle birlikte ayr bir devlet kurmay baaracaklardr. Romenler de Srplar gibi Osmanl ve Avusturya mparatorluklar arasnda blnmt. Erdelde (Transilvanya) yaayan Romenler Ortodoks olduklar iin Avusturya mparatorluunda uzun bir tannma mcadelesi vermek zorunda kald. Bu srete Uniyat/Birleik Kilise olutu. badette Ortodoks inancn ruhani otorite olarak Papay kabul eden Ortodoks Romenler bu ekilde ayr bir kilise olarak onay grnce, biroklar eitim amacyla Viyanaya ve Romaya gitmeye balad. Romaya giden bu din adamlar Romanyann Roma mparatorluunun Dakya blgesini oluturduunu kefederek Romenlerin Dakyallarn torunu olduu dncesini savunmaya baladlar. Viyanada din eitim alan Samuil MicuKlein 1778de Daco-Romen Tarihi zerine bir eser kaleme ald. 1800-1805 arasnda da Romen tarihi zerine drt ciltlik bir eser yazd. Dako-Romen milliyetilii fikri Osmanl Devletine bal Eflak ve Bodan beyliklerinde de yaylmaya balad. 1700den beri Fenerli Rumlar arasndan beyleri atanan Eflak ve Bodan beyliklerinde Boyar ad verilen bir ayan snf mevcuttu. Rusya-Osmanl savalar neticesinde bu beyliklerin zerklik haklar geniletildi. 15. yzyln ikinci yarsnda Osmanl ynetimine kar mcadele eden Eflak Voyvodas Vlad Tsepe (Kazkl Voyvoda) Romenlerin Osmanldan kopu mcadelesinde bir sembol ve tarihi kahraman olarak grlyordu. Bulgarlarda ise Bulgar milliyetiliinin ncs olarak Rum Ortodoks Patrikhanesine bal iki din adam Otets Paisiy ve vraal Sofroniy kabul edilmektedir. Otets Paisiy 1762de Bulgar Halklar, arlar ve Azizlerinin Slav-Bulgar Tarihi balkl bir eser yazarak bu eserinde Bulgarlarn ayr bir ulus olduunu byk ve kahraman bir tarihlerinin olduunu yazm, Bulgarlarn Rumlara zenmesine ve Rumlamasna kar kmtr. vraal Sofroniy (1793-1813) ise Gnahkr Sofroninin ileli Hayat balkl eserinde Bulgarlardan ve Osmanl ynetiminde, zellikle yerel ayanlarn ve Krcaali ekyasnn ynetiminde yaadklar zulmlerden bahsetmektedir. lk Bulgar okulu Odesada yaayan Bulgar tccar Vasil Aprilov tarafndan 1835te Balkan dalar zerindeki tekstil merkezlerinden biri olan memleketi Gabrovoda kuruldu. Bulgar milliyeti hareketi bir yandan Rum kilise ve kltrel hegemonyasna kar, te yandan ise Osmanl ynetimine kar ynelmitir. Bulgar bamszlk hareketinde dorudan rol oynayan ahsiyetler arasnda 1869da gizli bir bamszlk rgtnn kurucusu ve Osmanl hkmetince yakalanp idam edilen Vasil Levski (1837-1873) en byk ulusal kahraman olarak kabul edilir. Ayrca Osmanl jandarmasyla bir arpmada len milliyeti air Hristo Botev (1848-1876) de balca ulusal kahraman olarak kabul edilir.

Uniyat/Birleik Kilise: Baz Ortodoks Hristiyan topluluklarn genellikle siyasi nedenlerle Papann ruhani reisliini kabul etmesi karlnda Papalk bu topluluklarn kendi ayin geleneklerini srdrmelerini kabul etti. zellikle Katolik devletler egemenliindeki Ortodokslar arasnda, rnein Romenler arasnda, Osmanlda ise 19. yzyln ikinci yarsnda Rum Ortodoks Patrikhanesine kar direnie geen Bulgarlar ve Ulahlar arasnda yayld.

80

Balkanlarda Siyaset

ounluu Mslman olan ve ulsuuluktan nispeten ge etkilenen Arnavutlarda ilk milliyeti ncler arasnda, 1878de Ayastefanos Antlamasna kar Arnavutlarn haklarn korumak amacyla Prizrende kurulan Arnavut Birlii saylabilir. zellikle onun kurucularndan Abdul Fraeri ve kardeleri nemli birer figr olarak kabul edilirler. Kamus- Trki adl mehur Osmanlca szln de yazar, Naim ve Abdul Fraerinin kardei emseddin Sami Fraerinin 1899da yazd Arnavutluk, ne idi, nedir, ne olacak balkl eser Arnavut uyannn (Rilindja) dou belgesi olarak kabul edilir. Bu eserde emseddin Sami Arnavutlar Avrupann en eski halk olarak tanmlar. Arnavutlar antik llirlerin torunlar olarak anlatr ve zellikle 1443-1468 arasnda Arnavutlukta hkm srerek Osmanl egemenliine kar savaan skender Bey Arnavut bamszlnn en byk kahraman olarak anlatlr.

ULUS-DEVLETLERN KURULUU Yunanistann Kuruluu

Yunanistan Osmanl Devletinden bamszln kazanm ilk devlettir. 1814te Yunan milliyetileri ve tccarlar tarafndan Rus liman ehri Odesada Filiki Eteria (Dostluk Cemiyeti) adl gizli bir rgtn kuruluu bu srete nemli bir balang olarak kabul edilir. 1821de Fenerli beyler tarafndan ynetilen Eflak-Bodanda ve ardndan Morada Yunan isyan (Yunan tarih yazmna gre Yunan Devrimi) fiilen balad. syandan sorumlu tutulan Patrik V. Grigorios isyanclar aforoz etmi olmasna ramen idam edildi. Mehmed Ali Paann olu brahim Paa Moradaki isyan sert bir ekilde bastrd. Morada ok sayda Mslmann katledilmesine sert karlk veren Osmanl kuvvetlerinin Sakz adasndaki isyan bastrrken on binlerce Rumu ldrd veya esir ald sylentileri Avrupa kamuoyunu ayaa kaldrd. Filhellenizmin de yaratt kamuoyu basksyla byk gler ngiltere ve Rusya nce San Petersburg Protokoln (4 Nisan 1826), ardndan ngiltere, Fransa ve Rusya 6 Temmuz 1827de Londra Protokoln imzalayarak bir Yunan beyliinin kurulmasn kararlatrd. Mslmanlarn da srlmesini ngren bu protokol Osmanl hkmeti reddetti. Bunun zerine Avrupal mttefiklerin donanmas MsrOsmanl donanmasn 20 Ekim 1827de Navarinde yok etti ve brahim Paa Moradan ayrlmak zorunda kald. Rusyann Osmanlya saldrmasyla balayan 182729 Osmanl-Rus savanda Rus ordular Edirneye kadar ilerleyerek bu ehri ele geirdi. 1830 Edirne Antlamas ile Osmanl devleti Mora Yarmadasnda Attikadan Tesalyaya kadar uzanan ve Atinay da iine alan bir Yunan devletinin kurulmasn kabul etmek zorunda kald. Yeni kurulan devlet Antik Yunanistana dayandrlarak Hellas adn ald. Bavyera kralnn olu Otto Yunanistana kral olarak getirildi. lerleyen dnemde Megali dea politikasn benimseyecek olan Yunanistan 1881de Tesalya, 1912-13te Makedonya ve Epir ve 1918te Bat Trakyay alarak bugnk snrlarna ulaacaktr.
SIRA SZDE

Yunanistann kurulu srecinde byk glerin roln anlatnz. SIRA SZDE

D ilk silahl Srbistanda N E L M hareketler 1790larda balad. Belgrad ve civarnda bulunan yenieriler reaya zerinde tahakkm oluturdu ve iftlikler ele geirdi. Osmanl merkezinin S O R U bu iftlikleri yenierilerden iade etmelerini istemesi sonusuz kald. Srplar knezleri (ayanlar) nderliinde yenierilere ve Pazvantolu Osman Aaya kar kendilerini savunmaya baladlar. Balkanlardaki ilk milliyeti isyan 1804te DKKAT

DNELM S O R U

Srbistann Kuruluu

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

3. nite - Gemiten Gnmze Balkanlar

81

Srplar tarafndan balatld. nderliini Kara Yorginin (1768-1817) yrtt bu isyanla Belgrad ele geirildi. 1806-1812 aras Osmanl-Rus sava dneminde Belgrad Srp isyanclarn elinde kald. 1812de imzalanan Bkre Antlamas ile Osmanl-Rus sava sonulandrld ve bu antlamayla Srplara baz imtiyazlar verilmesi kabul edildi. Fakat Kara Yorginin Osmanldan bamsz olma talebi zerine Osmanl ordusu 1813te Belgrad ele geirdi ve Kara Yorgi Avusturyaya kat. Srp isyannn bu ekilde bastrlmasndan iki sene sonra 1815te bu kez Milo Obrenovi (1780-1860) nderliinde kinci Srp isyan balad. 1817de Milo Obrenovi ile Osmanl hkmeti anlaarak Srbistana yeni zerklik haklar verildi. Srplarn lideri olarak kabul edilen Milo bu dnemde Srbistana geri dnen Kara Yorgiyi ldrtt. 1827-1829 Osmanl Rus Sava ve 1830 Edirne Antlamas ve 1833te verilen bir fermanla Srbistana zerklik verilerek topraklar geniletildi. Milo Obrenovi Srp beyi olarak kabul edildi. Daha sonraki dnemde iktidar Miloun oullar ve 1842-1859 ve 1903ten sonra Kara Yorginin oullar ve torunlar arasnda el deitirerek devam ettirildi. 1877-78 Osmanl-Rus Sava sonucunda yaplan Ayastefanos ve Berlin Antlamalar ile Srbistan bamsz bir krallk hline geldi.

Karadan Kuruluu
Karada Osmanl ynetiminde kodra Paasna bal, fakat dalk olduu iin merkez ynetimin fazla etkin olmad bir blgeydi. Tsetinyede oturan bir metropolit zaman ierisinde Karadal kabileler arasnda siyasi g hline geldi. Avusturya ve Venedikin de tevikiyle Osmanl ynetiminden bamsz hareket etmeye balad. 1697de seilen Metropolit Danilo Petrovi Njegodan itibaren ise beylik amcadan yeene veraset yoluyla gemeye balad. I. Peter Petrovi Njego (17821830) zamannda merkez bir ynetim sistemi oluturulan Karada Osmanl valilerinin mdahalelerine kar zerk yapsn muhafaza etti. 1877-1878 Osmanl-Rus Sava ile birlikte Srbistan gibi Karada da bamszln kazand ve I. Dnya Savana kadar bamsz bir krallk olarak Njego ailesi tarafndan ynetildi. I. Dnya Savanda talyan igaline urayan Karada sava sonunda Srbistanla birleti ve Srbistann bir vilayeti hline geldi.

Romanyann Kuruluu
Osmanlnn blgeyi fethetmesinden sonra bugnk Romanyay oluturan blgelere Romenler arasndan yerli beyler atanmaktayd. Ancak yerli beylerin Ruslarla ibirlii yaptklar gerekesiyle Bodana 1711 ve Eflaka da 1714ten itibaren Romenlerden bey atanmayp bu blgeye Fenerli Rumlar arasndan beyler atanmaktayd. 1774 Kk Kaynarca Antlamasndan sonra zel statl eyaletler olan Eflak ve Bodan beylikleri gittike Rusyann nfuzu altna girmeye balad. 1792 Ya Antlamas ile Rusyann snrlar Dnyester nehrine kadar geniledi ve Rusya EflakBodana dorudan mdahale edebilir duruma geldi. 1806-1812 savanda blgeyi ele geiren Rusya 1812 Bkre Antlamasyla da Bodann dousunda Besarabya blgesini topraklarna katt ve Prut snr haline geldi. 1821 Yunan ihtilali EflakBodan beyliklerinde Aleksandr psilantis liderliinde baladnda Todor Vladimirescu balangta bu isyana destek oldu. Fakat ilerleyen zamanda isyann Yunan hedeflerine hizmet ettiini gren Romenler isyandan desteini ekti. Bu isyan sonrasnda Fenerli Rumlarn Eflak ve Bodana bey tayini usulne son verilerek tekrar yerli beyler atanmaya baland. 1827-1829 Osmanl-Rus savanda Eflak-Bodan beylikleri (memleketeyn) tekrar Rus ordusunun kontrolne geti ve 1834e kadar Rus igalinde kald. Sava sonunda yaplan Edirne Antlamasyla ve 1831de hazr-

82

Balkanlarda Siyaset

lanan bir nizamnameyle Eflak ve Bodan beyliklerine yeni zerklik haklar verildi. Buna gre Eflak ve Bodan beyleri kaydhayat artyla atanacak, beyliklerdeki kaleler yktrlarak buralarda Osmanl askeri bulundurulmayacakt. Bu ekilde Eflak ve Bodan beylikleri zerk bir hl alrken Rus himayesi ve nfuzu da genilemi oldu. 1848 htilalleri Eflak ve Bodanda da milliyeti hareketlenmeleri tetikledi. htilal sonrasnda Fransaya snan milliyetilerin de etkisiyle mparator III. Napolyon Latin dili konuan ve Fransaya yaknlk duyan Eflak ve Bodann birlemeleri dncesini desteklemeye balad. 1853-56 Krm Savanda Osmanl Devleti ve mttefikleri tarafndan yenilen Rusyann Eflak ve Bodan beyliklerindeki himayesine son verildi. Paris Antlamasna gre Eflak ve Bodann zerklik haklar geniletildi ve Eflak ve Bodann i ilerindeki zerklii tek bir devletin himayesi yerine Avrupa devletlerinin toplu kefillii altna alnd. Bu zerklik oluturulacak bir Avrupa komisyonu tarafndan denetlenecekti. Osmanl egemenlii yllk bir vergi alnmas ve antlama devletlerinin verecekleri kararlar tasdik etme yetkisiyle snrlandrlmt. Bu tarihten sonra Eflak ve Bodan beyliklerinin birlemesi akm kuvvet kazanmaya balad. 1857de Pariste Eflak-Bodan meselesiyle ilgili bir konferans topland. Konferansta Avrupal glerin bir ksm birlemeyi desteklerken Osmanl hkmeti birlemeyi reddediyordu. Nihayet 1859da nce Bodan, ardndan da Eflak divan ayn kiiyi, Aleksandru Ioan Cuzay bey setiler. Osmanl hkmeti bu fiili birlemeyi 1861de tanmak zorunda kald. 1862de iki beyliin birlemi meclisleri ilk toplantsn yapt. 1866da bir darbeyle grevden uzaklatrlan Cuzann yerine Alman soylularndan Karl von Hohenzollern Sigmaringen Eflak-Bodan beyi seildi ve Carol adyla Eflak-Bodan beyi oldu. 1877-1878 Osmanl-Rus Sava sonunda yaplan Ayastefanos ve Berlin Antlamalaryla da Romanya bamsz hle geldi. 1881de I. Carolun kendini kral ilan etmesiyle de Romanya Krall kurulmu oldu. I. Dnya Sava sonucunda yklan Avusturya-Macaristan mparatorluu egemenliinde bulunan Transilvanya blgesi Romanyaya verilerek Romanyann kuruluu tamamland.

Bulgaristann Kuruluu
1827-1829 Osmanl-Rus savanda Bulgaristan Rusyann eline gemiti ve burada daha nceki savalarda olduu gibi Bulgarlarn Rus ordusuna yardm etmesi iin youn propaganda yaplmt. Bunun neticesinde Rus ordusuyla birlikte Rusyaya g eden on binlerce Bulgar vard. Fakat Bulgarlarn bamszlk iin siyasi mcadelesi dier Balkan Hristiyanlarna gre daha ge balamtr. Osmanl ynetimine kar ba gsteren 1835 Trnova, 1841 Ni, 1850-51 Vidin isyanlar geni bir ulusal bakaldr hareketleri deildi. Rusyann da desteiyle Osmanl devleti nihayet 1870 ylnda Eksarhhane adyla bamsz bir Bulgar kilisesinin kurulmasna izin verdi. Bu tarihten sonra Bulgar ulusculuu yeni bir ivme kazanarak devam etti. Gizli rgtler kurularak yer alt faaliyetleri yapmaya balad. Bu faaliyetler sonucunda, Panslavizmin de etkisi ve Rusyann destei ile 1876da byk bir isyan patlak verdi (Nisan syan). syan Balkan ve Rodop dalar arasnda devam ederken Osmanl kuvvetleri ve gnll birlikler tarafndan bastrld. syan bastrlrken gnll ordularn Bulgar kylerindeki tavrlar, zellikle binlerce kiinin ld iddia edilen Batak ky katliam Avrupa kamuoyunu Osmanl Devletine kar kkrtt. Avrupa devletleri elileri araclyla dzenledikleri Tersane Konferansnda (1876-1877) Osmanl hkmetinden Bulgarlara zerklik haklar getirecek idari reformlar istediler. Osmanl hkmeti bu talepleri reddedince Rusya Osmanl mparatorluuna sava ilan etti. 1877-1878 Osmanl-Rus sava dneminde Rus ordular Ayastefa-

Eksarhhane: Exarh Yunanca nder anlamna gelir ve askeri ve dini liderler iin kullanlmtr. 1870de Bulgarlara ayr bir kilise kurma hakk verildiinde bu kilisenin liderine patrik denmeyerek Eksarh ad verilmitir. Eksarh Balkan Savalarna kadar stanbulda oturmutur ve daha sonra Bulgaristana tanmtr.

3. nite - Gemiten Gnmze Balkanlar

83

nosa (Yeilky) kadar ilerledi. Rusyann Osmanl hkmetine dikte ettirdii Ayastefanos Antlamasyla bugnk Bulgaristannn tamam ile bugnk Arnavutluka kadar uzananan topraklar kapsayan ve Kavala zerinden Ege Denizine kan bir byk Bulgaristan beylii kuruldu. Fakat Avrupal glerin, zellikle ngilterenin Rusyann Bulgaristan zerinden scak denizlere inmesini byk bir tehdit olarak grmesi nedeniyle Ayastefanos Antlamas reddedildi. 1878 ortalarnda Berlinde yeni bir antlama yapld. Bu antlamayla Byk Bulgaristan e blnd. Balkan Dalarndan Tuna Nehrine kadar uzanan kuzey topraklarda Bulgaristan Prenslii (Emareti), Balkan Dalarnn gneyinden Edirnenin yaknlarna kadar uzanan gney blgesinde arki Rumeli Vilayeti kuruldu ve geri kalan Trakya ve Makedonya topraklar Osmanl ynetimine brakld. Bulgaristan prenslii kt zerinde Osmanlya bal olmakla birlikte Osmanl topraklarna ynelik genileme siyaseti takip etmeye balad. 1879da Bulgaristan Emaretinin bana bir Alman soylusu Alexander Batenberg, bey olarak seildi. 1885te arki Rumeli Vilayeti Bulgaristan Prensliine katld. Daha sonraki dnemde Bulgaristan Makedonya blgesini ele geirme siyaseti takip etmeye balad. Batenbergin tahttan ekilmesiyle yerine SIRA SZDE 1887de Ferdinand, bey olarak getirildi. 1908de Jn Trk Devriminin gereklemesinden yararlanarak 6/7 Ekim 1908de Bulgaristan Osmanldan bamszln ilan etti. Bulgar Prensi Ferdinand kendisini ar ilan etti. 1912-1913 EBalkan SavaDN LM larnda Osmanl topraklar Balkan lkeleri arasnda paylald ve Makedonyann tamamn ele geirmek isteyen Bulgaristan, Makedonya topraklarnn ancak kuzeyS O R U dousunu ele geirebildi. Bulgarlarn ilk bamszlk mcadelesi 1850lerden itibaren Rum Ortodoks PatrikhaneDKKAT sine kar balatlan bamsz bir kilise kurma mcadelesi oldu.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

Arnavutlukun Kuruluu

SIRA SZDE

SIRA SZDE

Arnavutlarn bamszlk mcadelesi 1877-1878 Osmanl-Rus Sava ve Ayastefanos Antlamasyla Arnavut topraklarnn bir ksmnn Balkan lkelerine verilmesiyle AMALARIMIZ balar. lk olarak Prizrende toplanan Arnavut ileri gelenler Berlin Kongresine taleplerini ileterek Osmanl hkmetinden Arnavutlarn yaadklar vilayetleri tek bir K T A P vilayette birletirmesini talep ettiler. Berlin Antlamasnn uygulamasna kar silahl direnie geen Arnavut hareketi 1881de Osmanl hkmeti tarafndan bastrld. Berlin Antlamasnn 23. maddesi gerei Balkan topraklarnda reform yapmaTELEVZYON y kabul eden Osmanl hkmeti 1902 ve 1903 yllarnda Avusturya-Macaristan ve Rusyann hazrlad reform programlarn blgede uygulamaya kalknca Arnavutlar buna isyanlarla karlk verdi. Arnavut tepkisini krmak iin bir Arnavutu (Ferid Paa) sadrazam yapan Abdlhamid Arnavutlar ikna edemeyince Ferid Paa NTERNET ordunun mdahalesiyle Arnavut isyanlarn bastrd. Osmanl topraklarnn her tarafnda Bulgar, Yunan, Srp, Ulah gibi milliyeti rgtlerin (komitelerin) faaliyet yaptn gren Arnavutlar da ilk silahl komitelerini 1905 ylnda kurdular. eris Topulli ve kardei Bayo Topulli liderliindeki komite 1907de silahl faaliyetlere balayarak 1908 balarnda Osmanl jandarmasyla silahl arpmalara balad. Fakat 1908 Jn Trk Devrimi bir sre iin komitelerin faaliyetlerini durdurmalarn salad. Devrim sonras oluan zgrlk havada daha nce bastrlm olan basn ve dernek zgrl sayesinde ok sayda siyasal dernek ve gazete kuruldu. Arnavut ulusuluu hzla yaylmaya balad. 1909 ylndan itibaren Arnavutlar bir alfabe oluturmak iin kongreler yapmaya baladlar. ttihat ve Terakki Cemiyetinin merkeziletirme politikalar ve Arnavutlarn artan milliyeti taleplerinin kar-

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

84

Balkanlarda Siyaset

lanmamas zerine 1909dan itibaren Arnavut isyanlar balad. syanlarn bastrlmas ve zorla silah toplama gibi uygulamalarn daha da kkrtt Arnavut isyanlar ttihat ve Terakki Cemiyetinin 1912 seimlerinde (sopal seimler) uygulad bask politikalar nedeniyle devam etti. Ekim 1912de I. Balkan Savann balamas ve Osmanl ordularnn hzla yenilmesi zerine Kasm 1912de smail Kemail Bey liderliinde Avlonyada (Vlora) Arnavutlukun bamszl ilan edildi. Arnavutlukun bamszl 30 Mays 1913 Londra Antlamasyla tannd.

I. VE II. DNYA SAVALARINDA BALKANLAR

Birinci Dnya Sava ncesinde Srbistan, Yunanistan, Bulgaristan, Romanya ve Arnavutluk bamszlklarn kazanm ve kendi devletlerini kurup glendirme abalar iine girmilerdi. Ancak bu yeni kurulan devletlerin kendi aralarnda toprak anlamazlklar devam etmekteydi. Her bir devlet kendi lke snrlar dnda kalan soydalarn da kendi lke snrlar iine katmak ve daha gl bir stratejik konum elde etmek iin genilemek arzusundayd. 1912-1913 Balkan Savalar da Balkan lkelerinin bu arzularn gidermemitir. Bunlardan baka Srbistan, 1878den beri Avusturya-Macaristan mparatorluunun kontrolndeki Bosnann yeniden Srbistana balanmasn istiyordu. Avusturya-Macaristan, Almanyann mttefiki iken; Srbistan, Rusya ve Fransa tarafndan desteklenmekteydi. Byle bir ortamda 28 Haziran 1914 tarihinde Avusturya-Macaristan Prensi Franz Ferdinandn Saraybosnada Srp bir milliyeti tarafndan ldrlmesi Birinci Dnya Savann yakn nedeni olmutur. Bir baka deyile Birinci Dnya Sava Balkanlarda patlak vermitir. Birinci Dnya Savanda cephedeki ilk atmalar Avusturya-Macaristan mparatorluu ile Srbistan arasnda gereklemitir. lk bata Avusturya-Macaristan ve Srbistan arasnda yaanan savalara daha sonra Bulgaristan, talya ve Rusya da katlmtr. Rusyann amac Bulgaristan ve Avusturya-Macaristan sava d brakp Balkanlar ele geirmek ve Akdenize inmekti. Romanyann tilaf Devletleri (ngiltere-Fransa-Rusya) yannda savaa katlmasyla cephedeki atmalar daha da iddetlenmitir. Alman ve Avusturya-Macaristan ordular Romanyay igal edip lkenin byk ounluunu ele geirmitir. Fakat savatan yorgun dmeleri ve aldklar yenilgiler nedeniyle Bulgarlar bar grmelerine balamlardr. Bu grmeler sonucu Bulgaristan savatan ekilmitir. Bu ekilme ile Almanya ve Osmanl mparatorluu arasndaki iletiim yolu kesintiye uramtr. ttifak Devletleri savatan malup olarak kmtr. ki Dnya Sava arasndaki dnemde Balkan devletlerinin tamam drt byk sorunla uramak zorunda kalmtr. Birincisi, hem lke iinde hem de lkeler arasnda ulusal mcadeleler devam etmitir. Balkan lkeleri siyasi istikrara bir trl kavuamamtr. 1930lu yllarda istikrar adna otoriter rejimler kurulmu ve Balkanlarda Alman nfuzu artmaya balamtr. kincisi, sava ve zirai meselelerin sebep olduu ekonomik sorunlarla boumular, 1930lu yllarda dnya genelinde ticaret hacminin daralmasndan dolay ciddi mali skntlar ekmilerdir. ncs, Sovyetler Birliinin kurulmas ve ideolojisi, hem uluslararas ilikileri hem de Balkan devletlerinin i politikalarn derinden etkilemitir. Balkan lkelerinde sosyalist ve komnist rgtlenmeler Sovyetler Birliinin de desteini alarak Balkan siyasal yaamnda yerini almaya balamtr. 1930lu yllarda Almanya ile birlikte Sovyet nfuzu da artmtr. Drdncs, Osmanl, Alman, Rus ve Avusturya byk glerinin ortadan kalkmas neticesinde doan g boluunu 1920li yllarda Fransa ve talya doldurmulardr. Fransann politikas, Birinci Dnya Savan so-

SIRA SZDE
3. nite - Gemiten Gnmze Balkanlar

SIRA SZDE

85
DNELM S O R U

na erdiren bar antlamalaryla oluturulan statkonun devam ynndedir. Bunun iin statkodan memnun Yugoslavya ve Romanya ile salam bir ittifak kurS O R U mutur. talya ise blgede revizyonist ve yaylmac bir politika izlemitir. 1929 ylnda Amerika Birleik Devletlerinden balayp btn dnyaya K K A T ekonomik D yaylan kriz enflasyona, isizlie ve iflaslara yol aarak dnyann her yerinde ekonomik kalknma ve bymeyi engellemitir. SIRA SZDE 27 Kasm 1919da Bulgaristan ile tilaf devletleri arasnda Neuilly Antlamas imzalanmtr Bu antlama hkmlerine gre Bulgaristan, Gney Dobrucay RoAMALARIMIZ manyaya, Bat Trakyada Gmlcine ve Dedeaa Yunanistana ve bir ksm topran da Srp-Hrvat-Sloven Krallna brakmtr. Sava sonunda byk impaK T A P ratorluk (Avusturya-Macaristan, arlk Rusyas ve Osmanl Devleti) yklm ve Balkan lkeleri zerindeki etkilerini kaybetmitir. Birinci Dnya Sava srasnda Yunanistanda Kral Konstantin ile Babakan ElefT LEVZYON teryos Venizelos arasnda savaa girme konusunda anlamazlkE kmtr. Bu anlaSIRA SZDE mazln sonucunda Venizelos kral tarafndan babakanlktan uzaklatrlmtr. Daha sonra ngiltere ve Fransa, Venizelosa destek vermek amacyla Atinaya asker karm ve Konstantinin yerine olu Alexander kral yapmlardr. Bundan sonra DN T E R E L T NN E M Venizelos, Atinaya gelerek yeni hkmeti kurmutur. 1917 ylnda Yunanistan tilaf devletleri yannda savaa katlm ve Birinci Dnya Savandan galip kan taS O R U rafta yer almtr. Yunanistan, sava sonrasnda Anadolu harektyla lkesinin tarihine DKkT Asya Felaketi KKA (Mikrasiatiki Katastrofi) olarak geecek bir yenilgi yaamtr. Birinci Dnya Savanda Fransann mttefiki olan Srbistan, savan kazananlar arasnda yer alm olmasna karn topraklarnn neredeyse tamam Avusturya-Macaristan mparatorluunun, zellikle de Hrvat birliklerinin igali altndayAMALARIMIZ d. Srbistan kral bu galip konumundan ve Avusturya-Macaristan mparatorluunun dalmasndan, Gney Slavlarn birletirmeyi hedefleyen bir proje olarak Yugoslavyann kurulmas iin faydalanm ve 1918 ylnda Srp-Hrvat-Sloven K T A P Krall kurulmutur. Srp-Hrvat-Sloven Krall az ok ayn dili konuan tm Gney Slavlarn bir araya getirmitir. Bununla beraber her ne kadar Gney Slavlar benzer dili konuuyor olsalar da din ve kltr bakmndan birbirlerinden farklyTELEVZYON dlar. Hrvatlar, Katolikti ve uzun yllar Avusturya mparatorluunun korumas altnda kalm, kltrel geliimleri Bat Avrupa halklarna benzemiti. Buna karn, Ortodoks olan Srplar ve Mslman Bonaklar uzun yllar boyunca Osmanl mNTERNET paratorluunun egemenlii altnda kalmlar ve kltrel geliimleri Hrvatlardan farkllk gstermilerdi. Yugoslavyann kuruluu srasnda haksz biimde Srp boyunduruu altna girdiklerini dnen Hrvatlar, Adriyatikin te yakasndaki talya ve Almanya ile yaknlaarak bamsz bir Hrvatistan devletinin kurulmasn amalamlard. Yugoslavyay oluturan halklar arasnda siyasal bir kartlk da sz konusuydu. Hrvatistan ve Slovenyada endstri tesisleri bulunuyordu. Dolaysyla Yugoslavya ii snf ve komnizm taraftarlarnn ounluu Hrvat ve Sloven idi. Buna karlk, aslen Srp sekinlerinden oluan kraliyet Yugoslavyasnn hkmeti ounlukla komnizm kart kiilerden olumaktayd. ok gemeden Srp ve Hrvatlar arasnda etnik atmalar ba gstermiti. Bu yzden yaanan siyasi istikrarszlk zerine 1929 ylnda kral parlamentoyu datm, anayasay ySIRA SZDE

DNELM

DKKAT

SIRA SZDE
Neuilly: Fransada Parisin kuzeyindeki bir kentin addr. AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON SIRA SZDE

TERN T D N N E LE M
S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

86

Balkanlarda Siyaset

rrlkten kaldrm ve diktatrlk ilan etmiti. Bir sre sonra da kralln ad Yugoslavya olarak deitirildi.
SIRA SZDE

kinci Dnya Sava arasndaki dnemde Balkan devletlerinin uramak zorunda kald SIRA SZDE sorunlar nelerdir? 1939daD N E L M 1945te sona eren kinci Dnya Savanda talya ve Almanbalayp yann Balkan lkelerini igale kalkmalar ile birlikte Balkanlarda ok youn aS O R U tmalar yaanmtr. 1939da talya, Arnavutluka aralarnda bir gmrk birlii tesis edilmesi ve Arnavutluk topraklarnda bir talyan garnizonu kurulmasn talep eden bir ltimatom K K A T vermitir. Bunun zerine Arnavutluk hkmeti sava amadan talD yanlara teslim olmutur. Kasm 1944te Arnavutluktan igalciler ayrlmtr. Aralk 1945te yaplan genel seimleri Enver Hoca liderliindeki komnist Demokratik SIRA SZDE Cephe kazanm ve hkmet kurmutur. 28 Ekim 1940da, Arnavutlukta slenen talyan ordusu Yunanistana saldrmtr. Almanya, Ekim 1940ta Yunanistan igale kalkan talyaya destek vermek zoAMALARIMIZ runda kalmtr, nk talya Yunanistanda komnist gerillalarn eylemleri dolaysyla ar yenilgilere uramtr. 7 Mart 1941de de ngiliz ordusu Yunanistan topraklarnda konulanmtr. 6 Nisan 1941de Almanya, Yunanistana saldrmtr. YuK T A P nan ordusu, lkenin gneyine doru ekilmi ve Yunanistandaki ngiliz birlikleri Girit adasna tahliye edilmitir. Yunanistan, 24 Nisan 1941 tarihinde Almanyaya teslim olmutur. ZYunanistan, kinci Dnya Savanda Alman igali altnda kalmTELEV YON tr. kinci Dnya Sava sona erdikten sonra Yunanistanda 1949 ylna kadar sren bir i sava yaanmtr. 25 Mart 1941de ise Yugoslavya, Mihver devletleri safna katlm ancak 26 Mart NTERNET akam Yugoslav Hava Kuvvetleri Komutan General Simovi nderliinde kansz bir darbe yaplm ve yeni hkmet ilk i olarak Mihver devletleri safndan Yugoslavyann ayrldn ilan etmitir. 6 Nisan 1941de Almanya, Yugoslavyaya saldrmtr. 17 Nisan 1941 tarihinde de Yugoslavya, Almanyaya teslim olmutur. Yugoslavya Krall, Almanya, talya, Macaristan ve Bulgaristann igaline uramtr. Almanlarn himayesini alan Hrvatlar, Hrvatistan Bamsz Devletini kurarak, Ortodoks Srplara kar bask kurmutur. Alman igaline kar balayan direniin Partizanlar olarak anlan komnist gerilla liderlerinden biri olan Jozip Broz Tito, 29 Kasm 1943 tarihinde Demokratik Federal Yugoslavya adyla yeni bir devlet kurmutur. Sovyetler Birlii, ngiltere ve ABDden destek alan Tito, 1945 ylnda lkenin kontroln eline geirmitir. kinci Dnya Sava sonrasnda Kasm 1945te yaplan genel seimlerde komnistler iktidara gelmi ve Tito babakan olmutur. 2 Aralk 1945 tarihinde Yugoslavya Federal Halk Cumhuriyeti ilan edilmitir. Yugoslavya Federal Halk Cumhuriyeti, snrlar Tito tarafndan izilen alt federe cumhuriyetten (Bosna-Hersek, Hrvatistan, Makedonya, Karada, Srbistan ve Slovenya) oluan bir federasyon olarak kurulmutur. Sovyetler Birlii modelinden etkilenmesine ramen Yugoslavyada kendine zg bir ynetim biimi oluturulmaya allmtr. Bulgaristan ise kinci Dnya Savanda da birincisinde olduu gibi Almanya ile ittifak yapm, 1941 ylnda Yugoslavyann igalinde Alman Nazi ordular ile birlikte hareket etmitir.1943te Bulgar Kral Boris lm ve yerine 6 yandaki olu II. Simeon gemitir. Kasm 1945te Sovyetler Birliinden destek alan komnizm eilimli Atavatan Cephesi, Kimon Georgilev liderliinde bir hkmet kurmu, 1946 ylnda monari kaldrlarak cumhuriyet ilan edilmitir.

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

3. nite - Gemiten Gnmze Balkanlar AMALARIMIZ

AMALARIMIZ 87

Romanyann durumuna gelince, Birinci Dnya Savanda Almanyaya kar saK A P vaan Romenler, kinci Dnya Savanda ise Almanyann yanndaTsavaa katlmtr. 1944 ylnda gerekletirilen bir darbe sonucunda General Ion Antonescu hkmeti devrilmi ve yeni hkmet de Almanyaya kar sava amtr. Ancak bu TELEV ZYON arada Sovyetler Birlii, Romanyay igal etmi ve bu tarihten sonra Sovyetler Birlii, Romanyann siyasal hayatna yn vermitir. Balkan tarihi ile ilgili deiik bilgilere http://staff.lib.msu.edu/sowards/balkan/ adresinNTERNET den ulaabilirsiniz.

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Byk Glerin Blge Politikalar

19. yzyln ikinci yarsnda talyan ve Alman ulusal birliklerinin salanmas, Avrupa ve dolaysyla Balkan politikalarnda ok nemli sonular dourmutur. talya, ulusal birliini saladktan sonra Adriyatik Denizinin kontrol altnda olmas, talyann gnmze kadar devam eden bir ilgisini oluturmutur. Bunun iin Adriyatik Denizinin kar kys ama zellikle Dalmaya kylar, Arnavutluk ve adalar talyann Balkan politikasnda hep yer almlardr. Roma, bu blgelerin ya kendi kontrolnde ya da dost ulusal hkmetlerin kontrolnde olmasn arzulamtr. Kendisine rakip byk glerin kontrolnde ya da kendi kontrol dndaki hkmetlerin buralarda iktidar olmamas iin elinden geleni yapmtr. Gerekten de Birinci Dnya Sava ncesinde Avusturya ile talya arasnda bir ittifak kurulmasn salamaya alan Almanya, bu iki devletin birbirlerine kar duyduu kukular gidermekte zorlanmtr. Birinci ve kinci Dnya Savalarna baktmzda da talyan birliklerini her yerden nce bu blgelerde grrz. kinci Dnya Savanda ncelikle bu blgelerde kontrol salayan talyanlar, Arnavutlar kanalyla nce Kosova ve Bat Makedonyay denetimleri altna alm ve daha sonra da Yunanistana girmi; ancak, Yunanistan igal etmeyi baaramamlardr. talya, kinci Dnya Savan kaybeden devletlerdendir. Avrupada Alman ulusal birliinin salanm olmas, blgeyi talyannkinden ok daha fazla etkilemistir. Almanya, Avusturya ile Rusyann Balkanlar zerinde atmasnn tm dengeleri alt st edeceinin farknda olarak blgedeki dengeleri her zaman gzetmek durumunda kalmtr. Almanya, Avusturyann Balkanlardan geen nemli demiryollarn kontrol etmesi ve Berlin-Badat demir yolunun Osmanl mparatorluundan geecek olmas nedeniyle Balkanlarda istikrardan en fazla kar elde edecek lkeydi. Bu stratejinin en nemli gerekesi de Rusyann Akdenize ve Balkanlara egemen olma durumuydu. Almanya, Osmanl mparatorluunun Balkanlardaki gerileyii karsnda Osmanl ile yaknlamay tercih etmitir. Bu yolla da Mezopotamyada kefedilen petrol yataklar bata olmak zere Orta Douda sz sahibi olmay hesaplamaktayd. Ancak Almanya bu politikay her iki byk savan da malubu olarak tam olarak hayata geirememitir. Blge konusunda en hassas lkelerden biri de ngiltere idi. ngilizler iin Balkanlar smrge politikalarn dorudan deil, dolayl olarak etkileyen ama nemli bir unsurdu. Bu nedenle de blgede daha ok byk glerin politikalarn dengelemeyi hedeflemitir. ngiltere asndan Hindistann gvenlii iin, ne Almanya ne de Rusya, Balkanlara ve Osmanl mparatorluu topraklarna egemen olmamalyd. ngiltere asndan Balkanlar, zellikle de Svey Kanal gemilere Hindistana dorudan bir yol atndan beri, Akdenizin kontrol altnda tutulmas iin nem-

88
ekil 3.1 Yzdeler Anlamasnn Churchillde bulunan kopyas, Kaynak: Public Record Office, Londra, PREM 3/66/7.

Balkanlarda Siyaset

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DNELM S O R U

liydi. ngilterenin Birinci Dnya Sava ncesinde Rusya ile yaknlamasnn nemli bir nedeni Almanyann glenmesi ise tekisi, Osmanl mparatorluunun yklacana olan inancyd. ngiltere, kinci Dnya Sava srerken Sovyetler Birlii ile mehur Yzdeler Anlamasn yapm, Avrupadaki g dengesini yeniden kurmaya almt. Bu anlamada her iki devlet Dou Avrupada sahip olacaklar stnlklerini yzdelerle ifade etmekteydi. Buna gre, Bulgaristanda Sovyetler %75, ngilizler %25 (ki lkenin dileri bakanlarnn paylam zerinde kararlarnda Sovyetlerin Bulgaristandaki oran %80 olarak deitirilirken dier lkelere dokunulmamtr.); Romanyada %90, %10; Yugoslavyada %50, %50 ve Yunanistanda %10, %90. kinci Dnya Savandan sonra ise gcn kaybeden ngilterenin blgedeki nfuzunu ABDye terk ettiini gryoruz.

DKKAT

Stalin, Yunanistan Aiin Churchille verdii szde durarak Yunan i savanda komnistlere DKK T destek vermemitir. Rusya ise Avrupann byk gc olmak ve Akdenize ulamak iin her zaman Balkanlara egemen olmak istemitir. Bunun iin Pan-Slavizmi bir ara olarak kullanm AMALARIMIZ bakmdan ayr olan Slav halklar zerinde yeterince ekiancak dinsel ci olmamtr. Ne var ki, Pan-Slavizm akmnn Avusturya-Macaristan mparatorluunun yklmasnda nemli bir ilev grd de yadsnamaz. Avusturya veliahd, K T P tpk Macaristan Arneindeki gibi Slavlar da katarak, Avusturya-Macaristan-Yugoslavya kurucu devletli bir imparatorluk projesini hayata geirmek isterken suikasta uramtr. Bu olay, Birinci Dnya Savann nemli nedenlerinden biridir. Slavlarn E V Z Y O N T E L birlii dncesi bundan sonra da etkiler dourmutur. Birinci Dnya Savandan sonra Srp-Hrvat-Sloven Devleti kurulmu, ad daha sonra Gney Slavlar lkesi anlamna gelen Yugoslavya olmutur. kinci Dnya Savandan sonra yine alt Slav devletten oluan Yugoslavya kurulmutur. Ancak tm bunlaNTERNET ra ramen Pan-Slavizmin Rusyann karlarna ne kadar hizmet ettii hep tartmal olmutur. ABDye gelince, Amerikallarn Balkanlara olan ilgisi ilk defa Woodrow Wilsonun 14 lkesinin 11incisinde somut olarak karmza kmaktadr. Buna gre: Romanya, Srbistan ve Karada boaltlacaktr. gal edilmi blgeler eski hallerine dntrlecektir. Srbistana denize serbest ve gvenli k verilecektir. Balkan devletleri arasndaki ilikiler tarihi ballk ve ulusal izgilerine gre dosta anlamalarla tayin edilecek, Balkan devletlerinin politik ve ekonomik bamszlklar ve toprak btnl konusunda ulusal garantiler verilecektir. Ne var ki, iki sava aras dnemde ABDnin yalnzclk politikas nedeniyle Balkanlara da fazla bir ilgi gsterdii sylenemez.
SIRA SZDE

Yzdeler Anlamas: Oranlar uzlas olarak da bilinir. kinci Dnya Savann sonu yaklarken Churchill, Dou AMALARIMIZ Avrupada etki alanlarnn kesin bir biimde belirlenmesi amacyla Ekim 1944te Moskovada K T A P Stalinle bu konuda anlamaya varmtr.

SIRA SZDE

TELEVZYON Panslavizm: Osmanl ve

Avusturya-Macaristan imparatorluklarnn snrlar iinde yaayan Slav halklarnn bamszlklarn kazanarak byk bir Slav NTERNET devleti kurmay amalayan politikadr.

3. nite - Gemiten Gnmze Balkanlar

89

Birinci ve kinci Dnya Savalarnda ABDnin blge politikalar ana SIRA SZDEnasld? hatlaryla

SOUK SAVA DNEMNDE BALKANLAR 1945 Sonras Blgede Genel Durum

SIRA SZDE

DNELM

DNELM S O R U

S O R kinci Dnya Savann ardndan uluslararas siyasette Souk Sava Uolarak adlandrlan yeni bir dnem yaanmtr. Amerika Birleik Devletleri (ABD)nin Bat Bloku, Sovyetler Birliinin ise Dou Blokunun lideri olduu K K A T bu dnemin en D nemli zellii de iki kutuplu g dengesi sistemidir. Bu sistemde Balkanlar, iki blok arasndaki atmann snr blgesini oluturmutur. kinci Dnya Savan SIRA SZDE takip eden ilk on ylda Balkanlarda meydana gelen gelimeler hem blge lkelerinde nemli deiimlere yol am, hem de tm dnyada Souk Sava dzeninin yerlemesinde etkili olmutur. Bu dnemde Balkanlarda Arnavutluk, BulAMALARIMIZ garistan, Romanya ve Yugoslavya sosyalist ynetimlerin altna girerken, Yunanistanda 1946-1949 yllar arasnda devam eden i savata komnistler baarszla K T P uramlardr. ABD, Yunanistanda i sava balaynca, sosyalizme Akar evreleme (containment) politikas ad altnda Sovyet yaylmacln durdurma amac gden Truman Doktrini ve bunu takip eden Marshall Yardm ile hem YunanisELEVZY N tan, hem de Trkiyeye ynelik olarak siyasi ve ekonomikT desteeObalamtr. Bu destek daha sonra her iki lkenin de NATO yesi olmas ile devam etmitir. Balkanlarda Souk Sava dneminde ortaya kan siyasi yapnn temeli aslnda kinci Dnya Sava devam ederken atlmtr. Ekim 1944te ngiliz Babakan NTERNET Winston Churchill ile Sovyetler Birlii Lideri Joseph Stalin arasnda Moskovada yaplan grmeler srasnda Dou Avrupann yan sra Balkanlar da byk glerin nfuz alanlarna blnmt. Ksaca Yzdeler Anlamas olarak daha nceki blmde de anlatlan bu paylama gre Britanya ve Sovyetler Birliinin sahip olacaklar nfuz alanlar belirlenmi durumdayd. Nitekim Sava sonrasnda meydana gelen siyasi durum bu paylam dorular niteliktedir. kinci Dnya Savandan sonra Balkanlarda sosyalist idarelerin i bana gelmesi blge tarihinde nemli bir dnm noktasn oluturur. Ancak hem Balkanlarda, hem de Dou Avrupada hkm sren milliyetiliin yerine sosyalizmin resm ideoloji olarak benimsenmesi bu blgeler iin milliyetilikten uzaklama olarak dnlse de Souk Sava dnemi boyunca Arnavutluk, Bulgaristan, Romanya ve Yugoslavyann i ve d siyasetleri incelendiinde aslnda sosyalizm ad altnda milliyetiliin btn ihtiam ile varln srdrd rahatlkla grlecektir. Nitekim slogan kardelik ve birlik olan ok uluslu Yugoslavyada bile Souk Savan bitiiyle birlikte milliyetilik hemen n plana km ve lke kanl bir ekilde dalmtr. Souk Sava dneminin dier bir zellii de sosyalist Arnavutluk, Bulgaristan, Romanya ve Yugoslavyann yannda, Yunanistann sac rejimlerinin uyguladklar otoriter ynetimlerdir. Muhaliflerin gstermelik mahkemelerde yarglanmalar, siyasi ve iktisadi hayatn her alannda devlet kontrolnn bulunmas, Yugoslavya dnda btn devletlerin ulusal birlik adna ana etnik gruptan olmayanlar ikinci snf vatanda konumuna sokmalar tm Balkan rejimlerinin ortak zellii olmutur.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ
evreleme: ABDnin K T dnyada sosyalizmin A P yaylmasna kar uygulad genel politikadr. Ama sosyalizmin yaylmasn engellemektir.E L E V Z Y O N T

NTERNET

90
ekil 3.2 Yugoslavya lideri Josip Broz Tito (d. 1892-. 1980) Kaynak: http://en.wikipedia. org/wiki/File:Josip_ Broz_Tito_50s.jpg

Balkanlarda Siyaset

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DNELM S O R U

Dolaysyla sosyalist ynetimler eliyle de Balkan lkelerinde etnik arndrma ve ulusal btnleme abalarnn Souk Sava boyunca devam ettirildiini gzlemlemek mmkndr. kinci Dnya Sava srasnda Yahudi ve ingenelere kar Nazi lm kamplarnda balatlan etnik temizlik, Romanyada Souk Sava dneminde de devam etmitir. Bulgaristanda Trk varlna kar yrtlen asimilasyon kampanyalar nedeniyle kitleler halinde Trkiyeye gler yaanmtr. Sosyalist Yugoslavyada ise alt ulusal cumhuriyetin eitlii sylemine ramen, gemie ait hesaplar hibir zaman unutulmam, ok ulusluluk ve ok kltrllk iddialar baarya ulaamamtr.

DKKAT

SIRA SZDE

Balkanlarda,DSoukT Sava dneminde Bulgaristan, Romanya, Arnavutluk ve Yugoslavyada KKA sosyalist ynetimler i banda olmasna ramen Ulusuluk bir ideoloji olarak hibir zaman yok olmamtr.
SIRA SZDE

Souk Savan lk On Ylnda Siyasi Gelimeler

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Kominform: 1947 ylnda Sovyetler Birlii liderliinde Komnist Enformasyon Brosu adyla kurulmu olan komnist uluslararas hareketin resm organ.

Souk Sava dneminde Balkanlardaki siyasi durumu doru analiz edebilmek iin AMALARIMIZ Bulgaristan, Romanya, Arnavutluk ve Federal Yugoslavyada sosyalist ynetimlerin nasl i bana geldiini ve Yunanistandaki i savan neden komnistlerin aleyhiK T A P ne sonulandn anlamak gerekmektedir. Arnavutluk ve Yugoslavyann sava sonrasndaki gelimeleri Dou Avrupa ve Balkanlardaki dier lkelerden farkl olmutur. Her iki lkede de kinci Dnya SaT E L V Z Y O halk destei alm ve ulusal ordularn kurmu komnist liderva srasndaE geni N ler bulunmaktayd. Yugoslavyada Josip Broz Titonun Partizanlar, Arnavutlukta ise Enver Hocaya bal komnistler Sovyet ordusunun destei olmadan Nazi igalcileri lkelerinden atmlar ve Moskovadan bamsz bir ekilde ynetimi ellerine NTERNET almlardr. Souk Sava dnemi boyunca, her ikisi de komnist ideolojiye sk skya bal liderler olmalarna ramen Tito Yugoslavyas ve Enver Hocann Arnavutluku Moskovadan bamsz i ve d politikalar izleyebilmiler, ekonomik olarak kendi sosyalizm anlaylarn uygulamlardr. Dier taraftan Bulgaristan ve Romanyada ise Nazilerin yenilgiye uratlmas Sovyet birliklerinin bu lkelerin topraklarna girerek dmanla savamalar ile mmkn olmutur. Savatan sonra bu iki lkenin denetimini ele geirmek amacyla bizzat Stalinin setii ve gnderdii liderler ile komnist partiler kurulmu ve ynlendirilmitir. Sovyet ordusunun varl ile desteklenen yerel gizli polis rgtleri 1947 ylnda kadar tm muhalefeti ortadan kaldrmtr. Dolaysyla Bulgaristan ve Romanyadaki komnist liderler Moskovaya bal ve baml durumda olmulardr. Souk Sava dnemi boyunca nce Yugoslavya ile Sovyetler Birliinin aras bozulmu ve daha 1948 ylnda Kominform toplants srasnda Tito Yugoslavyas Sovyet Blokundan kartlmtr. Bu arada Yugoslavya ile Sovyetler Birlii arasndaki liderler atmasnn bir benzeri Enver Hoca ile Tito arasnda yaanmtr. Komnistler Arnavutlukta ynetimi ele geirdikten sonra lke hzla Yugoslavyann

3. nite - Gemiten Gnmze Balkanlar

91

uydusuna dnmt. ronik ekilde o dnemde Yugoslavya da Sovyetler Birliine baml durumdayd. Arnavutluk ile Yugoslavya arasnda Temmuz 1946da ekonomik planlarn koordinasyonunu ve gmrk birlii kurulmasn ngren bir Dostluk, birlii ve Karlkl Yardm Anlamas imzalanmt. Arnavut Komnist Partisinin Yugoslav Komnist Partisi tarafndan ynlendirilmesine kar kan ve 1980lerin sonuna kadar Stalinci izgisini srdren Enver Hoca, 1948 ylnda Yugoslavyann Sovyet Blokundan dlanmasn frsat bilerek, Yugoslavya ile ilikilerini sona erdirmi, tm sivil ve asker Yugoslav danmanlar lkeden uzaklatrmtr. Ksa bir sre sonra, Yugoslavyann yerini Sovyetler Birlii alm ve Arnavutluk ile Sovyetler Birlii arasnda ekonomik ve teknik yardm anlamas imzalanmtr. 1960 ylna gelindiinde, Arnavutluk bu kez de Sovyetler Birliinden uzaklaarak, Dou Blokundaki in-Sovyet ideolojik atmas ierisinde Marksist-Leninist ideolojinin en sk ekilde uyguland, dnyann en kalabalk nfusuna sahip komunist lke olan in ile yaknlamtr. Stalinin 1953te lmnden hemen sonra balayan sosyalizme ulamada ayr yollar politikas erevesinde Yugoslavya ile Sovyetler Birliinin aras dzelme yoluna girmekle birlikte, Tito bu tarihten sonra Yugoslavyay Bat Bloku ile Dou Bloku arasnda stratejik bir konuma oturtarak, her ikisinin de nimetlerinden faydalanmaya almtr. Yugoslavyann Dou Blokundan uzaklatrlmasn frsat bilen ABD araya girmi, ubat 1953te Yunanistan, Trkiye ve Yugoslavya arasnda Ankarada bir Dostluk ve birlii Anlamas (Balkan Pakt) imzalanmtr. Pakta ye lkelerin 9 Austos 1954de imzaladklar Bled Antlamasyla, yeni bir aamaya ulaarak ortak savunma ve ibirlii anlamasna dnmesine ramen, Balkan Paktnn uygulamada herhangi bir ilevi olmam ve 1960 ylnda resmen sona ermitir. Tito, dnyann blnm olduu iki bloktan birisinde yer almay reddederek, Hindistan Babakan Jawaharlal Nehru ve Msr Devlet Bakan Cemal Abdl Nasr ile birlikte Birlemi Milletlerde (BM) nc dnya lkelerinin temsilcisi konumundaki Balantszlar Blokunun liderlerinden biri olmutur.
ekil 3.3 Balantszlar Bloku kurucu liderleri (Soldan Saa: Nasr, Tito ve Nehru Kaynak: http://www.belgrad ed.com/serbia-nonaligned-movement

Yunanistanda kinci Dnya Sava sonras gelimeler dier Balkan lkelerinin tam tersi istikamette olmutur. Yunanistanda komnistlerin nderliindeki Ulusal Kurtulu Ordusu (ELAS), sa eilimli Hr Demokratik Yunan Ordusu (EDES) ile Alman igalcilere kar direnite nc rol oynamtr. 1945de ELAS, bata Yugos-

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM

92
S O R U

DNELM Balkanlarda Siyaset

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

lavya olmak zere, Bulgaristan ve Arnavutlukun da destei ile sac hkmete kar Yunanistanda sava balatmtr. Ancak Stalin, Churchill ile yapm olduu DKKAT Yzdeler Anlamasna uyarak Balkanlardaki dier lkelerin aksine Yunanistanda komnistler lehine mdahalede bulunmamtr. 1948 ylnda Yugoslavyann Kominformdan atlmasndan sonra Titonun da yardm kesmesiyle Yunan komnistSIRA SZDE leri mutlak bir yenilgiye uramlardr. 1948-1952 yllar arasnda Liberal ve Sosyal Demokratlarn stnl altnda 13 ayr hkmetle ynetilen Yunanistan siyasal AMALARIMIZ istikrarszlk iine girmi, 1952 ylnda yaplan yeni anayasa ile Alexandros Papagosun liderliindeki sa eilimli Yunan Birlii Partisi lkeyi 1955 ylna kadar ynetmitir. 1955-1963 yllar arasnda Yunanistan Karamanlisin Ulusal Radikal BirliK T A P i (ERE) tarafndan ynetilmi, bunu takip eden istikrarszlk dneminin ardndan 1967den 1974e kadar Yunanistanda asker diktatrlk hkm srmtr. Daha sonra, Konstantin Karamanlis ynetiminde Yunanistan gemi dnemlerinin travELEVZYON masndanTkurtularak, ileyen bir demokratik sistem kurmu ve 1981 ylnda da Avrupa Topluluuna (bugnk Avrupa Birlii) ye olmutur. Souk Sava T E R N E T N dneminde Balkanlarla ilgili kapsaml bilgi iin http://staff.lib.msu.edu/ sowards/balkan/lect22.htm adresinden faydalanabilirsiniz.

S O R U

NTERNET

Souk Sava Yllarnda Yapsal Dnm

1950li yllarda Balkanlar, geleneksel tarm toplumlarnn modern toplumlara dntrlmesi srecinde, piyasa ekonomisini benimsemi lkeler ile sosyalist ekonomik modeli benimsemi lkeler arasnda ideolojik bir rekabete sahne olmutur. Sosyalist hkmetler Balkanlarn iktisadi geri kalmln ortadan kaldrarak halklarnn Demir Perdenin teki tarafndaki halklarn yaam standartlarna ulamalarn ve hatta gemeleri hedeflemilerdir. Bu amala lkelerindeki krsal nfusu ve halkn tarma bamlln azaltmaya, ar sanayiyi gelitirmeye, kentli ve okuryazar bir igc yaratmaya almlardr. Gerekten de bu dnemde Arnavutluk, Bulgaristan, Romanya ve Yugoslavyada gelime hz byk boyutlara ulam, ar sanayi hamleleri yaplm, okuryazar oran 1970lerde %100e ulamtr. zellikle Bulgaristan ve Romanyada modernleme Sovyetler Birlii modeline gre gereklemitir. Romanya ve Bulgaristann kinci Dnya Savanda dman saflarnda yer almalar hem Sovyetler Birliine ykl miktarda sava tazminat demelerine hem de bu lke tarafndan bata ham madde ve tarm rnleri transferi olmak zere ekonomik olarak smrlmelerine yol amtr. Daha sonra Romanya aleyhine devam eden bu smr dzeni zellikle 1965 ylnda Romanya Komnist Partisi liderliine gelen Nikolay avuesku tarafndan deitirilmeye allm, fakat yanl politikalar sonucu Romen ekonomisi daha da kt bir hl almtr. 1980lerde Romanyann ekonomik bamszlk amacyla ne pahasna olursa olsun d krediden kanmas ve d borlarn demek iin Romen halknn hayat standartlarnn byk lde dmesine aldr etmemesi baskc avuesku rejiminin de sonunu getirmitir. Balkanlarda tm sosyalist rejimlerde, zel mlkiyet kaldrlarak, ekonomi ulusallatrlm, iftlikler kollektifletirilmi ve iftiler ii olarak kolektif iftliklerde almaya zorlanm, elde edilen sermaye sanayilemede kullanlmak zere merkez hkmete devredilmitir. Byk bir hzla hidroelektirik santralleri, fabrikalar kurulmu, yollar ve demir yollar yaplmtr. zellikle 1950lerin sonunda ve 1960l yllar boyunca sosyalist devletlerde sanayi alanndaki byme, gayrisafi retimle lldnde inanlmaz boyutlardadr. Sadece bir nesil iinde kyl top-

3. nite - Gemiten Gnmze Balkanlar

93

lumdan, modern ehir hayatna gei inanlmaz bir hzla ve byk bir denetim ierisinde gerekletirilmitir. Bununla birlikte, sosyalist ekonomik modelin en byk yanl, retimi her ne pahasna olursa olsun arttrmak telayla kr ve zarar hesaplarnn gz ard edilmesi ve dnya piyasalarnda rekabet gc olmayan kalitesiz mallarn retilmesi olmutur. ABDnin Bat Avrupaya ynelik Marshall Planna karlk 1949da Karlkl Ekonomik Yardm Konseyinin (Comecon) kurulmasndan sonra sosyalist lkeler arasnda ticaret tevik edilmitir. Ancak serbest piyasa koullarnda oluan arz-talep dengesini tutturamayan planl retim modelleri; halkn ayakkab, kyafet gibi en temel ihtiyalarn dahi karlayamaz hale gelmiler ve zaman ierisinde halkn tepkisini ekmilerdir. Sosyalist ekonomik modelin gz ard ettii dier bir nokta da evreye verilen byk zarar olmutur. zellikle Bulgaristanda sosyalist ynetime kar en byk tepki, doann yok edilmesine kar halk hareketleriyle balam ve 1989 ylnda Jivkov ynetimini devirmitir. Souk Sava dneminde Balkan lkeleri nasl bir yapsal dnm yaamlardr? SIRA SZDE Arnavutluk ve Yugoslavya ise sadece Sovyetler Birlii ve Dou Bloku lkeleri DNELM ile siyasi ve ekonomik ilikiler kurmakla yetinmemilerdir. Yugoslavya 1948den sonra Batnn siyasi ve iktisadi desteinden nemli miktarda faydalanmtr. YuS R goslavya, ayrca vatandalarna lke dna kmaya imkn verenOilk Usosyalist lke olarak, yurt dnda alan ii gelirlerinden byk lde faydalanmtr. Turizm gelirlerinin de zaman ierisinde artmas ile 1980lerin sonunda gelindiinde YugosDKKAT lavya ekonomik adan dier Balkan lkelerinden daha iyi bir durumda bulunmaktadr. Bununla birlikte, Yugoslavyann alt cumhuriyetinin kendi ulusal politiSIRA SZDE kalar dorultusunda, federal sistemin yapsna uymayan paralel ekonomik ve siyasi politikalarn uygulamalar uzun vadede ekonomilerin verimsizlemesine sebep olmutur. Bu nedenle zaman ierisinde Yugoslavya ierisinde blgesel farklAMALARIMIZ lklar da belirgin hle gelmitir. Mesela, Alpen-Adria blgesinde yer alan Slovenya ve Hrvatistan federal bteye daha ok katkda bulunmaktayken, en az gelimi blge olan Kosovada fakirlik ve isizlik hkm srmektedir. Yugoslavyann 1980 K T A P ylnda Titonun lmnden sonra dalma sinyalleri vermesinde ekonomik farkllklarn nemi byktr. Sonu olarak 1980li yllarn sonuna gelindiinde bu iki lkede de sosyalist ekonomik model baarszlkla sonulanmtr. Y O N T E L E V Z zellikle in yanls Enver Hocann lkesi Arnavutlukta ekonomi zerinde merkezin kat kontrol ve tamamen ie kapal bir ekonomi yaratlm, esas bedeli her zaman olduu gibi halk ok ar bir biimde demek zorunda braklmtr. N T E R N E yabanc serDier taraftan, Marshall Yardm erevesinde byk miktarlardaki T maye ak ve Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) ile imzalanan Ortaklk Anlamasnn Bat Avrupa pazarlarna girite imtiyazlar getirmesi, Yunanistann ekonomik SIRA SZDE kalknmasna ok ciddi katklar salamtr. Ancak Yunanistann tekstil rnlerine dayal ihracat, zellikle Bat Almanyada alan iilerin katklar ve her geen yl artan turizm gelirleri, sermayenin endstriyel retimden ok emlak yatrmlarna, DNELM tketim maddelerine ve hizmet servislerine aktarlmasna neden olmutur. Yunan devleti de ekonomide ulam ve iletiim alannda yatrmlar yaparak nemli bir rol oynam, fakat endstriyel retimi tevik etme konusunda geri S O R U kalmtr. Balkanlardaki sosyalist ynetimler siyasi ve iktisadi adan halkn taleplerini karlamakDKKAT ta yetersiz kalm ve baarszlkla sonulanmtr.
SIRA SZDE SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

94

Balkanlarda Siyaset

zet
A M A

Osmanl ncesi Balkan tarihinin ana hatlarn aklamak Balkan Yarmadasnda gnmz insan olarak kabul edilen Homo Sapiens dnemine kadar tarih ncesi bulgulara rastlanr. M 7. yzyldan itibaren Makedonlar, 2. yzyldan itibaren Roma mparatorluu bu blgeyi hkimiyeti altna almay baarr. 4. yzyldan itibaren Orta Asya kkenli ve Trk kavimlerin gleri grlr. Bunlar Hunlar, Kutrigurlar, Avarlar, Bulgarlar, Peenekler, Uzlar, Kumanlar ve Tatarlar olarak sralayabiliriz. Orta a boyunca Balkanlarda belirleyici siyasi g Bizans olacaktr. 4. Hal Seferinden sonra Bizans mparatorluu paralanm ve bir daha eski gcne ulaamamtr. Bizansn brakt siyasi boluk Latin devletikleri, 2. Bulgar Devleti, Srp Despotluu ve Altn Orda Hanl tarafndan doldurulmutur. Osmanl Devleti Balkanlara getii zaman stanbul ve evresiyle snrl bir Bizans Devleti ile birlikte bu siyasi oluumlarla mcadele etmek zorunda kalmtr. Osmanl ncesi Balkan tarihini ekillendiren kavimler g, Roma ve Bizans dnemlerinin etkilerini irdelemek Balkan Yarmadasnda yeni kavimlerin grlmesi, eski kavimlerden bazlarnn yok olmas ya da yenileri iinde erimesi sreci MS 238 ylnda balayan Cermenlerin Romann Tuna eyaletine saldrlar ve bir asr sonra yaanacak Byk Kavimler g ile gerekleecektir. Romallar ise M 197de Makedonya Kralln malup ederek tm Yunanistanda hkimiyet kurmaya baladlar. Romallar, Balkanlarda daha hzl ulam ve haberlemeyi salayan askeri ve ticari amal yol olan Via Egnatiay M 2. yzylda yaptlar. Roma hkimiyeti dneminde de kadim pek ok Balkan ulusu varln korumay baarmtr. Roma mparatorluunun varisi olarak Bizans adyla Balkanlara hkmeden Bizans mparatorluu da ok eitli Balkan uluslarn uzun sre iktidar altnda birletirmeyi baarabilmitir. Balkanlarda ulus-devletlerin kurulu srelerini aklamak 18. yzyl ve 19. yzyl balar Osmanl mparatorluu iin ar siyasal, ekonomik ve sosyal problemlerin doruk noktasna ulat bir dnem olmutur. Bu srete Osmanl tarasnda hkimiyeti ele geiren ayanlar merkezin otoritesini hie sayarak ynetimde keyfi bir durumun ortaya kmasna neden olmulardr. Merkezin taradaki kontroln ortadan kaldran bu durumdan hem Msl-

man, hem de Gayrimslim tebaa olumuz bir ekilde ekilde etkilenmitir. Ayanlarn tebaa zerine ykledii ar vergi yk ve baka ykmllkler iftilerin iftliklerini terketmelerine, birounun geimlerini salamak iin ayanlar etrafnda toplanmalarna ve dier bir ksmnn da eteler kurarak yamacla balamalarna yol amtr. Bunun yansra Fransz Devrimiyle etkisini arttran milliyetilik Osmanl mparatorluu iindeki halklar da youn bir ekilde etkilemi ve bamszlk mcadelelerinin balamasna neden olmutur.
A M A

A M A

ki Dnya Sava srasnda Balkan devletlerinin konumlarn irdelemek Birinci ve kinci Dnya Sava dnemlerinde Balkan devletleri kendi ulus-devletlerini oluturma giriimlerini devam ettirmilerdir. Ancak aznlk haklarnn verilmemesi blge lkelerinde memnuniyetsizliklere neden olmutur. Bu nedenle de ki Sava aras dnemde Balkanlarda istikrar bir trl kurulamamtr. Dnyadaki ekonomik kriz ve Avrupada Almanyann ve Sovyetler Birliinin nfuzunun artmas Balkan devletlerinin i politikalarn derinden etkilemitir. Balkan lkelerinde otoriter ynetimler kurulmutur. kinci Dnya Savanda Trkiye hari btn Balkanlar igale uramtr. Yunanistan dnda dier Balkan devletlerinde sosyalist ynetimler kurulmu ve blgede Sovyet nfuzu artmtr. Balkan devletlerinin uluslama srecinde tarihsel veya ulusal gerekelere dayanan toprak anlamazlklar sorunu ve bu sorunlara yabanc devletlerin mdahalesi blgesel sorunlarn temelini oluturmaktadr. Souk Sava dneminde Balkanlarda yaanan balca gelimeleri aklamak kinci Dnya Savandan sonra Balkanlarda sosyalist idarelerin i bana gelmesi blge tarihinde nemli bir dnm noktas oluturmutur. Daha nce hem Balkanlarda, hem de Dou Avrupada hkm sren milliyetiliin yerine resm olarak sosyalizmin benimsendii; ancak Souk Sava dnemi boyunca Arnavutluk, Bulgaristan, Romanya ve Yugoslavyada sosyalizm ad altnda aslnda ulusal karlarn n planda tutulduu derinden bir milliyeti siyasetin takip edildii tepit edilmektedir. Bu dnemde Balkanlar paral bir grnm arzetmektedir. Bir yandan Trkiye ve Yunanistan Bat Blokunda yer alrken; Yugoslavya Balantszlar Hareketinin liderlerinden biri olmu; dier Balkan lkeleri ise Dou Blokunda yer almlardr.

A M A

A M A

3. nite - Gemiten Gnmze Balkanlar

95

Kendimizi Snayalm
1. Aadaki halklardan hangisi Balkanlardaki en eski halklardan biridir? a. Keltler b. lirler c. Yunanllar d. Makedonlar e. Slavlar 2. Bizans kaynaklarnda Balkanlarda grlen halklar iin kullanlan aadaki eletirmelerden hangisi yanl gsterilmitir? a. Arnavutlar=lirler b. Bulgarlar=Misyallar c. Romenler=Dakyallar d. Srplar=Agarenler e. Hunlar=skitler 3. Aadaki devletlerden hangisi baz tarihilere gre klasik dnemde bir mddet Osmanl mparatorluunun vassal olmutur? a. ngiltere b. Fransa c. Danimarka d. Almanya e. Avusturya 4. Aadakilerden hangisi hem hukuki hem de fiili anlamda Osmanl mparatorluundan bamszln kazanan ilk Balkan devletidir? a. Romanya b. Srbistan c. Karada d. Bulgaristan e. Yunanistan 5. Aadakilerden hangisi Rusyann Balkan politikalar arasnda yer almaz? a. Panislamizm b. Panslavizm c. Ortodoks kardelii d. Scak denizlere ulama e. Boazlar kontrol altna alma 6. Osmanl tarasnda merkezin otoritesini snrlayan ve bir ksm idari ve askeri yetkilere sahip olup keyfi bir ynetim oluturan kiilere ne ad verilir? a. Sipahi b. Haydut c. Kleft d. Ayan e. Kad 7. Aadaki lkelerden hangisi kinci Dnya Sava devam ederken Sovyetler Birlii ile Balkanlardaki nfuz blgelerini tespit eden Yzdeler Anlamasn yapmtr? a. Avusturya b. ngiltere c. Almanya d. Amerika Birleik Devletleri e. Yugoslavya 8. Aadaki lkelerden hangisi kinci Dnya Savanda Arnavutluku igal etmitir? a. Amerika Birleik Devletleri b. Almanya c. Fransa d. talya e. ngiltere 9. Aadaki lkelerden hangisi 1953 Balkan Paktnn yesi deildir? a. Bulgaristan b. Yunanistan c. Trkiye d. Yugoslavya 10. Aadaki lkelerden hangisi Souk Sava dneminde sosyalist ynetim altna girmemitir? a. Arnavutluk b. Bulgaristan c. Yunanistan d. Romanya e. Yugoslavya

96

Balkanlarda Siyaset

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b 2. d Yantnz yanl ise Balkan Halklarnn Ortaya k Sreci konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bizans mparatorluu, Bulgar ve Srp Devletleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Klasik Dnemden zle Balkanlar (15.-18. Yzyllar) konusunu yeniden gzen geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl mparatorluunun Balkanlardan Tasfiyesi (1804-1913) konusunu yeniden gzen geiriniz. Yantnz yanl ise Rus-Osmanl Savalar ve Bamszlk Hareketlerine Etkisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanlda dari ve SosyoEkonomik Krizler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Birinci ve kinci Dnya Savalarnda Byk Glerin Blge Politikalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Birinci ve kinci Dnya Savalarnda Balkanlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Souk Sava Dneminde Balkanlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Souk Sava Dneminde Balkanlar konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Osmanl ncesi Balkan Yarmadasnda yaayan ve adlarn bilebildiimiz en eski toplumlar lir ve Traklardr. Bu haklar Minos ve Miken Medeniyetini kuran halklar takip eder. Bunlar Dorlar, Aeoller ve yonyallar diye adlandrlan Yunan halklar takip eder. Makedonlar ve Romallar milattan nce Balkanlarda grlen halklardan arasndadr. Gotlar, Hunlar ve Slavlar ise milattan sonra Balkanlarda grlmeye balayan halklar arasnda saylabilir. Orta Asya kkenli Trk halklarnn Balkanlara g 4. ve 5. yzyllarda Hunlar ve Kutrigurlarla balar. Bunu 6. yzylda Avarlar, 7. yzylda Bulgarlar, 10. yzylda Peenekler, 11. yzylda Uzlar, 12. yzylda Kumanlar ve 13. yzylda da Tatarlar takip eder. Sra Sizde 2 Yunan syann takip eden dnemde, Filhellenizmin de etkisiyle ngiltere ve Rusya nce 1826da San Petersburg Protokol, ardndan ngiltere, Fransa ve Rusya 1827de Londra Protokol ile bir Yunan beyliinin kurulmasn kararlatrdlar. Mslmanlarn srlmesini de ieren bu protokol stanbul reddetti. Bunun zerine Avrupal mttefiklerin donanmas Msr-Osmanl donanmasn 20 Ekim 1827de Navarinde yok etti. Rusyann Osmanlya saldrmasyla balayan 1827-29 Osmanl-Rus savanda Rus ordular Edirneye kadar ilerledi. 1830 Edirne Antlamas ile Osmanl devleti Mora Yarmadasnda Attikadan Tesalyaya kadar uzanan ve Atinay da iine alan bir Yunan devletinin kurulmasn kabul etmek zorunda kald. Bavyera kralnn olu Otto da Yunanistana kral olarak getirildi. Sra Sizde 3 ki Dnya Sava arasndaki dnemde Balkan devletlerinin tamam drt byk sorunla uramak zorunda kalmtr. Birincisi, hem lke iinde hem de lkeler arasnda ulusal mcadeleler devam etmitir. kincisi, savan sebep olduu ekonomik sorunlarla boumular. ncs, Sovyetler Birliinin kurulmas ve ideolojisi, hem uluslararas ilikileri hem de Balkan devletlerinin i politikalarn derinden etkilemitir. Balkan lkelerinde sosyalist ve komnist rgtlenmeler Sovyetler Birliinin de desteini alarak Balkan siyasal yaamnda yerini almaya. 1930lu yllarda Almanya ile birlikte Sovyet nfuzu da artmtr. Drdncs, Osmanl, Alman, Rus ve Avusturya byk glerinin ortadan kalkmas neti-

3. e

4. e

5. a

6. d

7. b

8. d

9. a 10. c

3. nite - Gemiten Gnmze Balkanlar

97

cesinde doan g boluunu 1920li yllarda Fransa ve talya doldurmulardr. Fransann politikas, Birinci Dnya Savan sona erdiren bar antlamalaryla oluturulan statkonun devam ynndedir. Bunun iin statkodan memnun Yugoslavya ve Romanya ile salam bir ittifak kurmutur. talya ise blgede revizyonist ve yaylmac bir politika izlemitir. Sra Sizde 4 Amerikallarn Balkanlara olan ilgisi ilk defa Birinci Dnya Sava srecinde Wilson lkelerinden 11incisinde somut olarak karmza kmaktadr. Buna gre: Romanya, Srbistan ve Karada boaltlacaktr. gal edilmi blgeler eski hllerine dntrlecektir. Srbistana denize serbest ve gvenli k verilecektir. Balkan devletleri arasndaki ilikiler tarihi ballk ve ulusal izgilerine gre dosta anlamalarla tayin edilecek, politik ve ekonomik bamszlklar ve toprak btnl konusunda ulusal garantiler verilecektir. Ancak, iki sava aras dnemde ABDnin yalnzclk politikas nedeniyle Balkanlara da fazla bir ilgi gstermemitir. kinci Dnya Savana girmesi ile birlikte de genel sava politikasnn bir paras olarak blge ile ilgilenilmi; ABDnin blgeye ilgisi ancak savan sonuna doru ve zellikle sava sonrasnda younlamtr. Sra Sizde 5 Souk Savan balang dneminde Balkanlar, pazar ekonomisini benimsemi lkeler ile sosyalist ekonomik modeli benimsemi lkeler arasnda ideolojik bir rekabete sahne olmutur. Sosyalist hkmetler Balkanlarn iktisadi geri kalmln ortadan kaldrarak, halklarnn Batdaki halklarn yaam standartlarna ulamalarn ve hatta gemelerini hedeflemilerdir. Bu amala tarm toplumundan sanayi toplumuna gemeye, kentli ve okuryazar bir i gc yaratmaya almlardr. Bat blokuna yakn lkelerde -zellikle Yunanistan zelinde- Marshall Yardm erevesinde byk miktarlardaki yabanc sermaye ak ve AET ile ilikiler gibi faktrler ekonominin yapsal dnmnde de etkili olmu; ancak tketimin teviki yannda endstriyel retimi tevik konusunda ok da baarl bir rnek ortaya koyulamamtr.

Yararlanlan Kaynaklar
Adanr, F., Makedonya Sorunu, Oluumu ve 1908e Kadar Geliimi, ev. . Catay, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2001. Armaolu, F., 20.Yzyl Siyasi Tarihi (Cilt 1-2: 19141995). stanbul: Alkm Yaynevi, 2004. Aslanta, S., Osmanlda Srp syanlar 19. Yzyln afanda Balkanlar, stanbul: Kitap Yaynevi, 2007. Babuna, A., Bir Ulusun Douu Gemiten Gnmze Bonaklar, ev. H. Torun, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2000. Beksa, E., Balkanlarda Tarih ncesi ve Erken Uygarlklar, Balkanlar El Kitab, orum-Ankara: Karam-Vadi, 2006. Breki, M. ., Osmanl mparatorluunda Srp Meselesi, stanbul: Kutup Yldz, 2001. Browning, R., The Byzantine Empire, Washington:The Catholic University of America Press, 1992. Clewing, K. And O. J. Schmtt (Eds.), Geschichte Sdosteuropas. Vom Frhen Mittelalter Bis Zur Gegenwart, Regensburg: Verlag Friedrich Pustet, 2011. Clogg, R., A Cocise History of Greece, Cambridge: Cambridge University Press, 1992. Cornell, T. M., Roma Dnyas, ev. . Karadeniz, stanbul: letiim, 1988. Crampton, R. J. , The Balkans: Since The Second World War, Londra: Pearson, 2002. Cviic, C., Remaking The Balkans, Londra: Pinter, 1991. Danimend, . H., zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, stanbul: Trkiye Yaynlar, 1972. Glenny, M., Balkanlar: 1804-1999 Milliyetilik, Sava Ve Byk Gler. ev. M.Harmanc, stanbul: Sabah, 2001. Hacsaliholu, Mehmet, Jn Trkler Ve Makedonya Sorunu (1890-1918), ev. . Catay, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2008. Hersak, E., Avarlar: Etnik Yaradl Tarihlerine Bir Bak, Trkler, C. 2, Ankara, 2002. Hitchins, K., Rumania 1866-1947, Oxford: Clarendon Press, 1994. Hitchins, K., The Romanians 1774-1866, Oxford: Clarendon Press, 1966, Hoare, M. A., The History Of Bosnia. From The Middle Ages To The Present Day, London: Saqi, 2007. Hsch, E., Geschichte Der Balkanlaender. Von Der Frhzeit Bis Zur Gegenwart, Mnchen: Beckh, 2008.

98

Balkanlarda Siyaset

nalck, H., Osmanl mparatorluu Klasik a (13001600), ev. R. Sezer, stanbul: YKY, 2005. plikiolu, B., Hellen Ve Roma Tarihinin Ana Hatlar, stanbul: Arkeoloji Ve Sanat Yaynlar, 2007. Jankovi, B. M., The Balkans n International Relations, ev. M. Ve B. Milosavljevi, Londra: Macmillan, 1988. Jelavich, B., Russia And The Formation Of The Rumanian National State, 1821-1878, Cambridge: Cambridge University Press, 1978. Jelavich, B., History Of The Balkans, Cambridge: Cambrigde University Press, 1983. Jelavich, C. And Barbara, The Establishment Of The National Balkan States 1804-1920, Seattle: University Of Washington Press, 1977. Jelavich, B., Balkan Tarihi 18. Ve 19. Yzyllar, ev. . Durdu-H. Ko-G. Ko, stanbul: Kre, 2006. Jelavich, B., Balkan Tarihi: 20. Yzyl. ev. Z. Savan ve H. Uur, stanbul: Kre, 2006. Karal, E. Z., Osmanl Tarihi, Ankara: TTK, 1988. Karatay, O. ve B. A. Gkda, Balkanlar El Kitab, orum-Ankara: Karam-Vadi, 2006. Kayapnar, A., Tuna Bulgar Devleti (679-1018), Trkler, C. 2, Ankara: Yeni Trkiye, 2002. Kayapnar, A., Kumanlar Ve I. Bulgar Devleti (11871370), Trkler, C. 2, Ankara: Yeni Trkiye, 2002. Kayapnar, A. ve L. Kayapnar, , Ortaada Srplar Ve Devletleri, Karatay ve Gkda, Balkanlar El Kitab, 2006. Kurat, A. N., Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri Ve Devletleri, Ankara: Murat Kitapevi, 2002. Lacoste, Y., Byk Oyunu Anlamak. Jeopolitik: Bugnn Uzun Tarihi, ev. . Aka, stanbul: NTV, 2008. Malcolm, N., Bosnia: A Short History, New York: New York University Press, 1994.

Malcolm, N., Kosovo: A Short History, New York: New York University Press, 1998. Mazower, M., The Balkans: From The End Of Byzantium To The Present Day, Londra: Phoenix, 2000. Millas, H., Yunan Ulusunun Douu, stanbul: letiim, 2006. Nemeth, G., Atilla Ve Hunlar, Ankara, 1982. Obolensky, D., The Byzantine Commonwealth, Eastern Europe 500-1453, London, 1974. Ortayl, ., mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul: Hil Yayn, 1983. Ostrogorsky, G., Bizans Devleti Tarihi, ev. F. Iltan, Ankara, 1986. zkan, A., Milotan Milana Srp Bamszl (18301878), stanbul: IQ, 2011. Rasonyi, L., Tarihte Trklk, Ankara, 1971. Runciman, S., A History Of The First Bulgarian Empire, London, 1930. Sander, O., Siyasi Tarih: lkalardan 1918e, Ankara: mge, 1994. Sertolu, M.. Mufassal Osmanl Tarihi, C. VI, Ankara: TTK, 2011. Skendi, S., The Albanian National Awakening, 18781912, Princeton: Princeton University Press, 1967. Stavrianos, L. S., The Balkans Since 1453, London: Hurst, 2000. Strabon, Corafya, ev. A. Pekman, stanbul, 1981. Vassary, ., Kumanlar Ve Tatarlar, Osmanl ncesi Balkanlarda Doulu Askerler, (1185-1365), ev. A. C. Akkoyunlu, stanbul, 2008. Wachtel, A. B., Dnya Tarihinde Balkanlar. ev. A.C. Akkoyunlu, stanbul: Doan Kitap, 2009. Wittek, P. Les Gagaouzes=Les Gens De Kaykaus, Rocznik Orientalisticzny, XVII, 1952. Zlatarski, V., Istoriya Na Bilgarskata Dirjava Prez Srednite Vekove, C. I/1, Sofya, 1970.

4
Amalarmz
Siyasal Sistem Siyasal Partiler deolojiler Demokrasi Sosyalizm

BALKANLARDA SYASET

Bu niteyi tamamladktan sonra; Balkanlardaki ideolojik ve siyasal yapnn genel zelliklerini yorumlayabilecek, Balkanlardaki siyasal partilerin zellikleri ve demokrasiye gei sreci hakknda analiz yapabilecek, Her bir Balkan lkesindeki siyasal yapnn ayrt edici zelliklerini aklayabilecek, Balkan lkelerinde yaplan seimlerin dinamiklerini deerlendirebilecek, Kadnlarn Balkan lkelerinde siyasete katlm konusunda yaadklar sorunlar irdeleyebilecek bilgi ve becerileri kazanacaksnz.

Anahtar Kavramlar
Muhafazakrlk Milliyetilik Radikal Sa Poplizm Etnik Ayrma

indekiler
BALKANLARDA SYASETN TEMEL ZELLKLER YUNANSTANDA SYASET BULGARSTANDA DEMOKRAS SANCISI ROMANYADA SEMLER VE PARTLER ARNAVUTLUKTA KRZ, DEOLOJ VE SEMLER YEN DEVLETLERDE SYASETN NASI BALKANLARDA POPLST RADKAL SA PARTLER

Balkanlarda Siyaset

Siyasal ve deolojik Yap

Siyasal ve deolojik Yap

BALKANLARDA SYASETN TEMEL ZELLKLER
Farkl tarihsel birikim, kltrel, etnik ve toplumsal yap, farkl dil ve dinlere ev sahiplii yapan Balkanlar gibi bir blgeyi, blgenin ortak siyasal zellikleri zerinden tasnif etmek olduka zor bir giriimdir. nk bir siyasal sistem iindeki dinamikler, o lkenin tarihi, kltr ve toplumsal yapy ekillendiren dier unsurlardan bamsz bir ekilde deerlendirilemez. Uluslararas ilikilerde genellikle karmaa, ayrm, paralanma, blnme ve istikrarszlkla e deer grlen blgenin, farkl yapsna ve olumsuz tanmlanma biimine karlk, ortak birtakm zellikler gsterdii de aktr. Bu zellikler u ekilde sralanabilir: ncelikle blge, Souk Savan sona ermesiyle e zamanl olarak kkl bir SIRA SZDE ekilde dnm geirmitir. Siyasal anlamda byk bir fay krlmasnn yaand Balkanlarda 20. yzyln sonunda yeni kurulan siyasal rejimlerin birbiriyle NELM i ie gemi iki temel ncelii vard. Bunlardan ilki, blgeDgenelinde yaklak yarm asrdr hakim olan sosyalist ideolojinin/rejimin etkilerini silmekti. kinci ncelikse, yeni ina edilen siyasal yaplarn, Souk Sava S O R U dneminde demir perdenin batsnda kalan siyasal yaplarla entegrasyonunu salamakt. Bu iki nceliin aradan geen 20 ylda farkl ekillerde sonu verdii ortadadr. nk DKKAT genellikle sanlann aksine blgede etkili olan sosyalist yap, tek bir eit ya da model iermemitir. rnein; Arnavutlukta Stalinist ve izolasyonist bir rejim SIRA SZDE hakimken, Bulgaristan ve Romanyada ortodoks sosyalizm, Yugoslavyada ise regle edilmi bir sosyalist sistem etkili olmutur. Bu nedenle de Balkan lkelerinin Bat dnyasyla entegre olma sreleri hem yapsal hem de siyasal anlamAMALARIMIZ da farkllk arz etmektedir. Balkanlardaki son siyasal gelimelerle ilgili olarak Hans Slompun K T A ald Europe: kaleme P A Political Profile An American Companion to European Politics, adl kitabn zellikle 280-290. sayfalarna bakabilirsiniz (California: Greenwood Publishing Group, 2011). kinci olarak, 1990 sonras dnemde, Yunanistan ve Trkiye dnda, Balkan lkelerinin hepsinde sosyalist ynetimlerin sona ermesiyle sosyalist rejimin temel siyasal stunlar da g kaybetmeye balamtr. Devlet kurumlarnda etkin olan NTE NE parti kontrol, merkezi ve planl ekonomi, ksr kalan zel sektr,R birTalg ve pratik olarak polis devleti, siyasal merkeziyetilik ve siyasal elit snfn devlet kurumlarndaki hkimiyeti gibi ana stunlar tamamen yok olmasa da ciddi oranda
TELEVZYON
Souk Sava: kinci Dnya Savann sonundan 1990 ylna kadar SSCB liderliindeki Dou Bloku lkeleriyle, ABD liderliindeki Bat Bloku arasndaki, ideolojik kutuplamay ve scak bir savaa dnmeyen srekli gerginlik hlini tanmlamak iin kullanlmaktadr. zolasyonizm: Bir devletin uluslararas ilikilerdeki meselelere ve dier devletlerle olandiplomatik, D NELM asker ve siyasi ilikilere en alt dzeyde katlm ve kaplarn d dnyaya S O R kapatmas durumudur. U

SIRA SZDE

Polis devleti: rgtl iddetin D KKAT toplumsal denetim altnda olmad, polisin temel misyonunun muhalefeti bastrmak olduu, yargsal SIRA SZDE denetimin olmad, siyasal otoritenin ynetilenlere kar hibir hukuk kuralyla bal olmad ynetim sistemini AMALARIMIZ tanmlamak iin kullanlan bir kavramdr.

K T A P

TELEVZYON
Siyasal elit: Bir lkedeki siyasal yap iinde siyaseti ynlendiren, siyasette NTERNET belirleyici olan sekin bir grubu ya da snf anlatmak iin kullanlan bir kavramdr.

SIRA SZDE

SIRA SZDE
Balkanlarda Siyaset DNELM

102 N E L M D
S O R U

g kaybetmitir. Rejimin tasfiyesi olarak adlandrlan bu sre, parlamenter demokrasinin S O R U sonulanmtr. inasyla Souk Sava D K K A T dneminde Balkan lkelerinde Yunanistan, Trkiye ve Yugoslavya dnda, SSCB ile yakn balar olan sosyalist ynetimler iktidar elinde tutmutur. nc olarak, ok partili siyasal hayat ve demokratik siyasal katlm gibi demokrasilerin temeli olan siyasal dinamikler asndan, Balkanlarn yeni demokrasileri ciddi bir bocalama sreci yaamlardr. nceki dnemlerde egemen olan AMALARIMIZ otoriteryen glerin varl, hukukun stnl ilkesinin pekimesini ve sivil toplum bilincinin geliimini olumsuz ynde etkilemitir. Hukuk devleti kavramnn T A P yerlemesi Ksrecinde poplist, milliyeti ve devleti glerin siyasal alandaki pozisyonlar g kazanmtr. Yine sosyalist yapnn siyaset kurumundaki miras ve bu kurumun devamndan faydalanan kurulu dzenin (establishment) varisleri, deT SIRAV yava ELE ZYO iim srecinin SZDEN ilemesine yol amtr. Hepsinden nemlisi, siyasal katlm konusunda yeterince imkn ve araca sahip olmayan sosyalist rejimlerde muhalefet kltr yeterinceL zenginleememitir. Demokrasinin iyi ilemesi iin geerli olan DNE M tm bu unsurlarla yeni tanan Balkan lkelerinde poplizm, ar milliyeti siyaNTERNET sal eilimler, etnik ayrmann siyaset kurumunun bir paras hline gelmesi ve S O R U yolsuzluk gibi birtakm yeni yapsal sorunlar patlak vermitir. Balkan lkelerinde,T Yunanistan ve Trkiye dnda ok partili siyasal hayata gei ve deDKKA mokratik seimlerin yaplmas ancak 1990 sonras dnemde mmkn olabilmitir. Drdnc olarak, yeni ilemeye balayan demokratik yap ve serbest piyasa ekonomisinin aksamasna karlk, Balkan lkelerinin hepsinin Avrupa Birliine AMALARIMIZ (AB) yelik iin bavuruda bulunmalar, blgedeki demokratikleme niyetlerinin somutlamas asndan nemli bir ortak noktadr. Yunanistann hlihazrda AB yesi olmas, 1990 sonras dnemde yeni bamszln kazanan ya da byk bir K T A P dnm geiren devletler iin de AByi temel d politika hedefi hline getirmitir. Nitekim 2004 ylnda Slovenya, 2007 ylnda Bulgaristan ve Romanya Birlie ye olmutur; 2013 ylnda da Hrvatistann AB yelii beklenmektedir. Geriye kaT E L lkesinin lan 6 Balkan E V Z Y O N hepsi de tam yelik iin bavuruda bulunmulardr. Beinci olarak, 1990 sonras ve zellikle de Yugoslavyann paralanmasnn ardndan patlak veren etnik temelli atmalar, blgesel istikrar ve barn salanmas asndan nemli bir sorun tekil etmektedir. Blge lkeleri arasndaki gerginlikNTERNET ler ve atmalar ya da Kosova, Hrvatistan, Srbistan, Makedonya ve Bosna-Hersekte olduu gibi bir lke snrlar iindeki etnik temelli atmalar, uluslararas ilikilerde Balkanlama kavramnn literatre girmesine yol amtr. Blgedeki atmalarn derinlemesinde, milliyetilii siyasal bir sylem olarak kullanan siyasetilerin de nemli bir pay vardr. Byk Arnavutluk ya da Byk Srbistan gibi siyasal sloganlar, blgede toplumsal olarak her zaman beslenecek damarlara sahiptir. Poplizm ve milliyetilik, bu anlamda blge siyasetinin temel zelliklerinden biridir. Ayrca ek olarak blgedeki atmalar ya da gerginlikler, blgesel ve kresel aktrlerin Balkanlardaki sorunlara mdahil olmasn salamtr. NATO, AB, BM gibi rgtler, ABD ve Rusya gibi kresel gler Balkanlarda etkili olmaktadr. Bu durum, blgedeki siyasetin dinamiklerini de etkilemektedir. Kosova ve Bosna-Hersekteki siyasal yap, bu durumun ok ak bir gstergesidir.
SIRA SZDE SIRA SZDE

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TSIRAVSZDEN ELE ZYO

Poplizm: Politik durumu DNELM dramatize ederek halkn ilgisini R N E T N T E uyandrmak amacyla yaplan politika S O R U olarak tanmlanabilir.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET Byk Arnavutluk: Balkanlarda yaayan Mslman, Katolik ve Ortodoks tm Arnavutlarn bir devlet altnda bamszln ve btnln savunan grtr.
Byk Srbistan: 1990lardaki kanl savalarn temel motive edici olan unsuru olan Byk Srbistan hayali eski Yugoslavya zerinde bir Srbistan devleti kurmak hedefi olan milliyeti ve rk bir projedir.

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

4. nite AMALARIMIZdeolojik Yap - Siyasal ve

103 AMALARIMIZ

Balkanlarda 1990 sonras dnemde yaanan gncel gelimelerle ilgili daha ayrntl bilgiK T A P ler iin ule Kut, Balkanlarda Kimlik ve Egemenlik (stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2005) adl kitaba bakabilirsiniz.
TELEVZYON

K T A P

TELEVZYON
Merkez ve planl ekonomi: Ekonominin bir merkezden planland ve ynetildii ekonomi modelidir. Sosyalist NTERNET ekonomiler en tipik rneini oluturmaktadr.

Altnc olarak, blge lkelerinde hakim olan sosyalist dnemdeki merkez ve planl ekonomi modelinden serbest piyasa ekonomisine gei srecinin beraberinde getirdii ekonomik sorunlar, blgedeki siyasal yapnn bir dier ortak zelliNTERNET idir. sizliin ok yksek olmas, yabanc yatrm ve sermayenin blgedeki atmalar nedeniyle istenen bykle ulaamamas, gelir dalmndaki adaletsizlik SIRA SZDE ve blge lkelerinin kapitalist sisteme entegrasyon srecinin yava ilemesi gibi sorunlar siyasal yapy da etkilemektedir. zellikle 2008 ylndan itibaren tm dnD tercih, yay etkileyen kresel finansal kriz, blge lkelerindeki siyasal N E L M sylem ve politikalar nemli lde etkilemektedir. Balkan lkelerinde siyasetin ortak zellikleri nelerdir?
S O R U SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U SIRA SZDE DKKAT DNELM

D K T Blge siyasetinin genel zelliklerine ek olarak, siyasal partiler KveA semen davDNELM ran zelinde de baz unsurlarn ne ktn grmekteyiz. rnein, ok partili siyasal hayat ve gerek anlamda demokratik seimlerle ilk kez SIRA SZDE itibaren 1990lardan S R U tanan blge lkelerinde yaplan ilk seimler, genellikle sisteminOmeruiyetinin lld seimler hlini almtr. Yeni anayasalarn kabul edildii ve yeni siyasal reAMALARIMIZ jimin ina edildii srete siyasete katlm, byk oranda sadeceK oy Tvermekle sD KA nrl kalmtr. Ancak zamanla yeni siyasi partiler, sivil toplum kurulular, bask gruplar ya da dier aralarla, bireylerin siyasete katlmlarnda art yaanmtr. K A P SIRA TSZDE Paradoksal olarak, siyasete katlm aralarnn zenginlemesiyle birlikte seimlere katlm oranlarnda nemli bir d sreci de gzlemlenmektedir. lk seimlerde yzde 90lara varan katlmlar, son dnemlerdeki seimlerdeAMALARIMIZ yzde 50lerin altna TELEVZYON kadar dmtr. Bu tablo, vatandalarn siyaset kurumu ve siyasal partilere kar duyduklar gvensizlikle dorudan ilikilidir.

SIRA SZDE S O R U AMALARIMIZ DKKAT K A P SIRA TSZDE

AMALARIMIZ TELEVZYON

K T A P

Balkan lkelerindeki siyasal gelimelerle ilgili gncel haberlere http://www.balkaninNTERNET sight.com/en/page/all-balkans-home adresinden ulaabilirsiniz. Siyasal partiler ve ideolojiler asndan blge lkelerinde ortak olan bir baka unsur da sosyalist dnemin izlerinin tam olarak silinememi olmasdr. Sosyalist partiler, blgede byk oranda isim deitirerek sol partilere dnmlerdir. BuNT RNE gn bu partiler, ya iktidarda ya da lkedeki en byk partilerdenE biri T konumunda olmaya devam etmektedirler. Blge lkelerindeki sol partilerin, Avrupadaki benzerleriyle kyaslandnda daha milliyeti sylem ve politikalara sahip olmas da blgedeki siyasal yapnn ilgin bir zelliidir. Ayrca blge lkelerinin genelinde siyasal sistemin istikrar konusunda nemli sorunlarn yannda parti ii demokrasinin de henz zmsenmi olduunu sylemek zordur. Sosyalist dnemin brakt izlerin bir rn olarak vatandalarn siyasal tercihinde daha ok lider odakl bir siyasal parti algs hakimdir. Bu durum blgede siyasal adan karizmatik ve hatta otoriteryen eilimleri olan liderlik tipinin yaygnlamasna yol amaktadr. Siyasal partilerde keskin ideolojik ayrmlar yapmak, blgede poplizm ve pragmatizm olduka sk bavurulan siyasal stratejiler olduu iin kolay deildir. rneTELEVZYON

K T A P NTERNET TELEVZYON

NTERNET

Pragmatizm: Olmas gereken zerine kafa yormayp gerek hayatta en ok getiriyi ve en iyi sonucu verecei dnlen yntemi ya da seenei tercih etmek, ona gre davranmak demektir.

104

Balkanlarda Siyaset

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

in, blge lkelerindeki birok muhafazakr partinin, AB ve NATO yelii ya da yabanc sermaye konusundaki politika ve sylemleriyle sosyal demokrat partilerin sylemleri birebir uyumaktadr. zellikle AB yesi olmayan lkelerde AB yelii, partiler ve ideolojiler st bir politika olarak benimsenmektedir. SIRA SZDE Kadnlarn siyasette temsili konusunda da blge lkelerinin sosyalist rejimdeki grntye oranla daha zayf bir karneye sahip olduklarn ileri srebiliriz. Kadnlarn toplumsal ve ekonomik yaamdaki grnrlkleri giderek daha ok artmaktaDNELM dr. Ancak bu tablo, kadnlarn siyasete katlm asndan ayn noktada deildir. Bu nedenle baz siyasi partiler, kadnlarn temsilini artrmak adna, kota uygulamaS R U sna gemeye Obalamlardr. Blgenin etnik haritasnn olduka karmak olmas, blgedeki aznlklar, gmenleri ve yabanclar siyasetin oda hline getirmektedir. Ancak aznlklarn siyasal DKKAT sistem iinde yeterince temsil edilmediklerine, aksine milliyeti ve marjinal partilerin sylemlerinde kendi tabanlarndan destek salamak iin bir ara olarak kullanldklaSIRA SZDE rna ska rastlamaktayz. Etnik temelli siyaset, Bulgaristan ve Arnavutluk gibi lkelerde siyasal anlamda yasaklanm olmasna ramen, blge lkelerinde gl bir etnik milliyetilik potansiyeli bulunmaktadr. Bosna-Hersek dnda, aznlklar siyasal partiAMALARIMIZ ler ve siyasetin genelinde yeterince temsil edilmemektedirler. Balkanlardaki milliyetilik ve 1990l yllarda blgede patlak veren etnik atmalar iin K T A P Misha Glenny, Balkanlar 1804- 1999: Milliyetilik, Sava ve Byk Gler, ev. M. Harmanc, (stanbul: Sabah Kitaplar, 2001) adl kitaba bakabilirsiniz.
TELEVZYON

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Demokrasinin kurum ve kurallarnn bir lkede yerlemesi ve salkl bir ekilde ilemesi belirli bir sre iinde aama aama gerekleebilecek bir eydir. Balkan lkelerinin 1990 ylndan bugne kadar geen srete, zellikle AB hedefi giNTER ET bi itici bir gcnN etkisiyle nemli bir aama kaydettikleri aktr. Ancak bata siyasal katlm ve istikrar asndan nemli sorunlarla yz yze olduklar da bir gerektir. Demokrasinin iyi ileyebilmesi, siyasal katlm ve istikrarn pekimesi, blgedeki yapsal sorunlarn almas noktasnda siyaset kurumuna byk bir i dmektedir. Bu nedenle, takip eden blmde her bir Balkan lkesindeki siyasal yap ve siyasal partiler genel hatlaryla ele alnacaktr.

YUNANSTANDA SYASET
SIRA SZDE

DNELM S O R U

Yunanistan, dier Balkan lkelerinden farkl olarak kinci Dnya Savandan sonra Trkiye ile birlikte sosyalist ynetimin etkili olmad tek lkedir. Ancak buna SIRA karlk, BalkanSZDE lkelerindeki temel siyasal sorunlar, Yunanistandaki siyasal yaamda da grlmektedir. kinci Dnya Sava srasnda, nce talyan daha sonra da Alman igalindeE kalan lkede, igalden sonra lkeyi blnmenin eiine getiren DN LM bir i sava yaanm, ABDnin destei ve yardmlaryla lkedeki sava 1949 ylnda sona ermitir. savan ardndan Yunanistan, anayasal monari ile ynetilmiS O R U tir. Yunanistan, 1952 ylnda Trkiye ile birlikte NATOya ye olmutur. Yunanistan ve Trkiye, ayn yl (1952de) NATO yesi olarak iki kutuplu sistem iinde BaD KKAT t Blokunun bir paras hline gelmilerdir. 1960larn ortasndan itibaren siyasal istikrarszlk ve ordu iindeki baz ekimelerin sonucu olarak 1967 ylnda lkede yaklak 7 yl srecek olan Albaylar AMALARIMIZ Cuntas dnemi balamtr. Yunanistann Bat dnyasyla olan ilikilerini kkl
SIRA SZDE

DKKAT
Albaylar Cuntas: 1967 ile SIRA SZDE 1974 yllar arasnda bir grup albayn yapm olduklar asker darbe sonrasnda asker hkmetlerce AMALARIMIZ Yunanistann ynetildii dneme verilen isimdir.

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

4. nite - Siyasal ve deolojik Yap

105
SIRA SZDE

bir ekilde etkileyen bu asker diktatrlk rejimi, Trkiyenin Kbrsa karma yapmas ve Batnn basks gibi bir dizi gelimenin ardndan Temmuz 1974te sona ermitir. Asker cunta ynetiminin ardndan, monari lavedilerek lkede serbest seD NELM imlerin yaplmasyla demokrasiye geilmitir. Bu dnmn ardndan, Yunanistann Bat dnyasyla ilikileri normalleme srecine girmi ve Yunanistan, ABye S O R U 1981 ylnda tam ye olmutur.
DK AT Trkiye 1974 ylnda Kbrsa karma yapt zaman, Yunanistanda 1967Kylndan beri iktidar elinde tutan asker cunta ynetimi de, Trkiyenin bu giriimine kar etkili olamad iin iktidardan dm ve lkede yeniden demokratik bir ynetim hakim olmutur. SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

Yunanistan, 4 ylda bir seilen 300 yeden oluan tek meclisli parlamenter sisAMALARIMIZ teme sahiptir. 18 ya ve zeri vatandalar seimlerde oy kullanabilmektedir. Yrtmenin ba, cumhurbakan ve bakanlar kuruludur. 1974te yaplan referandum sonucu kabul edilen anayasayla cumhurbakannn 5 yllna seilmesi benimsenK T A P mitir. Bir cumhurbakan en ok iki dnem grev yapabilmektedir. Byk oranda sembolik yetkileri olan cumhurbakan meclis tarafndan seilmektedir. lk kez 2005 ylnda greve balayan Karolos Papoulias, meclisteki iki nemli partinin de TELEVZYON desteini alarak 2010 ylndaki seimleri de kazanmtr ve cumhurbakan olarak grev yapmaya devam etmektedir. Yunanistan siyasi partileri, ND (Yeni Demokrasi Partisi), PASOK (Panhelenik Sosyalist Hareket), ANTARSYA (Antikapitalist Devrimci Sol ttifak), N E T SYRIZA (RadiNTER kal Sol Koalisyonu), KKE (Yunanistan Komnist Partisi), evreci Yeiller, Altn afak (Golden Dawn), LAOS (Halk Ortodoks Birlii) gibi partilerden olumaktadr. Ancak bunlarn iinde sadece ND ve PASOK iktidar olabilmitir.
Oy oran (%) PASOK Yeni Demokrasi Komnist Parti Halk Ortodoks Birlii Radikal Sol Koalisyonu Seimlere Katlm Oran Kaynak: http://www.parties-and-elections.de/greece.html 43,9 33,5 7,5 5,6 4,6 70,9 Milletvekili says 160 91 21 15 13

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Tablo 4.1 Yunanistandaki 2009 Parlamento Seimleri

Yunanistan, son yllarda,1974te asker cunta dneminden beri en byk ekonomik ve siyasi krizle yz yze kalm durumdadr. 2010 ve 2011 yllarnda durgunluktan kurtulmak iin IMF ve Avro blgesi (Eurozone) ile yaplan pazarlklar ve alnan kararlar, Yunan semenlerin siyaset kurumuna olan gvenini ciddi lde zedelemektedir. lkedeki iki byk parti olan sol PASOK ve muhafazakr ND 1974ten beri lkeyi dnml olarak ynetmektedir. Semenlerin, Yunanistandaki siyasal yaamn en nemli iki aktr olan bu partilere kar gveni azalsa da dier partilerin iktidar alternatifi olduunu sylemek mmkn grnmemektedir. ki byk parti olan ND ve PASOK 1981den beri lke genelindeki oylarn yzde 80ini almakta ve iki partiden hangisi bu byklkten daha ok pay alrsa genellikle iktidar olmaktadr. Ancak Ekim 2011 itibari ile iki partinin de ald destek %20 ile %31 arasndadr. Sadece PASOKun Eyll ve Ekim aylarndaki destek kayb %5ten fazladr.

Avro blgesi: 27 AB yesi lkeden 17sinin ye olduu ekonomik ve parasal birlik. AB Merkez Bankas bu birlikte temel para politikalarn belirler.

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM

DNELM
Balkanlarda Siyaset S O R U

106

S O R U

DKKAT

Yunanistanda okApartili bir siyasal yap olsa da Yeni Demokrasi Partisi ve PASOK iktidaD KK T rn en gl adaylar olduu iin, iki partili bir siyasal sistem grnm mevcuttur.

SIRA SZDE

Yeni Demokrasi Partisi

Yeni Demokrasi Partisi (ND), Yunanistann muhafazakr partisidir. 1974 ylnda AMALARIMIZ asker cuntadan demokrasiye geii salayan kii olarak kabul edilen Konstantinos Karamanlis tarafndan kurulan ND, genel olarak zelletirme ve dk vergilendirmeyi de ieren geni ekonomik liberalleme ve Avrupa ile entegrasyonu iddetle K T A P savunan bir partidir. Esasnda ND, kken olarak 1955 ylnda kurulan ve 1967 asker darbesi ile yasaklanan Radikal Ulusal Birlik Partisinin (ERE) kllerinden domutur. Yunanistanda muhafazakr parti anlay ya da gelenei, gl bir monarELEVZYON i taraftarT olagelmitir. Asker cunta sonrasnda lkenin nasl bir ynetim ile ynetilecei ya da demokrasinin boyutunun ne olaca konusundaki tartmalarda ND, bu gelenekten kopu gsterebilmi bir partidir. ND, 1974 ylnda referandum srasnda anayasal monarNTERNET i ve Kral II. Constantinee destek vermeyi reddetmitir. Bu bakmdan ND, Yunanistanda tekrar demokrasiye geiin ve Bat dnyasyla ilikilerin normalletirilmesinin mimar olarak kabul edilmektedir. Yeni Demokrasi Partisi, Yunan siyasi geleneini yanstr bir ekilde kuruluundan itibaren karizmatik liderler tarafndan ynetilmitir. Bu durumu zellikle Karamanlis faktr etkilemektedir. Zira Karamanlis, NDnin 1974teki seimde meclisteki sandalyelerin yaklak drtte n alarak ve 1975te yeni anayasann oluturulmas ve demokrasinin restorasyonuna verdii hizmetler dolays ile byk sayg grmtr. Hatta 1980 ylnda Cumhurbakan seilmesine ramen parti zerindeki etkinlii devam etmitir. Karamanlisin liderliinde NDnin temel hedeflerinden birisi Avrupa Topluluuna (bugnk AB) katlmak ve NATOnun asker kanadna tekrar dahil olmakt. Bu konudaki giriimlerini de vakit kaybetmeden hayata geirerek baarl olmu ve Souk Sava ortamndaki blnmede, lkesini tekrar Bat kampna sokmutur. 2000lerin banda ND, PASOK karsnda d politika baarlarna ramen ekonomik baarszlk nedeniyle g kaybederken 2004 ylndaki seimlerde ounluun oylarn kazanarak tekrar iktidara gelmitir. 2007 ylnda, zellikle ekonomik durgunluk nedeniyle seimde oy kaybetse de parlamentodaki sandalye ounluunu elinde tutmay baarmtr. 2009 ylndaki seimlerde isizlik, yolsuzluk, ekonomik knt ve lkeyi ciddi oranda etkileyen ve hkmetin aresiz kald orman yangnlarnn da etkisiyle oylarn PASOK karsnda eriten ND, seimleri kaybetmitir. Kostas Karamanlis babakanl kaybedince parti bakanl dhil dier grevlerinden de istifa etmitir.

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Panhelenik Sosyalist Hareketi

Panhelenik Sosyalist Hareketi (PASOK), 1974 ylnda asker cunta ynetiminin ardndan tekrar demokrasiye geiin yaand srete Andreas G. Papandreou tarafndan kurulmutur. Parti, sylem, politika ve kurucu liderinin felsefesi bakmndan sol bir izgide siyaset yrtmektedir. Btn vatandalarn i hakk; Yunanistan asker, politik ve ekonomik ittifaklardan kurtarp bamszlnn ve egemenliinin tesis edilmesi; devleti Batya ve ABD emperyalizmine balayan uluslararas anlamalardan kurtarmak; alan Yunan halknn sosyal zgrln salamak gibi amalar bu adan deerlendirilebilir. Ayn NDde olduu gibi PA-

S O R U

S O R U

DKKAT
4. nite - SIRA SZDE deolojik Yap Siyasal ve

DKKAT

SIRA SZDE 107

SOK da parti liderlerince ekillendirilmektedir. Her bir liderin ynetiminde (A. PaAMALARIMIZ pandreou, C. Simitis ve G. Papandreou) siyasal anlamda farkl bir PASOK izgisi ortaya kmaktadr. PASOK, 1974 ylnda demokrasinin yeniden tesis edilmesinden sonra ND ile birK T A P likte bir anlamda dnml olarak iktidar olmaktadr. Parti 1981 seimlerini kazanarak lke siyasetinde arlk kazanmaya balamtr. Bu partiye destek verenler, o dnemde geleneksel kurumlara ve yeni kurumlara yar sadk semenlerden oluTELEVZYON maktadr ve lkenin nnde ATye yeliin ve NATOnun asker kanadna tekrar yeliin yannda ABD ile yenilenecek olan gvenlik anlamas sz konusudur. Balkan lkeleriyle ilgili ayrntl lke profillerine http://news.bbc.co.uk/2/hi/country_proNTERNET files/default.stm adresinden ulaabilirsiniz. PASOK, ilk iktidara geldiinde ND ile balayan AT yelii, NATOnun asker kanadna tekrar katlmak ve ABD ile yeniden ilikileri sklatrma konusunda farkl bir dil kullanmtr. 1981 sonrasnda PASOK, ABD ve AT kart bir sylem kullanm ve SSCB ile ilikilerini gelitirmeye almtr. zellikle Kbrs sorunu ve genel olarak da Trkiye-Yunanistan ilikilerinde yaanan dier sorunlarda ABDnin, NATOnun ve ATnin Trkiyeyi destekledii gibi bir sylem gelitirilmitir. Ancak btn bu syleme ve retorie ramen PASOK da ND ile balayan politikalara devam ederek; Yunanistann yalnzlktan kurtulmas noktasnda, NATOnun asker kanadna dnme ve ATye tam yelik konusunda alm ve bu amalara ulalmasna katk salamtr. PASOK, 2000li yllarda KKE, STRIZA gibi dier kk sol partilerle seim ittifaklarna girmitir. Sosyal demokrasinin Yunanistan versiyonu olan PASOK, zellikle de son ekonomik krizle birlikte radikal solun tehdidi altna da ksmen girmitir. Radikal sol genel olarak Avrupada ve zelde de Yunanistanda AB yelii, NATO ile ibirlii ve dier uluslararas angajmanlara kardr. 1980lerde PASOK, zellikle poplist radikalizm ve Keynesyen reformlarla snf temelli olmayan bir karm olarak Yunan sosyalizmini iktidara tamtr. PASOK, 2009 ylnda yaplan seimlerde seim programn 2004ten beri iktidarda olan NDnin ekonomi politikalarn ve yolsuzluklarn eletirdii bir sylem zerine ina ederek iktidar tekrar devralmtr. 2007 seimlerinde ND her ne kadar iktidarda kalm olsa da zellikle ekonomik gstergelerdeki d, yolsuzluk skandallar ve 2009 ylndaki iktidara ynelik toplant ve gsterilerde polisin izledii tutum nedeniyle henz iktidarnn ikinci yl bile dolmadan PASOKun erken seim talebini kabul etmitir. Haziran 2009da yaplan seimlerde yzde 43,9 oy ve 300 sandalyeli mecliste 160 milletvekili kazanan PASOK seimlerin galibi olmutur. Siyasal partiler asndan, Yunanistandaki siyasal yapnn en belirgin zellii nedir? SIRA SZDE PASOK, son zamanlarda Kosova bamszl; Makedonya ve Trkiyenin AB NELM yelii konusunda giderek daha negatif bir tutum sergilemeyeDbalamtr. 1990larn sonlarnda zellikle Trkiye konusunda grlerini yumuatan PASOK, AB O R U iinde Trkiyenin zel bir ilikiye sahip olmas, ancak tam yeS olmamas grn dillendirmeye balamtr. PASOK liderleri, bu bakmdan Balkanlardaki meseleler, Trkiye ve ABD konusunda daha milliyeti bir anlayla kendi kamuoylarna DKKAT aklamalarda bulunmaktadr. 2009 ylnda yaplan seimleri kazanarak, iktidar olan PASOK, NDnin seimi kaybetmesini salayan siyasal ve ekonomik sorunlar
SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

108

Balkanlarda Siyaset

zmek konusunda baarl bir performans gsterememitir. Papandreou nclndeki PASOK iktidar da artk 2000li yllarn ortasndan beri Yunan siyasi hayatnn kronikleen sorunlarnn stesinden gelemeyeceini anlayarak 2011 ylnda istifa etmek zorunda kalmtr.
Resim 4.1 Yunanistan Babakan Papendreou ve Alman anslyesi Merkel Kaynak: http://haber.gazetevatan.com

Teknokratlar hkmeti: Tarafsz bir babakan ve bakanlardan oluan bir hkmettir ve genellikle kriz dnemlerinde meclis desteini alarak baa gelir ve en yakn seime kadar iktidarda kalr.

Yunanistann ekonomik anlamda k srecinde olduu ve bata AB olmak zere uluslararas kurulularn finansmanyla ayakta kalabilecei dile getirilmektedir. Bu uluslararas kurululardan borlanan ve karlnda kkl ekonomik ve sosyal reformlar yapmak zorunda kalan PASOK iktidar, tm siyasal sonulara katlanmak pahasna meclisin de desteini alarak reformlar yapmak zorunda kalmtr. PASOK ve Papandreounun siyasal geleceini dorudan etkileyecek bu reformlarn karara balanmas aamasnda grevde kalan Papandreou, uygulama srecinde istifa ederek yerini, bir ekonomist olan Lucas Papademosa brakmtr. Yunanistanda u an i banda olan Papademos hkmeti, bir teknokratlar hkmetidir ve hkmetin ncelikli hedefi, lkenin iinde bulunduu derin ekonomik krizin stesinden gelmeye almaktr.

BULGARSTANDA DEMOKRAS SANCISI

Bulgaristandaki siyasal yapnn temel dinamikleri, Souk Sava boyunca Sovyetler Birliinin etkisi altnda kalm dier Balkan lkelerinde olduu gibi, 1990 sonras dnemde kkl ekilde deimitir. Uzunca bir sre Komnist Partinin iktidarda olduu, siyasal oulculuk ve demokratik siyasal katlmn olduka snrl olduu lkede, 1990larn bandan itibaren demokratik yap ina edilmeye balanmtr. Ancak sosyalist dnemin izleri uzunca bir sre lkedeki siyasal yaamn karakterini belirlemeye devam etmitir. kinci Dnya Savandan sonra ilk kez 1990 ylnda demokratik seimler yaplm ve Bulgaristan Komnist Partisinin devam niteliinde olan Bulgaristan Sosyalist Partisi (BSP), yzde 47,2 gibi ciddi bir oranla ilk

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

4. nite AMALARIMIZ - Siyasal ve deolojik Yap

AMALARIMIZ 109

seimleri kazanarak mecliste ounluu elde etmi ve sosyalist dnem sonrasndaK T A P ki ilk hkmeti kurmutur. 1990dan bugne kadar lkede 7 kez genel seim yaplmtr. Genel seimlere katlm her bir seimde giderek azalma eilimi gstermektedir. 1990 ylnda yaplan seimlere katlm oran yzde 90,8 iken 2005 ylnTELEVZYON da seimlere katlma oran yzde 55,8e kadar gerilemitir. 2009 tarihindeyse oran yeniden yzde 60a kmtr. Balkan lkelerinde yaplan seimlerin sonularna http://www.parties-and-elections.de/inNTERNET dex.html adresinden ulaabilirsiniz. Seimlere katlm orannn giderek dmesi, lkedeki siyasal yap ve siyasal partilere olan gvensizliin temel gstergelerinden biri konumundadr. nk 1990 sonras dnemde Bulgaristandaki siyasetin en temel amazlar olan; ekonomik sorunlarn iyiletirilmesi ve serbest piyasa ekonomisinde geite yaanan sorunlarn zm, rgtl sula mcadele konusundaki yetersizlikler ve zellikle seim srecinin adil yrtlmedii konusundaki phelerle ilgili olarak siyaset kurumu, vatandalar tatmin edecek zmler sunamamtr. Bu durum, lkede siyasal istikrar asndan baz sorunlarn yaanmasna yol amtr. Bulgaristanda 1990l yllarda iki siyasal parti, Bulgar siyasi hayatna damga vurmutur. Bu partilerden ilki Komnist Partinin devam niteliinde olan Bulgaristan Sosyalist Partisi (BSP) ve Demokratik Gler Birlii Partisidir (DGB). BSP, lkedeki sosyal demokrasinin en nemli temsilcisi konumundayken DGB ise daha ok muhafazakr kesimin nde gelen temsilcisi olmutur. Ancak 2000li yllarn bandan itibaren lkede siyasal atmosfer kkl bir ekilde deimeye balam ve hem sosyalist parti hem de muhafazakr parti g kaybetmeye balamtr. Nitekim 2009 ylnda yaplan son seimlerde henz 2006 ylnda kurulmu olan ve merkez sa partisi olarak tasnif edebileceimiz Bulgaristann Avrupal Geliimi iin Halk Partisi (GERB) yzde 39,7 oy oranyla seimlerden galip kmtr. 1990l yllar boyunca lke siyasetine damga vuran BSPnin oy oran yzde 17ye gerilerken DGBnin oylar yzde 7ye kadar dmtr.
Oy oran (%) GERB Bulgaristan Sosyalist Partisi Hak ve zgrlkler Hareketi ATAKA DGB Dzen Hukuk ve Adalet Seimlere Katlm Oran Kaynak: http://www.parties-and-elections.de/bulgaria.html 39,7 17,7 14,5 9,4 6,8 4,1 60,2 Milletvekili says 116 40 38 21 15 10

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Tablo 4.2 Bulgaristandaki 2009 Parlamento Seimleri

Bulgaristandaki siyasal yaamn nemli aktrlerinden biri konumundaki, 1990 ylnda kurulan ve Bulgaristan Trklerinin iinde yer ald, Hak ve zgrlkler Hareketine de (HH) deinmek gerekmektedir. Kuruculuunu Ahmet Doann yapt Parti, Bulgaristanda yaayan Trklerin sosyal, kltrel ve siyasal haklar iin mcadele vermektedir. Liberal demokrat izgide yer alan ve 1990 ylndan beri yaplan tm seimlere katlan ve her seimde de yzde 4 seim barajn amay baaran Parti, zaman zaman da koalisyon hkmetleri iinde yer almaktadr. 2009

110

Balkanlarda Siyaset

ylnda yaplan son genel seimlerde yzde 14,5 oy oranyla Bulgaristann nc byk partisi konumunu korumutur.
Resim 4.2 Ahmet Doan (1954), Bulgaristann en nemli siyasi partilerinden biri olan Hak ve zgrlkler Hareketinin genel bakandr. Bulgaristanda, Jivkov dneminin muhaliflerinden biri olan ve bu nedenle ksa bir sre de olsa cezaevinde kalan Doan, 1990 ylnda HH kurarak Bulgaristann ilk Trk kkenli siyasetisi olmutur. Kaynak: http://kircaalihaber.com

SIRA SZDE

Bulgaristann siyasi partilerinden Hak ve zgrlkler Hareketi Partisinin ayrc zellii SIRA SZDE nedir?
D ELM Bulgaristan, N1990 ylndan itibaren yeni kabul edilen anayasayla birlikte parlamenter demokrasiye gei yapmtr. Yasama organ olan ulusal meclis, tek mecS sahiptir ve drt yllna halkoyuyla seilen 240 milletvekilinden olulisli bir yapya O R U maktadr. Oy verme ya 18dir. lkede yzde 4 seim baraj uygulamas vardr. Seimler D K K A T sonucunda hkmet kurma grevini yrtmenin ba konumunda olan cumhurbakan verir. Cumhurbakan 5 yllna halkoyuyla seilmektedir. Bir cumhurbakanSIRA ok iki dnem (10 yl) grev yapabilir. 2001 ylnda yaplan son cumen SZDE SIRA SZDE hurbakanl seimlerini Georgi Parvanov alm ve ikinci dnemde de seimleri kazanarak D N E L M Cumhurbakanl grevini srdrmtr. 2011 yl Ekim aynda yaplan en son seimleri Rosen Plevneliev kazanarak grevine balamtr. Souk Sava dAMALARIMIZ neminde Dou Blokunda yer alan ve Varova Paktnn bir yesi olan Bulgaristan, S O R U 2004 ylnda NATOya, 2007 ylnda da Avrupa Birliine tam ye olmutur.

DNELM Parlamenter demokrasi: Bakanlk ya da yar bakanlk sisteminden farkl S O R U olarak hkmetin parlamentoya kar sorumlu olduu demokrasi eididir. DKKAT

SIRA SZDE SIRA SZDE

DNELM

AMALARIMIZ
S O R U

K T A P DKKAT TSIRA VSZDE N ELE ZYO

Souk Sava D K K A T Varova Paktnn bir yesi olan Bulgaristan, 2004 ylnda nce NAboyunca TOya, 2007 ylnda da ABye tam ye olmutur.

K T A P

Bulgaristandaki Sol Partiler

ok partili bir siyasal yaamn olduu Bulgaristandaki en nemli sol parti, 1990l AMALARIMIZ yllar boyunca lkedeki siyasal yapnn en nemli aktrlerinden biri olan BulgarisN ERNET tan Sosyalist TPartisidir (BSP). BSP, sosyalist dnemde Bulgaristanda hakim g olan Bulgaristan Komnist Partisinin devam niteliindedir. 1991 ylnda lkenin K A P yeni anayasas Tkabul edilmeden nce yaplan ilk seimlerde yzde 47 oyla o zaman 400 temsilciden oluan ulusal mecliste 211 sandalye kazanarak iktidar olan BSP, yeni anayasann kabulnden sonra yaplan gerek anlamda ilk demokratik
TELEVZYON

TSIRAVSZDEN ELE ZYO

AMALARIMIZ NTERNET K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

4. nite - Siyasal ve deolojik Yap

111

seimlerde yzde 33,1 oyda kalarak yzde 34,4 oy alan Demokratik Gler Birliinin gerisine dmtr. Ancak 1994 seimlerinde mecliste ounluu tekrar ele geiren BSP, yeniden iktidar olmutur. BSP, sosyalist dnem sonrasnda da lke siyasetinde byk bir rol oynamaktadr. Bulgaristanda 1990l yllar boyunca gl bir muhalefetin olumamas ve BSPnin demokrasiye gei srecinde nc rol oynamas, halkn Komnist Partinin devam niteliinde olan bu partiye destek vermesini salamtr. zellikle bu dnemde BSPye alternatif tekil edebilecek sol bir partinin olmamas da BSPnin hakim siyasal parti olmasna yol amtr. Ancak 1997 ylnda yaplan seimlerde BSP, DGB karsnda byk kan kaybederek yzde 22 oy alm, mecliste sadece 58 sandalyeyle temsil edilmitir. 1997 seimlerindeki bu ar yenilgi, BSPnin bata lkenin NATO yelii ve AB yeliine kar olan tutumunda deiiklie gitmesine yol amtr. Parti, bu tarihten sonra hem AB hem de NATO yanls bir politika izlemeye balamtr. Birok sol partinin de temel ideolojik zellikleri olan gl bir devletilik ve devletin ekonomik hayata mdahalesini savunan BSP, lml dzeyde milliyeti bir izgi izlemektedir. BSP, 1997 seimlerine kadar serbest piyasa ekonomisi ve kapitalist ekonomi politikalar konusunda ekimser davranmtr. Karma bir ekonomi modeli, zel mlkiyet ve teebbs ile devlet mdahalesinin i ie olduu bir ekonomi politikasndan yana olan parti, 1997 sonras dnemdeyse her ne kadar resm sylemde bu izgisini korumaya zen gsterse de parti politikalar asndan uygulamada farkl bir tablo ortaya kmtr. 2001 ylnda yaplan seimlere BSPnin liderliini yapt 7 merkez sol partinin yer ald Bulgaristan in Koalisyon adl ittifakla seime giren Parti, yzde 17,1 oy alarak 48 vekille mecliste nc parti konumuna dmtr. 2001 seimlerinde kinci Dnya Savandan nce, monariyle ynetilen lkenin kral olan II. Simeonun tekrar lkeye dnerek kurduu kinci Simeon Ulusal Hareketi (NDSV) yzde 42,7 oy oranyla birinci parti olarak Hak ve zgrlkler Hareketi ile koalisyon kurmutur. Olduka poplist bir seim kampanyas yrtlen NSDV, siyasete yeni bir boyut kazandracan, 800 gnde lkedeki tm yolsuzluklar nleyerek daha yaanlabilir bir Bulgaristan ina edeceini beyan etmitir. Ancak baz olumlu gelimelere karlk NSDVnin oylar bir sonraki seimlerde byk oranda d gstererek yzde 19,9a kadar gerilemitir. Bu gerilemede BSPnin yeniden g kazanmas ve 2005 seimlerindeki baars da olduka belirleyici olmutur. 1990dan son seimlerin yapld 2009 tarihine kadar yaklak 20 yllk dnemde BSP, sosyalizmden Avrupa tarz sosyal demokrasiye doru nemli bir deiimi tecrbe etmitir. Partinin bakanln 2001 ylnda Cumhurbakan seilen Parvanovdan sonra bakanla seilen Sergei Staniev yapmaktadr. BSPnin iktidar olduu dnemde, yolsuzluk iddialar bata olmak zere 2007 ylndan itibaren kresel finansal krizin de etkileriyle koalisyon hkmeti 2009 ylnda yaplan genel seimlerde byk bir oy kayb yaamtr. Yine bu dnemde ABye yeni ye olan Bulgaristann AB fonlarnn usulsz kullanlmas nedeniyle belirli bir sre iin lkeye yaplan yardmlarn AB Komisyonu tarafndan dondurulmas da lkedeki yolsuzluk iddialarnn ne derece ciddi olduunun bir gstergesidir. Kresel krizin etkisiyle artan isizlik ve ekonomik bymenin gerilemesi, koalisyon hkmetine duyulan gvenin erimesine yol amtr. Nitekim Bulgaristann AB yesi olduktan sonra yaplan ilk genel seimde, 2006 ylnda kurulan ve ilk kez genel seimlere katlan GERB Partisi, yzde 39 oy oran ve mecliste 116 sandalye kazanarak hkmet kurma hakkn elde etmitir. BSP ise 2005 seimlerinde yzde 31 olan oy orann yzde 17ye kadar drmtr.

Devletilik: zel sektrn yetersiz kald ya da yatrm maliyeti yksek olduu iin rol almad alanlara devletin dorudan yatrm yapmas ve baz hizmetleri dorudan temin etmesi anlay ya da ksaca devletin ekonomide aktif olarak yer almasdr.

AB Komisyonu: Avrupa Birliinin yrtme organ olarak ilev gren ve yelerinin kendi devletlerine kar deil de Birlie kar sorumlu olan ancak ye lkelerin temsil edildii ve haftalk toplantlar yapan ABnin temel organlarndan birisidir.

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM

DNELM
Balkanlarda Siyaset S O R U

112

S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

Bulgaristandaki K A T D K siyasal yaamn en nemli sorunlarndan biri, yolsuzluk iddialar ve rgtl sulardr. 2009 ylnda AB Komisyonu, AB fonlarnn usulsz kullanm nedeniyle lkeye yaplan yardmlar dondurma karar almtr. SIRA SZDE BSP, 1997 ylnda lkeyi derinden etkileyen ekonomik krizden sonra olduu gibi 2009 ylnda da yine ekonomik krizin etkilerinin almas noktasnda gsterdii AMALARIMIZ kt performans sonucunda muhalefette kalmtr. Ancak Bulgaristandaki genel siyasi atmosfer ve yaklak eyrek asrlk bir gemii olan demokratik siyasal yapK T A P nn dinamikleri bir arada dnldnde BSPnin yeniden iktidarn en nemli adaylarndan biri olmas ok muhtemeldir.
TELEVZY N Muhafazakr OPartiler

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Sosyalist dnemin sona erdii ve lkenin demokrasiye gei srecinde, BSPye kar en nemli muhalefet hareketi, henz lkede demokratik seimler hayata geirilmeden nce temelleri atlan Demokratik Gler Birliidir (DGB). 1989 ylnda birNTERNET ok sivil toplum rgt ve siyasi partinin bir araya gelerek kurduklar DGB, lkenin demokrasiye gei yaad ilk on ylda BSP ile birlikte siyasetin en nemli aktrlerinden bir olmutur. DGB, daha sonra Cumhurbakan seilen Jelu Jelevin nclnde sosyalist dnemin sorunlarn en ok yaayan kesimlerin szcs olan bir siyasi program izlemitir. lke siyasetinde merkez sada yer alan muhafazakr vurgular parti programnda ne karan DGB, kurulduktan ksa sre sonra toplumdan byk destek grmeye balamtr. Parti kurulduktan sadece bir yl sonra yaplan seimlerde Komnist Partinin devam olan ve bu anlamda olduka kkl ve organize olmu BSPye kar iktidar olmasna yetecek dzeyde bir oy alamasa da halkn % 36,2si DGBye destek vermitir. Nitekim yeni anayasann kabul sonras yeni ekillenen meclisi belirlemek iin 1991 ylnda yaplan ikinci parlamento seimlerinde BSPyi geride brakarak % 34,4 oy oranyla mecliste ounluu elde etmitir. Filip Dimitrovun bakanlnda 110 milletvekili karan partinin 240 sandalyeli mecliste gvenoyu alabilmesi iin gereken destei, seimlerde 24 sandalye kazanan Hak ve zgrlkler Hareketi vermitir. Bu srete DGB iindeki blnmeler su yzne km ve parti iinden ayrlan baz vekiller yeni bir siyasal hareketin iinde yer almtr. Cumhurbakan Jelyu Jelev ile bata anayasal reformlar konusunda srtmesi ve Bulgaristann yasal olmayan yollardan Makedonyaya silah sattnn gn yzne kmasyla Babakan Dimitrov, henz bir yl bile grevde kalmadan istifa etmi ve lkeyi bir sonraki genel seimlere kadar ekonomi profesr olan Lyuben Berovun babakanlnda teknokratlar hkmeti ynetmitir. Ancak Berovun ekonomik reform planlar baarya ulaamaynca lkenin ilk kadn babakan Reneta Indjova, yeni hkmet greve balayana kadar hkmeti kurmakla grevlendirilmitir. Bu gelimeler nedeniyle 1994 ylnda yaplan seimlere g kaybederek giren DGB, bu seimlerde BSP karsnda yzde 24,2 oy oran ile ar bir yenilgi almtr. Seimlerden sonra iktidar olan BSPnin bata lkede giderek derinleen ekonomik krizi ynetememesi gibi nedenlerle hkmet 1997 ylnda istifa etmek zorunda kalm ve ayn yl lke tarihindeki 4. genel seimler yaplmtr. Bu seimler tam anlamyla DGBnin zaferiyle sonulanmtr. Oylarn yzde 52,3n alan parti, toplumdan ald bu gl destekle lkenin dnm asndan nemli admlar atmtr. Bu tarihe kadar olduka yava ileyen lkenin Bat dnyasyla entegrasyonu, DGBnin tek bana iktidaryla hz kazanmtr. Bu srete DGBnin destekledii Cumhurbakan aday Petar Stoyanovun da seimleri kazanmas, DGBnin siyasi hedeflerine

4. nite - Siyasal ve deolojik Yap

113

ulamasn kolaylatrmtr. Ancak BSP hkmetinin dmesini salayan ekonomik krizin etkileri, DGBnin iktidar olduu dnemde de hissedilmi ve DGB, 2001 ylnda yaplan seimleri kaybederek meclisteki temsil oran 52 vekile kadar dmtr. SIRA SZDE Bu seimler, 1990l yllarda lke siyasetinin ne kan aktrlerinden biri olan DGBnin erime srecini de balatmtr. Bu tarihten sonra yaplan iki genel seimde de DGB, DN seim barajn gemeyi baarsa da hkmetin iinde yer alamamtr. E L M Bulgaristanda DGBnin dnda bir dier muhafazakr parti de Dzen, Hukuk ve Adalet Partisidir (DHA). 2005 ylnda seimlerden hemen nce kurulan DHA, daha S O R U nce DGB iinde yer alan siyasetilerin partiden ayrlarak kurduklar bir siyasal partidir. Hem sylem hem de politika olarak DGBden daha muhafazakr bir izgide DK yer alan DHA, 2009 genel seimlerinde yzde 4 olan seim barajnn K A T zerine karak 10 milletvekiliyle mecliste temsil edilme hakkn kazanmtr. Parti, kendisini radikal SIRA SZDE muhafazakr parti olarak tanmlamakta ve organize su rgtleri ve yolsuzlukla mcadeleyi temel ama olarak benimsemektedir. Yane Yanevin liderliini yapt DHA, siyasal elitlerin ve hkmet yelerinin bata mafya ile olan ilikileri olmak zere, kaAMALARIMIZ rtklar yolsuzluklar ifa ederek, kamuoyunun desteini almaya almaktadr. Yolsuzlua bulam elitlere kar drst toplum sylemini temel siyasi mesaj olarak kullanan Parti, 2009 seimlerinde en ok oy alan GERB partisine, meclisten gK T A P venoyu almas iin ihtiyac olan destei de vermemitir. Parti, ayrca 2009 seimlerinde Trkiyede yaayan Bulgar vatandalarn oy kullanabilmesi iin kurulan sandklarda kullanlan oylarn, usulszlk yapld iddiasyla iptal edilmesi talebiyle AnaTELEVZYON yasa Mahkemesine bavurmutur. DHA, lke siyasetinde son dnemlerde giderek ykselen muhafazakr eilimin ana szclerinden biri olma abas iindedir. Balkanlardaki siyasal gelimelerle ilgili ayrntl bilgilere http://www.setimes.com/ adreNTERNET sinden ulaabilirsiniz. Her ne kadar tam anlamyla bir muhafazakr parti olarak snflandrlamasa da Bulgaristandaki lml muhafazakrlarn temsilcisi konumunda olan nc parti, Bulgaristann Avrupal Geliimi iin Halk Partisidir (GERB). lkede yaplan son genel seim olan 2009 seimlerinde yzde 39 orannda oy alan Partinin genel bakanln Boyko Borisov yrtmektedir. 2006 ylnda GERBi kurmadan nce NSDV iktidar dneminde iileri bakan ve daha sonra da Sofya belediye bakan olarak grev yapan Borisovun, grev yapt srete organize sula mcadele konusundaki baarl politikalar, kamuoyunda popler bir isim hline gelmesini salamtr. 2006 ylnda kurulan Parti, 2007 ylndaki Avrupa Parlamentosu seimlerinde byk bir baarya imza atarak birinci parti olmutur. Bu baarsn 2009 genel seimlerinde de gsteren Parti, BSPnin ancak 40 milletvekili kazand 240 sandalyeli mecliste 116 milletvekiliyle temsil edilme hakkn kazanmtr. Daha ok gen ve orta ya kesimin ve orta snfn desteini kazanan Parti, yolsuzlukla mcadele ve aile kurumunun korunmas gibi deerlere ncelik veren ve lkedeki geleneksel siyasi yapnn temsilcilerini eletiren bir seim program yrtmtr. Bata genel bakan Borisov olmak zere GERB iinde yer alan siyasetilerin neredeyse tamam daha nce dorudan siyasetin iinde yer almayan isimlerden olumaktadr. GERBin 2009 seimlerindeki baarsna ynelik yaplan analizlerde ne karlan en temel unsur, Borisovun karizmas ve daha nceki grevlerde sergiledii performanstr. Ayrca Partinin poplist sylemi, toplumla olan ilikileri, hakim siyasal elitler ve mafyaya kar gelitirdii eletirel sylem de GERBin baarsnn ana unsurlarn oluturmaktadr.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Orta snf: Toplumda ounluu oluturan ve gelir dalmnda ortada bulunan sosyal snf, orta snf olarak adlandrlmaktadr.

114
Tablo 4.3 1989 Sonras Bulgaristan Babakanlar ve Siyasi Partileri

Balkanlarda Siyaset

sim Andrey Lukanov Dimitar liyev Popov Filip Dimitrov Luyben Berov Jan Videnov van Kostov Simeon Sakskoburgotski (II. Simeon) Sergei Staniev Boyko Borisov

Balang 3 ubat 1990 7 Aralk 1990 8 Kasm 1991 30 Aralk 1992 25 Ocak 1995 21 Mays 1997

Biti 7 Aralk 1990 8 Kasm 1991 30 Aralk 1992 17 Ekim 1994 25 Ocak 1995 13 ubat 1997 21 Mays 1997

Siyasi Parti BSP DGB BSP DGB

Renata Indzhova (vekaleten) 17 Ekim 1994 Stefan Sofiyanski (vekaleten) 13 ubat 1997

24 Temmuz 2001 DGB

24 Temmuz 2001 17 Austos 2005 II. Simeon Ulusal Hareketi 17 Austos 2005 27 Temmuz 2009 BSP 27 Temmuz 2009 Grevde GERB

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Prime_Ministers_of_Bulgaria

ROMANYADA SEMLER VE PARTLER

Romanya, 1989 ylnda avueskuya kar gerekletirilen kanl bir devrim sonrasnda sosyalist rejimin sona erdii ve ok partili seimlerin yapld lkelerden biridir. 1990dan beri ok partili hayata geile birlikte lkedeki siyasi partiler zamanla ideolojik, yelikleri ve kurumsallama bakmndan gelierek gnmze gelmilerdir. Bu bakmdan da Romanya siyasal partilerini ve siyasal yapsn deerlendirirken bu durumu gz nnde bulundurmakta fayda vardr.
Resim 4.3 avuesku ve Einin Tutuklan

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DNELM S O R U

Kaynak: http://www.sabah.com.tr/fotohaber/dunya/diktatorlerin_kadinlari

DKKAT

SIRA SZDE

Romanya, Komnist Parti Genel Sekreteri olarak 1965-1989 yllar arasnda grev yapan DKKAT avueskunun kanl bir devrim sonucunda kuruna dizilerek ldrlmesi sonrasnda parlamenter demokrasiye gei yapmtr. SIRA SZDE
AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

4. nite - Siyasal ve deolojik Yap

115

Son dnemlerde, Romanya da pek ok lke gibi kresel ekonomik krizden etkilenen lkelerden birisidir. Mevcut Romanya hkmeti, bir koalisyon hkmeti olsa da parlamentoda tam olarak ounluun kontroln salam deildir ve bu durum, hkmetin ekonomik krizin stesinden gelme noktasnda elini zayflatmaktadr. Hkmet, IMF, Dnya Bankas ve ABden kredi alarak krizin stesinden gelme abas iindedir. Dier Balkan lkelerinde olduu gibi, Romanyadaki siyasal dzenin istikrar da ayn ekilde ekonomik krizin ynetilmesi noktasndaki baaryla dorudan alakaldr. Romanya parlamentosu iki meclisli bir yap arz eder. Temsilciler Meclisi ve Senatodan oluan parlamento yelikleri iin seimler 4 ylda bir yaplr. Senato 137 senatr ve Temsilciler Meclisi ise 334 vekilden teekkl eder. Ayrca siyasi partiler seim srecinde sadece bir seim ittifak ya da koalisyonu iinde yer alabilir. lkede yzde 5 seim baraj da uygulanmaktadr ve bu bakmdan ou parti seim ittifaklarna ihtiya duymaktadr. Romanya, sosyalizm sonras anayasasn 1991 ylnda kabul etmi ve 2003 ylnda AB yelik srecinde bu metin yeniden gzden geirilerek gerekli deiiklikler yaplmtr. lke 1989 ylna kadar uzunca bir sre Nikolay avuesku tarafndan ynetilmitir. avuesku Romanya siyasal dzeninin en etkin figrlerinden biri olmutur. Bu dnemde siyasi partiler genelde bloklar hlinde hareket etmilerdir. Souk Sava dnemindeki Komnist Parti diktatrlnden gelen alkanlklar sosyalizm sonras dnemde de devam etmitir. Btn Balkan lkelerinde olduu gibi yeni kurulan partiler de eski sosyalist partinin kalntlar zerine ina edilmitir. Ancak bu partilerin, sz konusu devletlerin ilk balarda yar-demokratik ynetilmelerine yol atklar fakat demokrasinin sre ierisinde iselletirilmesine katk saladklar da bir gerektir. Romanya, sosyalist dnemden kalma izlerden kurtulma srecini AB yelii ile nemli oranda atlatmtr. rnein 2006 ylnda, devlet bakannn da byk katklaryla bir komisyon kurularak Romanyada gemi dnemindeki siyasal sorunlarn aratrlmas ve mecliste tartlmas salanmtr. Romanyann son parlamento seimleri olan 2008 seimlerinde, sadece 5 parti yzde 5 barajn aarak parlamentoda temsil edilme hakkn kazanmtr. Bu partiler; Sosyal Demokrat Parti (PSD), Muhafazakr Parti (PC), Demokratik Liberal Parti (PDL), Ulusal Liberal Parti (PNL) ve Romanya Macarlar Demokratik ttifak (UDMR) eklinde sralanabilir. Bu partilerin ideolojik snflamas ise u ekildedir: PSD sol parti; PC muhafazakr parti; PDL liberal muhafazakr parti; PNL liberal parti ve UDMR ise Macar aznlk partisidir. Seimlerde aldklar oy oranlar ise PSD ve PC ittifak %33,1; PDL %32,4; PNL %18,6 ve UDMR %6,2dir. Hkmet ise babakan PDLden olan PDL-UDMR koalisyonu ile oluturulmutur.
Oy oran (%) Sosyal Demokrat Parti + Muhafazakr Parti Demokratik Liberal Parti Ulusal Liberal Parti Romanya Macarlar Demokratik ttifak Seimlere Katlm Oran 33,1 32,4 18,6 6,2 39,2 Milletvekili says 114 115 65 22

Aznlk partisi: Sadece belli bir etnik aznl temsil etmek amacyla kurulmu ve genelde de iktidar olmaktan ok temsil ettii aznln kltrel ve sosyal haklar iin alan siyasi partidir.

Tablo 4.4 Romanyadaki 2008 Parlamento Seimleri

Kaynak: http://www.parties-and-elections.de/romania.html

Eski komnist partinin en nemli varisi konumunda olan PSD, Romanya solunu temsil etmektedir. Dier taraftan muhafazakrlk siyasi zeminde tek parti tara-

116

Balkanlarda Siyaset

fndan deil son seimlere gre iki byk parti tarafndan temsil edilmektedir. lkede u an muhafazakr partilerden biri olan PDLnin UDMR ile kurduu koalisyon hkmeti iktidardadr.

Sosyal Demokrat Parti (PSD)

Romanyann en byk siyasi partisi konumundaki PSD, daha nce lkede faaliyet gsteren Ulusal Kurtulu Cephesi Partisinden (FSN) kopan siyasetilerin giriimleriyle kurulmutur. PSD, 1992-1996 ve 2000-2004 yllar arasnda iktidar olmutur. 2008 seimlerinden sonra muhafazakr parti PDL ile koalisyon hkmeti kursa da 2009 ylnda koalisyonu bozarak ana muhalefet partisi olmutur. PSD zellikle muhaliflerince yolsuzluklara bulamak ve kitle iletiim aralarn kontrol etmekle eletirilmektedir. En nemli eletiri noktalarndan birisi de eski komnist partinin devam olma noktasndadr. PSD dneminde lke, zellikle de SIRA SZDE partinin onursal bakan ve Romanyann devrim sonras ilk bakan olan Ion Iliescu dneminde politik, ekonomik ve sosyal reformlara arlk vermi; NATOya ve ABye yelikkonusunda almalar yaplmtr. Sol bir parti olmasna ramen libeD NELM ral politikalar eliinde nemli zelletirmeler bu parti tarafndan gerekletirilmitir. PSD, iktidarnn maruz kald yolsuzluk iddialar da bu zelletirme giriimleS R U rinden dolay Ozengin snftaki art nedeniyle dile getirilmektedir. Romanya, Bulgaristan ile birlikte 2004 ylnda NATOya, 2007 ylnda da ABye tam ye DKKAT olmutur. AB iinde eit temsil, AB politikalarna olumlu katk salamak (iyi komuluk politikas gibi), Romanyal iilerin AB iinde serbest hareketlilii; tarm, blgesel kalknma, AMALARIMIZ gibi konularda AB iindeki pozisyonunu glendirmek ve g ve evre engen alanna dahil olmak temel d ve i politik hedeflerdir. PSD, ou Avrupadaki sol partinin aksine Avrupa-Atlantiki bir politika takip etmektedir.
SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE
engen Alan: 1985 ylnda AB yesi be devletin imzalad ve daha sonra bu AMALARIMIZ anlamann gelitirilmesi ve katlmclarn artmas ile taraf devletler arasnda ortak vize uygulamas K T A P alanna verilen isim..

Muhafazakr Parti ve Demokratik Liberal Parti

Muhafazakr Parti (PC), 1991 ylnda Romanya Hmanist Partisi olarak kurulmu ve bugnkL ismini N T E E V Z Y O 2005 ylnda almtr. PC, bu dnemde sadece isim deil, ayn zamanda ideolojik deiikliklerle eski merkez konumundan saa doru kayp muhafazakr olmutur. 2005 ylnda ksa bir sreliine iktidarn kk orta da olan PC; geleneklere ballk, aile, Avrupa ile entegrasyon, sosyal dayanma ve ove N T E R N E milliyetilii temel sylemleri olarak kullanmaktadr. Sesini en nizme kamayan T ok ecinsel evlilie kar duyurmu olup zorunlu din eitimin de yaplmas gerektiini ileri srmektedir. 2008 seimlerinde PSD ile seim ittifakna girmi ve kendi gcne gre senatoda 1 ve temsilciler meclisinde 4 sandalye kazanmtr. Demokratik Liberal Parti (PDL), Romanyann en byk muhafazakr partisidir. Parti henz 2007 ylnda bugnk formuna kavumutur. PDL, yeni bir parti olsa da u anda hkmetin byk ortadr. Parti kken olarak da Iliescu liderliindeki FSN iinden ayrlp olumutur. PDLnin ilk hli, olan FSN iinden ayrlan FDSN 1996 ylnda seimleri kazanmtr. 2000-2004 aras tekrar muhalefet olmu; 2004 seimlerinde ise PNL, PC, UDMR ile 2007 ylna kadar koalisyon hkmetini devam ettirmitir. 2007 ylnda FDSNden Demokrat Partiye dnen hareket adn PDL olarak deitirmitir. Parti 2004 ylndan sonra siyasi doktrinlerini ekonomik liberalizm ve reformculuu birletiren bir muhafazakrlk olarak deitirmitir. Romanya siyasi partileri esasnda siyasi doktrinler konusunda ok da tutucu deildir ve pragmatist olarak srekli deiiklikler yapmaktadrlar.

K T A P

TELEVZYON

ovenizm: Herhangi bir eye kar E R N ekilde ve N T ar E T genellikle de olumsuz duygular uyandran dmanlk ya da ballktr.

4. nite - Siyasal ve deolojik Yap

117

PDL 2012 yl balar itibar ile UDMR ile koalisyon hkmetini srdrmektedir. Romanyada iktidara gelen dier partilerin ikyet ettii temel mesele, yolsuzluk ve yozlamann artt noktasnda dmlenmektedir. ABnin yeni yelerinden birisi olarak Romanya, bu konuda ABnin sk denetimi altna da girmitir. ABnin sk takibi ve yolsuzluun nlenmemesi hlinde yardmlarn kesilecei tehdidi sayesinde Romanyada yaplan dzenlemeler yoluyla yolsuzluklarda azalma salanmtr. PDL, kendisi de yolsuzlukla sulansa da, yolsuzlukla mcadelede istekli grnmektedir.

ARNAVUTLUKTA KRZ, DEOLOJ VE SEMLER

kinci Dnya Sava srasnda nce talyan daha sonra da Alman igali altnda kalan lke, sava daha henz sona ermemiken Sovyetler Birliinin kontrol altna girmi ve lkede 1944 ylnda sosyalist ynetim tesis edilmitir. Arnavutluk siyasi hayatnn en nemli figr 41 yl boyunca lkeyi sosyalist bir rejimle yneten Enver Hocadr. Hoca, 1960l yllara kadar SSCB ile daha sonra da 1978 ylna kadar da in Halk Cumhuriyeti ile yakn iliki iinde olan sosyalist bir ynetim tarzn benimsemitir. Ancak daha sonra Arnavutluk kaplarn d dnyaya kapatarak Bat dnyasndan kopuk, Dou Bloku ile de olduka mesafeli bir iliki biimi gelitirmitir. Hocann 1985 ylnda lmnn ardndan, lkeyi Hoca ile ayn izgide bir politika izleyen Ramiz Alia ynetmitir.
Resim 4.4 Enver Hoca: kinci Dnya Sava esnasnda talya ve Almanyann igaline urayan Arnavutlukun bamszln kazanmas srecinde nemli roller stlenen Enver Hoca, 1941 ylnda kurulan Komnist Partinin ilk genel sekreteri olmutur. 1946 ylnda bamszln kazanan Arnavutluk Cumhuriyetinin ilk cumhurbakan olan Hoca, 19461985 yllar arasnda kesintisiz olarak grev yapmtr. Bamszlk sonras srasyla Yugoslavya, SSCB ve in ile yakn ilikiler gelitiren Hoca, 1970li yllarn sonundan itibaren kaplarn d dnyaya kapatarak kendine zg sosyalist bir ynetim modeli gelitirmeye almtr. Kaynak: http://www.enver-hoxha.net/content/content_english/biography.htm

Souk Savan sona ermesi ve SSCBnin kyle blgede yaanan deiimin bir sonucu olarak Arnavutlukta da sosyalist ynetime kar nemli bir muhalefet ortaya kmtr. Muhalefetin eylem ve gsterilerinin sonucunda, 1990 ylnda, sosyalist ynetime son verilmi, 1991 ylnda lke ilk defa ok partili seimlere ev sahiplii yapmtr. Ancak ilk seimden balayarak 2009 ylnda yaplan parlamento seimlerine kadar lkede yaplan her seimde, seimlerin adil olmad ve seimlere yolsuzluklarn bulat srekli dile getirilmektedir. Bugn tm blge lkeleri arasnda demokrasinin konsolidasyonu konusunda en sorunlu lkelerden biri Arnavutluktur.

Demokratik Konsolidasyon: Vatandalarn siyasal partiler ve sivil toplum araclyla temsil edilmesi, demokratik ilke ve kurumlarn benimsenmesi ve demokrasinin toplumda g ve derinlik kazanmasdr.

118

Balkanlarda Siyaset

Banker Krizi: Arnavutlukta, ubat 1997de speklasyonlarla paralarn kaybeden halkn isyan karp asker depolar, devlet giriimlerini ve zel irketleri yamalad kriz, banker krizi olarak adlandrlmtr.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

1991 ylnda kabul edilen yeni anayasayla, parlamenter demokrasi benimsenmitir. Ancak anayasann siyasal anlamda pek ok sorunu zememesi ve 1996 ylnda derinleen ekonomik kriz ve banker krizinin 1997 ylnda lkede silahl ayaklanmalara kadar varan sonular nedeniyle yeni bir anayasa yaplmak zorunda kalnmtr. 1998 ylnda kabul edilen yeni anayasa ile daha demokratik bir siyasal yap ina edilmeye allmtr. Yasama, yrtme ve yarg erklerinin ayr organlar eliyle kullanld lkede yrtmenin ba cumhurbakandr. Be yllna parlamento tarafndan seilen cumhurbakannn sembolik yetkileri vardr. Yrtme erkini asl kullanan g babakann bakanlndaki bakanlar kuruludur. 140 milletvekilinden oluan yasama organ, tek meclislidir. Parlamento seimleri drt ylda bir yaplmakta ve yzde drt seim baraj uygulanmaktadr. lkede son genel seimler 2009 ylnda yaplmtr. 1996 ylndaki seimlerde olduu gibi 2009 ylnda yaplan son seimlerde de yolsuzluk iddialar ve seimlere hilenin kartrld gerekesiyle lkede ciddi bir siyasi kriz patlak vermitir. Ancak Arnavutluk 2009 ylnda yine de NATOya ye olmu ve ayn yl ABye tam yelik bavurusunda bulunmutur. lkede ok partili siyasal hayatn ve demokratik seimlerin yaplmaya balad 1991 ylndan beri siyasal hayatn iki nemli aktr bulunmaktadr. Demokrat Parti ve Sosyalist Parti, 1991den beri yaplan seimlerde en ok oyu alan iki parti konumundadr. lkede ok partili bir hayat olmasna ramen, dier partilerin yzde drt barajn nadiren getikleri dikkate alndnda aslnda iki partili bir sistem izlenimi SIRA SZDE domaktadr. Her iki parti arasnda sylem ve politika asndan nemli farklar olsa da iki partinin de otoriter ve karizmatik lider tipine sahip olduu aka grlmektedir. Parti D N E L M ve ideolojilerinden ok, parti liderlerinin karizmas ve popprogramlar laritesi semen tercihlerinde belirleyici olmaktadr. Ayrca Arnavutluktaki siyasal yaamn nemli unsurlarndan biri de seimi kaybeden tarafn, sonulara itiraz etmesi S O R ve seimlerin adilUolmadn ileri srerek parlamento almalarn boykot etmesidir. Arnavutluk, Balkan Tlkeleri arasnda demokratikleme ve yolsuzluklarla mcadele etme DKKA asndan en az gelime kaydeden lkelerden biridir. Seimlerdeki yolsuzluk iddialar, lkede srekli olarak siyasal krizlerin yaanmasna yol amaktadr.
SIRA SZDE

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Sosyalist Parti (PS), Enver Hocann ilk genel sekreter olarak kuruculuunu yapt i Partisinin devam niteliinde bir partidir. Fatos Nanonun kuruculuuAMALARIMIZ nu yapt ve 2005 ylna kadar liderliini stelendii Parti, sosyal demokrat izgide siyaset yrtmektedir. 1991, 1997 ve 2001 ylnda yaplan seimleri kazanan ve 140 sandalyeli Tmecliste ounluu elde eden partinin genel bakanln 2005 yK A P lndan itibaren Edi Rama yrtmektedir. 2005 seimlerinde olduu gibi 2009 ylnda yaplan son seimlerde de kk bir oy farkyla iktidar Demokrat Partiye kaptran PS, seimlereOhile kartrldn ileri srerek meclisi boykot etmi ve bu duTELEVZY N rum lkede ciddi bir siyasi krize yol amtr.
Oy oran (%) Sosyalist Parti T E R N E T N Demokrat Parti Seimlere Katlm Oran Kaynak: http://www.parties-and-elections.de/albania.html 40,8 40.0 46,1 Milletvekili says 65 68

Tablo 4.5 Arnavutluktaki N T E Parlamento 2009 R N E T Seimleri

lkenin PS ile birlikte ikinci byk partisi, merkez sada ve muhafazakr bir izgide siyaset yrten Demokrat Partidir (PD). 1992 ylnda yaplan seimlerde

4. nite - Siyasal ve deolojik Yap

119

sosyalist rejimin varisi olan PSye kar nemli bir baar elde ederek iktidar olan PDnin kuruculuunu lkenin sosyalist rejim sonras ilk babakan olan Aleksander Meksi ve Sali Beria gibi liderler yapmtr. 1997 ylnda tm lkeyi etkileyen ve neredeyse bir i savaa dnen ayaklanma ve gsteriler sonucu istifa eden hkmet, ayn yl yaplan seimlerde PS karsnda byk bir yenilgi alarak 122 sandalye ile temsil edildii mecliste 29 sandalyeye kadar gerilemitir. Ancak 2005 SIRA SZDE ve 2009 seimlerini kazanarak iki dnem st ste iktidar olma hakkn elde etmitir. Partinin liderliini Sali Beria yrtmektedir. PD, lkenin NATO ve AB bata olmak zere Bat dnyasyla iyi ilikiler gelitirmesinden yana bir politika izlemekteD NELM dir. Ancak birok Balkan lkesinde olduu gibi hem seim srecinde hem de iktidar olduu dnemlerde hkmetlerin en ok eletirildii konulardan biri olan yolS O R U suzluklar meselesinde ciddi bir iddialarla kar karyadr. Arnavutluk, 2009 ylnda NATO yesi olmu ve ayn yl ABye tam yelikiinA bavuruda buD KK T lunmutur.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

YEN DEVLETLERDE SYASETN NASI Hrvatistan

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

1991 ylnda Franjo Tudjmann liderliinde bamszln ilan eden Hrvatistan, bamszln hemen ertesinde, Srplarn saldrlarna maruz kalmtr. Yugoslavya K T A P Cumhuriyeti dnemindeki sosyalist ynetimin sona ermesinin ardndan, 1990 ylnda kabul edilen anayasayla birlikte parlamenter demokrasiye gei yapan lkede 2000 ylna kadar yar bakanlk sistemi benimsenmi ancak bu tarihten soT E ve Z Y O N na parlamenter demokrasi kabul edilmitir. Yasama, yrtme L E V yarg erklerinin ayr organlarda topland lkede yrtmenin ba cumhurbakandr. 5 yllna dorudan halkoyuyla seilen cumhurbakan, en fazla iki dnem grev yapabilSIRA seilen 151 vemektedir. Tek meclisli yasama organ olan ulusal meclis, 4 yllnaSZDE NTERNET kilden olumaktadr. Meclisteki 140 vekil, nispi temsil sistemiyle seilirken 6 vekil yurt dnda yaayan Hrvatlar temsil iin geriye kalan 5 vekilDdelkedeki aznlk NELM ve Hrvat olmayan etnik gruplar temsil etmek iin seilmektedir. lkede yzde 5 seim baraj uygulamas benimsenmitir. Hrvatistan, 2009 ylnda NATOya ye olmutur, 2013 ylnda da ABye tam ye olmas beklenmektedir.S O R U Federal Yugoslavya Cumhuriyetinin dalmas sonucunda Srbistan,D Karada, Slovenya, KKAT Makedonya, Hrvatistan, Kosova ve Bosna-Hersek, bamszlklarn kazanmtr. Hrvatistanda 2011 seimlerinde Hrvatistan Sosyal Demokrat Partisi (SDP), Hrvatistan Halk Partisi-Liberal demokrasi (HNS), Hrvat Emeklileri Partisi (HSU) stria Demokratik Asamblesi (IDS) seim ittifakna girmiler AMALARIMIZ %40,7sini ve oylarn almlardr. Hrvatistan Demokratik Birlii (HDZ) 34,6; i Partisi (HL) %5,2; Hrvatistan Sosyal-Liberal Partisi (HSLS) %3,1; Hrvatistan Kyl Partisi (HSS) % 3 oy K T A P almlar ve geri kalan oylar da dier kk partiler arasnda paylalmtr. Babakan muhafazakr parti olan HDZ bakandr ve HDZ, HSS, HSLS, HSU ile koalisyon hkmeti kurmutur. Hrvatistanda iki parti, sol parti SDP ve muhafazakr TELEVZYON parti HDZ, n plana kan partilerdir. SDP, 2011 seimlerinde Hrvat parlamentosunun 151 sandalyesinden 61ini kazanmtr. SDP esas olarak eski Yugoslavya dneminde Hrvatistan Komnist Ligi olarak bilinen sosyalist partinin dalmasyla 1990 ylnda kurulmutur. Bu bakmNTERNET SIRA SZDE

K T A P
Yar Bakanlk sistemi: Bakanlk ve parlamenter sistemin bir T E L E V olanO N karm Z Y bu sistemde yrtmenin ba, fiil olarak halkn setii devlet bakandr.

SIRA SZDE NTERNET

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

120

Balkanlarda Siyaset

dan eski sosyalist partiler geleneinden gelen bir partidir. 2000-2003 dneminde iktidar olmutur. Ancak bu srete kurmu olduu koalisyonlar istikrarl olamam ve bu baarszl rakibi HDZ tarafndan iyi deerlendirilmitir. 2011 seimlerine gre Hrvatistann ikinci byk partisi olan HDZ 2000-2003 aras dnem hari 1990dan beri Hrvatistan yneten partidir. Parti, 1989 ylnda Hrvat milliyetileri tarafndan ok partili sistemin balangcnda kurulmutur. 1990 seimlerinde tek bana iktidara gelen eski sosyalist lkeler iindeki ilk anti-sosyalist partidir. Devlet tekelinin krlmas iin zelletirmelere arlk vermi, lkenin sosyalizmden kapitalizme geiini salamak ve AB yeliini gerekletirmek iin byk gayret sarf etmitir. HDZ dneminde AB yeliinin son aamasna da gelinmitir.
Tablo 4.6 Yugoslavyann dalmasndan sonra kurulan devletler Bamszlk Bosna-Hersek Hrvatistan Karada Kosova Makedonya Srbistan Slovenya 1992 1991 2006 2008 1991 2006 1991

Slovenya
Slovenya drt ylda bir yenilenen 90 yeli bir parlamentoya sahiptir. yelerin ikisi aznlklar iin ayrlmtr. lkede %4 seim baraj uygulanmaktadr. 2011 ylnda yaplan seimlere gre meclise giren partiler ve oy oranlar u ekildedir: Zoran Jankovi Listesi-Pozitif Slovenya (LZJ-PS) %28,5; Slovenya Demokratik Partisi (SDS) %26,3; Sosyal Demokratlar (SD)10,5; Gregor Virantn Sivil Listesi (LGV) %8,4; Slovenya Demokratik Emekliler Partisi (DeSUS, Slovenya Halk Partisi (SLS) %6,9 ve Yeni Slovenya-Hristiyan Halk Partisi %4,8 orannda oy almtr. Slovenyann en nemli sol partisi PSdir. Parti Aralk 2011de yaplan seimlerden ok ksa bir sre nce Kasm aynda kurulmu ve oylarn yaklak %30unu alarak dikkatleri zerine ekmitir. SD sosyal demokrat bir parti olarak geleneksel solu temsil iddiasndadr. Yeni kurulan ve meclise girmeyi baaran LGV ise liberal bir partidir. SDS ise Slovenyann liberal muhafazakr semenini temsil etmektedir. Dier taraftan SLS de Hristiyan demokrat ve muhafazakr olarak deerlendirilebilecek olan kkl bir partidir. Son seimde SDS %26,3 oy alarak ikinci en byk parti olmay baarmtr. Partinin nceki ad Slovenya Sosyal Demokrat Partisidir. Parti ilk kuruluundan beri Slovenyann demokratik oulcu politik dzene geii, pazar ekonomisi; siyasi haklar da barndran insan haklarna dayal bir ynetimin kurulmas, aznlk haklarnn salanmas ve Avrupa-Atlantik eksenli bir d politikay savunmutur. AB entegrasyonunu desteklemitir. Parti zellikle 1990larn ikinci yarsndan sonra yeni muhafazakrlardan ve liberallerden destek alacak ekilde evrimlemitir. 2004 seimlerinde iktidar olan SDS, 2008 ylndaki seimlerde muhalefete dm ve 2011 seimlerinde de lkenin ikinci byk partisi olmutur.

Pazar ekonomisi: Merkez ve planl ekonominin zdd olarak kabul edilir. Liberal ekonomik sistemin bir baka addr. Ekonomiye devlet mdahalesi, mmkn olduunca yoktur ve her ey piyasa koullarnda gerekleir.

Srbistan
Srbistan ulusal meclisi 250 yelidir ve yeleri %5 seim baraj ile 4 ylda bir yaplan seimlerle belirlenir. 2008 ylnda yaplan seimlere ou parti aralarnda ittifaklar kurarak girmilerdir. Seimlerin sonucu yledir: Demokrat Parti (DS), G17+, Voyvadin

4. nite - Siyasal ve deolojik Yap

121

Sosyal-Demokrat Birlii (LSV), Srbistan Yenilenme Hareketi (SPO) ve Srbistan Sosyal-Demokrat Partisi (SPD) seim koalisyonu %38,4; Srbistan Radikal Partisi (SRS) %29,5; Srbistan Demokratik Partisi (DSS) ve Yeni Srbistan (NS) seim koalisyonu %11,6; Srbistan Sosyalist Partisi (SPS), Srbistan Emekliler Birlii Partisi (PUPS) ve Birleik Srbistan (JS) seim koalisyonu %7,6 ve Liberal Demokratik Parti (LDP) de %5,2. 2012 ylnn balar itibar ile 8 partili bir koalisyon hkmeti lkeyi ynetmektedir. Srbistandaki siyasi partilerin siyasi yelpazedeki yerine baklnca birden ok partinin ayn ereveye yerleebilecei grlmektedir. Baka bir ifade ile sol ya da sa kesimleri tek bir parti temsil etmemektedir. Sol izgide deerlendirilebilecek olan partilerden DS ve SDP sosyal demokratlar olarak son seimde seim ittifak yapmlardr. Ayn ekilde muhafazakr partiler kategorisine DSS, NS, SPO ve G17+ dahil edilebilir. Ancak bu partilerden rnein NS, milliyeti izgiye yakn ve monari taraftar; G17+ daha ok liberal muhafazakr; DSS Hristiyan ve milliyeti muhafazakr ve SPO ise ayn NS gibi monarist muhafazakr olarak deerlendirilebilir. DS kken olarak 1919 ylna kadar gtrlebilir ancak eski Yugoslavya dneminde sadece bir tek sosyalist parti sz konusu olduundan bu dnemde dier siyasi partiler gibi DS de kapatlmt. DS 1989 ylnda tekrar kurulmutur. Milosevi dneminde onun kurmu olduu koalisyonlara destek vermitir. Dier nemli sol parti olan SDP ise DS iinden ayrlarak kurulmutur. SDP, 2008 seimlerinde DSnin ban ektii blok iinde yer alarak mecliste 4 sandalye kazanabilmitir. DS ise seimlerden en ok oyu alm ve oluan siyasi bloun en nemli aktr hline gelmitir. Muhafazakr partilere bakacak olursak DSS, DSden ayrlanlar tarafndan 1992 ylnda kurulmutur. DSS bakan Voyislav Kotunitsa, Miloevii 2000 ylndaki bakanlk seimlerinde yenmitir. DSS, 2004-2007 yllar arasnda koalisyonla iktidar olmu ve 2008 sonrasnda ise ikinci byk muhalefet partisi olmutur. SPO, 2008 seimlerinde sosyal demokratlarla seim ittifakna girmi ve 4 sandalye kazanmtr. NS 1997 ylnda SPOdan ayrlanlar tarafndan kurulmutur ve ittifak yaparak girdii 2008 seimlerinde 9 vekil karmtr. G17+ ise en byk nc parti konumundadr ve son seimlere gre 24 vekille mecliste temsil edilmektedir. G17+ kken olarak ABD desteiyle 1997 ylnda kurulan liberalizme yakn muhafazakr bir partidir.

Monari: Tek kiinin ynetimi demektir. Mutlak monari ve anayasal monari eklinde iki tr vardr.

Makedonya
Makedonyada, 120 yeli bir meclis vardr ve meclis yeleri 4 ylda bir yaplan seSIRA SZDE imle belirlenir. 2011 seimlerine gre Makedonya Ulusal Birlii iin Demokratik Parti (VMRO-DPMNE) %39; Makedonya Sosyal Demokratik Birlii (SDSM) %32,8; Entegrasyon iin Demokratik Birlik (BDI) %10,2; Arnavutlarn N E L M Demokratik Birlii D (PDSH) %5,9 ve Ulusal Demokratik Uyan (RDK) %2,7 oy alarak meclise girmitir. Bu partilerden RDK, PDSH ve BDI Arnavutlarn aznlk partileridir. Bunlarn dS O nda SDSM sol parti ve VMRO-DPMNE ise muhafazakr partidir. R U Makedon diye ayr bir ulusun varln kabul etmeyen Yunanistan, Makedonya medeniyetiDKKAT nin antik Yunan uygarlnn bir paras ve Makedonyann Yunanistann kuzeyinde yer alan corafi bir blge olduunu ileri srd iin, Makedonya ismine kar km, bu devSIRA SZDE letin AB ve NATO gibi uluslararas rgtler nezdinde Eski Yugoslav Makedonya Cumhuriyeti olarak tannmasna neden olmutur.
AMALARIMIZ SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

SDSM, 1992-1998 ve 2002-2006 yllar arasnda mecliste temsil edilen en byk partidir. 2011 seimlerinde ise oylarn %32,8ini alarak meclise 42 vekil sokmay K T baarm ve ikinci en byk parti, ana muhalefet partisi olmutur. A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

122

Balkanlarda Siyaset

Koalisyon hkmeti: Bakanlklarn genellikle partilerin parlamentodaki dalmlaryla orantl olarak datld birden ok partinin kurduu hkmettir. Dayton Anlamas: 1995 ylnda ABDnin Ohio eyaletinin Dayton ehrinde SIRA SZDE dnemin Hrvatistan, BosnaHersek ve Srbistan devlet bakanlarnn katlmyla BosnaSavan sona D NELM erdiren antlamadr. Bu anlamadan sonra 1996 ylnda atma blgelerine S O R U NATO gleri gnderilmitir.

Makedonyann aznlk partileri dndaki muhafazakr partisi VMRO-DPMNE ise 2011 seimlerinde ald %39 oy ile meclise 56 vekil sokmu ve iktidar partisi olmutur. Parti 1990 ylnda kurulmusa da kken olarak 1930lara kadar gitmektedir. 1990daki ilk ok partili seimlerde en ok oyu almasna ramen ounluu salayamad iin iktidar olamamtr. Son seimlerden sonra BDI ile koalisyon hkmeti kurarak iktidar olmulardr. Parti kendisini temel olarak Avrupac bir zde ve Hristiyan demokrat olarak tanmlamaktadr. Makedonyada kurulan koalisyon hkmetlerinde Arnavutlar temsil eden partilere yer verilmektedir.

Bosna-Hersek
Eski Yugoslavya Cumhuriyetlerinden biri olan Bosna-Hersek, 1991 ylnda bamszln ilan etmi ve Mart 1992de yaplan referandum sonrasnda da lke bamSIRA SZDE szln kazanmtr. Ancak bu bamszl tanmayan lkedeki Srplar ile Hrvat ve Bonaklar arasnda 3,5 yl srecek bir etnik atma yaanmtr. 1995 ylnda atmalar sona ermi ve lkede dnyann belki de en karmak siyasal yaps ina DNELM edilmitir. lkede byk etnik grubun yani Bonaklar, Hrvatlar ve Srplarn temsilini salayacak bir anayasal dzen 1992-1995 yllar arasndaki atmalar soS O R tarihli Dayton Anlamas ile ekillendirilmitir. na erdiren, 1995 U Bosna-Hersek 1992Tylnda bamsz olduktan sonra lkedeki etnik gruplar arasnda yl D KKA sren bir atma yaanm ve 1995 ylnda ABDnin nclnde imzalanan Dayton Antlamas ile lkede tm aznlklarn temsil edildii bir siyasal yap ina edilmitir.
SIRA SZDE

DKKAT

SIRA SZDE
Federasyon: Bir federal hkmet ile ynetilen; bir AMALARIMIZ anlama ile kurulan ve bir birlik iinde farkl otoritelerin de olduu sistemdir. Bu sistemde K T A P federal hkmet tm vatandalar zerinde yetkiye sahiptir. zerk blge: Bir T E L E V Z Y O N federasyon ya da konfederasyon iinde kendine has ekonomik, siyasi ve kltrel haklar olan blgelere zerk blge denmektedir.

NTERNET

Dayton Anlamasyla, lke topraklarnn %51ini oluturan Bosna ve Hersek Federasyonu ve lkenin corafi olarak %49una tekabl eden Srp Federasyonu AMALARIMIZ olmak zere lke, 2 federasyona ayrlmtr. Bu federasyonlara ek olarak bamsz bir ynetim birimi olan Brko zerk Blgesi bulunmaktadr. Her bir federasK T P yonun ve zerkAblgenin ayr siyasal ve ekonomik yaps vardr. Bu paral siyasal yapya karn, bu yaplarn her birinin temsilcilerinin yer ald ortak kurumlar da bulunmaktadr. rnein; devletin bakenti Saraybosnadr. Cumhurbakanl Konseyi, EParlamento, Bakanlar Kurulu, Anayasa Mahkemesi ve Merkez BanTEL VZYON kas ortak yaplardr. Cumhurbakanl Konseyi, her bir etnik grubun temsilcilerinin yer ald 3 ayr temsilciden olumaktadr. Bu 3 temsilci her bir etnik grup tarafndan dorudan NTERNET halkoyuyla seilmektedir. 4 yllna seilen Konsey yeleri dnml olarak her 8 ayda bir Cumhurbakan olarak grev yapmaktadr. Konseyin karar alabilmesi iin yenin de ayn ynde oy kullanmas gerekmektedir. Bir dier yrtme organ olan Bakanlar Kurulunun bakan Cumhurbakanl Konseyi tarafndan seilmektedir. Bakanlar Kurulu, 9 bakandan olumaktadr. Bakanlar Kurulunun yapsnda da ayr etnik grubun eit ekilde temsili gzetilmektedir. Bu nedenle anayasaya gre Kurulun Bosna Hersek Federasyonundan seilen yelerinin says 6dan fazla olamaz. lkenin yasama organ olan Parlamento, Temsilciler Meclisi ve Halklar Meclisi olmak zere iki meclisten olumaktadr. Parlamento yeleri 2002 ylna kadar 2 yllna seilirken 2002 ylndan sonra 4 yllna seilmeye balamtr. Temsilciler Meclisi 42 yeden olumaktadr. yelerin te ikisi Bosna-Hersek Federasyonundan (28 ye) geriye kalan te biri ise Srp Federasyonundan (14 ye) seilen yelerden olumaktadr. Halklar Meclisi, her bir federasyonun meclisi tarafndan seilen 15 temsilciden olumaktadr. Meclisin te ikisi Bosna ve Hersek Federas-

4. nite - Siyasal ve deolojik Yap

123

yonundan, te biri de Srp Federasyonundan olumaktadr. Kanun tasarlarnn kanuna dnebilmesi iin tasarnn her iki meclisin de onayndan gemi olmas gerekmektedir. lkede yzde 3 seim baraj uygulanmaktadr. Bosna-Hersekteki siyasal yapnn nemli aktrlerinden biri de Birlemi Milletler Yksek Temsilciliidir. BM tarafndan tayin edilen YksekSIRA SZDE Temsilcilik, Dayton Anlamasnn uygulanmasn denetleyen ve taraflarn birbiriyle uyumlu almasn tevik eden nemli yetkilere sahip bir uluslararas yapdr. Yksek Temsilcilik DNELM ayrca lkede faaliyette bulunan dier uluslararas kurumlarn almalarn da koordine etmektedir. Temsilciliin, lkedeki rol ve yetkileri, lkenin uluslararas bir S O R U koruma rejimi altnda olduu ile ilgili baz eletirileri de beraberinde getirmektedir. lkedeki etnik gruplarn temsilini salayan ve uluslararas kurumlarla bu yapy kontrol altnda tutan yetki paylam sistemi, dnyann birok lkesinde grmeD KKAT diimiz dzeyde karmak bir siyasal yapnn douunu salamtr. Bu siyasal yap, lkedeki siyasi partilerin tasnifi ve anlalmas noktasnda da nemli sorunlar SIRA SZDE beraberinde getirmektedir. Siyasal partileri dier lkelerde ideolojileri, sylemleri ve politikalaryla tasnif ederken Bosna-Hersekte siyasi partileri, temsilcileri olduklar etnik gruplara gre ayrmak, lkedeki siyasetin dinamiklerini anlamak asnAMALARIMIZ dan daha anlaml olacaktr. kinci Dnya Savandan bugne Balkanlarn tarihiyle ilgili ayrntl bir alma iin R. J. K T A P Crampton, kinci Dnya Savandan Sonra Balkanlar, (ev. E. Kurt, stanbul: Yayn Odas, 2007) adl kitaba bakabilirsiniz. 1991 ylnda bamszln ilan eden lkede patlak veren i sava sonras gerek anlamda ilk demokratik seimler ancak 1996 ylnda yaplabilmitir. 1996 ylndan bugne kadar uzanan izgide lke siyasetinde belirleyici olan partileri, gru N T E R Eylem Partisi ba ayrmak mmkndr. Bonaklarn temsilcisi olan DemokratikN E T (SDA), Bosna Hersek iin Parti (SBH) ve Sosyal Demokrat Parti (SDP) gibi partiler ilk grubu oluturmaktadr. Hrvat Demokrat Birlii (HDZ), Hrvat Demokrat Birlii 1990 (HDZ 1990) ve Hrvat Adalet Partisi (HSP) Hrvatlarn iinde yer ald siyasi partilerdir. Bamsz Sosyal-Demokrat Birlii (SNSD), Srp Demokrat Partisi (SDS) ve Demokratik Kalknma Partisi (PDP) Srplarn temsilcisi olan partilerdir.
TELEVZYON

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Resim 4.5 Aliya zzetbegovi: Begovi, 1925te Bosna-Hersekin Bosanski Samac kasabasnda dnyaya geldi. Siyasi mcadelelerle geen hayatnda slam merkezi bir role sahipti. Dnceleri nedeniyle Sosyalist dnemde hapsedildi. Yugoslavyann dalma srecinde Bosna-Hersek zerk Cumhuriyetinde Demokratik Eylem Partisini kurdu. 5 Aralk 1990da yaplan seimleri kazanarak cumhurbakan oldu. 2003 ylnda vefat ettiinde Bilge Kral lakabyla anlmaktayd. Kaynak: http://www.facebook.com/pages/Aliya-

124

Balkanlarda Siyaset

Bu partiler, aslnda eilim olarak milliyeti partiler olmasna ramen, bata Yksek Temsilcilik olmak zere lkede faaliyet gsteren uluslararas kurumlarn, lkedeki milliyeti sylem ve politikalara izin vermemesi nedeniyle muhafazakr, liberal ya da sosyal demokrat izgide siyaset yrtmektedirler. Ancak zellikle Srbistan Demokratik Partisi gibi partiler ar milliyeti ve hatta ayrlk sylemler zerinden siyaset yapmaya almaktadr. 2010 ylnda yaplan parlamento seimlerinde iki federasyondan toplam 13 farkl siyasal parti parlamentoda temsil edilme hakkn kazanmtr. Bu partiler iin Bosna-Hersek Federasyonunda seime giren Bosna-Hersek Sosyal Demokrat Partisi (SDP) 42 temsilciden oluan Temsilciler Meclisinde 8 sandalye kazanarak lkenin en byk partisi olmutur. Ayn ekilde Srp Federasyonunda seime giren Bamsz Sosyal Demokratlar ttifak da (SNSD), parlamentoda 8 temsilci ile temsil edilme hakkn kazanmtr. Her iki parti de milliyeti sylemlere zaman zaman bavursa da sosyal demokrat izgide siyaset yrtmektedir. 2010 ylnda yaplan seimlerde g kaybetmi olsa da lkenin siyasal yaamnda etkili olan bir dier parti, Bonaklarn temsilcisi olan Demokratik Eylem Partisidir. Kuruculuunu, lkenin bamszln ilan ettikten sonra ilk Cumhurbakan olan Aliya zzetbegovi yapmtr. Son seimlere kadar Mslman Bonaklarn en byk partisi olan parti, yerini son seimlerle birlikte SDPye brakm ve 7 sandalye kazanmtr. lkedeki etnik dalma gre oranlar %14 olan Hrvatlarn, siyasal yap iinde en nemli temsilcisi Hrvat Demokratik Birlii (HDZ) partisidir. 1990 ylnda kurulan ve SDA ve SNSD gibi lkenin en kkl partilerinden biri olan HDZ, Hristiyan demokrat ve milliyeti-muhafazakr bir izgide siyaset yrtmektedir. HDZ, 2010 seimlerinde parlamentoda 3 sandalye kazanmtr.
SIRA SZDE

Bosna-Hersekte faaliyet gsteren siyasal partiler hangileridir? SIRA SZDE

DNELM Karada parlamentosu 81 yelidir ve yeleri 4 ylda bir yaplan ve yzde 3 seim baraj uygulanan seimlerle belirlenmektedir. Karadada 2009da yaplan son seimlere greS Sosyalist Demokratik Parti (DPS), Karada Sosyal Demokratik Partisi O R U (SDP), Hrvat Sivil nisiyatifi (HGI) ve Bonak Partisi (BS) arasnda yaplan seim ittifak %51,0; Karada Sosyalist Halk Partisi (SNP) %16,5; Yeni Srp Demokrasisi DKKAT (NSD) %9,1; Deiim Hareketi (PZP) %5,9 ve dierleri de %17,5 oy almlardr. Bu partilerden DPS ve SDP sol partileri; HGI, BS, SNP ve NSD aznlk ve birleme taSIRA SZDE raftar partilerdir. PZP ise, liberal muhafazakr olarak kabul edilen siyasi partidir. DPS sol partilerin en by ve ayn zamanda son seimlere gre lkenin en gl siyasi partisidir. Son seimlere lkenin dier bir sol partisi olan SDP ile giren AMALARIMIZ DPSnin oluturduu ittifak 81 sandalyeden 44n almtr. ki sol parti de 2006 ylnda bamszlk kazanlrken birlikte hareket etmi ve lkenin tam bamsz olmasn salamlardr. K T A P PZP, 2002 ylnda Karadan AB normlarnda bir lke olmasn ve AB yesi olmas gerektiini savunan ve Srbistann G17+ hareketini kendilerine rnek alan bir grup akademisyen E V ekonomist tarafndan kurulmutur. Ancak bu hareket 2006da bir sive Z Y O N TEL yasi parti haline gelene kadar bir STK olarak almalarn devam ettirmitir. 2006 ylndaki bamszlk referandumunda sol partilerin aksine tarafsz kalarak herhangi bir blou desteklememitir. lk seimleri olan 2006 seimlerinde 81 vekilden 11ini N ERNET alarak dikkat Tekmitir. Parti zellikle Kosova bamszlnn tannmas aleyhine alnca halk destei azalm ve son seimlerde sadece 5 vekil karabilmitir.

DNELM S O R U

Karada

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

T E L E V Z Y OBir dorudan Referandum: N

demokrasi arac olarak demokrasilerde ska bavurulan bir yntemdir. Hkmetin belli bir konuda NT RNET halknEgrne bavurmasdr.

4. nite - Siyasal ve deolojik Yap

125

Kosova
Henz 2008 ylnda bamsz olan Kosova, 120 yeli bir parlamentoya sahiptir. Parlamentonun 100 yesi dorudan seimle belirlenir. 10 ye Srp aznlk iin ve 10 ye de dier aznlklar iin garanti altna alnmtr. Kosoval Srplarn nemli bir ksm, toplam nfusun %10undan daha azn olutursalar ve Kosova yerel meclislerinde anayasal almalara katlm olsalar da hl Srbistan ile Kosovann birlemesi gereini ileri srmektedirler. Bu bakmdan, Kosova siyasal dzeninde hl tam bir entegrasyonun gerekletiini sylemek mmkn grnmemektedir. 2010 Aralk aynda yaplan ve 2011 banda aklanan seimlere gre Kosovann Gelecei iin ttifak (AAK) %10,8; Kosova Demokrat Partisi (PDK) %32,1; Self-Determinasyon Partisi (LV) %11,0; Kosova Demokratik Birlii (LDK) %24,7; Bamsz Liberal Parti (SLS) %1,8; Yeni Kosova Koalisyonu (AKR) %7,1; Vakat Koalisyonu (KV) %0,7; Kosova Trk Demokrat Partisi (KDTP) %1,1 ve Birlemi Srp Listesi (JSL) %0,7 orannda oy alm ve Kosova meclisine girmeyi baaran partiler olmutur. Bu partilerden birou da aznlklarn partileridir. Kosova siyasal partilerinden PDK, sol partidir ve son seimlerde %32,1 orannda oy alarak lkenin en gl partisi olmutur. Partinin temel vurgusu dier Arnavut nfusu temsil eden siyasi partiler gibi bamsz, zgr ve demokratik bir Kosova yaratmaktr. Partinin kkeni 1999 ylndaki Kosova Kurtulu Ordusunun politik kanadna dayanmaktadr. AAK ve LDK ise muhafazakr partilerdir. AAK 2001 ylnda kurulan bir partidir ve son seimlerde %11,0 orannda oy alarak meclise girmeyi baarmtr. AAK aslnda birok kk partinin ittifak neticesinde domu merkeziyeti bir partidir. Dier taraftan LDK ise bir muhafazakr parti olarak lkenin en byk ikinci partisidir. Son seimlerde %24,7 orannda oy almtr. LDK esasnda ilk balarda milliyeti ve ayrlk bir hareket olarak 1980lerde kendini gstermeye balamt. Ancak sava sonunda kendini muhafazakr partiye dntrmtr. LDK, Kosovann bamszl iin en ok alan partilerden birisi olmutur.

Kosova Kurtulu Ordusu: UK olarak da bilinen ve eski Yugoslavya ve Srbistan tarafndan terrist olarak grlen Arnavut gerilla hareketidir. 1998-1999 Kosova Savandan sonra Kosova ordusuna katlmtr.

BALKANLARDA POPLST RADKAL SA PARTLER

Avrupadaki radikal ya da poplist sa partilerin byk bir siyasal ve de toplumsal tehdit olarak algladklar sosyalist hareketlere gre kendilerini konumlandrdklar grlmektedir. Bununla birlikte, Souk Savan bitiinin ardndan Dou ve Gneydou Avrupada ortaya kan benzer siyasal hareketlerin ideolojik durular itibaryla nasl snflandrlmas gerektii konusunda farkl grler vardr. Literatre gre, bir siyasal parti ya da hareketin poplist radikal sa partiler ailesi kapsamnda deerlendirilmesi iin gerekli kriterler konusunda ortak bir lt de yoktur. Sosyalist rejimlerin hkm srd Balkanlar asndan da durum ok farkl deildir. Aslnda bu blgede sa hareketler baskc sosyalist rejimlere kar kilise ile yaptklar ittifak dolaysyla ayrt edilebilmektedirler. Bununla birlikte, bu hareketlerin liderleri oulcu olmayan bir siyasal dzen iinde yetitiklerinden, daha doru bir deyile tek kanall bir siyasal sosyalleme srecinden getiklerinden ve de siyasal kariyerlerine sosyalist parti yesi olarak baladklarndan, bunlarn sosyalist dnem sonras kurduklar partilerinin siyasal spektrumun neresinde yer aldklar tartma konusu olmutur. Bununla birlikte, farkl terimlerle rnein, sosyalist sa, radikal poplist, ulusal bolevik, strasserist gibi adlandrlsalar da bu partiler Avrupadaki radikal poplist sa hareket ve partileri tanmlayan ortak zelliklere de sahip grnmektedirler. Bu partiler genel olarak ulusal gemii talandrmakta,

Ulusal Bolevizm: Her ne kadar Dou Avrupadaki sosyalist rejimlerde 1960larda canl bir biimde tartlan ulusal komnizm ile kartrlsa da ulusal bolevizm temelde milliyetiliin snrlar iinde anlamlandrlabilen bir kavramdr. Kapitalizm kartl belirgin olmakla birlikte, bu kavramdan bolevizm ekinden de anlalaca zere daha ok Rusyadaki poplist sa hareketleri tanmlarken yararlanlmaktadr. Strasserizm: Gregor Strasser, Alman Nasyonal Sosyalist Partisinin nemli ideologlarndan biridir. Partinin, Versailles dzeninin yaratt ekonomik sefaletten en fazla etkilendiini dnd Alman ii snfna dayanmas gerektiini savunmutur. Strasserin grleri ar milliyetilik ile sosyalist ideallerin rtt Souk Sava sonras radikal hareketleri tanmlamak asndan aydnlatcdr.

126

Balkanlarda Siyaset

SIRA SZDE

DNELM S O R U

irredentist tezleri dillendirmekte, bata kendi etnik aznlklar olmak zere yabanclara dmanlk yapmakta, kreselleme ve hatta bazen Avrupallamaya kar kmaktadrlar. Radikal sa partiler normal koullarda toplumun bastrlm ve modernlemeye tepkili kesimlerince desteklenmiler, bu yzden de yakn dneme kadar ok da ilgi ekmemilerdir. Bununla birlikte, zellikle 11 Eyll olaylar ve son dnemde Avrupa ktasndaki siyasal ve ekonomik deimeler bu trden partilerin beklenmedik biimde gndeme gelmesine neden olmutur. Balkanlarda ise ncelikle sosyalist rejimlerin knn ardndan hzl ve arpk biimde piyasa ekonomisine geiin yaratt sosyo-ekonomik sorunlarn dikkate alnmas gerekmektedir. te yandan, demokratik oulculuun aznlklarn politik rgtlenmelerinin nndeki engelleri kaldrmas ve siyasal rekabete katlmalarn salamas gerginlii biraz daha arttrmSIRA SZDE gibidir. zellikle, bu sonuncusu, sosyalist rejim sonras kendini hissettiren kimlik krizini de derinletirmi gibi grnmektedir. Bylelikle, Bat Avrupada da olduu gibi poplist radikal sa hareketlere destek artk toplumun marjinal keDNELM simleriyle snrl kalmamaktadr. Tabii sz konusu Balkanlar olunca zellikle yakn gemiteki etnik atmalar, blnmeler ve Bat mdahalelerinin travmatik etkileS O almak gerekmektedir. rini de dikkate R U Krmz renkDsosyalist, kahverengi militarist ar milliyeti gruplarn sembol olan renkKKAT lerdir. Balkanlarda ve Dou Avrupadaki eski sosyalist lkelerde kurulan poplist partiler kzl/kahverengi siyasal hareketler olarak da adlandrlmaktadr.
SIRA SZDE

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON SIRA SZDE

DN T E R N L T NEE M S O R U

Sosyalist rejim sonras piyasa ekonomisine gei ve kimlik krizinin besledii radikal hareketler asndan en arpc rneklere Bulgaristan ve Romanyada rastlanAMALARIMIZ maktadr. Bulgaristandaki Taarruz Partisi (Partiya Ataka- Ataka) lkedeki zelletirme hareketlerinin en etin muhalifi hline gelmitir. Bu parti zellikle lkedeki K T A P Trkler bata olmak zere aznlklarn demokratikleme ve serbest rekabet koullarnn olumasna bal olarak artan sosyal hareketliliinin Bulgar orta ve alt snfnda yaratt endielerden de faydalanmaktadr. Romanyadaki Byk Romanya Partisi (Partidul Z Y O N T E L E V (Popular) Romania Mare-PRM) ekonomik liberalizme kar olmaSIRA SZDE makla birlikte yaygn yolsuzluklar ve yeni nesli etkileyen kimlik bunalmn iyi deerlendirmitir. Ekonomik zorluklar ve yolsuzluklar nedeniyle Byk Romanya Partisinin Ion Antonescu, Corneliu Zelea Codreanu Ferenc Szlasi, Ante PaveDN T E R N L T NE E M lic ya da Nikolay avuesku gibi tarihsel faist ya da sosyalist liderlerin otoriter rejimlerini vg ile anan siyasal sylemi tepki almam, tam tersine parti lideri VaS R U dim TudorunOpoplaritesi artmtr. 1930larn sonundaTRomanya Krallnda nemli bir siyasal muhalefet hline gelen rk DKKA Demir Muhafz (Garda de Fjer) Partisi Cornelia Zelea Codreanu tarafndan 1927de kuruldu. Hareket ilk nce Bamelek Michaelin Lejyonlar (Legiunea Arhanghelului Mihail ) SIRA SZDE adn ald. Partinin bana geen General Ion Antenescu Ulusal Lejyon Devletini kurduunu ilan etti ve 1940 ve 1941 yllarnda Yahudilere, liberallere, sosyalistlere, monari yanllarna, agraryanlara (toprak aalarnn karlarn temsil eden siyasal hareket) kar teAMALARIMIZ mizlik hareketine giriti. Antenescu dnemi zellikle Yahudilerin kitle hlinde katledilmeleri ya da Nazilere teslim edilmeleri nedeniyle Romanyann karanlk bir dnemi olarak K T tanmlanmaktadr.A P

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM
4. nite - Siyasal ve deolojik Yap S O R U

DNELM S O R U

127

Hrvat faist Ustai (Ustaa) hareketi 1929 ylnda General Ante Paveli tarafndan kuruldu. DKKAT Hareketin amac Yugoslavya Krallndan bamsz faist Byk Hrvatistan devletini kurSIRA SZDE makt. Hareketin liderleri bu devletin snrlarn Bosna-Hersekin, Srbistann ve Karadan SIRA SZDE byk ksmn iine alacak bir biimde belirlemilerdi. 1941 ylnda Alman ordularnn Balkanlar ve Yunanistan igali Ustaa partisine planlarn hayata geirmefrsatL verdi. Rejimin D NE M AMALARIMIZ kurbanlar sadece Yahudiler ve Roma deil, devletin snrlar iinde kalan tm Srplard. Bugn literatre girmi olan etnik temizlik terimi asl olarak Ustaa rejiminin Hrvat devletini S O R U yabanc topluluklardan kurtarmak adna yrtt asker kampanyann genel addr.
K T A P

DKKAT

SIRA SZDE SIRA SZDE

DNELM AMALARIMIZ S O R U

K T A P
DKKAT

Hrvatlar, Srplar ve Bonaklar ayn etnik kkleri paylaan, ayn dili konuan fakat dinsel DKKAT inanlar itibaryla blnm Slav toplumlardr. Balkanlardaki radikal sa partilerin, Batdaki benzerlerinden farkl olarak ounlukla kendilerini gemite iddet olaylar, hatta terrizmle adlar anlan siyasal hareketlerin devam niteliinde tanmlama eiliminde olduklar gzlenmektedir. AMALARIMIZ NTERNET Bununla birlikte, Balkanlarda radikal hareketlerin anti-semitik sylemleri de dikkat ekmektedir. te yandan, Romanyada Byk Romanya Partisi, Ulusal Birlik K T A P Partisi (Partidul Unitatii Nationale a Romanilor (PUNR), Bulgaristanda Makedonya Devrimci rgt-Makedon Toplumlar Birlii (Vatresna Makedonska Revoljucionna Organizacija-Sajuzna Makedonskite Druzestva (-VMRU/VMRO-SMD), TELEVZY N Hrvatistanda Franjo Tudjmann Hrvat Demokratik Birlii (HrvatskaODemokratska Zajednica) HDZsinden treyen Hrvat Hak Partisi 1861 (Hrvatska Stranka Prava-1861-HSP-1861), Hrvat Birlik ve Refah Partisi (Hrvatski stinski Preporod-HP), Bosna-Hersek orijinli Hrvat Demokrasi Hareketi (Hrvatska Demokratska ZajedniNTERNET ca Bosne i Hercegovine-HDZ-BiH) ve Arnavutlukta Ulusal Cephe-Balli Kombetar kendilerini sosyalizm ncesi irredentist, ar milliyeti, faist siyasal hareketlerin devam olarak grmektedirler. Doal olarak, bu partiler faist hareketlerin gemiteki yaylmac siyasetlerini gnmze tamakta, hkmetlerini ok daha agresif d politika izlemeye zorlamaktadrlar. Radikal sa partilerin rvanist ve de irredentist sylemlerini Balkan corafyasnn her noktasnda benzer bir biimde oya dntrme baars gsterdiklerini sylemek gtr. Srbistandaki en gl parti konumuna sahip Vojislav Seseljin Srp Radikal Partisi (Srpska Radikalna Stranka- SRS) darda braklmak kaydyla, Balkanlardaki radikal partiler devletlerinin d politikalarn etkileyecek derecede gl deildirler. Srbistandaki Radikal Partinin baars zellikle Kosova, BosnaHersek ve de Hrvatistandaki Srplarn siyasal sorunlarnn, Kosovann bamszlnn ve 1990l yllarda eski Yugoslavya ve Srbistana ynelik Bat mdahalesinin yaratt etkilerin Srbistan i politikasnda ne kadar nemli olduunun kantdr. Doal olarak, bu parti Srbistann Bat ile ilikilerinde toplumsal maniplasyon becerisine bal olarak belirleyici bir rol oynamaktadr. te yandan, Balkanlardaki radikal partilerin dman ve dost ayrm uluslararas ilikilerin gerektirdii pragmatizmden uzak ve de olduka duygusal kalmaktadr. rnein, Yunanistandaki Helenist Cephe (Elliniko Metopo-EM) ve Yunan Halk Ortodoks Birlii (Laikos Orthodoxos Synagermos-LAOS) ile Bulgar Ulusal Sa Partisi (Balgarska Nacionalna Radikalna Partija- BNRP) srekli Trk komplosu tezlerini gndeme getirmekte, yine Bulgaristandaki Ataka Trkiyenin muhtemel bir AB yeliine fiil olarak Balkanlarda Osmanl hegemonyasn yeniden balataca gerekesiyle kar kmaktadr. Srbistandaki Radikal Parti szcleri Almanya, talya, Vatikan, ABD ve TrTELEVZYON SIRA SZDE

TELEVZYON SIRA SZDE

Anti-Semitizm: Yahudi kartl anlamna gelmektedir. Nedenleri ve ierii asnda pek T Afarkl K ok P perspektiften ele alnan bir kavramdr. Nazi Almanyasnn Avrupadaki Yahudilere ynelik soykrm TELEVZYON politikas (Holocaust) Avrupada aslnda Orta adan beri srmekte olan bask ve temizlik kampanyalarnn en ar ve NTE en koordine olandr.R N E T

AMALARIMIZ NTERNET

128

Balkanlarda Siyaset

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

kiyenin Yugoslavyann yklmasndan Kosovann Srbistandan koparlmasna kadar ulusun bana gelen her felaketin sorumlusu olduunu iddia etmektedirler. Bu partiler d siyasetin ktasal bir medeniyetler/dinler atmas perpektifinden yorumlanmasnda srarcdrlar. Kanlmaz olarak da Rusyay en kadim ve gvenilir dostlar olarak grmektedirler. Bu adan bakldnda bu partilerin, Romanyadakiler haricinde, en az Batdakiler kadar Trkiye kart ve slamofobik olduklar grlmektedir. Bununla birlikte, bu partilerin AB ve ABD kartl da gzden karlmamaldr. Bulgar, Srp ve Yunanl radikaller AByi rtk bir Alman igali olarak grmekte kresellemeyi ABD hegemonyas nedeniyle reddetmektedirler. Bat Avrupadaki radikal sa partiler genelde ekonomik blme ve yabanc SIRA SZDE dmanln bir araya getiren bir perspektiften incelenmektedir. Bununla birlikte, Balkanlar Bat Avrupa gibi g alan ve yabanclarn istihdam pastasndaki pay yerD ELM lilerin aleyhine Ndaralttklar bir corafya deildir. Bu nedenle Batdaki yabanc iiler, gmenler ve snmaclarn yerini bu corafyada daha ok etnik ve din S O R U aznlklar almtr. Sosyalist rejimlerin knn ardndan bu aznlklarn temsil haklarna kavumalar, zellikle aznlk partileri kurma imknna kavumalar ve ekonomik anlamda durumlarnn nispeten iyilemesi radikal partilerin suistimal etDKKAT tii gelimeler arasndadr. Bu noktada radikal partilerin d olduu kadar i dmanlar yaratmaktaki becerilerine dikkat ekilmelidir. zellikle ABnin koulluluk SIRA (conditionality)SZDE politikalar neticesinde aznlklarn siyasal karar srelerini daha fazla etkileyebildikleri Makedonya, Bulgaristan, Yunanistan, Srbistan ve Romanyada Arnavut, Trk, Makedon, Macar aznlklar ve Romanlar radikal partilerin heAMALARIMIZ defi hline gelmilerdir. Balkanlardaki 2000lerin balarndaki ulusal aznlklar sorunlar iin baknz: N. MandaK T A P c ve B. Erdoan, Balkanlarda Aznlk Sorunu: Yunanistan, Arnavutluk, Makedonya ve Bulgaristandaki Aznlklara Bir Bak, Ankara: Stratejik Aratrmalar ve Etdler Milli Komitesi, 2001.V Z Y O N TELE Balkanlardaki radikal partiler etnik, kltrel ve dinsel anlamda ulusal-demografik trdelie Bat Avrupadaki benzerlerinden ok daha fazla nem vermekteNTERNET dirler. Balkanlardaki kuvvetli etnik milliyetiliin sosyalist rejimlerin kurulmasyla yarm kald dnlen ulus-devlet kurma srecinin doal bir paras olarak grlmesi gerektiini savunan yazarlar bulunmaktadr. Hi phesiz ierideki etnik anlamazlklar bu srete bazen ilgin saylabilecek krlmalar da yaratmaktadr. rnein, radikal olmasa da poplist bir sa parti olarak tanmlanabilecek Makedon Makedonya Devrimci rgt-Demokrat Parti (Vnatreska Makedonska Revolucionerna Organizacija -Demokratska Partija-VMRO-DMPNE) lkedeki Arnavut ayrlkl karsnda 1945 ylndan beri dn vermeksizin srdrlen etnik Makedonlarn Bulgarlardan farkl olduu tezini terk etmi, Makedonyann Bulgaristana katlmasn savunmutur. 2002 ylnda Arnavutlara geni haklar getiren anayasal deiikliklerin ardndan VMRO eski etnik-merkezci konumuna geri dnm ve nceki sosyalist rejimin Makedonlarn Byk skenderin torunlar olduu, hatta lkedeki aznlklarn Mslmanlatrlm Makedonlar olduklar tezlerine yeniden canllk kazandrmtr.

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

SIRA SZDE

Balkanlarda radikal sa partilerin ykseliinin temel nedenleri nelerdir? SIRA SZDE

DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

4. nite - Siyasal ve deolojik Yap

129

Sonu itibaryla bakldnda, Balkanlardaki radikal poplist san sosyalist rejim sonras gei dnemlerinin yaratt sosyo-ekonomik sorunlar ve kimlik araynn bir sonucu olduunu sylemek mmkndr. Bununla birlikte, buradaki partiler Avrupadaki benzerlerinden farkl olarak irredentist ve rvanisttirler ve kendi snrlar iindeki yerleik etnik topluluklarn dlanmasna ynelik talepleriyle dikkat ekmektedirler. Romanya, Bulgaristan ve Yunanistann AB yelikleri nedeniyle bu lkelerdeki radikal hareketler Avrupa Parlamentosunda kendilerine yer bulmu, daha geni olan Avrupal radikaller ailesine katlmlardr. ABnin genilemesini bu blgeyi iine alana kadar durdurmayacan taahht ettii dnlecek olursa bu partilerin btnlemeye bal olarak ortaya kan ye lkelerdeki sorunlarn benzemesinden byk g alacaklarnn, ortak hareket etmeleri durumunda da ileride dikkate alnmas gereken bir siyasal g hline gelebileceklerinin alt izilmelidir.
Arnavutluk Balli Kombetar (BK) Partia Demokratike e Djahte (PDD) Partia e Unitetit Kombetar (PUK) Hrvatska Demokratska Zajednica Bosne i Hercegovine (HDZ-BiH) Srpska Demokratska Stranka (SDS)(1990-1998) Srpska Radikalna Stranka Republike Srpske (SRS RS) Stranka Demokratska Akcije (SDA) Balgarska Christijandemokraticeska Partija (Centar) (BChP) Balgarska Nacionalna Radikalna Partija (BNRP) Nacionalen Sayuz Ataka (NSA) Partiya Ataka (Ataka) Vatresna Makedonska Revoljucionna OrganizacijaSajuzna Makedonskite Druzestva (VMRU/VMRO-SMD) Hrvatski blok (HB) Hrvatska Demokratska Zajednica (HDZ)(1989-2000) Hrvatski stinski Preporod (HIP) Hrvatska Stranka Prava (HSP) Hrvatska Stranka Prava-1861 (HSP 1861) Tablo 4.7 Balkanlarda Poplist Radikal Partiler

Bosna-Hersek

Bulgaristan

Hrvatistan

Makedonya

Dvizenje za Semakedonska Akcija (MAAK) Partia Demokratika Shqiptare Vnatreska Makedonska Revolucionerna Organizacija Demokratska Partija (VMRO-DPMNE) Partidul (Popular) Romania Mare (PRM) Partidul Unitatii Nationale a Romanilor (PUNR) Srpski Pokret Obnove (SPO) (19901996) Srpska Radikalna Stranka (SRS) Stranka Srpskog Jedinstva (SSJ) Eoniko Komma (EK) Front Line (FL) Elliniko Metopo (EM) Komma Ellinismoy (KE) Laikos Orthodoxos Synagermos (LAOS)

Romanya Srbistan/Karada

Yunanistan

130

Balkanlarda Siyaset

zet
AM A

Balkanlardaki ideolojik ve siyasal yapnn genel zelliklerini yorumlamak Balkanlar Souk Savan sona ermesiyle e zamanl olarak kkl bir ekilde dnm geirmitir. Siyasal anlamda byk bir fay krlmasnn yaand blgede 20. yzyln sonunda yeni kurulan siyasal rejimlerin birbiriyle i ie gemi iki temel ncelii vard. Bunlardan ilki, blge genelinde yaklak yarm asrdr hkim olan sosyalist ideolojinin/rejimin etkilerini silmektir. kinci ncelikse yeni ina edilen siyasal yaplarn, Souk Sava dneminde demir perdenin batsnda kalan siyasal yaplarla entegrasyonunu salamaktr. Bu iki nceliin aradan geen 20 ylda farkl ekillerde sonu verdii ortadadr. nk genellikle sanlann aksine blgede etkili olan sosyalist yap, tek bir eit ya da model iermemitir. rnein; Arnavutlukta Stalinist ve izolasyonist bir rejim hkimken, Bulgaristan ve Romanyada ortodoks sosyalizm, Yugoslavyada ise regle edilmi bir sosyalist sistem etkili olmutur. Bu nedenle de Balkan lkelerinin Bat dnyasyla entegre olma sreleri hem yapsal hem de siyasal anlamda farkllk arz etmektedir. Balkanlardaki siyasal partilerin zellikleri ve demokrasiye gei sreci hakknda analiz yapmak ok partili siyasal hayat ve demokratik siyasal katlm gibi demokrasilerin temeli olan siyasal dinamikler asndan, Balkanlarn yeni demokrasileri ciddi bir bocalama sreci yaamlardr. nceki dnemlerde egemen olan otoriteryen glerin varl, hukukun stnl ilkesinin pekimesini ve sivil toplum bilincinin geliimini olumsuz etkilemitir. Hukuk devleti ilkesinin yerlemesi srecinde poplist, milliyeti ve devleti glerin siyasal alandaki pozisyonlar g kazanmtr. Yine sosyalist yapnn siyaset kurumundaki miras ve bu kurumun devamndan faydalanan kurulu dzenin varisleri, deiim srecinin yava ilemesine yol amtr. Hepsinden nemlisi, siyasal katlm konusunda yeterince imkn ve araca sahip olmayan sosyalist rejimlerde muhalefet kltr yeterince zenginleememitir. Demokrasinin iyi ilemesi iin geerli olan tm bu

unsurlarla yeni tanan Balkan lkelerinde poplizm, ar milliyeti siyasal eilimler, etnik ayrmann siyaset kurumunun bir paras hline gelmesi ve yolsuzluk gibi birtakm yeni yapsal sorunlar patlak vermitir. Her bir Balkan lkesindeki siyasal yapnn ayrt edici zelliklerini aklamak Yunanistanda iki byk parti olan sol PASOK ve muhafazakr ND 1974ten beri lkeyi dnml olarak ynetmektedir. Bulgaristanda 1990l yllarda iki siyasal parti, Bulgar siyasi hayatna damga vurmutur. Bu partiler Bulgaristan Sosyalist Partisi (BSP) ve Demokratik Gler Birlii Partisidir (DGB). 2009 ylnda yaplan son seimlerde henz 2006 ylnda kurulmu olan ve merkez sa partisi olarak tasnif edebileceimiz Bulgaristann Avrupal Geliimi iin Halk Partisi (GERB) yzde 39,7 oy oranyla seimlerden galip kmtr. Romanyann son parlamento seimleri olan 2008 seimlerinde sadece 5 parti yzde 5 barajn aarak parlamentoda temsil edilmektedir. Bu partiler; Sosyal Demokrat Parti (PSD), Muhafazakr Parti (PC), Demokratik Liberal Parti (PDL), Ulusal Liberal Parti (PNL) ve Romanya Macarlar Demokratik ttifak (UDMR) eklinde sralanabilir. lkede ok partili siyasal hayatn ve demokratik seimlerin yaplmaya balad 1991 ylndan beri Arnavutluktaki siyasal hayatn ise iki nemli aktr bulunmaktadr. Demokrat Parti ve Sosyalist Parti, 1991den beri yaplan seimlerde en ok oyu alan iki parti konumundadr. Eski Yugoslav devletlerinde de ok partili seimler yaplmaktadr ve her bir lkede gerek sa, gerek sol, gerekse milliyeti eilimleri temsil eden partiler bulunmaktadr.

A M A

A M A

4. nite - Siyasal ve deolojik Yap

131

AM A

Balkan lkelerinde yaplan seimlerin dinamiklerini deerlendirmek okpartili siyasal hayat ve gerek anlamda demokratik seimlerle ilk kez 1990lardan itibaren tanan blge lkelerinde yaplan ilk seimler, genellikle sistemin meruiyetinin lld seimler hlini almtr. Yeni anayasalarn kabul edildii ve yeni siyasal rejimin ina edildii srete siyasete katlm, byk oranda sadece oy vermekle snrl kalmtr. Ancak zamanla yeni siyasi partiler, sivil toplum kurulular, bask gruplar ya da dier aralarla, bireylerin siyasete katlmlarnda art yaanmtr. Paradoksal olarak, siyasete katlm aralarnn zenginlemesiyle birlikte seimlere katlm oranlarnda nemli bir d sreci de gzlemlenmektedir. lk seimlerde yzde 90lara varan katlmlar, son dnemlerdeki seimlerde yzde 50lerin altna kadar dmtr. Bu tablo, vatandalarn siyaset kurumu ve siyasal partilere kar duyduklar gvensizlikle dorudan ilikilidir. Siyasal partilerde keskin ideolojik ayrmlar yapmak, blgede poplizm ve pragmatizm olduka sk bavurulan siyasal stratejiler olduu iin kolay deildir.

AM A

Kadnlarn Balkan lkelerinde siyasete katlm konusunda yaadklar sorunlar irdelemek Kadnlarn siyasette temsili konusunda da blge lkelerinin sosyalist rejimdeki grntye oranla daha zayf bir karneye sahip olduklarn ileri srebiliriz. Kadnlarn toplumsal ve ekonomik yaamdaki grnrlkleri giderek daha ok artmaktadr. Ancak bu tablo, kadnlarn siyasete katlm asndan ayn noktada deildir. Bu nedenle baz siyasi partiler, kadnlarn temsilini artrmak adna, kota uygulamasna gemeye balamlardr.

132

Balkanlarda Siyaset

Kendimizi Snayalm
1. Souk Sava srasnda aadakilerden hangi lkede sosyalist bir deneyim yaanmamtr? a. Bulgaristan b. Romanya c. Yugoslavya d. Yunanistan e. Arnavutluk 2. Aadaki Balkan lkelerinden hangisi, 1990 sonras dnemde demokratikleme asndan dierlerine oranla daha az gelime kaydetmitir? a. Slovenya b. Arnavutluk c. Bulgaristan d. Romanya e. Hrvatistan 3. Aadaki lkelerden hangisi Yugoslavyann dalmasndan sonra bamszln kazanan lkelerden biri deildir? a. Karada b. Bosna-Hersek c. Srbistan d. Makedonya e. Romanya 4. Aadaki lkelerin hangisinde lkedeki etnik gruplarn siyasette eit ekilde temsilini salayan yetki paylam sistemi benimsenmitir? a. Bosna-Hersek b. Yunanistan c. Hrvatistan d. Kosova e. Slovenya 5. Aadaki lkelerden hangisi AByle tam yelik mzakerelerini tamamlamtr ve 2013te tam ye olmay beklemektedir? a. Trkiye b. Bulgaristan c. Romanya d. Hrvatistan e. Slovenya 6. Aadakilerden hangisi UK ile ilgili doru bir bilgidir? a. Arnavutlarn kurduu Kosovann bamszln amalayan silahl rgttr. b. 1980lerde faaliyet gstermitir. c. Dayton Anlamasyla faaliyetlerine son vermitir. d. 2000lerde de varln devam ettirmitir. e. Hrvatistanda ortaya km bir rgttr. 7. Yunanistan, aadaki lkelerden hangisinin anayasal adn kabul etmemektedir? a. Slovenya b. Hrvatistan c. Makedonya d. Srbistan e. Bosna-Hersek 8. Aadaki lkelerden hangisinde iki partinin geleneksel olarak baskn olduu bir siyasal sistem mevcuttur? a. Makedonya b. Bosna-Hersek c. Trkiye d. Yunanistan e. Karada 9. Hrvatistan bamszln kazandktan sonra ilk devlet bakan kim olmutur? a. Slobodan Miloevi b. Franjo Tudjman c. Aliya zzetbegovi d. Radovan Karadzi e. Ratko Mladic 10. Aadaki lkelerden hangisinde etnik grubu temsil eden Cumhurbakanl Konseyi mevcuttur? a. Hrvatistan b. Slovenya c. Yunanistan d. Makedonya e. Bosna Hersek

4. nite - Siyasal ve deolojik Yap

133

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. b 3. e 4. a 5. d 6. a 7. c 8. d 9. b 10. e Yantnz yanl ise Yunanistanda Siyaset konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Arnavutlukta Kriz, deoloji ve Seimler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Devletlerde Siyasetin nas konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Bosna-Hersek konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hrvatistan konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kosova konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Makedonya konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yunanistanda Siyaset konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hrvatistan konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bosna Hersek konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 Yunanistanda ok partili bir sistem ve yarmac demokratik seimler olmasna ve lkede % 3 seim baraj uygulanmasna ramen, 1974ten beri, iktidar alternatifi olarak sadece iki partinin ne kmtr. Bu partilerden birisi sosyal demokrat olan PASOK, dieri de muhafazakr parti olan Yeni Demokrasi partisidir. Bu iki parti, dnml olarak iktidara geldikleri iin fiiliyatta ok partili bir yapdan ziyade iki partili bir siyasal sistem grnm ortaya kmaktadr. Sra Sizde 3 HH, Bulgaristandaki nemli siyasal aktrlerinden birdir. 1990 ylnda, Ahmet Doan liderliinde kurulmutur. Parti, Bulgaristanda yaayan Trklerin sosyal, kltrel ve siyasal haklar iin mcadele vermektedir. Liberal demokrat izgide yer alan ve 1990 ylndan beri yaplan tm seimlere katlan ve her seimde de %4 seim barajn amay baaran Parti, zaman zaman da koalisyon hkmetleri iinde de yer almaktadr. 2009 ylnda yaplan genel seimlerde yzde 14,5 oy oranyla Bulgaristann nc byk partisi konumuna kadar ykselmitir. Sra Sizde 4 2010 ylnda seime giren partiler dikkate alnrsa lkede 13 farkl siyasal partinin varlndan sz edilebilir. Ancak lke siyasetinde belirleyici olan partileri grupta ele almak mmkndr. Bonaklarn temsilcisi olan Demokratik Eylem Partisi (SDA), Bosna Hersek iin Parti (SBH) ve Sosyal Demokrat Parti (SDP) gibi partiler ilk grubu oluturmaktadr. Hrvat Demokrat Birlii (HDZ), Hrvat Demokrat Birlii 1990 (HDZ 1990) ve Hrvat Adalet Partisi (HSP) Hrvatlarn iinde yer ald siyasi partilerdir. Bamsz Sosyal-Demokrat Birlii (SNSD), Srp Demokrat Partisi (SDS) ve Demokratik Kalknma Partisi (PDP) Srplarn temsilcisi olan partilerdir. Sra Sizde 5 Balkanlar ve Avrupada radikal san ykseliinin ardnda Souk Savan bitiminden itibaren yaanan derin siyasal, ekonomik ve sosyal deimeler bulunmaktadr. zellikle, Dou Avrupa ve Balkanlarda sosyalist rejimlerin kmesiyle isizlik ve yaygn yolsuzluk radikal partilerin poplaritesini arttrmtr. Yan sra Batnn zellikle Avrupa Birliinin demokratikleme ynnde basks, hatta bazen mdahalesi bu lkelerde yaanan etnik aznlklardan kaynaklanan sorunlar derinletirmekte gecikmemitir.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 lkelere ve blgele gre farkllklar tamasna karn Balkanlarda siyaset birtakm ortak zelliklere de sahiptir. Birincisi blge, Souk Sava sonras kkl bir ekilde yapsal dnm geirmitir. Bir yandan sosyalist ideolojinin izleri silinirken te yandan da liberal demokratik devletlerle btnleme almalar balatlmtr. kinci olarak, Yunanistan ve Trkiye dndaki lkelerde devlet ve kurumlar yeniden ina edilmitir. nc olarak, demokratik yapya gei sreci yer yer toplumsal atma ve krizlere neden olmutur. Drdnc olarak, Balkan lkelerinin hepsi AB yelii iin talepkar olmulardr. Beincisi Yugoslavyann paralanma srecinde ortaya kan etnik atmalar, blgesel istikrar tehdit eden zellikler tamaktadr. Altnc olarak, blge lkelerine hakim olan sosyalist planl ekonomi modelinden serbest piyasa ekonomisine gei sreci, siyasal hayat etkileyecek lde, ekonomik olarak blgeyi olumsuz etkilemektedir.

134

Balkanlarda Siyaset

Yararlanlan Kaynaklar
Country Report: Bulgaria, Economist, November 2009. Macedonia: Ten Years after the Conflict, Crisis Group Europe Report, No. 212, 2011. Angelescu, I., Punching Below its Weight?: Europeanization and Romanian Foreign Policy, http://euce.org/eusa/2011/papers/7j_angelescu.pdf Bakke, E., Central and East European Party System since 1989, Cambridge: Cambridge University Press, 2010. Bozoki, A. and J. T. Ishiyama, J. T. (der.), The Communist Successor Parties of Central and Eastern Europe, New York: Londra, Eastgate, 2002. Bugajski, J., Political Parties of Eastern Europe: A Guide to Politics in the Post-Communist Era, New York: M.E. Sharpe, 2002. Carothers, T., Romania: The Political Background, www.idea.int/publications/country/upload/Romania Ceausu, I., Political Parties in Romania, www.cecl.gr/RigasNetwork/databank/REPORTS/r7/RO_7_Ceausu.html Cihangir, D., Dier AB Aday ve Potansiyel Aday lkelerinin 2011 lerleme Raporlar Hakknda Deerlendirme, KV Deerlendirme Notu, stanbul: KV Yaynlar, 2011. Crampton, R. J., A Concise History of Bulgaria, Cambridge: Cambirdge University Press, 2005. Dehnert, S., Elections and Conflict in Macedonia: Country Analysis, Berlin: International Policy Analysis, 2010. Eatwell, R. and C. Mudde (ed.), Western Democracies and the New Extreme Right Challenge, Londra, New York: Routledge, 2004. Gieler, W., Foreign Policy of States: A Handbook on World Affairs, stanbul: Tasam, 2005. Hatzopoulos, P., The Balkans Beyond Nationalism and Identity: International Relations and Ideology, London: I.B. Tauris, 2008. Hogea, A., Coming to Terms with the Communist Past in Romania: An Analysis of the Political and Media Discourse Concerning the Tism?neanu Report, Studies of Transition States and Societies, Vol. 2, No. 2, 2011. Hristova, L. (2010). Left and Right in Postcommunist Countries, New Balkan Politics, No. 12. Ilirjani, A., Political Choice in Albania: The 2005 Albanian Parliamentary Election, Albanian Journal of Politics, Vol. 1, No. 1, 2005. Ishiyama, J. T., Communist Parties in Transition: Structures, Leaders, and Processes of Democratization inEastern Europe, Comparative Politics, Vol. 27, No. 2, 1995. Kalyvas, N. S., Polarization in Greek Politics: PASOKs first Four Years, 1981-1985, Journal of the Hellenic Diaspora, Vol. 23, No. 1, 1997. Karabelias, G., A Brief Overview of the Evolution of Civil-Military Relations in Albania, Greece, Journal of Political and Military Sociology, Vol. 31, No. 1, 2003. Kariotis, C. T., Andreas G. Papandreou: The Economist, Journal of the Hellenic Diaspora, Vol. 23, No. 1, 1997. Kavalski, E., Do not Play with Fire: The End of the Bulgarian Ethnic Model or the Persistence of Inter-Ethnic Tensions in Bulgaria?, International Journal of Muslim Minority Affairs, V. 27, N.1, 2007. Kolarova, R. and M. Spirova, Bulgaria, European Journal of Political Research, Vol. 49, 2010. Krl, D. and V. ihakova, Romania, Krl D. (ed), Views on American Foreign Policy: The Atlanticism of Political Parties in Central and Eastern Europe, Prag: Europeum Institute for European Policy, 2008. Kuzio, T., Comparative Perspectives on Communist Successor Parties in Central-Eastern Europe and Eurasia, Communist and Post-Communist Studies, Vol. 41, 2008. Malkoutzis, N., The Greek Crisis and the Politics of Uncertainty, Friedrich-Ebert-Stiftung International Policy Analysis, Berlin: International Policy Analysis, 2011. Mavris, Y., The Three Parties of PASOK, Public Issue, No. 10, 2011. Migdalovitz, C., Greece Update, Congressional Research Service, No. 12, 2009. Minkenberg, M. and P. Perrinau, The Radical Right in the 2004 European Elections, International Political Science Review, V. 28, N. 1,, 2007. Mudde, C., Populist Radical Parties in Europe, Cambridge: Cambridge University Press, 2007. Mungiu-Pippidi, A. (ed.), Romania After 2000: Threats and Challenges, UN Development Program Romania and Romanian Academic Society, Early Warning Report, 2001. Najada, T., Consolidation of Democracy: Albania, http://politics.as.nyu.edu/docs/IO/7773/NajadaTafili.pdf

4. nite - Siyasal ve deolojik Yap

135

Noris, P., Radical Right: Voters and Parties in the Electoral Market, Cambridge: Cambridge University Press, 2005. Otfinoski, S., Nations in Transition: Bulgaria, New York: Facts On File, 2004. Petr, K., Political Parties and The state in Postcommunist Europe: The Nature of Symbiosis, Journal of Communist Studies and Transition Politics, Vol. 22, No. 3, 2006. Pop, L., Romanias Foreign Policy after EU Enlargement: A Country in Search of a Role, http://www.uaces.org/pdf/CRNs/ForeignPolicy_July_Pop.pdf Pribicevic, O., Changing Fortunes of the Serbian Radical Party, Ramet (ed.), The Radical Right in Central and Eastern Europe Since 1989, 1999. Ramet, S. P., Defining the Radical Right: The Values and Behaviors of Organized Intolerance, Ramet (ed.), The Radical Right in Central and Eastern Europe Since 1989. Ramet, S. P. (ed.), The Radical Right in Central and Eastern Europe Since 1989, PA: Pennsylvania University Press, 199. Roger, A., Economic Development and Positioning of Ethnic Political Parties: Comparing Post-Communist Bulgaria and Romania, Southeast European Politics, Vol. 3, No. 1, 2002. Sekulic, D., Civic and Ethnic Identity: The Case of Croatia, Ethnic and Racial Studies, V. 27, N. 3, 2004. Shafir, M., The Mind of Romanias Radical Right, Ramet (ed.), The Radical Right in Central and Eastern Europe Since 1989. Slomp, H., Europe: A Political Profile An American Companion to European Politics, California, Greenwood Publishing Group, 2011. Spirova, M., Political Parties in Bulgaria: Organizational Trends in Comparative Perspective, Party Politics, Vol. 11. No. 5, 2005. Spirova, M., The Bulgarian Socialist Party: The Long Road to Europe, Communist and Post-Communist Studies, Vol. 41, 2008.

Spourdalakis, M., Left Prospects in the Post-PASOK Era, http://www.socialistproject.ca/relay/relay24_greece.pdf Stefan, L. and S. Ionita, Romania, Nation in Transit 2011, Freedom House Report, 2011. Stefanova, B., Ethnic Nationalism, Social Structure and Political Agency: Explaining Electoral Support to the Radical Right in Bulgaria, Ethnic and Racial Studies, V. 32, N. 9, 2009. Stepanovic, D, The Path to Weimar Republic? Explaining the Resurgence of the Serbian Far Right after the Fall of Milosevic, Ethnic and Racial Studies, V. 31, N. 7, 2008. Stojarov, V., et al., Political Parties in Central and Eastern Europe: In Search of Consolidation, Stockholm: International IDEA, 2007. Terrie, E. G., Voting Radical Right in Western Europe, Cambridge: Cambridge University Press, 2005. Todorov, A., The Evolution of the Post-Communist Bulgarian Party System, Getova M. and Uste A. N. (ed.), The Impact of European Union: Case of Bulgaria, Case of Turkey, Sofia: New Bulgarian University Press, 2007. Vachudova, M. A., Corruption and Compliance in the EUs Post-Communist Members and Candidates, Journal of Common Market Studies, Vol. 47, 2009. Ycel, B., Komnizm Sonras Orta ve Dou Avrupa lkelerindeki Anayasaclk Hareketleri, AHFD, Vol. 60, No. 3, 2011. Zulfaj, J., Political Parties in Kosovo: Profile and Ideology, Piritine: elnaja Press, 2008. http://www.balkaninsight.com/en/page/all-balkanshome http://www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/ http://www.parties-and-elections.de/index.html http://www.setimes.com/

5
Amalarmz

BALKANLARDA SYASET

Bu niteyi tamamladktan sonra; Balkan lkelerindeki iktisadi dnm srecinde yaanan sorunlar aklayabilecek, ktisadi dnm srecinin artlarn analiz edebilecek, 1990larda yaanan atmalarn Balkanlarn ekonomik durumuna etkilerini irdeleyebilecek, Kresel krizin Balkan lkeleri zerindeki etkilerini tanmlayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Merkezi Planlama ktisadi Dnm Nostalji Sendromu Gayrisafi Yurtii Hasla Kresel Kriz Tketici Fiyatlar Endeksi Enflasyon Cari Ak Kamu Btesi Dengesi Finansal Sistem sizlik D Ticaret

indekiler
EKONOMK ALTYAPI KTSAD DNM VE FNANSAL KRZ BALKANLARDA GENEL REFAH SEVYES ENFLASYON, BTE DENGES VE DI BOR BALKANLARDA FNANSAL SSTEM DI EKONOMK LKLER TRKYE LE EKONOMK LKLER

Balkanlarda Siyaset

Balkanlarn Ekonomisi, Ticari ve Finansal Yaps

Balkanlarn Ekonomisi, Ticari ve Finansal Yaps

EKONOMK ALTYAPI
Corafi zellikleri ve iklim koullar Balkanlara, zengin tarm ve hayvanclk imknlar sunmaktadr. Blge hububat ve bahecilik asndan verimli topraklara sahiptir. 16. yzyldan itibaren kalkerli topraklarda yetien budayn yerini msr almtr ve bugn tahllarn adeta en ok Balkanlara zg olandr. Karpatlarn yamalarna dek zm balar geliip byrken pirin, pamuk ve ttn komu vadilerde yetien rnler arasnda yer alr. Bulgaristan ve Srbistann dalk alanlarnda erik ve elma bahelerine rastlamak mmkndr. Hayvanclk sektrne bakldnda gneyde koyun, kuzeyde sr yetitiricilii yaplmaktadr. Yakn gemite doum oranlarnda grlen ani dlerin zorlamasyla, tarmda gerekletirilen modernleme, maden karma ve imalat sanayilerindeki gelime ve krsal alanlardan ehirlere olan gler, Balkan dalarnn eski nemini yitirmesine yol amtr. Tarmla uraan nfus, verimli ovalarda toplanmtr. Ovalk alanlarda tarmda sulama, gbreleme ve makineleme gereklemi ve bylece blge tarm rnleri ihra eder duruma gelmitir. Yunanistann ekonomisi byk lde tarma dayanr. Topraklarnn % 29una yakn bir blm tarma elverilidir. ou blgeler dalk olduundan tarm iin msait geni ve verimli ovalar ve sulama ihtiyac iin gerekli akarsu miktar azdr. Buna ramen nfusun % 30una yakn tarm ve hayvanclkla urar. En nemli tarm rnleri; tahl, ttn, pamuk, pirin, zeytin, zm, meyve ve sebzedir. Son yllarda meyvecilie ve sebzecilie ok nem verilmitir. zellikle kuru zm, limon ve portakal yetitirilir. Hayvanclk gerektii kadar gelimemitir. Kendisinin et ihtiyacn karlayamamaktadr. Bu sebeple et d pazarlardan satn alnmaktadr. Hayvancln geri olmasnn balca sebebi yetersiz saydaki geni otlak arazidir. Daha ok koyun, inek ve kmes hayvanlar beslenmektedir. Yunanistan balklk bakmndan ok gelimi bir lkedir. ok eitli trde balk avlanr ve yetitirilir. inde soutucular bulunan zel balk tekneleri yaplmtr. Ak denizlerde avlanan balk filosu, lkeye dondurulmu balk temin etmektedir. Yunanistan yeralt madenleri bakmndan ok zengin bir lkedir. Balca madenleri; boksit, krom, mermer, demir, nikel, amyant, magnezyum, bakr, kurun, linyit, zmpara, slfr, alminyum ve petroldr. Yunanistan madencilik bakmndan zengin olmasna ramen bu alann ekonomiye katks ok dktr. lkenin % 30una yakn bir blm imalat sanayi ve endstri alannda alr. En nemli endstri kollar tekstil, kimyevi maddeler, gda, imento ve metal endstrisidir. Doal kaynaklar bakmn-

138

Balkanlarda Siyaset

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

dan Yunanistan zengin bir lke deildir ancak kstl llerde ilenmeye deer miktarda linyit, boksit, kurun, inko, manyezit, nikel ile Kuzey Egede Saroz Krfezi-Taoz Adas evresinde snrl lekte karlan petrol doal kaynaklar arasnda saylabilir. lkede ayrca mermer yataklar, tuz alanlar ve potansiyel su kaynakSIRA SZDE lar bulunmaktadr.Ekonomik adan bakldnda, 1981den beri AB yesi olan ve 2001 ylnda AVRO blgesine (Euro Zone) katlan Yunanistanda tarm sektr % 8,3, endstri sektr E% M D N L 27,3lk bir yer tutar. Hizmet sektr ise bata turizm olmak zere % 64,4lk pay ile en yaygn olandr. Bundan baka kimya/ila endstrisi Yunanistanda olduka gelimitir. hracat-ithalat yaplan belli bal limanlar arasnda S O R U Aleksandrupolis-Dedeaa liman ile Kavala, Selanik, Pire, Patras, Korfu ve Volos limanlar saylabilir. D ticarette ibirlii yapt en nemli lkelerin banda AlmanD KKAT ya, ngiltere, Fransa, talya, Hollanda ve ABD gelmektedir. Aadaki blmlerde ayrntsyla anlatlaca gibi finansal adan 2007-2008de ba gsteren kresel krizin 2009daSIRA SZDE Yunanistan da etkisi altna almas lkeyi derinden sarsm ve bu olumsuz gelime 2012ye sarkarak lkeyi iflasn eiine getirmitir. Esasen AB yeliiyle birlikte Birlik fonlarnn yapsal iyiletirmeler amacyla Yunanistana bolca aktlmaAMALARIMIZ sna ramen, lkede retimden ziyade tketimin artmas, pe pee ibana geen PASOK ve Yeni Demokrasi hkmetlerinin poplist uygulamalarla ve yarrcasna devlet kadrolarn kendi taraftarlaryla doldurmalar, kamuda zamanla nemli bir K T A P ikinlik yaratm ve fonlarn [en son 2004 Atina Olimpiyatlarnn dzenlenmesi ve ulam sektrnde baz altyap iyiletirmeleri dnda] yerli yerinde kullanlmamas, ayrca ciddi boyutlardaki yolsuzluklar ve rvet olaylar lkeyi zora sokmutur. RTELEVZYON vet (rusfeti/ganimet) kavram bu son dnemde Yunan kamuoyunda yaygnlkla kullanlan ve krizin asl nedeni olarak gsterilen olgudur. YunanistandakiRbor krizinin ve mali kmazn arka plan iin George Synodinos The FiNTE NET nancial Crises in Greece http://in2greece.com/english/ ; Greek minister quits over scandal http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7686934.stm> ve U-BOOT-AFFRE:Verdchtige Millionen http://www.spiegel.de/spiegel/print/d78954528.html adreslerinden faydalanabilirsiniz. Bylece, 2004te dnya sralamasnda en gelimi ilk 29 lke arasnda yer alan Yunanistan, 2011e gelindiinde yaklak 300 milyar AVROluk bir bor kmazna girmitir. Yunanistann AByi ve zellikle AVRO blgesini sarsacak derecede byk olan d bor sorunu, Atinada hkmetin dmesine yol am ve 2011 Kasm aynda lke ynetimini teknokrat bir kadro (Babakan Lukas Papadimosun koalisyon hkmeti) stlenmitir. Son olarak bu bor sorununu zebilmek amacyla AB, Avrupa Merkez Bankas ve Uluslararas Para Fonu-IMF bir taraftan destek salama formlleri ararken bir taraftan da sk bir denetleme-izleme mekanizmasn devreye sokmutur. Arnavutluk topraklarnn te biri ormanlarla kapldr. Akdeniz kysndaki dzlkler makiliktir. Arnavutlukta binden ziyade bitki tr eitli sanayilerde ve tpta kullanlr. Saylar azalan yabani hayvanlar koruma altna alnmtr. Arnavutluk maden kaynaklar bakmndan zengindir. Dk kaliteli linyit kmr, petrol ve doal gaz nemli enerji kaynaklardr. Ayrca, krom, nikel, bakr, demir, kurun, kkrt ve inko boksit yataklar bulunmaktadr. Az miktarda petrol ve kmr kaynaklar mevcuttur. Yine 11 byk, 152 kk nehir ve kollardan oluan youn bir hidrografik a ve zengin su kaynaklarna sahiptir. lkede 247 gl ve 200 civarnda toprakalt su kayna bulunmaktadr. Bunun yan sra zengin bir bitki rtsne de sahiptir.

NTERNET

5. nite - Balkanlarn Ekonomisi, Ticari ve Finansal Yaps

139

Arnavutluk Avrupann en az gelimi blgelerinden birisidir ve bunda da zellikle Souk Sava dneminde uygulanan ekonomi politikalarnn pay byktr. 1990 ylna kadar planl ve merkezi sistemli bir ekonomiye sahip olan lke 1991den sonra balayan reformlar neticesinde serbest piyasa ekonomisine gemi ve birok alanda zelletirme faaliyetleri balamtr. 2009 verilerine gre isizlik orannn %13lerde seyrettii lkede ekonomik faaliyetin nemli bir ksm GSYHnin %20sini oluturan ve istihdamn %58ini karlayan tarmsal retim alannda gereklemektedir. Bunu Gayri Safi Yurtii Hasla (GSHY) iindeki pay %20 olan ve daha ok tekstil ve deri rnlerinde younlaan sanayi retimi izlemektedir. Buna karn madencilik, enerji ve turizm gibi alanlar henz nemli SIRA SZDE gelir kayekonomik naklar olmaktan uzaktr. 1990lardan sonra serbest piyasa ekonomisine geiin yaratt ekonomik ve siyasal skntlarn neden olduu sorunlarn yan sra lkedeki DNELM teknolojik gerilik ve altyap yetersizlii genel ekonomik zayfln temel nedenidir. Bu nedenle Arnavutluk deri ve tekstil arlkl ihracatna karlk byk oranda tekS O R U noloji ithal eden bir lke konumundadr. Planl ekonomiden liberal ekonomiye kontrolsz geiin yaratt Dekonomik sorunlar KKAT 1997 ylnda Arnavutluku i savan eiine getirecek sosyal patlamalara neden olmutur. Bulgaristanda tarm gelimitir. En nemli rn budaydr. Budaydan sonra hayvan yemi olarak kullanlan msr ikinci sradadr. Dier nemli rnleri, arpa, avdar, nohut ve pirintir. Sanayide kullanlan bitki retimini artrmak iin byk AMALARIMIZ aba harcanmaktadr. Ya elde etmek iin yetitirilen ayiei nemlidir. ekerpancar retimi i tketimi karlad gibi ihra da edilmektedir. retilen pamuk K T A P tekstil sanayisi iin elverilidir. Ttn yksek kalitede olup ihracat rndr. retilen gl ya parfm sanayisinde nemlidir. Ormanlar, lkenin % 30unu kaplar ve kerestecilikte kullanlr. Ormanlarda geni yaprakl aalar, mee, kayn, yaban elmas gibi aalar bulunur. Bahe rnleri, sebze, meyve, domates, Z Y O N T E L E V haha, yetitirilir ve Orta Avrupa lkelerine satlr. Baclk ve konservecilik gelimitir. Ancak hayvanclk pek gelimemitir. Besicilik ise her geen yl gelimektedir. Doal kaynaklar asndan pek zengin olmayan lkede kmr, inko, kurun, NTERNET boksit ve demir yataklar bulunmaktadr. lkenin kuzey ve gneydou kesimlerinde tarma elverili topraklar vardr. Bu topraklarda kk leklerde sebze-meyvecilik ve ttn tarm yaplabilmektedir. Bu kk Balkan lkesinde retilen arap ve beyaz peynire zellikle Bat lkelerinde ciddi bir rabet vardr. Kk bir lke olmasna ramen Bulgaristan hi de azmsanmayacak bir sanayiye sahiptir. Sosyalist dnemdeki endstriyle retime nazaran bir d sz konusu olsa da zellikle enerji retimi lkenin temel ihra kalemlerindendir. Bu balamda, Bulgaristann Trkiyeye satt elektrik nemli bir ihra geliridir. lkenin en nemli ihracat ortaklar srasyla Almanya (%11), talya (%10), Romanya (%9,5), Yunanistan (%8,1), Trkiye (%7,9) ve Fransa (%4,1)dr. thalat ortaklar ise Rusya (%16,3), Almanya (%11,8), talya (%7,5), Romanya (%7,1), Yunanistan (%6), Trkiye (%5,2) ve Ukrayna (%4,2)dr. Burada Trkiyenin Bulgaristandan sattndan fazlasn ald grlmektedir. Bunun temel sebebi de yukarda belirtildii gibi Trkiyenin Bulgaristandan ald elektriktir. Romanya ekonomisinin % 80i tarma ve % 8i endstriye dayanr. lke topraklarnn % 90 ekime elverilidir. Romanya, dnyann nde gelen tahl reticisi lkelerinden biridir. En nemli tarm rnleri msr, arpa, buday, ekerkam, zm ve meyvedir. Bundan baka yulaf, avdar, sebze, ayiei, soya fasulyesi, ttn, paSIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

140

Balkanlarda Siyaset

muk, kenevir ve keten de yetitirilir. Koyun, sr ve kmes hayvanlar yaygndr. Balklk nemli bir gelir kayna olup daha ok mersinbal ve sakall tatl su bal avlanr. Romanya byk makine yapm ve metal iilii bakmndan dnyann on drdnc en gelimi lkesidir. Daha ok lokomotif, traktr, elektrikli aletler ve yol delme tehizat yaplr. Endstrisi esas olarak demir ve elik zerine kurulmutur. Bundan baka imento, kereste ve odun endstrisi, gda sanayi, elbise ve ayakkab imalatl, inaat malzemeleri, tekstil ve kuma dokuma, kimya sanayi, lastik eyalar ve petrol rnleri endstrileri de gelimitir. lkede balca karlan madenler; kmr, demir, petrol, metan gaz, boksit, manganez, kurun, inko, altn ve gmtr. Romanya dnyann altnc doal gaz ve onuncu tuz reticisidir. Fakat doal gaz retimi kmr ve demir ithalatna bal kalmaktadr. Eski Yugoslavya Cumhuriyetlerinin ekonomik alt yapsna baklnca, kendine zg sosyalist dnemin izleri burada da ak olarak grlr. 1946 ylnda kurulan Sosyalist Yugoslavyann ilk dneminde SSCB modeli esas alnarak zel mlkiyetin yasaklanmasn ngren dzenlemeler yapld. Sz konusu deiiklikler zorunlu devlet politikas olarak uygulamaya konuldu. Ancak yeni durum bir yandan retimin dmesine neden oluyor, te yandan vatandalar arasnda honutsuzluk yaratyordu. Josip Broz Titonun SSCB lideri Stalin ile ilikisinin bozulmas zerine, esasnda Sovyet modelinin taklidi olan devletletirme uygulamalarna son verildi ve zel mlkiyet hakk yeniden tannd. Tito ynetimi, SSCB ile ilikilerin bozulmasndan sonra iddial kalknma planlarn uygulamaya balad. Rejimin uygulad iktisadi politika, 1960larda daha da belirgin hale geldi. Pazar Sosyalizmi olarak da adlandrlan Tito modeli, birok bakmdan in Halk Cumhuriyetinin gnmzde uygulad politikalara benziyordu. Pazar Sosyalizmi iktisadi alanda bir yandan devletin, te yandan zel sektrn faaliyet gstermesi ve uygulamalarn devlet tarafndan denetlenmesi esasna dayanyordu. Ekonomi alanndaki bu eitlilie karlk siyasi bakmdan oulculua izin verilmiyordu. Komnist Partinin iktidar tekeli ve nc rolne rakip olabilecek her trl siyasi faaliyet gayri meru olarak kabul ediliyordu. Ancak Yugoslavya vatandalarnn sahip olduklar temel hak ve zgrlklerin zellikle 1960lardan itibaren teki komnist lkelerden ok ileri seviyede olduunu da belirtmek gerekir. Milletler hapishanesi olarak adlandrlan SSCB ve Varova Pakt yesi devletlerden farkl olarak Tito Yugoslavyasnda vatandalara ikamet ve seyahat zgrl tannmt. Yugoslavya vatandalarnn lke dna giri klarnda da bir kstlama yoktu. 1960l ve 1970li yllarda 600 bin kii gmen ii olarak Bat Avrupaya yerleti. lkeye yabanclarn turist olarak gelmesinde dier komnist lkelerden farkl olarak hibir kstlama bulunmuyordu. Tito ynetiminin, en bandan itibaren iddial projesi, geri kalm blgelerle gelimi olanlarn arasndaki farkll kalknma planlar vastasyla ortadan kaldrlmasyd. Bu alanda ynetim dzeyinde youn aba gsterilmi olmasn ramen eski Yugoslavyann gelimi blgeleri olan Slovenya ve Hrvatistan ile dierleri arasndaki uurum giderilememi, aksine gelimilik farkll daha derinlemitir. Eski Yugoslavyada nfusun neredeyse yars tarmda alyordu. Belgrad-Zagreb hattnn kuzeyinde kalan ovalar ve Adriyatik kylar, en nemli zirai faaliyet alanlarn oluturuyordu. Buralarda temelde zeytin, zm, incir, portakal ve limon; i blgelerde ise msr, pirin, eker pancar, ttn ve pamuk retimi yaplyordu. Bu arada kurun, bakr, demir, takmr madenleri ile snrl lde petrol eski Yugoslavyann nemli gelir kaynaklar arasnda yer alyordu.

5. nite - Balkanlarn Ekonomisi, Ticari ve Finansal Yaps

141

Bamszlk sonras dnemde eski Yugoslavya Cumhuriyetlerinin iktisadi gelimilik fark kendini daha belirgin biimde ortaya koymutur. Hrvatistan ve Slovenya, yeni dnemde Bat destei ve AB yelik perspektifi ile nemli ilerlemeler kaydederken, Bosna-Hersek lke ierisinde siyasi birimlerin birlikte hareket edememesi, Makedonya ise Yunanistan muhalefeti nedeniyle iktisadi alanda sorunlar yaamtr. Karada ve Srbistan ekonomilerinde esas ilerleme 2000li yllarda grlmtr. Srbistann mikro milliyetilikten uzaklap uluslararas toplumla yaknlama eklindeki siyasi irade deiiklii hem bu lkenin hem de Karadan ekonomisini olumlu ynde etkilemitir. Eski Yugoslavya ardl devletlerde satn alma gc paritesi esas alnarak yaplan snflandrmaya gre fert bana den mill gelir 2010 yl itibariyle ve dolar olarak u ekilde sralanmaktadr: Slovenya 28.200, Hrvatistan 17.400, Bosna-Hersek 6.600, Srbistan 10.900, Karada 10.100, Makedonya 9.700, ve Kosova 6.500. Gayrisafi mill haslann nfusa blnmesi sonucu bulunan fert bana den gelir rakamlar lkelerin ekonomik durumlarn net biimde ortaya koyan ok nemli bir gstergedir ve eski Yugoslavya Cumhuriyetlerinin ekonomik durumlar konusunda fiili durumu ortaya koymaktadr. Sonu olarak yer alt ve yer st kaynaklar nemli olmakla birlikte, blgenin ekonomik alt yaps yetersizdir. Balkan yarmadasnda yer alan linyit yataklarndan ve su gcnden bolca yararlanlmasna ramen, blgede enerji sknts ekilmektedir. Blge lkelerinde, nemli ticaret aklar bulunmaktadr. Bu aklar, Bat Avrupa lkelerinde alan iilerin gnderdii paralar ve turizmden salanan gelirlerle kapatlmaya allmaktadr. sizlik nemli bir sorundur.

KTSAD DNM VE FNANSAL KRZ

Yunanistan ve Trkiye dndaki Balkan lkelerinin merkezi planl dneminde en nemli zelliklerinden biri, devletin toplum ve ekonomi zerindeki kontrolyd. Hem sermaye hem de retim dorudan doruya devlete salanrken kiilerin retim aralarna sahip olmalar nemli lde yasaklanm ve btn ekonomik hayat devletin ngrd biimde dzenlenmiti. Sk bir planlama mekanizmas sayesinde neyin, ne zaman, nerede, ne kadar ve nasl retilip tketilecei nceden belirlenmiti. 1980li yllarn sonunda sosyalist anlayn iflas etmesinin ardndan ise Balkanlarda planl ekonomik yap tasfiye edilerek piyasa ekonomisine doru dnm sreci yaanmaya balamtr. Blge lkelerinde iktidara geen yeni ynetimlerin temel grevleri, sosyalist ynetimi ortadan kaldrmak ve yeni toplum yapsn ina etmek olmutur. Bu kapsamda sz konusu lkeler, piyasa ekonomisine geme ve buna bal olarak zelletirmeleri gerekletirme, demokratikleme, sivil toplumu ina etme, zihniyet deiimini salama, ulusal kimlii yeniden ekillendirme, uluslararas ilikileri yeniden dzenleme gibi dnm grevleriyle kar karya kalmlardr. Gecikmeli olsa dahi, Balkan lkelerindeki deiim lei o kadar bykt ki siyasi ve ekonomik sistem ile kurumsal ve toplumsal yap neredeyse e zamanl deiime uramtr. Btn bunlarn yannda baz Balkan lkeleri savalar, snrlarn belirlenmesi ve korunmas gibi sorunlarla da baa kmak zorunda kalmtr. Bosna-Hersek, Hrvatistan, Srbistan ve Kosovada sava yllar sadece iktisadi dnm srecini geciktirmemi, ayn zamanda yollarn, kprlerin, elektrik ebekelerinin, okul ve hastanelerin onarlmas veya yeniden ina edilmesi gibi yeniden yaplanma almalarn da zorunlu klmtr. Dnm kavram birbiriyle ilikili unsurdan olumaktadr. Bunlardan birincisi iktisadi dnm unsurudur. Kurumsal, yapsal ve davransal deiimlere atfta bulunan iktisadi dnm

142

Balkanlarda Siyaset

SIRA SZDE

DNELM S O R U

kavram, eskiden merkezi planl ekonomik sisteme sahip olup ilevsel piyasa ekonomilerini oluturmaya alan lkeler iin kullanlmaktadr. Ekonomik sistemin dnmn salamaya alan lke ekonomileri de genel olarak gei ekonomileri olarak adlandrlmtr. Dnm kavramnn ikinci unsuru siyasi dnmdr. Siyasi karar olmadan iktisadi dnmn gerektirdii reformlar olmaz. SIRA SZDE Sz konusu reformlar ise demokrasi ve zgrlklerin gelitirilmesini de gerektirmektedir. Dnm kavramnn nc unsuru gvenlik dnmdr. Siyasi sistemin demokratiklemesi ve ekonomik kalknmann gerekleebilmesi iin bir DNELM lkede i atma olmamal, ayrca ulusal egemenlie ilikin sorunlar yaanmamaldr. Aksi takdirde, gvenlikte olumlu bir dnm olmazsa siyasi ve ekonomik S R U dnm pekO salkl olamayacaktr. Souk Savan K K A T ermesiyle birlikte Balkan lkeleri ekonomik, siyasi, gvenlik ve klD sona trel boyutlarda dnm srelerini yaamaya balad. ktisadi dnm srecinin artlarn drt temel maddede zetlemek mmkndr. Birincisi, piyasa ekonomisini destekleyen para ve maliye politikalaryla makroekonomik istikrar salanmaldr. kincisi; ekonomik faaliyetler, fiyatlar ve piyasa AMALARIMIZ ilemleri serbestletirilmelidir. ncs, kamu irketleri yeniden yaplandrlmal SIRA SZDE ve zelletirilmelidir. Drdncs, gerekli yasal ve kurumsal reformlar gerekle A P tirilmelidir.K BuT kapsamda, piyasalarn ileyiine gven kazandrlmal ve devletin ekonomideki yeri yeniden tanmlanmaldr. Beeri sermaye yatrmlaryla ise piyaDNELM sa ekonomisinin gereklerine uygun kamu personeli yetitirilmelidir. Bunun dnT E L E V Y O mlkiyet haklarn dzenleyen yasal ereve belirlenmeli, verda ticari ilikileriZ ve N S reform gi sisteminde O R U gerekletirilmeli ve sosyal gvenlik alar gelitirilmelidir. 1990larn balarnda birok iktisat iktisadi dnm srecinin hzla tamamlanacana D K N TE RKNAETT iaret etmise de bu srecin vakit alaca anlalmtr. Batl lkelerde bir kiinin mr boyu tanklk edecei sosyal, siyasi ve ekonomik deimelerin ok fazlasn, eski merkezi SIRA SZDE planl lkelerdeki insanlar birka yl iinde tecrbe etmek zorunda kalmlardr. Souk AMALARIMIZ dnemde Balkan lkeleri ok partili sisteme geince blSava sonras ge lkelerindeki iktidar, demokratik ve Bat ynelimli programlar savunan reformcu partiler ile halkn liberal politikalara olan tepkileri sayesinde gcn nemli lde muhafaza etmeyi baaran eski komnist partilerin uzantlar arasnda paylaK T A P lmtr. ktisadi dnmn ilk balarda beraberinde getirdii yksek isizlik ve enflasyon ile den mill gelir yznden, 1990larn ilk yarsnda Balkan lkelerinde genel olarak Zeski rejime ynelik nostalji sendromu yaanmtr. Eski YugosTELEV YON lavya corafyasnda yaanan savalar nedeniyle ise Bat Balkanlar iktisadi dnm srecine daha da ansz bir ekilde balamtr. Bunlarn bir neticesi olarak lkeden lkeye dozu deien bir ekilde, ekonomik reformlarda gecikmeler yaanNTERNET mtr. Bir baka ifadeyle, Balkan lkelerinde siyasi iradenin gerektii gibi ortaya koyulamam olmas yznden, iktisadi dnm iin gereken reformlar yava uygulanmtr. Savaa bulamam Arnavutluk, Bulgaristan ve Romanyada bile ancak 1990larn ikinci yarsndan itibaren ekonomiye daha ok nem verilmeye balanmtr. Savatan savaa srklenen Srbistanda ise 2000 ylna kadar ekonomik hedeflerden ok, siyasi hedefler ar basmtr.
SIRA SZDE

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P

DNELM

TELEVZYON S O R U

D KK N TE R NAETT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

5. nite - Balkanlarn Ekonomisi, Ticari ve Finansal Yaps

143

BALKANLARDA GENEL REFAH SEVYES

Dnya Bankasnn verilerine gre, 2010 ylnda Arnavutluk, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Hrvatistan, Karada, Kosova, Makedonya, Romanya, Srbistan ve Yunanistan olmak zere on Balkan lkesinin toplam nfusu 63,5 milyon kiidir. Blgenin toplam yzlm ise 745.652 kilometre karedir. Bu deerleriyle blge nfusu 2010 ylnda Trkiye nfusunun % 87,3, blge yz lm ise Trkiye yz lmnn % 95i kadardr. Dier taraftan Dnya Bankasnn verilerine gre on Balkan lkesinin 2000 yl sabit fiyatlaryla hesaplanan toplam 295 milyar dolarlk 2010 ylnda, ayn yntemle hesaplanan Trkiyenin 389 milyar dolarlk GSYHsnn % 76s kadard. Bu tespit bal bana Balkan lkelerinde bir refah dklne iaret etmektedir. Ancak lkeler aras karlatrmalarn daha salkl bir ekilde yaplabilmesini salayan satn alma gc paritesidir. Uluslararas Para Fonunun (International Monetary Fund-IMF) tahminlerine gre, 2009 ylnda satnalma gc paritesiyle hesaplanan Trkiyenin GSYH dzeyi, 10 Balkan lkesinin GSYHlerinin toplamnn % 96s kadard. Balkan lkelerindeki refah dklnn birok nedeni vardr. Her eyden nce 1990l yllarda eski Yugoslavya corafyasnda yaanan savalar blgede nemli ekonomik tahribatlara ve yatrmlarda kullanlabilecek kaynaklarn nemli lde tketilmesine neden olmutur. rnek vermek gerekirse 1992-1995 yllar arasndaki savan Bosna-Hersek ekonomisine verdii dorudan ve dolayl tahribat 115 milyar dolar olarak tahmin edilmektedir. Bosna Sava sona erdiinde, bu lkenin reel GSYH dzeyi, sava ncesinin sadece % 20si kadard. 1999 ylnda NATOnun Srbistana ynelik mdahalesinden dolay ise lke endstri ve alt yapsna verilen zarar 29,6 milyar dolar olarak hesaplanmtr. Hrvatistann 1990l yllarda Srp milliyetilere kar gerekletirdii savan lkeye 10,5 milyar avroya mal olduu tahmin edilmitir. 1990l yllarda eski Yugoslavya corafyasnda yaanan savalarn, blge lkelerindeki nfus yapsna da byk etkileri olmutur. Savalar yz binlerce kiinin lmne yol at gibi, 3 milyona yakn insann mlteci veya zorla yerinden edilen kii haline gelmesine neden olmutur. BM Mlteciler Yksek Komiserliinin verilerine gre, Haziran 2011de Bat Balkan lkelerinde mlteci ve zorla yerinden edilenler statsnde olan yaklak 450 bin kii kalc zm iin hl beklemeye devam etmekteydi. Esasen eski Yugoslavya corafyasndaki savalar genel anlamda btn Balkan lkelerini olumsuz etkilemitir. rnein, Avrupa mar ve Kalknma Bankasnn (European Bank for Reconstruction and Development - EBRD) rakamlarna gre 1999da yaanan Kosova Sava yznden, blgenin sava ncesi ortalama byme oran % 0,3ten, sava sonrasnda % -1,1e gerilemitir. Dier taraftan, NATOnun Srbistana kar gerekletirdii hava mdahalesi neticesinde Tuna nehri zerindeki baz kprler yklm, bu ise sz konusu nehir zerinden gerekleen uluslararas tamacln 2005 ylna kadar aksamasna neden olmutur. Bunun dnda 1990l yllarda Srbistan ve Karadaa kar uygulanan Birlemi Milletler ve Avrupa Birlii (AB) ambargolar bir taraftan Yunanistan, Bulgaristan ve Makedonyann Avrupa lkeleriyle olan kara tamacln olumsuz etkilemi, br taraftan zellikle Bulgaristanda kaak ticaret yapan mafya tarz rgtlenmeleri tevik etmitir. Sava ve atmalar dnda, 1990l yllarda piyasa ekonomisinin almasn salayacak olan kurumlarn yeterince gelitirilmemesi, ekonomik zgrln kstl kalmas, verimsiz yatrmlar, balarn verimsiz kullanlmas, tasarruf ve doru-

GSYH, bir lkenin

ekonomik byklnn birka ltnden biridir. lke snrlar iinde belli bir zaman diliminde retilen tm nihai mal ve hizmetlerin para birimi cinsinden deeridir.

Satn Alma Gc Paritesi: lkeler arasndaki fiyat dzeyi farkllklarn ortadan kaldran ve farkl para birimlerinin satn alma gcn eitleyen bir deiim orandr.

144

Balkanlarda Siyaset

dan yabanc yatrm oranlarnn dk olmas, zelletirmelerin geciktirilmesi ve ekonomik hedeflerden ok siyasi hedeflere nceliin verilmesi gibi faktrler yznden de Balkan lkelerinin iktisadi kalknma sreci olumsuz etkilenmitir. Nitekim Arnavutluk, Bulgaristan ve Romanya sava dnda kalmlarsa da yaadklar siyasi ve ekonomik istikrarszlk nedeniyle gnmzde bile bu lkelerdeki refah dk dzeylerde kalmaktadr.
ekil 5.1 1989-1994 yllar arasnda eski Dou Avrupa lkelerinde reel GSYH oranlar (1989=100). Kaynak: EBRD ve Dnya Bankas verelire kullanlmtr.
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 90,3 96,6 91,8

59,6

Orta Avrupa Baltk lkeleri Balkanlar

1980

1985

1990

1994

ktisadi dnm srecinin ilk drt ylnda Yunanistan dndaki Balkan lkelerinin ortalama reel GSYH dzeyi yaklak % 40 orannda daralmtr.

Merkezi planl ekonomilerin ortadan kalkmas da bal bana isizlik ve reel mill gelirde daralma gibi zorluklar ortaya karmtr. ekil 5.1de grld gibi, 1980li yllar boyunca Balkanlar ve Dou Avrupann reel GSYH oranlar ykselme eilimi iinde olmutur. Ancak iktisadi dnm srecinin yaanmaya balamasyla birlikte, bu lkelerin reel GSYH seviyeleri daralmtr. 1994 ylna gelindiinde, Yunanistan dndaki Balkan lkelerinin ortalama reel GSYH dzeyi, 1989dakinin ancak % 59,6s kadard.
SIRA SZDE

Son yirmi ylda Balkan lkelerinin refah durumunu olumsuz etkileyen temel faktrler neSIRA SZDE lerdir?
SIRA E L M D yerSZDE Aada N alan ekil 5.2den grlecei gibi, Yunanistan dndaki Balkan lkelerinin ortalama reel GSYH byme oran 1996-1999 dnemi iinde de gerilemeye devam R U O etmitir. Dolaysyla Balkan lkeleri iktisadi dnm srecinin D S N E L M ilk on yln byk bir refah kaybyla kapatmlardr. ktisadi dnm srecini yaamayan Yunanistann byme asndan durumu ise greceli olarak daha iyi DKKAT olmutur. S O R U SIRA K A T 1990lar Balkan lkeleri asndan ekonomik gerileme yllar olmutur. D K SZDE

SIRA SZDE D NELM

S R L D O N E U M D KA S OKR U T

SIRAK SZDE D KAT SIRA SZDE AMALARIMIZ

AMALARIMIZ K T A P

K T A P TELEVZYON

2000-2008 aras dnem Balkan lkelerinin ekonomilerinde canlanmann yaanSIRA SZDE AMALARIMIZ d yllardr. Bu dnemde Yunanistan dndaki Balkan lkelerinin ortalama reel GSYH byme oran % 5in zerinde seyretmitir. Kresel ekonomik krizin olumsuz etkilerinin dnyada youn bir ekilde hissedildii 2008 ylnda bile, Balkan lAMALARIMIZ K T A P kelerinin ortalama reel GSYH byme oran % 6,5 olarak gereklemitir (Bkz. ekil 5.2). Ne var ki 2000-2008 yllar arasnda Balkan ekonomileri yksek oranlarda K T A bym olmasnaPramen, 2008 ylnda blge lkelerinden Srbistan, Bosna-HerTELEVZYON sek ve Karada, 1989daki reel GSYH dzeyine henz ulam deillerdi. MakeTELEVZYON NTERNET

TELEVZYON NTERNET

NTERNET

NTERNET

5. nite - Balkanlarn Ekonomisi, Ticari ve Finansal Yaps

145

donya, Hrvatistan ve Bulgaristan ise ayn yl iinde 1989daki reel GSYH dzeylerini kk farklarla aabilmilerdi. 2009 ylndan itibaren kresel ekonomik krizin olumsuz etkileri Balkan lkelerinin makroekonomik deikenlerine de yansmaya balamtr. Avrupa mar ve Kalknma Bankasnn (EBRD) verilerine gre, 2009 ylnda Yunanistan dndaki Balkan lkelerinin toplulatrlm reel GSYHs, bir nceki yla gre % -6,2 orannda daralmtr (Bkz. ekil- 5.2). Yunanistan ekonomisinin bymesi de 2006 ylndan itibaren hz kesmeye balam, 2009 ylnda ise negatif deer alarak daralmtr.
ekil 5.2
10 8 6 4 2 0 -2 -4 -6 -8 Balkanlar
DNELM DNELM S O R U

Balkan lkelerindeki reel GSYH byme oranlarnn yllara gre ortalamas (1995-2009). Kaynak: EBRD ve Dnya Bankas
SIRA SZDE

Yunanistan dndaki Balkan lkeleri 1990larda yaadklar sancl dnm dneminden DKKAT sonra, 2000in ilk sekiz ylnda ortalama % 5i aan byme oranlarn gerekletirmeyi baard. Ne var ki kresel ekonomik kriz Balkanlar hazrlksz yakalad.
SIRA SZDE

Balkan lkelerindeki refahn ne dzeyde olduunu daha iyi anlamak iin, bu lkelerin satn alma gc paritesiyle hesaplanan kii bana den GSYHlerini, 27 AMALARIMIZ AB lkesine ait ortalamayla kyaslamada fayda vardr. ekil 5.3ten anlald gibi, Balkan lkeleri AB yesi lkelerin ortalamasna kyasla ok daha dk kii bana den gelire sahiptir. Nitekim Eurostatn verilerine gre 2009T ylnda, Kosova K A P ve Yunanistan dndaki Balkan lkelerinin kii bana den GSYH dzeyinin ortalamas, 27 AB lkesindeki ayn ortalamann yaklak % 40na karlk gelmitir. Kukusuz, Balkan lkelerinin gelir gstergeleri ABnin ilk 15 E L E V lkesinin sahip T ye Z Y O N olduu gelir ortalamalar ile karlatrlsa Balkanlardaki refah dkl daha belirgin olacaktr. 2009 ylndan itibaren yaamaya balad ciddi ekonomik krizle iflasn eiine NTERNET srklenen ve baz mdahalelere ramen bir trl gndemden dmeyen YunanisSIRA SZDE tann satn alma gc paritesiyle hesaplanan kii bana den GSYHsinin, 27 AB lkesine ait ortalamann % 94ne yakn olmas dikkat ekicidir (Bkz. ekil 5.3). Yunanistandan sonra, kii bana den GSYHsi en yksek blge lkesi HrvatisDNELM tandr. Hrvatistan ise srasyla Romanya, Karada, Bulgaristan ve Srbistan izlemektedir. Balkan lkeleri iinde Bosna-Hersek, 27 AB lkesine ait ortalama kii baS O R na den gelirin % 31ine, Arnavutluk ise sadece % 28ine sahiptir. U 27 AB lkesine ait ortalama kii bana den gelirle kyaslandnda, Balkanlarda refah D KKAT dzeyi en yksek lkenin Yunanistan olduu anlalmaktadr.
SIRA SZDE

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

Yunanistan
S O R U

2005

2006

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

2007

2008

2009

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM

DNELM
Balkanlarda Siyaset

146
S O R U

S O R U

DKKAT

1910da Almanyadaki kii bana den gelir seviyesi, Balkan lkelerininkinin iki katn DKKAT gemiyordu. Gnmzde bu fark 7-8 kata kadar kabilmektedir.
SIRA SZDE

SIRA ekil 5.3 SZDE

2009 ylnda Balkan lkelerinde AMALARIMIZ satnalma gc paritesiyle hesaplanan kii K bana den GSYH T A P dzeyleri (AB27=100).
T EKaynak:NEurostat LEVZYO

100

AMALARIMIZ

94

K T A P

64 47 41 39

36

36

verileri kullanlmtr.

TELEVZYON

31

28

ek rs He Ar

ta n

an

ya

an

ist

da

nis

ris

AB

bis

do

at

ra

lga

Ro

H rv

Ka

ak e

na

Sr

Yu

ekil 5.4 Balkanlarda satnalma gc paritesiyle hesaplanan blgesel GSYHnin lkelere gre dalm (2009). Kaynak: IMF verileri kullanlmtr.
Arnavutluk; 16,42 (%2) Bosna- Hersek; 21,43 (%3) Bulgaristan; 64,67 (%10) Hrvatistan; 56,39 (%9) Karada; 4,7 (%1) Kosova;3 (%0,5) Romanya; 183,2 (%28) Srbistan;56,1 (%9) Makedonya; 13,6 (%2)

Yunanistan; 239,5 (%36)

ekil 5.3, Balkan lkelerinin kii bana den GSYH deerleri asndan kendi aralarnda homojen bir yapya sahip olmadklarn gstermektedir. Dier taraftan, satnalma gc paritesiyle hesaplanan IMFye ait GSYH verileri kyaslandnda, 2009 ylnda Yunanistann 239,5 milyar Avroluk GSYHsiyle, geri kalan tm Balkan lkelerinin GSYH toplamlarnn % 57si kadar bir gelire sahip olduu grlmektedir. Ayrca satnalma gc paritesiyle hesaplanan blgenin GSYH toplamna Yunanistan da dahil edildiinde, ortaya kan 659 milyar avroluk gelir pastasnn % 36snn Yunanistana, % 28inin Romanyaya, % 10unun Bulgaristana, % 9unun

Bo

sn a-

Bu

na

vu

tlu

-2

ta

ny

ta

NTERNET

NTERNET

5. nite - Balkanlarn Ekonomisi, Ticari ve Finansal Yaps

147

Srbistana, dier % 9unun da Hrvatistana ait olduu anlalmaktadr. ekil 5.4ten grld gibi Kosova, Karada, Makedonya, Arnavutluk ve Bosna-Hersek blgesel GSYHnn geri kalan yaklak % 8lik payn kendi aralarnda paylamaktadr. Yunanistanda devam eden ekonomik kriz 2009daki verileri Yunanistan aleyhine olumsuz etkilemektedir. Balkan lkelerindeki GSYHlerin sektrel dalmna bakldnda, hizmetler sektrnn GSYH iindeki paynn, 27 AB lkesindeki ortalamann gerisinde kald anlalmaktadr. Dnya Bankasnn verilerine gre, 2009 ylnda blge lkelerinden sadece Yunanistanda GSYHnin % 79una karlk gelen hizmetler sektr, SIRA SZDE 27 AB lkesindeki hizmetler sektr ortalamasndan daha ok katma deer retmitir. Yunanistan dndaki Balkan lkelerinde ise hizmetler sektrnn GSYHye oran % 60 ile % 70 aralnda deimitir (Bkz. ekil 5.5). 27 AB lkesindeki ortaD NELM lamayla kyasland zaman, bata Arnavutluk, Kosova, Makedonya ve Srbistan olmak zere, tarm sektrnn Balkanlardaki greceli neminin daha byk olduS O R U u grlmektedir. Balkan lkelerinde tarm sektr piyasa ekonomisi koullarna yeterinceKalm deildir. DK AT
SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

ekil SIRA SZDE 5.5 Balkan lkelerinde GSYHnin sektrel AMALARIMIZ dalm (2009). Kaynak: Dnya Bankas verileri K T A P kullanlmtr.

74.4

60.2

63.9 63.8

68.2 69.9

68.0 61.4 66.9

62.4 79.0 AMALARIMIZ 27.9 9.6

19.4 24.0 20.4 1.5

AB -2 na

28.3 31.3 7.8 4.8

26.3 20.1 5.4 10.0

20.0 27.5 26.0 12.0 11.2 7.2

K T A 18.0 P

3.0

7 vu Bo tlu sn k aH er se Bu k lga ris ta n H rv at ist a Ka n ra da Ko so va M ak ed on Ro ya m an ya Sr bis Yu tan na nis ta n

TELEVZYON

TELEVZYON

Ar

Tarm

Sanayi

Hizmetler

NTERNET

NTERNET

2009 yl iinde Balkan lkelerindeki sanayi sektrnn GSYH iindeki paynn ortalamas, 27 AB lkesindeki ayn ortalamaya olduka yaknd (Bkz ekil 5.5). Ne var ki iktisadi dnm srecini yaayan Balkan lkeleri 2008 yl itibariyle, 1990da sahip olduklar reel sanayi retimini bile yakalam deillerdi. Viyana Uluslararas Ekonomik Aratrmalar Enstitsnn (WienerSIRA SZDE InternaInstitut fr tionale Wirtschaftsvergleiche - WIIW) verilerine gre, zellikle Srbistan, Karada, Makedonya ve Arnavutluk 1990daki reel sanayi retimlerini sadeceE L M50 ile % 60 % DN aralnda deien oranlarda gerekletirebilmilerdi (Bkz. ekil 5.6). 2000 yl baz alnd zaman ise ilgili ylda blge lkelerinin sanayi retiminde canlanma gzS O R U lenmektedir. Balkan lkelerindeki sanayi sektr nemli lde eskimi teknoloji D K K A T kar karsorunuyla yadr.
SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

148
ekil 5.6 2008 ylnda Balkan lkelerinde reel sanayi retimi (1990=100 ve 2000=100). Kaynak: WIIW verileri kullanlmtr.

Balkanlarda Siyaset

300 250 200 150 100 50 0 60.8 169.9 190.6 94.1 91.2 177.6 142 113.2 55.5 114.3 60.4 142.5 117.1 82.8 50

at ist an

er se

ta n

da

vu tlu

ny

ya m an

ak ed o

lga

ra

sn a-

H rv

Ka

na

Ar

Bu

Bo

1990=100

2000=100

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Refah dklyle birlikte, baz Balkan lkelerinde isizliin ciddi bir sorun olduu da belirtilmelidir. ktisadi dnm srecinin ve uygulanan sk makroekonomik politikalarn sosyal maliyeti olduka yksek olmutur. Nitekim GSYH oranndaki gerilemeler istihdam oranlarn da etkilemitir. Baz Balkan lkeleri, iktisadi dnm srecini yaayan lkeler iinde neredeyse en yksek isizlik rakamlarna sahiptir. rnein, 2009 ylnda Kosovada kaytl isizlik oran % 45,4, Makedonyada % 32,2, Srbistanda % 27,9 Bosna-Hersekte % 24,1, Karadada % 15,1, Arnavutlukta ise % 13,7ydi. 2009da sadece Yunanistan (% 9,5), Hrvatistan (% 9,2), Romanya (% 7,8) ve Bulgaristan (% 6,8) tek haneli isizlik oranlarna sahip olabilmitir. Yksek isizlik oranlar, blgeden g eilimini srekli canl tutmaktadr. Sadece d g deil, Balkan lkelerinde i gn de varl gzden kamamaktadr. rnein, Dnya Bankasnn verilerine gre, 2009 yl itibariyle AB yesi lkelerin bakentlerinde, kentlerde yaayan nfusun ortalama % 16s yaamaktayd. Balkan lkelerinin bakentleri ise kentsel nfusun, yani krsal kesimin dnda kalan ve kentlerde yaayan toplam nfusun ok daha byk ksmlarn barndrmaktadr. NiteSIRA SZDE kim 2009 ylnda Yunanistan kentsel nfusunun % 47si Atinada yaamaktayd. Blge lkelerinin dier bakentlerine bakldnda ise ilgili lkenin kentsel nfusunun % 38inin Podgoricada, % 35inin skpte, % 29unun Belgradda, % 29unun TiraDNELM nada, % 27sinin Zagrebde, % 22sinin Sofyada, % 22sinin Saraybosnada ve % 17sinin Bkrete ikamet ettii grlmektedir. Bu veriler istihdam olanaklarnn S O R U nemli lde bakentlerde younlatna da iaret etmektedir.
D lkelerinde ciddi bir sorun olarak kalmaya devam etmektedir. sizlik Balkan K K A T

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Balkan SIRA SZDE lkelerindeki isizlikten bahsederken kayt d ekonominin yaygnl ve isiz olarak gzken bir kesimin kayt d istihdam gz ard edilmemelidir. Dier taraftan, i gcnn bir ksmnn alyor gzkmesine ramen, dzenli olaAMALARIMIZ rak maan/cretini alamad da belirtilmelidir.

K T A P

TELEVZYON

K T A P Balkan lkeleri refah dzeyi asndan birbirlerinden farkllayor olmakla beraber, makroekonomik dengesizlikler bakmndan baz benzerlikler gstermektedir. Enflasyonu hzl yenmeyi baaran gei ekonomisi lkeler, genelde hzl reformcular TELEVZYON olarak nitelendirilmilerdir. Bu adan bakldnda da Balkan lkeleri ge kalan reformcular olarak deerlendirilebilir.

ENFLASYON, BTE DENGES VE DI BOR

NTERNET

NTERNET

Ro

Sr

bi st

ris

an

5. nite - Balkanlarn Ekonomisi, Ticari ve Finansal Yaps

149

ekil 5.7den anlald zere, 1990larn ilk yarsnda Yunanistan dndaki btn Balkan lkeleri hiper enflasyon deneyiminden gemitir. rnein, izlenen sava ekonomisi yznden 1993te Srbistanda enflasyon oran tketici fiyatlar endeksi (TFE) olarak 116,5x1012 dzeyinde gerekleerek rekora ulamtr. Ayn yl Srbistanda temel gdalarn fiyatlar tam anlamyla gnde birka kez deimitir. EBRDnin verilerine gre 1990l yllarn ikinci yarsndan itibaren, Yunanistan dndaki Balkan lkelerinin TFE olarak enflasyon oranlarnda dler olmutur. 1999-2009 dneminde ise Balkan lkelerindeki ortalama enflasyonun yllk deerleri hep tek haneli olarak gereklemitir. ktisadi dnm srecini yaamayan Yunanistan ise hiper enflasyon sorununu tecrbe etmemi ve 1990l yllarn balarndan beri daha lml enflasyon oranlarna sahip olmutur.
226 170.6 121 96.3 32.3 38.8 28.3 22.2 3.4 9.9 7.4 5.9 2.3 2.9 3.8 6.1 4.8 7.9 2.6 8.9 8.2 5.5

Tketici Fiyatlar Endeksi (TFE): Bu endeksin amac, hanehalklar tarafndan belirli ihtiyalar karlamak amacyla satn alnan mal ve hizmetlerin genel fiyat dzeyindeki deiimini lmektir.

ekil 5.7 Balkan lkelerinde TFE olarak yllk enflasyon oranlar (1991-2009). Kaynak: EBRD ve Dnya Bankas verileri kullanlmtr.

19.5 15.9 14.4 10.9

Hiper enflasyon deneyimlerinden sonra, Balkan lkeleri enflasyon oranlarn tek haneli rakamlara indirmeyi baard.

Enflasyonun aksine, Balkan lkeleri ciddi oranlara varabilen d ticaret aklar SIRA SZDE sorunundan kurtulmu deildir. Sz konusu d aklarn balca sebebi, blgede eskimi teknoloji ile retilen ve uluslararas piyasalarda pek fazla rekabet edemeyen mallar olarak grlebilir. Birka yl ncesine kadar kamu sektrnn paynn DNELM SIRA SZDE ok byk olmas nedeniyle de rekabet ortamnn geliemedii, bunun ise ithalat hacmini bytt belirtilmelidir. Cari ilemlerdeki aklar yznden, gemi ylS R larda blge lkelerinde deiik dviz kuru krizleri yaanmtr. O N EU M D L Cari ilemler a, bir lkenin ihra ettii mal ve hizmetlerden elde ettii gelirin, lkenin DKKAT S O R U yurt dndan ithal ettii mal ve hizmetlere yapt demelerden az olmas anlamna gelir. Balkan lkeleri makroekonomik sorunlar arasnda ciddi boyutlara varan Kd ticaret ve caDK AT ri ilemler aklarna sahiptir. Cari ilemler ann GSYHye oran asndan % -5 kritik eik olarak kabul edilmektedir. ekil 5.8den grld gibi, Yunanistan dndaki Balkan lkeleri K T A P bu kritik eii yllardan beri amaktadr. Dnya Bankasnn AMALARIMIZgre 2000verilerine 2010 dneminde OECD lkelerindeki cari ilemler ann GSYHye oran ortalama olarak % -0,6 ile -1,6 aralnda deerler almtr. Bu husus da dikkate alndnda, Balkan lkelerindeki cari ilemler ann salkl snrlar dnda kald TK LE V Z Y P N E T A O anlalmaktadr. 1998-2009 yllar arasnda, iktisadi dnm srecini yaamayan Yunanistanda da cari ilemler dengesinin trendi, dier Balkan lkelerine ait ortalamaya benzerlik gstermitir (Bkz. ekil 5.8). Ancak kamu Tbtesinin dengesi ELEVZYON NTERNET bakmndan 2009 yl itibariyle Yunanistan Balkan lkelerindeki ortalamadan daha
NTERNET AMALARIMIZ SIRA SZDE SIRA SZDE

1991

1992

1993

1994

1995

Balkanlar

1996

1997

1998

1999

Yunanistan

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

SIRA SZDE

DNELM SIRA SZDE S O R U DNELM DKKAT S O R U

SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ SIRA SZDE

K T A P AMALARIMIZ

P T K L E V ZAY O N E T

Kamu Btesi Dengesi: T E Lgiderleri O N EVZY devletin gelir ve T E R N E T N arasndaki farktr.

NTERNET

150

Balkanlarda Siyaset

kt durumda olup 2008 sonras aa kan ekonomik krizin en nemli sebeplerinden biri de budur.
ekil 5.8 Balkan lkelerinde cari ilemler dengesinin GSYHya oran (1997-2009). Kaynak: EBRD ve Dnya Bankas

0 -2 -4 -6 -8 -10 -12 -14 -16 -18 -20

-8.1

1997
-3.6

-5.7

1998

-4.6 -5.5 -5.6 -7.2 -5.2 -7.9 -8.2

1999

Balkanlar
ekil 5.9 Balkan lkelerinde kamu btesi dengesi (19972009).

2000

2001

-6.6

-8.6

2002

-6.6

2003
-8

-9.8

2004
-5.9

-7.6

-9.7 -12.1 -14.6 -15.0 -12.9

Yunanistan

2005

2006
-11.3

-16.4 -18.7

2007

2008

-11.2

2009

6 4 2 0 -2 -4 -6 -8 -10 -12 -14

-3.7

-4.6

-4.5

-3.6 2.1 0.8 -0.7 -0.4 0.5 0.4 0.3

-1.8 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 -1.4 -3.7 -3.1 -2.8 -4.1 -2.8 -3.3 -0.7 -2.6 -1.5 -1.9 -4.5 -4

-12.7

Balkanlar

Yunanistan

Gelimi AB lkeleri dikkate alnarak hesaplanan Maastricht kriterlerine gre, kamu btesi ann GSYHya oran % -3 amamaldr. EBRDnin verilerine istinaden hazrlanan ekil 5.9dan grld gibi, 1997-2009 yllar arasnda Yunanistan dndaki Balkan lkelerinde ortalama kamu bte dengesi yzde olarak 0,3 ile -4,1 arasnda deerler alarak ciddi boyutlarda sorun tekil etmemitir. Yunanistann resm verilerine gre ise 1997-2002 yllar arasnda bu lkenin kamu dengesi hep pozitif olmutur. Ardndan 2007 ylna kadar kritik olmayan negatif deerler yer alm, 2008 ylndan itibaren ise Yunanistann kamu btesi anda ani bir byme olmutur. Yunanistann bte anda gzlenen bu ani art ksmen kresel ekonomik krizin negatif etkileri ile aklanabilir. Ancak AB kurumlarnn Yunanistan yksek kamu bte a ve yksek devlet borlarna ilikin verileri doru aktarmad ynnde eletirdii belirtilmelidir. Tablo 5.1de grld gibi, 2009 ylnda Balkan lkeleri arasnda en byk kamu btesi ana % -12,7 ile Yunanistan sahip olmutur. % -3 kritik eiini a-

5. nite - Balkanlarn Ekonomisi, Ticari ve Finansal Yaps

151

mayanlar ise Bulgaristan, Makedonya ve Kosovayd. Bte a deerlendirilirken, srdrlebilir olup olmad nemlidir. Yaplan hesaplara gre, srdrlebilir % -3lk bte dengesi iin, enflasyon oran % 10un altna dme eiliminde olmal, kamu borcu ise GSYHnn % 60n amamaldr. 2009 yl itibariyle kamu borcu/GSYH oran en yksek Balkan lkesi % 113,4 ile Yunanistand. Arnavutlukun kamu borcu ise GSYHsnn % 59,7si kadard. Dier Balkan lkelerinin kamu borcu GSYHlerinin % 7sinden % 38,3ne kadar deerler almtr (Bkz. Tablo 5.1). Dolaysyla 2009 ylnda Yunanistan ve Arnavutluk dndaki Balkan lkelerinin kamu borlarnn daha salkl snrlar iinde olduu anlalmaktadr.
AR Kamu dengesi/GSYH Cari lemler Dengesi/GSYH Kamu borcu/ GSYH (%) D bor stoku (milyon dolar) D bor/GSYH (%) -5,3 BH -5,7 BG -0,9 -8,8 18,7 HR -4,1 -5,0 34,8 KA -5,3 KS -2,9 MK -2,7 RO -7,3 -4,3 SR -4,3 -6,9 YN -12,7 -11,2 113,4

-30,1 -6,3 59,7 35,3

-30,1 -18,6 -6,4 38,3 17,6 23,7

Tablo 5.1 Balkan lkelerinde kamu borcu ve d bor (2009). Kaynak: EBRD verileri SIRA kullanlmtr. SZDE
DNELM S O R U

14,0 35,6 SIRA SZDE

4.693 9.625 53.499 64.295 2.315 358,5 5.593 118.008 33.111 579.700 41,1 54,1 113,2 102,4 93,3 17,6 59,9
DNELM 73,4 76,5

182,2

Ksaltmalar - AR: Arnavutluk, BH: Bosna-Hersek, BG: Bulgaristan, HR: Hrvatistan, KA: Karada, S O R U KS: Kosova, MK: Makedonya, RO: Romanya, SR: Srbistan, YN: Yunanistan.

Kontroll olmayan kamu harcamalar ve kresel ekonomik krizin etkisiyleK2011 ylnda YuDK AT nanistan ekonomisi iflasn eiine gelmi ve hayati derecede d yardmlara muhta kalmtr. Kamu btesi aklarnn giderilmesi iin sklkla bavurulan yollardan birisi, d borlanmadr. 2009 yl itibariyle, Yunanistan dndaki Balkan lkelerinin toplam d bor stoku 291,5 milyar dolar civarndayd. Tek bana sahip olduu 579,7 AMALARIMIZ milyar dolarlk bor ykyle ise Yunanistan Balkanlarn en borlu lkesiydi. Romanya ise 118 milyar dolarlk d bor stoku ile ikinci srada yer almtr. 2009da K T A P d borcu en dk blge lkesi 358,5 milyon dolar ile Arnavutluk olmutur (Bkz. Tablo 5.1). Ne var ki bir lkenin d borcu deerlendirilirken sadece d bor stokuna bakmak yeterli deildir. Dnya Bankas pratikten edinilen tecrbelere dayaTELEVZYO narak, d borcun srdrlebilirlii zerine baz oranlar gelitirmitir. NBunlardan birisi de d bor stokunun GSYHya orandr. Bu orana gre, bir lkenin d borcunun srdrlebilirliinin salanmas iin, d bor stokunun GSYHye oran % 80i amamaldr. Tablo 5.1den grld gibi, 2009 yl itibariyle Yunanistan, BulNTERNET garistan, Hrvatistan ve Karadan D Bor/GSYH oran % 80i amaktayd. Dier taraftan Romanya ve Makedonyada belirlenen bu st limite nemli lde yaklam bulunmaktayd. Anlald zere, 2009 ylnda kresel ekonomik kriz baz Balkan lkelerinin d borcunu srdrebilirlik asndan daha hassas hle getirmiti. Balkan lkelerinin kar karya kaldklar temel makroekonomik sorunlar hangileridir? SIRA SZDE
DNE M Bir ekonomide finansal sistemin rol, fon fazlas bulunan sektrlerdenL fon a bulunan sektrlere kaynaklar en az maliyetle aktarmaktr. Bu anlamda finansal sisteS O U min ekonomik gelimedeki nemi ok byktr. Tasarruf sahipleriR ile fon ihtiyac olanlar arasnda araclk etmesi dnda, gelitirilen alternatif finansal aralar sayesinDKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

BALKANLARDA FNANSAL SSTEM

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

152

Balkanlarda Siyaset

SIRA SZDE

DNELM S O R U

de finansal sistem bir lkenin tasarruflarnn, bununla birlikte yatrm ve gelirinin artmasn da salar. Yaplan baz ampirik almalar yava ve dk byme oranlarnn, finansal sistemin gelimilik dzeyiyle yakndan ilikili olduunu gstermitir. Yunanistan dndaki Balkan lkelerinin merkezi planl dnemde finansal sistemi, kaynaklarn deiik kamu iletmelerine ve sektrlere datlmasna ilikin hkmet kararlarnn kaydn tutan bir mekanizma grnmne ok yaknd. Finansal sistem hkmetin sk kontrol altnda olduu iin, finansal dzenleme ve denetlemelere ciddi ihtiya duyulmamtr. Dier taraftan, bankalarn iletmelerin gvenilirliini deerlendirme ykmll olmad gibi, sz konusu iletmelerin kredi talebini reddetme veya onlar iflasa zorlama yetkileri de bulunmamtr. Zararla alan kamu iletmelerine negatif reel faiz oranlarndan krediler salanm olmas dnda, bu iletmelerin d borlanmasna da garantiler verilmitir. Satlabilir finansal aralarn geSIRA SZDE litirilmemi olmas nedeniyle merkezi planl Balkan lkelerinde menkul kymetler borsalar hi yoktu. Bu nedenle merkezi planl ekonomiden piyasa ekonomisine gei srecinde, N E L M ekonomisinin geliimini destekleyecek olan salam bir finansal piyasa D sistemin oluturulmasnn nemi bykt. Ancak merkezi planl dnemden devralnan miras, savalar, yksek enflasyon dnemleri ve bankaclk krizleri gibi nedenlerS O R U den dolay blgedeki finansal sistemin geliimi skntl bir sreten gemitir. 1990l yllardaKBalkan lkelerinde finansal krizler yaand. D KAT BalkanlardaSZDE bankaclk sektrnn gvenini daha fazla sarsan baz gelimeler de SIRA yaanmtr. rnein, baz Eski Yugoslavya Cumhuriyetlerinde 1990l yllarn balarnda halkn dviz tasarruflar devlet tarafndan dondurulmutur. 1999 ylnda sz konusu tasarruflarn Srbistan ve Karadadaki deeri 6,7 milyar Alman Mark civarndayAMALARIMIZ d. Bu nedenle halk dviz tasarruflarn ulusal banka sistemine aktarmaktansa, uzun sre yastk altnda tutmay tercih etmitir. Srbistanda bankaclk sektrnn geliK T A P mesini engelleyen dier bir etken ise Srbistan halkn dolandran yeni bankalarn belirmesiydi. Yugoskandik ve Dafiment Banka gibi baz bankalar, dviz hesabna aylk % 10-12 orannda yksek faiz vereceklerini duyurup halkn tasarruflarn topladktan T E L E kaybolmutur. Dier ilgin bir rnek Arnavutlukta yaanmtr. Arnasonra ortadan V Z Y O N vutlukta 1990l yllarda bankalardan daha yksek faiz veren, piramit sistemiyle alan irketler ortaya kmtr. Hzl zengin olmann kayna olarak tantlan piramit yatrm irketlerinden bazlarnn Ocak 1997de iflas etmesi, ksa zamanda polis ve asNTERNET kerlerin kontrolnden kacak olan isyanlarn lke apnda yaylmasna sebep olmutur. Halk piramit irketlerine Arnavutlukun o dneme ait toplam GSYHsnn yaklak yars kadar bir deerde para yatrmt. Baz Arnavutluk vatandalarnn, bu yoldan zenginlie kavumak iin hayvanlarn ve hatta evlerini bile satt bilinmektedir. Bankalara ynelik gvensizlik, sermaye piyasalar ve dier finansal kurulularn yeterince gelimemi olmas, dk harcanabilir gelirler gibi sebepler yznden, Balkan lkelerinde tasarruf oranlar uzun sre arzulanan seviyeye ulaamamtr. Oysa kalknmak iin yatrmlara, yatrmlar iin ise tasarruflara ihtiya vardr. lk balarda Balkan lkeleri finansal sektre ynelik radikal reformlarda bulunmay reddetmilerdir. Blgede sz konusu sektrn almasn ve yapsn etkileyen esasl deiiklikler ancak 1990larn sonlarna doru uygulanmaya balamtr. Nitekim blgedeki bankaclk sektrne istikrarn kazandrlmas ynnde daha ciddi abalar sarf edilmi ve bu kapsamda bankaclk sektrn dzenleyen yasal ereve gelitirilmi, ayrca finansal denetleme glendirilmitir. Bankaclk sektrne ynelik kstlamalarn kaldrlmas, sektre girilerin serbestletirilmesi ve

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

5. nite - Balkanlarn Ekonomisi, Ticari ve Finansal Yaps

153
SIRA SZDE

SIRA SZDE devlet bankalarnn zelletirilmeleri yoluyla ise Balkan lkeleri bankaclk sektrne ynelik yabanc yatrmlar ekmeye balamlardr. ktisadi dnm srecini yaayan Balkan lkelerinde 1990l yllar boyunca fiDNELM nansal sistemin varlklarnn % 90ndan fazlas bankalara ait olmutur. Blge lkelerinde gnmzde de aa yukar benzer bir durum srmekte ve bankaclk sekS O R U tr finansal sektre egemen olmaya devam etmektedir.

DNELM S O R U

Balkan lkelerinde finansal tasarruflarn nemli bir ksm banka sektrnce kanalize etDKKAT mektedir. Sigortaclk, emekli fonlar gibi dier finansal faaliyetler ise dk dzeyde kalmaya devam ediyor olmakla birlikte, son zamanlarda hzla bymeye balamlardr. Younlama oranlarna bakld zaman, Balkan lkelerindeki bankaclk sekAMALARIMIZ trnde gelecekte rekabet bakmndan sorunlarn yaanabilecei anlalmaktadr. yle ki yaplan bir hesaplamaya gre, ilk bankann bankaclk sektrnn ak A P tif bykl iindeki pay 2008 sonu itibariyle Kosovada % K90, TBosna-Hersekte % 69, Karadada % 65, Hrvatistanda % 53 ve Srbistanda % 32ydi.
AR Toplam banka says Yabanc banka says Bankaclk sektrnde kamu bankalarnn pay (%) Bankaclk sektrnde yabanc bankalarn pay (%) Batk krediler (% toplam kredi miktar) 16 14 0,0 92,4 10,5 BH 30 21 0,8 94,5 6,0 53,1 BG 30 22 2,4 84,0 6,7 69,6 HR 32 15 4,4 90,8 7,8 76,4 KA 11 9 0,0 87,1 13,5 76,1 KSE L E MKY O NRO T VZ 8 18 31 6 14 25 SR 34 20 16,0 75,3 15,5 48,0

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Tablo 5.2 TELEVZYON Balkan lkelerinin finansal sektr gstergeleri (2009). Kaynak: EBRD N E T NTER verileri kullanlmtr.

RN - N T E1,4 E T 7,9
91,1 4,4 14,1 93,3 12,6 43,5 84,3 8,5 52,7

Alan i krediler (% GSYH) 68,4

EBRDnin verilerine dayanan Tablo 5.2den grld gibi,SIRA SZDE banka zelletirmelerinde yabanc yatrmclar nemli rol oynamtr. 2009 ylnda tablodaki Balkan lkelerinin bankaclk sektrlerinde yabanc bankalarn pay % N E L M% 94,5 araD 75,3 ile lnda deimitir. Kamu bankalarnn bankaclk sektrndeki pay ise Srbistan hari minimum dzeylere indirilmi, Arnavutluk ve Karada rneklerinde ise kaS O R U mu bankalarnn pay sfrlanmtr. Balkan lkelerinin bankaclk sektr byk lde yabanc bankalarnKkontrolndedir. D KAT Yabanc bankalarn varl, bir bakmdan finansal piyasalar iin gvenli, effaf SIRA SZDE ve uygun dzenlemelerin gelitirildiine iaret etmektedir. Beraberinde nemli teknik bilgi ve finansal yenilikler getiren yabanc bankalar, Balkan lkelerinin bankaclk sektrnn glendirilmesi ynnde nemli katklar AMALARIMIZ Ne var ki salamtr. yabanc sermayenin arl yznden, Balkan lkelerinin bankaclk sektr uluslararas ekonomik krizlerden daha ok etkilenir hale gelmitir. Zaten Tablo 5.2de K T A batk kredilere ilikin gsterilen oranlar, kresel ekonomik krizin 2009P ylnda bata Karada, Makedonya ve Arnavutluk olmak zere, blge lkelerinin bankaclk sektrlerini de olumsuz etkilediine iaret etmektedir.
TELEVZYON

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM

DNELM
Balkanlarda Siyaset S O R U

154

S O R U

DKKAT

Kresel ekonomikAkriz nedeniyle problemli krediler yeniden Balkan lkelerinin gndemiDKK T ni megul etmeye balamtr. Aklanan i kredilerin GSYHya oran da tasarruflarn biriktirilmesi ve reel sektre aktarlmasnda bankaclk sektrnn ne derece nemli olduuna iaret etmektedir. AMALARIMIZ IMF verilerine gre, 2010 ylnda OECD lkelerinde alan i kredilerin GSYHye ortalama oran % 204,1, dnyadaki ortalama oran ise % 169,4 olmutur. Tablo 5.2de gsterilen dokuz Balkan lkesi ise bu ortalama oranlarn hayli gerisinde kalmaktadr. P baka ifadeyle, Balkan lkelerinde bankaclk sektr greK T A Bir celi olarak daha az tasarruf biriktirmektedir.
Kresel Ekonomik Krizin Balkan lkelerine Etkileri TELEVZYON Kresel ekonomik krizin olumsuz etkilerinin dnyada youn bir ekilde hissedildii 2008 ylnda btn Balkan lkeleri kresel krizin kendilerini teet geeceine inanyordu. Gerekten de kresel ekonomik krizin Balkanlardaki etkileri greceli olarak daha ge hissedilmeye balanmtr. Ancak, 2009 ylnn ilk eyreine ilikin veNTERNET riler, kresel ekonomik krizin blge lkelerini hi de teet gemediini gstermitir. Kriz en ok d ticaret ve sermaye piyasas kanallaryla Balkan lkelerine aktarlmtr. Oysa zellikle Bat Balkan lkelerinde kalknma modeli yabanc sermayeye dayand iin, kresel ekonomik kriz blgedeki kalknmaya ciddi zararlar vermitir. Kresel ekonomik krizin Balkanlara ekonomik etkileri zetlenecek olursa, her eyden nce blgede isizliin artt, insanlarda iini kaybetme korkusunun canland belirtilmelidir. Kriz yznden sanayi retiminde daralma yaanm, ihracat oranlar azalmtr. Dier taraftan zel sektre alan kredilerin pay klm, diasporadan dviz ak yavalam, dorudan yabanc yatrmlar ise nceki yllara oranla ciddi ekilde azalmtr. EBRDnin verilerine gre, 2009 ylnda Arnavutluk, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Makedonya, Karada, Romanya ve Srbistanda gerekleen dorudan yabanc yatrmlarn toplam, 2007 ylndaki 27,74 milyar dolarn neredeyse yars kadardr. Kresel ekonomik krizin etkisiyle, yabanclarn kontrol altndaki bankaclk sektrnde kredilerin ortalama yllk faiz oranlar da ykseltilmitir. Dahas, sz konusu yabanc bankalar iinden bazlar sermayenin bir ksmn yurtdna karmlardr. Balkan lkeleri ise kresel ekonomik krizin negatif etkilerine kar alnmas gereken tedbirleri destekleyecek yeterli finansmana sahip deillerdi. Buna ramen yine de baz tedbirler almaya altlar. Bunlardan a) vergi oranlarnn artrlmas; b) kamu irketlerinde alanlarn saysnn azaltlmas; c) maalarn dondurulmas veya azaltlmas; ) devlet idaresi iin yaplan harcamann kslmas; d) kredi ve faizlere ynelik sbvansiyonlarn verilmesi; e) IMF ile stand-by anlamasnn imzalanmas gibi uygulamalar saymak mmkndr. Krizin ardndan ekonomik iyileme hz lkeden lkeye fark etmi ve genel olarak ar ilerlemitir. Tam da pozitif byme oranlarna geilere ilikin beklentilerin anons edildii bir ortamda, bu sefer Avro blgesi lkelerindeki bor krizinin Yunanistan dndaki Balkan lkelerini de ticari ve mali kanallar zerinden olumsuz etkileyebileceinden endielenmeye balanmtr. Kresel krizin Balkanlara yansmalar sadece ekonomik olmam, rnein, Bat Balkan lkelerinde AB yeliine ilikin reformlar da bu sreten olumsuz bir ekilde etkilenmitir. Benzer ekilde, krize kar mcadeleye younlaan ABnin, adeta Balkanlar unuttuu sylenebilir. Bu yndeki gelimeler karsnda ise Balkanlardaki bar sreci ve var olan sorunlara kar zm retme abalar da durgunlua girmitir. Toplam etkileri dikkate alndnda, kresel ekonomik krizin en byk kurbanlar arasnda Balkan lkelerinin de olduunu sylemek mmkndr.
SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

5. nite - Balkanlarn Ekonomisi, Ticari ve Finansal Yaps

155

Kresel ekonomik krizin Balkan lkelerinin bankaclk sektrne temel etkisi ne olSIRA SZDE mutur?

SIRA SZDE

DI EKONOMK LKLER

DNELM

DNELM S O R U

Hatrlatmak gerekirse Souk Sava dneminde Balkan lkeleri farkl kutuplarda yer almtr. Romanya ve Bulgaristan Varova Pakt iinde bulunmu, Trkiye ve S O R U Yunanistan ise NATO yesi olmutur. Dier taraftan, Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti (YSFC) Balantszlar Hareketinin kurucular arasnda bulunmu, ArDKKAT navutluk ise Avrupada 1961-1989 dneminde kendi iine en ok kapanan lke olmutur. Balkan lkeleri Souk Sava dneminde sadece siyasi ilikilerini deil, kendi aralarndaki ticareti de dk dzeyde tutmulardr. TheSIRA SZDE Vienna Institute for International Economic Studiesin (WIIW) verilerine istinaden hazrlanan Tablo SIRA SZDE 5.3te grld gibi, 1990 ylnda YSFCnin Romanya ve Bulgaristan ile olan d AMALARIMIZ ticareti, toplam d ticaret hacminin ok kk payn oluturuyordu. Belirtilen ylda YSFCnin Bulgaristana olan ihracat, toplam ihracatnn % D N E L M lkeden 0,7sini, bu gerekletirdii ithalat ise toplam ithalatnn % 0,8ini gemiyordu. Benzer ekilde K T A P Bulgaristan ve Romanyann da blgedeki lkelerle olan d ticareti dk seviyeS O R U lerde kalmtr. Souk Sava dnemi Balkan lkelerini farkl siyasi kutuplara ayrmakla K A T D K kalmam, blge lkelerini ekonomik adan da birbirinden soyutlamtr.
BG BG RO YSFC hracat thalat hracat thalat hracat thalat 1,9 2,3 0,7 0,8 RO 3,9 1,3 1,2 0,6 YSFC 1 0,9 AV 0,5 1,6 1,2 1,7 4 5,8 AL 4,2 10,4 11 11,4 17,1 19,3 YN 0,8 0,3 1,5 0,7 1,5 1,1

DKKAT

SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM K T A P S O R U

TELEVZYON

TELEVZYON DKKAT

SIRA SZDE MC R N E TY NTE

1,2 0,8 0,7 1,9 AMALARIMIZ 2,6 8,8 2,4 1,2 K 1,4 T A P 17,3 2,6 13

SB 64 56,5 25,2 23,6 18,6 13

Tablo 5.3 SIRA RSZDE NTE NET Toplam ihracat ve toplam ithalat deerlerinin yzdesi AMALARIMIZ olarak Balkan lkelerinin d ticareti (1990).
K T A P

Ksaltmalar - BG: Bulgaristan, RO: Romanya, YSFC: Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti, TELE ZYO AV: Avusturya, AL: Almanya, YN: Yunanistan, MC: Macaristan, Y: talya, SB: SovyetlerVBirlii. N

Kaynak: WIIW verileri kullanlmtr.

TELEVZYON

1990 ylnda Sovyetler Birlii Balkan lkelerinin d ticaretinde nemli bir ortakt. zellikle Bulgaristann d ticaret ynnden Sovyetler Birliine olan bamNTERNET ll % 50nin zerindeydi. Bulgaristandaki retim, arlkl olarak Sovyetler Birlii pazarna ve zellikle Rusyaya ynelikti (Bkz. Tablo 5.3). 1990 sonras dnemde, btn Balkan lkeleri Batl lkelerle ilikilerini gelitirmeye ncellik vermeye balamtr. Bir baka ifadeyle, blge lkelerindeki siyasi elit tercihini, Bat savunma ve gvenlik sistemi iinde yer alma, Bat ekonomisiyle btnleme ve AB yesi olma dorultusunda yapmtr. UNcomtrade veritabanna istinaden hazrlanan Tablo 5.4ten anlald zere, gnmzde btn Balkan lkelerinin en nemli d ticaret orta ABdir. 2006, 2007 ve 2008 yllarna ait deerlerin ortalamas dikkate alndnda, blge lkelerinin d ticaretinin yaklak % 55inin AB lkeleriyle gerekletii ortaya kmaktadr. Ayn yllara ait deerlerin ortalamas, AB lkeleriyle gerekletirilen ticaret paynn Bulgaristan ve Yunanistanda % 60lara, Arnavutluk ve Romanyada ise % 70lere yaklatn gstermektedir.

NTERNET

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM

DNELM
Balkanlarda Siyaset

156
S O R U

S O R U

DKKAT

AB ithalat taleplerine daha iyi cevap verebilmek iin Balkan lkeleri sanayilerini yeniden DKKAT yaplandrmaldr.
SIRA SZDE Blge lkeleriyle gerekleen AMALARIMIZ 2006
AB-27* ile gerekleen ticaretin,

Tablo 5.4 Balkan lkelerinin kendi aralarnda ve AMALARIMIZ AB 27 ile yaptklar ticaret (2006-2009) Kaynak: K T A P UNcomtrade verileri kullanlmtr.
TELEVZYON

SIRA SZDE

ticaretin, d ticaret hacmine oran (%) d ticaret hacmine oran (%)

2007 24,1 33,1 16,9 12,3 50,0 46,1 35,7 4,8 24,2 7,2

2008 26,8 33,6 19,1 12,8 58,4 44,0 37,6 5,5 24,4 7,4

2009 24,5 32,4 17,9 12,4 50,0 42,0 43,4 6,1 25,4 7,4

2006 70,2 47,9 54,2 43,1 50,0 34,7 56,1 66,2 55,3 58,7

2007 64,6 51,7 59,1 62,7 35,9 36,9 55,4 71,9 55,4 59,6

2008 64,6 47,8 61,0 62,7 39,8 37,4 52,1 69,4 52,9 56,3

Arnavutluk Bosna-Hersek Bulgaristan Hrvatistan Kosova Makedonya

25,0 35,1 15,8 11,7 49,5 38,6 24,4 6,8

K T A P

YON Karada T E L E V Z42,6

NTERNET

ET Romanya N T E R N 4,7

Srbistan Yunanistan

*AB yesi Bulgaristan, Romanya ve Yunanistan asndan AB-26 ile d ticaret sz konusudur.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Balkan lkelerinin kendi aralarndaki ticarete gelince, 2006 ve 2009 yllar araSIRA SZDE snda Karada ve Kosovann blge ii ortalama ticareti, toplam ticaret hacimlerinin srasyla yaklak % 50si ve % 45ine karlk gelmitir. Ayn dnemde Makedonya toplam ticaret hacminin ortalama % 39unu, Bosna-Hersek ise ortalama % DNELM 34n Balkan lkeleri ile gerekletirmitir. Belirtilen dnemde Romanyann blge ii ticareti, toplam ticaret hacminin ortalama % 5i, Yunanistann ise ortalama % S O R U 7si kadar olmutur (Bkz. Tablo 5.4). Romanya ve Yunanistan d ticaret asndan Balkan lkeleriyle en az btnlemi blge DKKAT lkeleridir. Yunanistan, Bulgaristan ve Romanyann d ticaretinde serbestleme, ABye yelik sreciyle birlikte ileri dzeye kmtr. Bat Balkan lkeleri ise kendi aralarnda nce 2001 ylnda ticaretin serbestlemesi zerine bir mutabakat zaptn kaAMALARIMIZ bul etmi, ardndan da aralarnda 32 adet serbest ticaret anlamas imzalamtr. Sz konusu serbest ticaret anlamalarnn meclislerde onaylanma sreci 2004 ylna kadar srmtr. 19 Aralk 2006da ise Bkrete deitirilmi Orta Avrupa SerK T A P best Ticaret Anlamasna Katlm (CEFTA 2006) szlemesi imzalanmtr. CEFTA 2006yla amalanan, 31 Aralk 2010 ylna kadar Bat Balkanlarda tam serbest bir ticaret blgesiV oluturmakt. 2010 ylnn sonundan itibaren genel serbest ticaret TELE ZYON anlamas, 32 adet serbest ticaret anlamasnn yerine gemitir. CEFTA 2006 yeleri Arnavutluk, Bosna-Hersek, Hrvatistan, Karada, Kosova, Makedonya, Moldova ve Srbistandr. CEFTA 2006 hkmleri, Dnya Ticaret rgt kurallarna ve NTERNET ABnin d ticarete ilikin mktesebatna tam uyumu hedeflemektedir.
SIRA SZDE

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

5. nite - Balkanlarn Ekonomisi, Ticari ve Finansal Yaps

157
Tablo 5.5 2006-2009 yllar arasnda Bat Balkan lkelerinin kendi aralarnda yaptklar ticaret (CEFTA 2006 = 100). Kaynak: UNcomtrade verileri kullanlmtr.

CEFTA 2006 lkelerine yaplan CEFTA 2006 lkelerine yaplan ihracatn, CEFTA 2006 lkeleri ii ithalatn, CEFTA 2006 ii toplam toplam ihracata oran (%) ithalata oran (%) 2006 Arnavutluk Bosna-Hersek Hrvatistan Karada Kosova Makedonya Moldova Srbistan 1,4 17,5 29,4 2,7 0,9 16,1 0,06 31,9 2007 1,6 16,6 30,7 1,8 0,9 14,1 0,10 34,1 2008 2,2 16,4 29,1 2,2 0,7 15,8 0,13 33,5 2009 0,5 18,7 29,5 2,4 0,9 13,2 0,2 34,7 2006 2,8 34,7 16,6 11,3 10,7 6,7 0,10 17,1 2007 3,6 32,9 15,2 14,5 8,4 7,4 0,08 17,9 2008 4,3 32,7 14,4 15,9 8,3 7,3 0,11 17,0 2009 3,8 31,5 15,3 12,7 9,7 8,4 0,1 18,3

Aklama: Moldova normalde Balkan lkeleri arasnda saylmamaktadr. CEFTA 2006ya ye olduu iin bu tabloya eklenmesi gerekmitir.

Tablo 5.5ten anlald gibi, 2009 ylna kadar CEFTA 2006 anlamasna taraf lkeler arasndaki ticarette gzle grlr bir art yaanmamtr. CEFTA 2006 lkeSIRA SZDE leri arasndaki d ticaret hacminin en byk paylar Srbistan, Hrvatistan ve Bosna-Herseke aittir. Dier taraftan sadece Hrvatistan, Srbistan ve Makedonya ve ok az lde Moldova CEFTA 2006 lkeleri ile gerekletirdikleri ticarette pozitif DNELM ticaret dengesine sahiptir. Buradan hareketle, CEFTA 2006nn tam uygulanmasyla blge ii d ticaret hacminde ortaya kmas beklenen arttan en ok yararlaS O R U nacak olan Hrvatistan, Srbistan ve Makedonyann olaca sylenebilir. Geniletilmi Orta Avrupa Serbest Ticaret Anlamas (CEFTA 2006) gnmze kadar Bat DKKAT Balkanlarda ekonomik ibirlii asndan atlan en byk admdr.
SIRA SZDE

Tarife d engeller Bat Balkanlardaki ticaretin serbestlemesi nnde ciddi SIRA SZDE bir engel olarak kalmaya devam etmektedir.

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA ekil 5.10 SZDE

140.0 120.0 100.0 80.0 60.0 40.0 20.0 0.0

AMALARIMIZ

2004 2005 2006 2007 2008 2009

Balkan lkelerinde d ticaret hacmininAMALARIMIZ GSYH iindeki pay (2004-2009) Kaynak: Dnya Bankas verileri kullanlmtr.
K T A P

K T A P

Bo

na vu tlu sn a-H k er se k Bu lga ris tan H rv ati sta n Ka ra da Ko so va M ak ed on ya Ro ma ny a Sr bis tan Yu na nis tan

TELEVZYON

TELEVZYON

Ar

NTERNET

NTERNET

D ticaret hacminin GSYHye oran, bir lke ekonomisinin verimlilii, gelimilii ve rekabet gc hakknda iyi bir gsterge olabilir. 2004-2009 dnemi iinde Balkan lkelerinde d ticaret hacminin GSYHye oran Bosna-Hersek ve Romanya hari, artma eiliminde olmutur. 2009 ylnda ise kresel ekonomik kriz genel olarak btn Balkan lkelerinde d ticaret hacminin GSYH iindeki payn azaltmtr (Bkz. ekil 5.10). CEFTA 2006 anlamasnn nndeki tarife d engellerin kaldrlmasyla, ayrca blge lkelerinin tamamnn Dnya Ticaret rgt ile AB ye-

158

Balkanlarda Siyaset

SIRA SZDE

DNELM S O R U

liine kabul edilmesiyle, blgede 2000-2008 dneminde yksek byme oranlarnn gerekletiini de dikkate alarak normal koullarda Balkan lkelerinin d ticaret hacminde ilave artlarn yaanaca sylenebilir. Ancak Balkan lkelerinin ounun ihra ettikleri rnler genel olarak ham maddeler ve niteliksiz i gcyle retilen sanayi mallarndan olumaktadr. ounlukla eskimi teknoloji ile retilen bu mallarn d piyasalardaki rekabet gc dktr. Blgenin ithalata bamll ise olduka yksektir. Bu nedenle Balkan lkelerinde grlen ve ciddi boyutlara varabilen d ticaret aklarnn nmzdeki yllarda da blge lkelerinin ortak sorunu olarak srmesi bekleniyor. Teknolojik iyileme yaanmadan ve bu ekilde teknoloji ierii youn olan ithal rnlere bamllk azalmadan, Balkan lkelerindeki d ticaret a sorunu kolayca zlemeyecektir. Dier bir zm ise Balkan lkelerininSIRA SZDE ekonomik ibirliini daha fazla younlatrabilme olanaklarblgesel na baldr. Bir baka ifadeyle, Balkan lkelerinin sanayileri ABnin ithalat taleplerine yeterince cevap verebilecek nitelikte olmasa bile, blge ii ticarete cevap veDNELM rilmesi asndan durumlar daha msaittir. Ne var ki son yllarda ABnin tevikleriyle adeta bir blgesel ibirlii yumana srklenen Balkan lkeleri, ekonomik S O R U alanda ibirliklerini henz istenen seviyelere kartamamlardr. Son yllarda Balkanlarda blgesel dmanlklarn nne blgesel ibirlii gemeye balaDKKAT mtr. Ancak ekonomik alandaki ibirlii yava ilerlemektedir. Balkan lkelerinin d ticaretinde temel eilim nedir? Son yirmi ylda blge ii ticarette naSIRA SZDE sl bir deiim yaanmtr?
AMALARIMIZ
D NELM Uygulananekonomik kurallar bakmndan Balkan lkeleri iki alt kategoriye ayrlmaktadr. Birinci kategoride AB yesi Yunanistan, Slovenya, Bulgaristan ve RoK S OT R AU P manya bulunmaktadr. Bu drt lkenin piyasalarnda i yapmay dzenleyen, AB kurallardr. Dolaysyla bu lkelerde i yapabilmek, deiik standartlarn salanmasna ve belirli izinlerin alnmasna baldr. Btn bunlar ise blgesel dzeyde DKKAT TELEVZY N ticari ve ekonomikOilikilerin geliiminin nnde engel olabilmektedir. kinci kategoride Arnavutluk, Bosna-Hersek, Hrvatistan, Karada, Kosova, Makedonya ve SIRA SZDE Srbistan bulunmaktadr. Arnavutluk hari, ikinci kategorideki Balkan lkeleri 1990larn balarna kadar ayn devletin ats altnda bulunmu, bu yzden piyasaNTERNET larnda ayn kurallar, ayn kanunlar ve ayn standartlar uygulanmtr. Bu sebeplerAMALARIMIZ den dolay ortam bu lkeler arasnda ekonomik ibirliinin gelitirilmesine daha msait gzkmektedir. Ne var ki Bat Balkan lkeleri bile izledikleri ekonomik politikalar hususunda K T A P kendi aralarnda bir istiare veya koordinasyon iinde bulunmamaktadr. Bu yzden, d ticaret gibi ekonominin belli alanlarnda uygulanan serbestlemeden kaynaklanan olumlu etkilerin derecesi, izlenen para ve maliye politikalaryla azaltlaTELEVZYON bilmektedir. Blgesel ekonomik ibirlii blgesel d ticaret hacminde daha fazla artlara neden olabilecei gibi, sanayi rnleri alannda blgesel dzeyde retimin yaplNTER ET masn da tevik Nedebilir. retimin belli aamalarn Balkanlarn farkl lkelerinde gerekletiren irketlerin saysnn artmas durumunda, yatrmlar ve sanayi retimi blgesel dzeyde canlanabilir. Bat Balkanlarda ekonomik ilikiler bu ekilde derinletike, ikili siyasi ilikiler de daha salkl bir zemine oturtulabilir. Bu yndeki gelimeler ise Balkanlar bir blge olarak dorudan yabanc yatrmlar asndan da daha cazip hale getirebilecektir. ekil 5.11de grld gibi, dorudan yaban-

DKKAT

SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ DNELM K S O RA U P T

SIRA SZDE

DKKAT TELEVZYON

SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

5. nite - Balkanlarn Ekonomisi, SIRA SZDE Ticari ve Finansal Yaps

SIRA SZDE 159

c yatrmlarn ekilmesinde Yunanistan dndaki dokuz Balkan lkesi, toplam seDNELM kiz Orta Avrupa ve Baltk lkesi kadar baarl olamamtr. Oysa d yardmlara bamlln yksek olduu blgede dorudan yabanc yatrmlara byk nem S O R U verilmektedir. Balkan lkelerinde d yardmlara bamllk yksektir. Bu konuda zellikle AB fonlarnDKKAT dan beklentiler byktr.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

ekil 5.11 SZDE SIRA 1996-2008 dnemi iinde AMALARIMIZ Balkanlarda gerekleen dorudan yabanc yatrmlarn yllar K T itibariyle toplamA P (milyon dolar). Kaynak: EBRD verileri T E L E V Z Y O N kullanlmtr.
NTERNET

45000 40000 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0

AMALARIMIZ

Balkanlar Orta Avrupa K T A P ve Baltk lkeleri

TELEVZYON

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

NTERNET

Bu niteyi sona erdirirken EBRDnin iktisadi dnm srecindeki lkelere ilikin dzenli raporlar ve endeksler yaynlad belirtilmelidir. EBRDnin Balkanlara ilikin 2009 ylna ait iktisadi dnm gstergelerine gre blge lkelerinde, GSYH iindeki pay % 60 ile % 75 aralnda deien nemli bir zel sektr olumu bulunmaktadr. Tablo 5.6da sunulan dier gstergelere ilikin puanlama 1,0 ile 4,3 aras yaplmaktadr. 4,3 puan ileri gitmi sanayi lkelerine verilirken 1,0 puan iktisadi dnm srecinde en az ilerleme gstermi olan lkeler almaktadrlar. Bu puanlamadan hareketle, 2009 yl itibariyle blge lkelerinin kk lekli zelletirmelerde baarl olduklar, piyasa ekonomisine uygun ticaret sistemi ve dviz politikas gelitirdikleri, ayrca fiyatlar serbestletirdikleri sylenebilir. Blgede byk lekli zelletirmeler ile bankaclk reformu ve faiz serbestlii konusunda da nemli mesafelerin kattedildii ortadadr. Ancak genel altyap reformu, rekabet politikas ve ynetiim ile irketlerin yeniden yaplandrlSIRA EBRDnin Balmas alanlarnda blge neredeyse yolun ortasnda bulunmaktadr.SZDE kan lkelerinin iktisadi dnmne 2009 ylnda verdii ortalama puanlarna bakldnda ise 3,56 ile Bulgaristann birinci, 3,55 ile Hrvatistann ikinci, 3,44 ile DNELM Romanyann nc srada olduu grlmektedir. Bunlar 3,26 ile Makedonya, 3,07 ile Arnavutluk, 2,89 ile Srbistan, 2,85 ile Karada ve 2,78 ile Bosna-Hersek izS O R U lemitir. EBRDye gre, piyasa ekonomisine ilikin reformlarda Balkan lkeleri Karasnda srasyla D KAT Bulgaristan, Hrvatistan, Romanya ve Makedonya en baarl olmutur. EBRDden tam puan alnmasa dahi, Balkan lkelerinin AB yeliinin gereklemesiyle, iktisadi dnm srelerinin de sembolik olarak tamamlanm olaca sylenebilir. Bu nedenle, 2007 ylnda AB yeliine kabul edilen Bulgaristan ve AMALARIMIZ Romanyann bunu baard sylenebilir. Ancak sadece bu iki lke deil, BalkanK T A P SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

160

Balkanlarda Siyaset

larn geri kalan lkeleri de ABdeki ortalama refah seviyesini yakalayabilmek iin, daha ok aba sarf etmek zorunda kalacaklardr. Mevcut durum devam ettike ideolojik ayrm izgisi anlamn yitirmi olsa da, ekonomik refah koullar bakmndan Avrupa ktas kendi iinde blnm kalmaya devam edecektir.
Tablo 5.6 EBRDnin Balkan lkelerine ilikin iktisadi dnm gstergeleri (2009) Kaynak: EBRD verileri kullanlmtr.
GSYH iinde zel sektrn pay (%) Arnavutluk Bosna-Hersek Bulgaristan Hrvatistan Karada Makedonya Romanya Srbistan 75 60 75 70 65 70 70 60 43 4 3+ 3 3+ 434 3 4 4+ 44 44Byk lekli zelletirme Kk lekli zelletirme Ynetiim ve irketlerin yeniden yaplandrlmas 2+ 2 33 2 332+ 4+ 4 4+ 4 4 4+ 4+ 4 Fiyat Ticaret sistemi politikas 4+ 4 4+ 4+ 4 4+ 4+ 4 2 2 3 3 2 2+ 32 serbestlii ve dviz Bankaclk Rekabet reformu ve politikas faiz serbestlii 3 3 44 3 3 3+ 3 Genel altyap reformu 2+ 2+ 3 3 2+ 33+ 2+

TRKYE LE EKONOMK LKLER

Souk Sava dneminin sona ermesi ve Balkan lkelerinde piyasa ekonomisine gei srecinin yaanmaya balamasyla birlikte, Trkiyenin blge lkeleriyle var olan ticari ve ekonomik ilikileri de geliim gstermeye balamtr. Ne var ki ekonomik ilikiler yldan yla artyor olmakla birlikte, henz arzu edilen seviyeye ulaamamtr. Ayrca eski Yugoslavya corafyasnda yaanan savalar, Trk insanlarnn blge lkeleri iinden daha ok Romanya ve Bulgaristana odaklanmasna neden olmutur. Bununla birlikte, Balkan lkelerinde sren kalknma ve zelletirme abalar, Trk insanlarna ekonomik frsatlar sunmaya devam etmektedir. Trkiye ile Balkan lkeleri arasndaki ekonomik ilikilerin nemli bir gelime potansiyeline sahip olduu bilinciyle, Ekonomi Bakanl bnyesinde Balkan lkeleri alma Grubu oluturulmu bulunmaktadr. Ayrca, D Ekonomik likiler Kurulu (DEK) bnyesinde faaliyet gsteren Konseyleri de dzenli aralklarla toplanarak, Balkan lkelerinde ortaya kan yeni i imknlar hakknda gr teatisinde bulunmaktadr. Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii (TOBB) de Balkan lkeleriyle ekonomik ilikilerin gelitirilmesi dorultusunda dzenli temaslar srdrmektedir. Bunlarn dnda, Trkiyenin Balkan lkeleriyle ticari ilikilerinin gelitirilmesi iin Trk Eximbank kredilerinin blge lkelerine kullandrlmas zerine almalar da yaplmaktadr. Ocak 2012 tarihi itibaryla Trkiyenin btn Balkan lkeleriyle ticari ve ekonomik ibirlii anlamalar bulunmaktadr. Kosova hari, Trkiye ile Balkan lkeleri arasnda ifte vergilendirmeyi nleme anlamalar ve serbest ticaret anlamalar da vardr. Dier taraftan Karada hari, Trkiye blge lkeleriyle yatrmlarn karlkl teviki ve korunmas anlamalarn da imzalam bulunmaktadr. Btn bu hususlarn yannda, Yunanistan dndaki Balkan lkeleriyle Trkiyenin zm bekleyen ciddi sorunlar bulunmad da hesaba katldnda, nmzdeki yllarda Trk i dnyasnn Balkanlardaki ekonomik varlnn daha fazla artmas beklenebilir.

5. nite - Balkanlarn Ekonomisi, Ticari ve Finansal Yaps

161
Serbest Ticaret Anlamalar: ki ya da daha fazla lke arasnda ticareti etkileyen tarife ve tarife d SIRA SZDE engellerin kaldrlarak, taraflar arasnda bir serbest ticaret alannn oluturulmasn salayan, ancak taraf lkelerin nc DNE lkeler ile ticaretlerindeL M mevcut ulusal dzenlemelerini srdrmesine izin veren anlamalardr. S O R U

D Ticaret
AB ile Gmrk Birlii Trkiyeye, ABnin Ortak Ticaret Politikasn stlenme ve SIRA SZDE ABnin tercihli ticaret dzenlemelerine uyum salama ykmlln getirmitir. Bu kapsamda, Trkiye Balkan lkeleri ile serbest ticaret anlamalar (STA) imzalamaya balamtr. Tablo 8.1den grld gibi, ilk STAlarDRomanya, BulgarisNELM tan ve Makedonya ile 1997-1999 yllar arasnda imzalanmtr. Srbistan ile ancak 2009 ylnda imzalanabilmitir. Kosova ile STA Ocak 2012 tarihi itibariyle henz S O R U imzalanm deildir. Gmrk Birlii taraflar arasndaki ticarette mevcut gmrk vergileri, e K A T vergiler ve D K etkili miktar kstlamalaryla, her trl e etkili tedbirin kaldrld ve ayrca birlik dnda kalan nc lkelere ynelik olarak da ortak gmrk tarifesinin uyguland bir ekonomik SIRA SZDE btnleme modelidir. STAlarn temel zellikleri, sanayi rnlerinde gmrk vergilerinin anlamann AMALARIMIZ yrrle girdii tarih itibariyle kaldrlmasdr. Snrl sayda seilmi hassas sanayi rnleri iin ise bir gei dnemi iinde gmrk vergileri aama aama drK T karlkl tavizlerek sfrlanmtr. Tarm sektrnde az sayda seilmi rnlerde A P lerin tannmas yoluna gidilmitir. Trkiye zellikle Makedonya ve Bosna-Hersek ile imzalanan STAlarda olduka toleransl davranm ve bu lkelere dier STAlarTELEVZYON da yer almayan uzunlukta bir gei dnemi tannmtr.
mza Tarihi Romanya Bulgaristan Makedonya Hrvatistan Bosna-Hersek Arnavutluk Karada Srbistan 28 Mart 1997 19 Haziran 1998 7 Eyll 1999 13 Mart 2002 3 Temmuz 2002 22 Aralk 2006 26 Kasm 2008 1 Haziran 2009 Yrrlk Tarihi 1 ubat 1998 1 Ocak 1999 1 Eyll 2000 1 Temmuz 2003 1 Temmuz 2003 1 Mays 2008 1 Mart 2010 1 Eyll 2010
NTERNET

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Aklama: 1996 ylnda Yunanistanla, 2007 ylnda ise Romanya ve Bulgaristanla Gmrk Birlii geerli olmutur.

Tablo 5.7 Trkiyenin Balkan lkeleriyle N T E R N E T imzalad serbest ticaret anlamalar (STA). Gmrk vergileri Kosova btesine nemli kaynaklar salad iin, Trk yetkililerinin Kosova ile STA imzalama abalar Ocak 2012 itibariyle netice alamamt. Kaynak: TC Ekonomi Bakanl verileri kullanlmtr.

Trkiyenin Balkan lkeleri ile d ticaretinin 2000 sonrasnda byk bir canlanma yaad ekil 5.12den grlmektedir. Byle bir olumlu trendin geliiminde her eyden nce Romanya ve Bulgaristan ile imzalanan STAlarn katks olmutur. Bununla birlikte, 2000li yllardan itibaren Komu ve evre lkeler ile Ticaretin Gelitirilmesi Stratejisi kapsamnda, Trkiye Balkanlara ynelik daha sistemli bir yaklam gelitirmitir. Geri sz konusu strateji erevesinde 52 lkeye ynelik pazara giri almalar yrtlm ve bunun neticesinde Trkiyenin bu lkelere ynelik ihracat 2000 ylndaki 7 milyar dolardan 2008de 57 milyar dolara kmtr. Trkiyede yaanan ekonomik ve finansal krizin de etkisiyle, Trk firmalar zelikle 2002 ylndan itibaren daha ok d ticarete ynelmeye balamtr. Bunlarn dnda, 2000 yl ve sonrasnda Balkan ekonomileri canlanmaya balam ve blgenin ortalama reel GSYH byme oranlar % 5in zerinde seyretmitir. Btn bunlar, ekil 5.12den anlald zere, Trkiyenin Balkan lkeleri ile gerekle-

162

Balkanlarda Siyaset

tirdii d ticaret hacminin 2000 sonras dnemde ykselmesine neden olmutur. Trkiye statistik Kurumunun (TK) verilerine gre, 2000 ylnda 2,9 milyar dolar olan Trkiyenin on Balkan lkesi ile d ticaret hacmi, 2008 ylnda 17,7 milyar dolar seviyesine erimitir.
SIRA SZDE

Trkiyenin SIRA SZDE Balkan lkeleriyle ticaretinde 2000 sonrasnda gerekleen hzl artlar hangi faktrlerle aklanabilir?
DN LM 2008 ylnda Eortaya kan kresel ekonomik krizin etkisiyle ise 2009 ylnda Trkiyenin Balkan lkeleri ile gerekletirdii d ticaret hacmi, bir nceki yla gre % 34 oranndaU daralmtr. 2010 ylnda, Trkiyenin Balkan lkeleriyle ticareti S O R bir nceki yla gre % 19 orannda artm ise de 2008 ylna ait ticaret hacmine henz ulalabilmi deildir. Dier taraftan Trkiyenin son yllarda Balkan lkeleriyDKKAT le ticarette gerekletirdii d ticaret fazlas 2010 ylnda neredeyse ortadan kalkm durumdayd (Bkz. ekil 8.1).

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

ekil 5.12

SIRA SZDE

AMALARIMIZTrkiye arasnda

1989-2010 yllar

20.000

ile Balkan lkeleri arasndaki d ticaretin geliimi K(milyonPdolar). T A

AMALARIMIZ 18.000 16.000

14.000

Kaynak: TK verileri T Ekullanlmtr. LEVZYON

NTERNET

12.000 10.000 8.000 TELEVZYON 6.000 4.000 2.000 0 NTERNET

K T A P

Romanya, Bulgaristan ve Yunanistan Balkan lkeleri arasnda Trkiyenin en nemli d ticaret ortaklardr.

lkeler baznda incelendiinde, Tablo 5.8den de grld gibi Romanya, Bulgaristan ve Yunanistan Trkiyenin blgedeki en nemli ticaret ortaklardr. 2010 ylnda Trkiyenin Balkan lkelerine gerekletirdii toplam ihracat iinde Romanyann pay % 36, Bulgaristann % 21, Yunanistann ise % 20 olmutur. Ayn ylda Trkiyenin Balkan lkelerinden ithal ettiklerinin toplam iinde Romanyann pay % 48, Bulgaristann % 24, Yunanistann ise % 21 olmutur. Bu lkenin deerlerinin toplamndan anlald zere, Trkiyenin Bat Balkan lkeleriyle d ticaret hacmi olduka dk seviyelerdedir. 2000-2008 yllar arasnda Trkiyenin Balkan lkeleriyle olan d ticareti % 84 orannda art gstermi ise de blge lkelerinin Trk d ticareti iindeki pay dk seviyede kalmaya devam etmektedir. TKin verilerinden hareketle 2010 ylnda Trkiyenin toplam ihracat iinde Balkanlarn pay % 6,3, toplam ithalat iindeki pay ise % 3,9 olarak hesaplanmtr. Balkan lkelerinin d ticaret hacminin lkelere gre dalm incelendiinde ise d ticaret orta olarak Trkiyenin yeri daha nemli gzkmektedir. rnein, UNcomtrade verilerine gre, 2009 ylnda Bulgaristan, Romanya, Yunanistan ve Kosovann toplam ihracat

1989

1990

hracat

1991

1992

1995

thalat

2000

2006

2007

Ticaret Hacmi

2008

2009

2010

5. nite - Balkanlarn Ekonomisi, Ticari ve Finansal Yaps

163

iinde Trkiyenin pay srasyla % 7,3, % 4,9, % 4,2 ve % 3,9 olmutur. Ayn ylda Kosova, Arnavutluk, Bulgaristan, Makedonya ve Romanyann toplam ithalat iinde ise Trkiyenin pay srasyla % 7,3, % 6,4, % 5,6, % 5,0 ve % 3,7 olarak hesaplanmtr.
Trkiyenin Balkan lkeleriyle gerekletirdii d ticaret hacmi iindeki pay (%) hracat Arnavutluk Bosna-Hersek Bulgaristan Hrvatistan Karada Kosova Makedonya Romanya Srbistan Yunanistan Toplam 3,37 3,13 20,92 3,48 0,38 4,11 3,67 36,32 4,28 20,34 thalat 1,20 1,00 23,50 2,92 0,09 0,19 0,72 47,60 1,51 21,28 Trkiyenin genel d ticaret hacmi iindeki pay (%) hracat 0,21 0,20 1,31 0,22 0,02 0,26 0,23 2,28 0,27 D N E L M 1,28 6,28 S O R U
SIRA SZDE

thalat 0,05 0,04 0,92 0,11 0,003 0,01 0,03 1,86 0,06 0,83 3,913

Tablo 5.8 Trkiye ile Balkanlar arasndaki d ticaretin lkelere gre dalm (2010). Kaynak: UNcomtrade verileri kullanlmtr.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Trkiye Balkanlarla d ticarette son yllarda baar kaydetti ancak D K baar blgedeki bu K A T tm lkelere eit bir ekilde dalmad.

DKKAT

Dorudan Yabanc Yatrmlar ve Mteahhitlik Hizmetleri

nc lkeler zerinden yaplan yatrmlarn dahil edilmesi hlinde, 2007 yl sonu itibaryla Trkiyenin Balkan lkelerindeki dorudan yatrmlarnn kmlaAMALARIMIZ tif tutar 3,5 milyar dolara erimiti. T.C. Ekonomi Bakanlndan elde edilen verilere gre ise Kasm 2011 itibariyle Trkiyenin Balkan lkelerindeki dorudan yaK A P banc yatrmlarnn kmlatif deeri 4,9 milyar dolar civarndaT olmutur (Bkz. Tablo 5.9). Bu durum Trkiyenin son yllarda yatrmlar ynnden Balkan lkeleriyle ekonomik ilikilerini glendirdiine iaret etmektedir. Gnmzde Trk firEL VZYO malar Balkan lkelerinde kt-karton retiminden, biskvi Tve Ebeyaz Neyaya kadar geni bir yelpazede retim yapmakta, ayrca iletiimden bankaclk ve televizyon yaynclna kadar bir ok sektrde hizmet sunmaktadr. Romanya ve Bulgaristan, Trk firmalarnn yurtdnda yatrm amacyla gittikleNTERNET ri ilk blge lkeleri arasnda yer almtr. Gnmzde yatrmlar asndan Trk firmalarnn en youn faaliyet gsterdii Balkan lkesi Romanyadr. Kasm 2011de bu lkedeki Trk sermayesinin toplam deeri yaklak 2,5 milyar dolar olmutur. Bu rakam, Balkan lkelerindeki Trk dorudan yatrmlarnn toplamnn % 51i kadardr. Romanyada i yapan balca byk Trk irketleri arasnda Arctic (beyaz eya), Erdemir Romanya (demir-elik), Prolemn (aa sanayi), Rulmenti Barlan (rulman), Credit Europe Bank (bankaclk) ve Garanti Bank (bankaclk) saylabilir. Romanya dnda blge lkeleri iinden 1 milyar dolar ile Arnavutluk ve 924 milyon dolar ile Bulgaristan Trk sermayesini greceli olarak daha ok ekebilmitir. alkbank/ekerbank (bankaclk), alk Enerji-Trk Telekom Konsorsiyumu (haberleme), Krm Demir elik A. (demir-elik), Ber-ner (madencilik), Alpet

SIRA SZDE

SIRA SZDE
Genel olarak dorudan yabanc yatrm, bir AMALARIMIZ ekonomide yerleik bir birim tarafndan, baka lkede yerleik olan bir teebbste kalc bir ekonomik baA P K T oluturma amacyla yaplan bir uluslararas yatrm kategorisidir.

TELEVZYON

NTERNET

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ
Balkanlarda Siyaset

164

K T A P

K T A P

TELEVZYON

(petrol) ve Aksoy grubu (gda ve konfeksiyon) Arnavutlukta i yapan balca Trk irketleridir. Bulgaristandaki Trk irketleri arasnda ise iecam (cam ve kimyaTELEVZYON sallar), Alcomet (alminyum), Dedeman (otelcilik), zkan Grubu (otelcilik), Szer Holding (kat-karton) ve Faf Metal A. (metal) gibileri bulunmaktadr. Balkan lkelerindeE yatrm yapan Trk irketleri hakknda daha ayrntl bilgi iin D NTERN T Ekonomik likiler Kuruluna ait http://www.deik.org.tr sitede bulunan i konseyleri blmnden ilgili lkenin Trkiye ile ticari ve ekonomik ilikileri raporuna baknz.
Trkiyenin Balkan lkelerindeki dorudan yabanc yatrmlar (milyon dolar) Arnavutluk Bosna-Hersek Bulgaristan Hrvatistan Karada Kosova Makedonya Romanya Srbistan Yunanistan Toplam 1.000 116 924 15 70 40 180 2.500 31 41 4.917 Balkan lkelerindeki Trk Mteahhitlik Projeleri (milyon dolar) 718 81 1.200 787 73 502 632 5.500 120 3 9.616

NTERNET

Tablo 5.9 Trkiyenin Balkan lkelerine gerekletirdii dorudan yabanc yatrmlarn kmlatif deeri (Eyll 2011). Kaynak: TC Ekonomi Bakanl verileri kullanlmtr.

Aklama: Yukardaki verilerde nc lkeler zerinden yaplan, ayrca sermaye ihrac olarak resm kaytlarda gzkmeyen yatrmlar da hesaba katlmtr.

Karada 2006da, Kosova ise 2008de bamszln ilan ettii iin, bu iki lkede Trk yatrmlar greceli olarak daha dk seviyelerde kalmtr. Ancak Trkiyenin olduka iyi siyasi ilikilere sahip olduu Hrvatistan, Bosna-Hersek ve Makedonyadaki Trk yatrmlarnn da olduka dk seviyede olmas dikkat ekicidir (Bkz. Tablo 8.3). Bunun nedenine gelince, genel olarak Trk i adamlar Bat Balkan lkelerini kk pazarlar olarak grmekte, bu yzden yeterince ilgi gstermemektedir. Gerekten de Bat Balkan lkelerinin toplam yz lmnn, Trkiye yz lmne oran % 33,8dir. Dnya Bankasnn verilerine gre, 2010 ylnda Bat Balkan lkelerinin toplam nfusu, Trkiye nfusunun yaklak % 32si kadar olmutur. Trk iadamlar Bat Balkanlara blgesel dzeyde yaklarlarsa bu blgede i yapmak daha cazip hle gelebilecektir. Bir baka ifadeyle, Bat Balkan lkeleri tek tek deil, bir btn olarak grlmeli ve 23,2 milyon kiilik bir pazar olarak deerlendirilmelidir. Srbistan ve Yunanistan, blge lkeleri iinden greceli olarak daha byk pazarlara sahiptir. Ancak Trkiyeyle siyasi ilikileri gemite dalgal bir seyir izledii iin, yeterince Trk sermayesi ekememilerdir. 2009 ylnda Yunanistan cari fiyatlarla hesaplanan 231,6 milyar avroluk GSYHsiyle, geri kalan dokuz Balkan lkesinin ayn yntemle hesaplanan GSYHlerinin toplamna (232,5 milyar avro) yaklamaktayd. Buna ramen Yunanistan yatrmlar asndan Trkiyenin blgedeki en nemli orta olamamtr. Bunun nedeni siyasi sorunlar ve karlkl alglardan kaynaklanyor olsa gerektir. Srbistana gelince, 2009-2010 dneminde Ankara ile

5. nite - Balkanlarn Ekonomisi, Ticari ve Finansal Yaps

165

Belgrad arasnda yaanan siyasi yaknlamaya paralel olarak Trk i adamlarnn Srbistana ilgisinin arttn grmek mmkn olmutur. Nitekim bir terslik yaanmad srece, gelecek yllarda Trk sermayesinin Srbistandaki toplam deerinde artlarn yaanmas beklenebilir. SIRA Yunanistan haBalkan lkelerinin Trkiyedeki yatrmlarna bakld zaman, SZDE ri, blge lkelerinin Trkiyede ciddi saylabilecek yatrmlarnn bulunmad anlalmaktadr. Bununla beraber, Yunanistann 2009 ylnn sonuna Lkadar TrkiDNE M yede gerekletirdii 6,3 milyar dolar deerinde dorudan yabanc yatrmn, Trkiyenin Kasm 2011 itibariyle Balkanlardaki yatrmlarnn toplamndan % 22 orannda daha yksek olduu gerei gzden karlmamaldr. S O R U Trk mteahhitlik firmalarnn yurtdnda stlendikleri projelerin sektrlere gre daDKKAT lmnda yap, ulam, enerji, endstri, su ileri, altyap ve liman yapm hizmetleri yer almaktadr.
SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

Trkiyenin Balkan lkelerinde mteahhitlik sektrnde de etkinlii bulunmaktadr. Trk firmalar blgede, otoyollardan konuta kadar geni bir yelpaze iinAMALARIMIZ de projeler stlenmektedir. T.C. Ekonomi Bakanlndan elde edilen verilere gre, Eyll 2011 itibariyle Balkan lkelerindeki Trk mteahhitlik projelerinin toplam K T A P deeri 9,6 milyar dolar civarnda olmutur. Trkiyenin yurt d mteahhitlik hizmetleri sektrnn Eyll 2011 itibariyle 93 lkede 202,2 milyar dolar deerinde proje stlendii hesaba katlrsa, bunun % 4,8inin Balkan lkelerinde gerekletiTELEVZYON i anlalmaktadr. Balkan lkelerindeki Trk mteahhitlik hizmetlerinin toplam SIRA SZDE deerinin yaklak % 57si Romanyada, % 13 ise Bulgaristanda stlenilen projelerde gereklemitir (Bkz. Tablo 5.9). Balkan lkelerinde zellikle ulam altyapsna ilikin gelitirilen projeler, gelecekte blgeyi Trk mteahhitlik sektr asnDN T E R N L T NEE M dan daha da cazip hale getirebilecektir. AB veya uluslararas mali kurulularn fonlaryla desteklenecek olan bu projeler, Trk mteahhitlik sektrne yeni frsatlar S O R U sunmaktadr. Son 8 yl ierisinde Trk mteahhitleri tarafndan yurtdnda stlenilenKprojelerin toplam D KAT bedeli, bugne kadar stlenilen proje bedelinin % 78ini oluturmaktadr. Bir genel deerlendirme yaplacak olursa Trkiyenin Balkan lkeleri ile d ticaretinin ve Trk i adamlarnn blgedeki varlnn 2000 sonrasnda byk bir canlanma yaad ortadadr. Buna ramen Trkiye ile Balkan lkeleri arasndaki AMALARIMIZ ekonomik ilikilerin, ayn lkelerle sahip olunan siyasi ve kltrel ilikiler kadar gelimedii sylenebilir. Ancak Trkiyenin blge lkeleriyle sahip olduu serbest ticaret anlamalar, blgedeki zelletirme sreleri, yatrm tevikleri, nc lK T A P kelerle ticaret imknlar ve nitelikli igcne eriim kolayl gibi unsurlar Balkanlar Trk i adamlar asndan cazip klmaktadr. Ne var ki Balkan lkeleri Trk iadamlarna vize zorluklar ve baz yasal engeller de kartmaya Vdevam etmekteTELE ZYON dir. zellikle Yunanistan, Bulgaristan ve Romanyann AB yelikleri yznden bu lkelerde vize ilemleri Trk i adamlar asndan daha zahmetli hale gelmitir. Bu nedenle Balkan lkelerinde Trk yatrmclara ynelik vize ve ikamet izni kolaylNTERNET nn salanmas ynnde almalar srdrlmelidir.
SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON SIRA SZDE

DN T E R N L T NE E M S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

166

Balkanlarda Siyaset

zet
A M A

Balkan lkelerindeki iktisadi dnm srecinde yaanan sorunlar aklamak. ktisadi dnm sreci beraberinde yksek isizlik ve enflasyon ile mill gelirde d getirmitir. Eski Yugoslavya corafyasnda yaanan savalar nedeniyle Bat Balkanlar iktisadi dnm srecine daha da anssz bir ekilde balamtr. Bunlarn bir neticesi olarak lkeden lkeye dozu deien bir ekilde, ekonomik reformlarda gecikmeler yaanmtr. Bir baka ifadeyle, Balkan lkelerinde siyasi iradenin gerektii gibi ortaya koyulamam olmas yznden, iktisadi dnm iin gereken reformlar yava uygulanmtr. Savaa bulamam Arnavutluk, Bulgaristan ve Romanyada bile ancak 1990larn ikinci yarsndan itibaren ekonomiye daha ok nem verilmeye balanmtr. Savatan savaa srklenen Srbistanda ise 2000 ylna kadar ekonomik hedeflerden ok, siyasi hedefler ar basmtr. ktisadi dnm srecinin artlarn analiz etmek ktisadi dnm srecinin artlarn drt temel maddede zetlemek mmkndr. Birincisi, piyasa ekonomisini destekleyen para ve maliye politikalaryla makroekonomik istikrar salanmaldr. kincisi; ekonomik faaliyetler, fiyatlar ve piyasa ilemleri serbestletirilmelidir. ncs, kamu irketleri yeniden yaplandrlmal ve zelletirilmelidir. Drdncs, gerekli yasal ve kurumsal reformlar gerekletirilmelidir. Bu kapsamda, piyasalarn ileyiine gven kazandrlmal ve devletin ekonomideki yeri yeniden tanmlanmaldr. Beer sermaye yatrmlaryla ise piyasa ekonomisinin gereklerine uygun kamu personeli yetitirilmelidir. Bunun dnda ticari ilikileri ve mlkiyet haklarn dzenleyen yasal ereve belirlenmeli, vergi sisteminde reform gerekletirilmeli ve sosyal gvenlik alar gelitirilmelidir.

A M A

1990larda yaanan atmalarn Balkanlarn ekonomik durumuna etkilerini irdelemek Eski Yugoslavya corafyasndaki savalar genel anlamda btn Balkan lkelerini olumsuz etkilemitir. rnein, Avrupa mar ve Kalknma Bankasnn rakamlarna gre 1999da yaanan Kosova Sava yznden, blgenin sava ncesi ortalama byme oran % 0,3ten, sava sonrasnda % -1,1e gerilemitir. Bunun dnda 1990l yllarda Srbistan ve Karadaa kar uygulanan Birlemi Milletler ve Avrupa Birlii ambargolar bir taraftan Yunanistan, Bulgaristan ve Makedonyann Avrupa lkeleriyle olan kara tamacln olumsuz etkilemi, br taraftan zellikle Bulgaristanda kaak ticaret yapan mafya tarz rgtlenmeleri tevik etmitir. Kresel krizin Balkan lkeleri zerindeki etkilerini tanmlamak Kresel ekonomik krizin olumsuz etkilerinin dnyada youn bir ekilde hissedildii 2008 ylnda btn Balkan lkeleri kresel krizin kendilerini teet geeceine inanyordu. Gerekten de kresel ekonomik krizin Balkanlardaki etkileri greceli olarak daha ge hissedilmeye balanmtr. Ancak 2009 ylnn ilk eyreine ilikin veriler, kresel ekonomik krizin blge lkelerini hi de teet gemediini gstermitir. Kriz en ok d ticaret ve sermaye piyasas kanallaryla Balkan lkelerine aktarlmtr. Bat Balkan lkelerinde kalknma modeli yabanc sermayenin ekilmesine dayand iin, kresel ekonomik kriz sz konusu kalknma modellerine ciddi zararlar vermitir. Kresel ekonomik krizin Balkanlara temel ekonomik etkileri zetlenecek olursa, her eyden nce blgede isizliin artt, insanlarda iini kaybetme korkusunun canland belirtilmelidir. Kriz yznden sanayi retiminde daralma yaand, ihracat oranlar azald. Dier taraftan zel sektre alan kredilerin pay kld, diasporadan dviz ak yavalad, dorudan yabanc yatrmlar ise nceki yllara kyasen azald.

AM A

AM A

5. nite - Balkanlarn Ekonomisi, Ticari ve Finansal Yaps

167

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi iktisadi dnm srecinin artlarndan biri deildir? a. Piyasa ekonomisine dayal makroekonomik istikrar. b. Serbestleme. c. irketlerin yeniden yaplandrlmas ve zelletirilmesi. d. Onarm ve yeniden inaat almalar. e. Yasal ve kurumsal reformlar. 2. Balkan lkelerinin iktisadi dnm srecine ilikin aadaki tespitlerden hangisi yanltr? a. ktisadi dnmn ilk yllarnda blgenin reel GSYH seviyelerinde nemli dler yaand. b. Blge lkeleri iinde Yunanistan, merkezi planl dnemden piyasa ekonomisine gei srecini en az sancyla atlatt. c. Genel olarak blgede ekonomik reformlar gecikti. d. Blgenin iktisadi dnm srecine ekonomik ve siyasi krizler elik etti. e. Eski Yugoslavya corafyasndaki savalar btn Balkan lkelerini olumsuz etkiledi. 3. Balkan lkelerinin ekonomileri asndan aadakilerden hangisi dorudur? a. 1990lar blge lkeleri asndan ekonomik ilerleme yllaryd. b. 2000-2008 yllar arasnda blge lkeleri ortalama % 5in zerinde byd. c. Savalar Arnavutluk ve Bulgaristann ekonomilerinde byk ykmlara neden oldu. d. Blge lkelerindeki kii bana den GSYH dzeyi, 27 AB lkesindeki ortalama kii bana den GSYH dzeyine olduka yakndr. e. Blge lkeleri iinden refah dzeyi en yksek olan Arnavutluktur. 4. 2009 ylnda isizlik oran en yksek Balkan lkesi aadakilerden hangisiydi? a. Kosova, Makedonya ve Srbistan b. Arnavutluk, Bosna-Hersek ve Kosova c. Arnavutluk, Kosova ve Srbistan d. Yunanistan, Makedonya ve Bulgaristan e. Yunanistan, Bosna-Hersek ve Romanya 5. Enflasyon hakknda aadakilerden hangisi Balkan lkeleri asndan geerli deildir? a. ktisadi dnmn ilk yllarnda blge lkelerindeki enflasyon oranlar ykseldi. b. 1999-2009 dneminde blge lkeleri enflasyon oranlarn tek haneli rakamlara indirmeyi baard. c. 1993 ylnda Srbistanda ciddi bir hiper enflasyon yaand. d. Yunanistan 1990l yllarn balarndan beri greceli olarak daha yksek enflasyon oranlarna sahip oldu. e. Blge lkeleri enflasyonu hzl yenmeyi baaran gei ekonomisi lkeleri arasnda saylamaz. 6. Cari hesap ve bte dengesi bakmndan aadakilerden hangisi yanltr? a. Balkan lkeleri makroekonomik sorunlar arasnda ciddi boyutlara varan d ticaret ve cari ilemler aklarna sahiptir. b. Balkan lkelerindeki d aklarn balca sebebi, eskimi teknoloji ile retilen ve uluslararas piyasalarda yeterince rekabet edemeyen mallardr. c. Cari ilemlere ilikin aklar blge lkelerinde ekonomik bymenin srdrlebilirliini tehdit etmektedir. d. 2009 ylnda kamu borcunun GSYHya oran en yksek Balkan lkesi Yunanistand. e. Kontroll olmayan kamu harcamalar ve kresel ekonomik kriz nedeniyle 2009 ylnda Balkan lkelerinin ekonomisi iflasn eiindeydi. 7. 2008 ylnda dnyada youn bir ekilde hissedilen kresel ekonomik krizin Balkan lkelerine etkisi bakmndan aadakilerden hangisi dorudur? a. Blge lkelerinin nceden ald etkili tedbirler sayesinde krizin olumsuz etkileri hafif hissedildi. b. Blge lkelerinde var olan gl yabanc bankalar sayesinde faiz oranlar dt. c. Kriz nedeniyle blge lkelerine akan dorudan yabanc yatrmlar azald. d. Kriz nedeniyle yerli mallarn tketiminde byk art olduu iin, isizlik azald. e. Blge lkeleri kendi aralarndaki ticareti arttrarak krizden korundu.

168

Balkanlarda Siyaset

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

8. Balkan lkelerindeki finansal sektre ilikin aadaki tespitlerden hangisi dorudur? a. Merkezi planl dnemde sermaye piyasalar sk hkmet kontrolleri altnda kald. b. 1990l yllarda blge lkeleri finansal krizlerden baarl bir ekilde korunmay baard. c. Blge lkelerinin bankaclk sektrnde yksek younlama oranlar yoktur. d. Merkezi planl dnemden devralnan bir miras olarak blge lkelerinin bankaclk sektrnde kamu bankalarnn pay yksektir. e. Gnmzde blge lkelerinde finansal tasarruflarn byk ksm bankaclk sektrnce aktarlmaktadr. 9. Balkan lkelerinin d ticareti hakknda aadakilerden hangisi yanltr? a. Souk Sava dneminde blge lkeleri kendi aralarnda yeterince ticaret yapmad. b. Romanya ve Yunanistan d ticaret asndan Balkan lkeleriyle en ok btnlemi blge lkeleridir. c. Bir serbest ticaret anlamas olarak CEFTA 2006, gnmze kadar Bat Balkanlarda ekonomik ibirlii asndan atlan en byk admdr. d. AB btn Balkan lkelerinin en byk ticaret ortadr. e. Blgenin ithalata bamll olduka yksektir. 10. EBRDnin tespitlerine gre 2009 yl itibariyle hangi Balkan lkesi piyasa ekonomisine ilikin reformlar gerekletirmede en baarlyd? a. Arnavutluk, Makedonya ve Srbistan. b. Makedonya, Srbistan ve Romanya. c. Bulgaristan, Hrvatistan ve Romanya. d. Bulgaristan, Romanya ve Yunanistan. e. Karada, Kosova ve Makedonya. 1. d 2. b 3. b 4. a 5. d Yantnz yanl ise ktisadi Dnm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Balkanlarda Genel Refah Seviyesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Balkanlarda Genel Refah Seviyesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Balkanlarda Genel Refah Seviyesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Enflasyon, Cari Hesap, Bte Dengesi ve D Bor konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Enflasyon, Cari Hesap, Bte Dengesi ve D Bor konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kresel Ekonomik Krizin Balkan lkelerine Etkileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Finansal Sistem konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise D Ekonomik likiler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise D Ekonomik likiler konusunu yeniden gzden geiriniz.

6. e

7. c

8. e 9. b 10. c

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Piyasa ekonomisine gei srecinde uygulanmaya koyulan reformlar, ilk balarda btn eski merkezi planl lkelerde isizlik ve enflasyonun ykselmesine, mill gelir dzeyinde ise daralmann yaanmasna sebebiyet vermitir. Bu yndeki ekonomik olumsuzluklar, siyasileri poplist politikalar izlemeye zendirmitir. Byle bir tutum ise piyasa ekonomisinin almasn salayacak olan kurumlarn geliimini ve zelletirme srecini geciktirmi, ekonomik zgrlklerin ise uzun sre kstl kalmasna yol amtr. Bunlarn iktisadi kalknma srecine yansmalar olumsuz olmutur. Bunlarn dnda, 1990l yllarda eski Yugoslavya corafyasnda yaanan savalar blge lkelerine dorudan ve dolayl yoldan ekonomik tahribatlar vermitir. Sava, atmalar ve dier gvenlik kayglar bir taraftan yatrmlarda kullanlabilecek i tasarruflar eritmi, dier taraftan da blgenin yabanc tasarruflardan istifade etmesini zorlatrmtr. Genel olarak blge lkelerinde yllarca siyasi hedefler ekonomik hedeflerin nne gemi, politikaclar refah seviyesini artrc nlemler alacana, geici zmler salayan politikalarla megul olmutur. 2008 ylnda dnyada etkisini gsteren kresel ekonomik kriz ise Balkanlarda var olan sosyoekonomik sorunlar daha fazla derinletirmitir.

5. nite - Balkanlarn Ekonomisi, Ticari ve Finansal Yaps

169

Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 2 2008 ylna kadar yksek isizlik oranlar ve ciddi boyutlara varan d ticaret ile cari ilemler aklar, neredeyse btn Balkan lkelerinin kar karya kaldklar ortak makroekonomik sorunlard. 2009 ylnda ise kresel ekonomik kriz nedeniyle blgenin baz lkelerinde, zellikle de Yunanistanda bte a ve d bor seviyeleri arta gemitir. Sra Sizde 3 Kresel ekonomik krizin etkisiyle, yabanclarn kontrol altndaki bankaclk sektrnde kredilerin ortalama yllk faiz oranlar ykseltildi. Baz yabanc bankalar sermayelerinin bir ksmn yurtdna kard. zel sektre alan kredilerin pay kld. Sorunlu kredilerde ise art yaand. Sra Sizde 4 2004-2009 dnemi iinde Balkan lkelerinde d ticaret hacminin GSYHye oran Bosna-Hersek ve Romanya hari, artma eiliminde olmutur. 2009 ylnda ise kresel ekonomik kriz genel olarak btn Balkan lkelerinde d ticaret hacminin GSYH iindeki payn azaltmtr. CEFTA 2006 anlamasnn nndeki tarife d engellerin kaldrlmas ve blge lkelerinin tamamnn Dnya Ticaret rgt ile AB yeliine kabul edilmesinin ardndan ise Balkan lkelerinin d ticaret hacminde ilave artlarn yaanaca tahmin edilebilir. Blge ii ticarete gelince, son yirmi ylda nemli bir deiime urad sylenebilir. Souk Sava dzeyinde sembolik seviyelerde kalan Balkan lkeleri arasndaki d ticaret hacminde gnmzde nemli artlar olmutur. Eski Yugoslavyadan treyen lkelerin blge ii ticarete daha fazla baml olduklar dikkat ekmektedir. Romanya ve Yunanistan ise d ticaret asndan Balkan lkeleriyle en az btnlemi blge lkeleridir. Sra Sizde 5 Souk Sava dneminin sona ermesi ve Balkan lkelerinde piyasa ekonomisine gei srecinin yaanmaya balamasyla birlikte, Trkiyenin blge lkeleriyle var olan ticari ve ekonomik ilikileri de geliim gstermeye balamtr. Ne var ki ekonomik ilikiler yldan yla artyor olmakla birlikte, henz arzu edilen seviyeye ulaamamtr. Ayrca eski Yugoslavya corafyasnda yaanan savalar, Trk i adamlarnn blge lkeleri iinden daha ok Romanya ve Bulgaristana odaklanmasna neden olmutur. Bununla birlikte, Balkan lkelerinde sren kalknma ve zelletirme abalar, Trk i adamlarna ekonomik frsatlar sunmaya devam etmektedir. Bartlett, W. and V. Monastiriotis,, South East Europe after the Economic Crisis: a New Dawn or back to Business as Usual?, Londra: The London School of Economics and Political Science, 2010. Bastian, J., Banking of Southeast Europe: Financial Sector Reform Amidst Regional Economic Volatility, Journal of Southeast European and Black Sea Studies, C. 3, S. 1, Ocak 2003. Beltramello, A., E. Cruickshank-Valencia and E. Hengel, The Global Financial Crisis: Preliminary Evidence in South East Europe and Responses from Governments, OECD, Discussion Paper, 7 April, 2009. Berthomieu, C. and S. Redzepagic, Financial Systems Integration of Balkan Countries in the European Financial System, Belgrad: Institute of Economic Sciences, 2008. COMTRADE (BMnin D Ticaret Verileri in), http://comtrade.un.org. Dnya Bankas Veritaban, http://data.worldbank.org. EBRD, Transition Report 2011, Londra: European Bank for Reconstruction and Development, 2011. FES, Dialogues: Ownership for Regional Cooperation in the Western Balkan Countries, Friedrich-EbertStiftung, 2009. Gligorov, V. (Ed.), Balkan Reconstruction: Economic Aspects, Bratislava: Tlaciaren Svornost, 2000. Handjiski, B. and L. Sestovic, Barriers to Trade in Services in the CEFTA Region, Washington D.C.: The World Bank, 2011. Havlik, P. and M. Holzner, Current Analyses and Forecasts: Prospects for Central, East and Southeast Europe, Viyana: The Vienna Institute for International Economic Studies, 2008. IMF veri taban, http://www.imf.org/external/data.htm. Kostecki, W., K. Zukrowska and B. Goralczyk (Ed.), Transformations of Post-Communist States, London: Macmillan, 2000. Stiblar, F., Multilateral free trade agreements for Western Balkans, Journal of Balkan and Near Eastern Studies, V. 10, N. 1, April 2008.

6
Amalarmz

BALKANLARDA SYASET

Bu niteyi tamamladktan sonra; Yunanistann d politikasnn genel parametrelerini aklayabilecek, Bulgaristann Souk Sava dnemi ve sonras d politikasn karlatrabilecek, Romanya d ilikilerinin en temel zelliklerini tanmlayabilecek, Arnavutluk uluslararas ilikilerinin deien ve deimeyen zelliklerini analiz edebilecek, Eski Yugoslavya devletlerinin d politikalarnn genel zelliklerini aklayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
D Politika Eski Yugoslavya Souk Sava Souk Sava Sonras Dnem Varova Pakt Avrupa Birlii NATO ABD Avrupallama

indekiler
YUNANSTAN: AVRUPALILAMA SREC VE DI POLTKA BULGARSTAN: ULUSAL IKARLAR VE DI POLTK HEDEFLER ROMANYA: BATI VE KRESEL SSTEME UYUM ARNAVUTLUK: KRZDEN IKI VE ULUSLARARASILAMA YEN DEVLETLER: DI POLTKA VE VARLIK MCADELES

Balkanlarda Siyaset

Balkan lkelerinin D Politikalar

Balkan lkelerinin D Politikalar

YUNANSTAN: AVRUPALILAMA SREC VE DI POLTKA
Tarih sahnesine ilk defa 1830 ylnda, dnemin Byk Devletleri ngiltere, Fransa ve Rusyann hazrlayp imzaladklar Londra Protokol ile kan Modern Yunanistan Devleti, o tarihten sonra yeni topraklar kazanarak genilemi ve en son kinci Dnya Savan bitiren 1947 tarihli Paris Konferansnda Oniki Adann da kendisine verilmesiyle gnmz snrlarna ulamtr. 1952de NATOya ye olmutur. Yunanistan, 1974de Trkiyenin Kbrsa mdahale etmesinin ardndan d politikada yeni ortaklar bulabilmek amacyla ATa yelik srecinin hzlanmas iin aba sarfetmeye balamtr. 1 Ocak 1981de, o tarihlerde henz sadece Dokuzlar olarak da anlan ATa onuncu lke olarak katlan Yunanistan, 1993 tarihli Maastricht Antlamasyla ABye dnen, bylece Topluluktan Birlie evrilen oluumun otuz yl akn kdemli yelerindendir. Avrupadaki bu entegrasyon srecine -Birliin geirdii evreler gz nnde tutulduunda- erken saylabilecek bir tarihte dahil olmasna ramen, Yunanistann d politika konusunda Birliin temel ilkesel beklentilerini karlamak ve uyum salamak hususunda zorland grlmtr. Gerekten de 1981 ylnn banda Yunanistan ATa ye olduunda iktidarda Konstantinos Karamanlis liderliindeki Yeni Demokrasi Partisi (Nea DhimokratiaYD) varken, ayn yln Ekim aynda yaplan genel seimleri genel bakanln Andreas Papandreunun yapt Panhelenik Sosyalist Hareket (Panellinio Sosyalistiko Kinima- PASOK) byk bir ounlukla kazanp ibana getikten sonra PASOK 1981-1985 arasnda henz Souk Savan srd yllarda izledii d politikayla Topluluk platformlarn farkl gerekelerle, sz gelii ABD kartl iin bir ara olarak deerlendirmekten geri durmamtr. Buna gre Topluluk yeliinin ilk dnemlerinde eski alkanlklarn devam ettii, d ilikilerdeki alglamalarda ve verilen tepkilerde kat milliyeti/Yunanistan-merkezi tutumun hkm srd hatta 1981-1985 yllar arasndaki PASOK iktidar dneminde ABD ve srail kart tavrlarn tesinde belli lde nc dnyac politikalar izlendii dahi grlmtr. Ayn srete Yunanistan; Arjantin, Hindistan, Meksika, sve ve Tanzanya ile bir Alt Devlet nisiyatifi oluturarak nkleer silahlardan arndrlm alanlar iin ortak politika gelitirmeye almtr. O srada Libya, Suriye ve Filistin Kurtulu rgt ile birlikte bu Alt-Devlet nisiyatifi araclyla Bat Avrupa, Balkanlar ve Orta Douda nkleer denemelerin yasaklanmas iin tavr koymutur. Elbette bu gibi uygulamalar hem Souk Sava dneminin Avrupas iin hem de ATa yeni ye

Maastricht Antlamas: Avrupa Topluluunu Avrupa Birliine dntren antlama.

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM

DNELM
Balkanlarda Siyaset U S O R

172 O R U S
DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

olmu kk bir lke iin dank konulard ancak Andreas Papandreunun bu DKKAT dank yaklamlarna ramen, bata Kbrs konusu olmak zere Topluluk platformlarnda Trkiye kart yeni almlar ile gndem oluturduu da bilinmekteSIRA o sralarda bagsteren PKK terrne destek veren Papandreu ve dir. Trkiyede SZDE onun PASOK hkmeti, Souk Sava ortamnda Sovyetler Birlii kaynakl Kuzeyden gelen tehdit algsn da bir yana itmi ve Doudan gelen tehdit konsepAMALARIMIZ tiyle NATO mttefiki Trkiyeyi saldrgan taraf olarak gstermeye almtr. Trk-Yunan K T A P ilgili kapsaml bir analiz iin Alexis Heraclidesin Yunanistan ve Doilikileriyle udan Gelen Tehlike Trkiye (stanbul: letiim, 2003) balkl almasna bakabilirsiniz. ToplulukL E V Z Y O N ramen Yunanistann d politikada birtakm dalgalanmaT E yeliine lar yaamasnda, hatta Toplulua mesafeli durmasnda gerek siyasal aktrlerin gerekse kamuoyunun ksa dnemde kavrayamad baz nemli sorunsallarn rol oynad da sylenebilir; her eyden nce 1981-1985 dneminde AT yeliinin lke NT RN ekonomisi ile Ed E T politika ve gvenlik alanlarndaki getirilerinin ne olduu ilk aamada tam kavranamam gibidir. Bir defa 1974 Kbrs olaylar karsnda bata ABD ve genel olarak Batnn Yunanistan desteklemedii ve onu yalnz brakt izlenimi, gvenlik ve d politika konusundaki endielerde nemli bir rol oynamtr. Dolaysyla bu srete bamsz, Yunan-merkezli ve onurlu bir Yunan d politikas beklentisi kamuoyunda arlkl taraftar bulmutur. Ekonomide ise ilk aamada devreye konan zelletirmeler ile kamu harcamalarnn disipline edilmesi, o arada tavizsiz kural ve ilkelerden oluan Topluluk standartlarnn hayata geirilmeye balanmas Yunan kamuoyunda tepkiyle karlanm, bu tepkiler PASOK iktidarnn politikalarna da yansmtr. Dier bir deyile, Topluluk yeliinin bu ilk aamasnda Yunanistann karakteristik yaps ana hatlaryla ie kapank, gelenekselci, yabanc dmanlnn yaygn olduu, kat egemenliki, reaksiyoner-reaktif zellikler gstermitir. Yunanistanda gerek d politika ve gvenlik gerekse ekonomi alanlarnda belirgin alg dnmleri 1985-1995 yllar arasnda yaanmtr. Bu dnemde, AT platformlarnn Yunan d politikas iin daha kullanl olabilecei, Yunanistann mevcut ikili veya ok tarafl d politika sorunlarnn uluslararaslatrlarak yani birer Avrupa sorununa dntrlerek Topluluk zerinden, oklu ye desteiyle daha iyi savunulabilecei gr kamuoyunda hakim olmaya balamtr. Bylece zellikle 1993ten itibaren Kostas Simitis ynetimindeki PASOK iktidar dneSIRA SZDE minde Yunanistann AB standartlarna daha uyumlu bir srece girdii grlmtr. 1992de imzalanp 1993te yrrle giren Maastricht Antlamasnn bu srecin hzlanmasndaki pay byk olmutur. Dolaysyla daha zgrlk, da ak, DNELM proaktif, daha ho grl, egemenlii paylamaya hazr, d politikas daha uyumlu bir yaplanma devreye girmitir. Buna paralel olarak, AB Ortak D ve GvenS O R U lik Politikasnn temellerinin atlmas da bu noktada nemli bir rol oynamtr. Avrupa Birlii,Maastricht Antlamasyla Ortak D ve Gvenlik Politikasn oluturmutur. D KKAT Bu srete Yunanistan d politikas ABnin d politika anlay ile uyumlu hSIRA SZDE le gelmitir. Buna gre bir taraftan ABnin kurumsal ilkeleri Yunanistan tarafndan iselletirilirken bir taraftan da ulusal d politikada ABnin ortak d politika belirAMALARIMIZ leme srelerine uyum salanmtr.

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

6. nite - Balkan lkelerinin D Politikalar

173

Ancak ayn dnemde Yunanistann beklentilerine tam karlk bulamad iki konu olmu ve hem 1991 sonras Makedonya Cumhuriyetinin isim ve bayrak meselesi hem de 1996da Trkiye ile yaanan Kardak Krizinde Atina, ABden bekledii destei bulamamtr. Makedonyann bayranda deiiklik yapmas sorunlardan birini zmse de isim meselesi, hl iki lke ilikilerinin gndeminde nemli bir yer tutmaktadr. Buna karlk ayn Simitis hkmeti 1999 ubatnda PKK terr rgtnn ele ba Abdullah calann nce Yunanistanda ikametine izin verilmesi ve hemen ardndan gene Yunanistann Nairobi bykeliliinde ele geirilmesiyle bu lke bir bakma terre yataklk etmek gibi bir sulamayla kar karya kalabilecekken, ayn yln Austos aynda Trkiyede meydana gelen Marmara depremi ve Yunan ekiplerinin yardma gelmesiyle ortaya kan deprem diplomasisini Atina ynetimi iyi deerlendirmi, bylece Trkiyeyle ilikilerde lml bir atmosfer yaratmay baarmtr. Fakat te yandan, Kbrsn ABye katlm konusunda Yunanistan, Trkiyenin hi arzu etmedii bir ynde davranm ve 20022004 arasnda Adann Kbrs Cumhuriyeti olarak Birlike yelii olgunlatrlp gereklemi, Yunanistan bu srete ABden istedii destei alabilmitir. Bu arada, BM erevesinde yaplan grmeler sonucunda Atina ynetimi, 1995te Makedonyayla olan sorunlarn adeta dondurmutur. Bu tarihten itibaren daha pragmatik bir d politika izleyerek, sorunlar tmyle zlemese de yine de Makedonyayla ve dier blge lkeleriyle ilikilerinin gelimesi iin aba sarfetmitir. Yine de skp-Atina arasnda hlen devam eden isim sorunu, Makedonyann AB ve NATO yelik srecini olumsuz etkilemektedir. Yunanistan-Makedonya ilikileri, Makedonyann bamszln kazand 1991den bu SIRA SZDE yana nasl bir seyir izlemitir?
DN LM Son tahlilde, Yunan d politikas, zellikle 2008 ylnda balayanE ve giderek artan dozlarda AB gndemini megul eden ekonomik krizden ciddi bir ekilde etS R U kilenmektedir. 2010 ve 2011 yllarnda iyiden iyiye hissedilen veOlkeyi iflasn eiine getiren kriz karsnda Yunanistann borlarnn % 50 orannda silinmesi ve zel olarak oluturulan finansman mekanizmalaryla ABden ek mali destek alnDKKAT mas, son olarak da 2011 Kasm aynda Yorgos Papandreunun hkmetten ekilmesi ve teknokratlar hkmetinin kurulmasyla ortaya kan durum, Atinann d SIRA SZDE politika nceliklerini belli llerde ikincil plana ekebilecei eklinde deerlendirilmektedir. D politikann ncelikli konular, Yunan Dileri Bakanlnn nternet sitesiAMALARIMIZ ne gre 2011 yl itibaryla u alanlara odaklanm durumdadr: Trk-Yunan likileri, Kbrs Sorunu, Bat Balkanlarn Avrupa Birliine katlm perspektifi, Makedonya Cumhuriyetinin [eski Yugoslavya Cumhuriyeti Makedonyann] ismi ile ilK T A P gili sorun ve Arnavutluktaki Yunan mill aznl [Kuzey Epir konusu]. Ayn sitenin Trkiye ile ilikiler kesiminde dier ikili sorunlarn tesinde, 2006 ylndan beri bir de Karadeniz Rumlar/Black Sea Greeks alt balnda T E L E V Z YSoykrm idPontus O N dia ve ifadelerine yer veriliyor olmas dikkat ekicidir. Yunan d politikasnn belirlenme srecinde, 2003 Nisan aynda hayata geirilmi olan Ulusal D Politika Konseyi nemli bir yer tutmaktadr. Bu Konseyin N T d T esasen bir danma kurulu olduu belirtilmekle beraber, YunanE R N E politika stratejilerinin planlanmasnda, hkmetin parlamentodaki siyasi partileri d politikada yaanan en son gelimeler hususunda derinlemesine bilgilendirmesinde ve ayrca gndemde yer alan konularn mzakere ve istiaresinde elverili bir ortam su-

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

174

Balkanlarda Siyaset

nan nemli bir misyonu bulunmaktadr. Konseyin kimlerden ve hangi nkoullarla oluaca, hangi durumlarda ve ne ekilde toplanaca ise ilgili kurulu yasasnda belirtilmi olup ele alnan bilgi ve belgelerin kapsam ve ierikleri ne olursa olsun, yaplan gr al verilerin kamuoyuyla paylalmamas ngrlmektedir.

BULGARSTAN: ULUSAL IKARLAR VE DI POLTK HEDEFLER

Daha nceki blmlerde de ifade edildii zere Bulgaristan, Souk Sava dneminde Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliine (SSCB) en yakn duru sergileyen Balkan lkesidir. lkede 1948-1954 aras dnem, Stalin politikalarnn btnyle uyguland, 1954-1965 dnemi Todor Jivkovun ykseldii, 1965-1981 dnemi ykseliinin pekitii, 1981-1989 aras dnem ise dnn grld yllardr. Ekonomik sorunlar, sk sk yaplan idari reformlar ve lkedeki Trklere uygulad bask ve asimilasyon politikalar nedeniyle 1984-1989 yllar arasnda Jivkov ynetimi kan kaybetmeye balamtr. 10 Kasm 1989da kansz bir darbeyle Jivkov dnemi sona ermitir. Jivkovun 1973te Bulgaristan ve SSCBnin ayn cierlerle nefes alan ve ayn damarlarla beslenen tek bir vcut olduuna dair aklamas ve Bulgaristann SSCBye bal bir kurucu cumhuriyet yaplmas teklifi, Bulgar d politikasnn bu dneminde Moskovaya olan bamllnn en ak gstergesidir. Bulgaristan, Sovyet kart hareketlerin yaand 1956 Macar Devriminde, 1962 Kba fze krizinde ve 1968 Prag olaylarnda Sovyet yanls tutumunu muhafaza etmitir. Bulgaristann SSCBye bu denli baml olmasnn nedenlerinden bazlar yle zetlenebilir: 1) Ortak din, etnik kken ve dil yapsna bal kltrel yaknlk, 2) 19. yzylda Osmanl mparatorluundan bamszlk ilan etme srecinde Rusyadan alnan destek, 3) Bat Avrupaya corafi bakmdan uzak olmann getirdii bir sonu olarak Polonya, Macaristan ve ekoslovakya gibi sosyalist lkelerin aksine Bat Avrupadan gelen etkilere daha uzak olmak. Bu erevede, Souk Sava boyunca Bulgaristan gerek i gerekse d politikada SSCBye tam baml hareket etmitir. Jivkov ynetiminin sona ermesinin ardndan Petar Mladenov devlet bakan olmutur. Mladenov, Trklere uygulanan asimilasyon politikasna son verildiini aklam, Bulgaristan uluslararas topluma entegre etmeyi amalamtr. Bu yeni konjonktrde Sofya d politikada seenekle kar karya kalmtr: 1. SSCB ile ibirliine devam etmek: Her ne kadar bu seenek zamann artlarnda olas grndyse de zaman ierisinde Bat yanls bir eilimin olutuu gzlemlenmitir. 2) Tarafszlk: Balkan corafyasndaki atma ortam ve bu yeni dnemde uluslararas toplumda mttefik edinme gerei gibi nedenlerle Sofya ynetimi taSIRA SZDE rafsz kalma yolunu seememitir. 3) Batyla ibirlii: Sosyalizmin sona erdii ve yeni yerel atmalarn meydana geldii bu dnemde Bulgaristan, Bat dnyasyla daha yakn N E L M D ilikiler kurmay tercih etmi ve d politikasnda AB ve NATO yesi olmay nihai hedef olarak belirlemitir. Bu erevede izleyen blmlerde Bulgaristann Balkanlar, AB, ABD, NATO, Rusya ve Trkiye ile olan ilikilerinin nasl ekilS O R U lendii ele alnacaktr. AB ve NATO yeliine giden yolda Batyla ibirlii, sadece Bulgaristann deil, dier BalDKKAT kan lkelerinin de Souk Sava sonrasnda genel olarak benimsedii bir politika olarak ortaya kmtr. SZDE SIRA
AMALARIMIZ

Todor Jivkov: 1954-1989 yllar arasnda devlet ynetimini elinde tutan ve Trklere uygulad asimilasyon politikalar nedeniyle zorunlu ge sebep olan Bulgar lider.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

6. nite - Balkan lkelerinin D Politikalar

175

Bulgaristan ve Balkanlar
Batyla ibirlii erevesinde Bulgaristan, Balkan lkelerine oktarafllk ilkesi temelinde yaklamtr. 1990 sonrasnda btn blge lkelerine eit mesafede durmu ve i meselelerine karmamay ilke edinmitir. Eski Yugoslavyadaki savan dnda kalmaya alm, lkelerle ibirlii yolunu semi ve gvenliini tesis etmek amacyla NATOya ye olma abasn artrmtr. Yine Bat dnyasnn izinden giderek krizin ilk safhalarnda Yugoslavyann toprak btnln savunmutur. Ancak ok gemeden paralanmann geri dn olmayan bir sre olduu anlaldnda ve atmalarn iddeti arttnda yine Batl lkelerle birlikte hareket ederek bamszln ilan eden lkeleri tanmtr. Sava srasnda BMnin Yugoslavyaya ynelik ambargo kararn ticaretinin nemli bir ksmn bu lkeyle yapmasna ramen desteklemi, Kosova Savanda da Bat yanls bir tutum sergilemitir. Sofya, bu yeni dnemde komular Makedonya ve Romanyayla da ilikilerini gelitirmi; Trkiye ve Yunanistan arasndaki kadim sorunlar nedeniyle bu iki lkeye eit mesafede durmay tercih etmitir.

Bulgaristan ve AB
Bulgaristann 1989 sonras dnemde d politikasnn temel amalarndan birini ABye yelik meselesi oluturmutur. Souk Sava dneminde ticaretinin yaklak % 80ini Dou Blokuyla yapan bu lke, AT ile ilikilerini doal olarak gelitirememitir. 1989 sonrasnda da iktidarda olan Bulgaristan Sosyalist Partisi (BSP) hkmetleri yelie ynelik anlaml admlar atmam, bu yzden Bulgaristan 1993te imzalanan ortaklk anlamasndan ancak drt yl sonra aday lke olarak ilan edilmi ve 2000de mzakerelere balamtr. Mzakerelere balamann gecikmesinin nedenleri arasnda Ortaklk Anlamasnda ngrlen siyasi ve ekonomik kurumsallamay gerekletirememesi ve 1997 ylnda meydana gelen mali kriz saylabilir. 1997 sonrasnda Bulgaristann AB ile ilikilerine ivme kazandran unsurlar ise unlardr: 1) 1997de Bat yanls Demokratik Gler Birliinin (DGB) iktidara gelmesi, 2) 1999 Kosova krizinde Bulgaristann asker operasyonlarda NATOya koulsuz destek verme karar almas zerine Batda mzakerelere balamaya ynelik gzlemlenebilen siyasi bir istek olumas. Nihayetinde, mzakereler 15 Haziran 2004te tamamlanm ve Bulgaristan 1 Ocak 2007de ABye ye olmutur. Bu noktaya kadar gelinen srete Bulgaristan zellikle ekonomik alanda sorunlar yaamaya devam ederken 1999da AByle ilikilerinde Kozluduy nkleer santrali sorunu ortaya kmtr. AB sz konusu santralin kapatlmasn isterken Bulgaristan, lkenin nemli bir enerji ve finansman kaynana zarar vereceini ne srerek bu talebe kar kmtr. Sonunda Bulgaristan santraldeki alt reaktrden ikisini 2002de, dier ikisini de 2006da kapatmtr. te yandan, entegrasyon srecinde AB, lkede yaayan Trklerin ve Roman toplumunun durumlarnn iyiletirilmesini talep etmitir. Mevcut koullarda ABnin Romanyayla birlikte en fakir iki lkesinden birisi olan Bulgaristan iin AB, 2007-2013 dnemi iin yaklak 4,7 milyar avroluk mali destek ngrmtr. Bulgaristan iin gelinen noktada ileriye ynelik nem arz eden hususlar, 1) Sz konusu kaynan nasl harcana, 2) Bulgaristann ne zaman engen ve Avro blgesine dahil edilecei, 3) Kurumsal reformlar, 4) Ekonominin liberallemesi, 5) ABnin Ortak Tarm Politikasna uyum, 6) Bte alannda yaplmas gereken reformlardr. ABye tam yelik, Bulgaristan iin Avrupaya entegrasyonun sonu olmaktan ziyade, bal bana bir dnm ve modernleme sreci balatmtr.

Kozluduy Nkleer Santrali: Trkiyeye ok yakn olan, Bulgaristann Souk Sava dneminde elektrik ihtiyacnn nemli bir blmn karlayan, eski teknolojisi nedeniyle potansiyel ernobil olarak nitelendirilen nkleer santral.

176

Balkanlarda Siyaset

Bulgaristan, ABD ve NATO

Bar in Ortaklk: NATOnun 1994 ylnda balatt, eski sosyalist lkelerin ordularn yeniden yaplandrmaya ve bu lkelerle NATO arasnda bir ibirlii platformu oluturmaya ynelik program.

Bulgaristann Souk Sava sonrasnda bir dier nemli d politika hedefi NATOya ye olmakt. Bu balamda 1994te NATOnun Bar in Ortaklk (BO) programna katlmtr. BSP hkmetlerinin NATOya mesafeli duruunun aksine 1997de iktidara geen Bat yanls DGB hkmeti NATOyla ilikilere arlk vermeye balamtr. Bulgaristann NATOya ye olmak istemesinin nedenleri arasnda unlar saylabilir: 1) Bulgaristan ordusunu NATO ordularnn teknolojik ve yapsal seviyesine getirecek reformlar gerekletirebilmek, 2) NATOda en nemli rol oynayan ABD ile ilikilerini glendirmek, 3) Bulgaristann d ilikilerinde artk Batya dnk olduunu teyit etmek, 4) Sofya bak asna gre NATO yalnzca savunma/asker amal bir kurulu olarak grlmediinden; altyap, snr aan projeler, enerji, yol ve mal transferi gibi alanlarda lkenin ekonomisine olumlu katklarnn olacana dair beklenti. Bu erevede, van Kostov liderliindeki DGB hkmeti 1997-2001 dneminde NATO ve ABD yanls bir politika izlemitir. Bulgaristan 1999da NATOnun Kosovaya ynelik harektnda hava sahasn am, Bosna-Hersekte stikrar Gc (SFOR), Kosovada da Kosova Gcne (KFOR) katkda bulunmutur. 22 Kasm 1999 tarihinde Bill Clinton, Bulgaristan ziyaret eden ilk ABD bakan olmutur. 11 Eyll 2001 saldrlarnn ardndan II. Simeon hkmeti sresince de ABDyi her koulda desteklemitir. rnek vermek gerekirse 2001de Afganistanda Talibana kar savaan ABD uaklar iin hava slerini am, 2002de Bulgar askerleri Kabile gnderilmitir. ABDnin Afganistanda kulland asker uaklar, Bulgar asker havaalann kullanmtr. Bu, Bulgaristan tarihinde 1918den bu yana yabanc bir lkeye ait bir orduya s temin edilmesine dair tek rnektir. te yandan, Bulgaristan asker kara ve deniz mtemilatnn tmn ABD ordusunun kullanmna sunmu, ABDnin Balkanlardaki birliklerini Afganistana kaydrabilmesi iin Balkanlardaki uluslararas bar koruma misyonlarndaki glerini katna karmtr. 2004 ylnda Iraka asker gnderen Bulgaristanda ayn yl ve daha sonra yaplan yaplan anketlerde katlmclarn yarsndan fazlas Bulgaristann Iraka asker gndermesine kar olduklarn beyan etmi ancak halktaki bu eilimin aksine Bulgaristann mevcut politikasnda herhangi bir deiiklik olmamtr. Bu ibirlii sonucunda 2004 ylnda Bulgaristan NATOya ye olmu ve d politikasnn iki temel ayandan birisini de bylece gerekletirmitir. Bulgaristan hangi sebeplerden dolay NATOya ye olmak istemitir? SIRA SZDE
DN LM 1989 sonrasndaEBulgar siyasetilerin byk bir ounluu bir taraftan Souk Sava yllarndan kalma SSCBnin en sadk uydusu imajn silmeye, dier taraftan da S O R U Rusya ile geleneksel balar koparmamaya ynelik bir siyaset izlemeye balamtr. ki devlet arasnda 1967de imzalanan dostluk anlamas 1991de feshedilmi; BSP yeleri D K Rusyadaki komnist ve milliyeti kesimin talepleri dorultusunda ile K A T ilikileri yeni bir tabana oturtma giriimlerine balanmtr. Yeni siyasi ortamda gelimeye balayan ikili ilikiler 4 Austos 1992 tarihinde imzalanan Dostluk ve birSIRA SZDE lii Anlamas ile yeni bir boyut kazanmtr. Bu anlamay asker, ekonomik, bilimsel ve teknolojik alandaki anlamalar takip etmitir. Sofyann Batya giderek yaklamas Rusyada zellikle milliyeti kesimler taraAMALARIMIZ fndan iyi karlanmam ve ikili ilikilerde baz sorunlara yol amtr: 1) Rusyann

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Bulgaristan ve Rusya

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

6. nite - Balkan lkelerinin D Politikalar

177

Bulgaristan zerinden Bulgaristana ve Orta Avrupaya doal gaz tamak iin ina etmeyi dnd boru hatt konusunda iki lke arasnda ihtilaf ortaya kmtr. Bu ihtilaf yalnz resm yetkililer arasnda deil, iki lkenin zel sektr temsilcileri arasnda da gvensizlie sebebiyet vermitir. 2) Genel olarak Sofyann giderek Bat yanls bir tutum sergilemesi, Moskova tarafndan geleneksel Bulgar-Rus ittifakna ihanet olarak yorumlanmtr. 3) Bunlarn yan sra, 1993te Moskovada yaanan siyasi krizde Bulgaristan ynetimi ortak bir tutum sergileyememi; Jelev, Babakan Luyben Berov ve DGB Bakan Filip Dimitrov, Boris Yeltsini desteklerken SIRA SZDE BSP kanad Bat yanls olarak bilinen Yeltsine destek vermekten kanmtr. 1997de DGB hkmetinin baa gelmesiyle birlikte balayan AB ve NATO merkezli d politika, Bulgar-Rus ilikilerini olumsuz etkilemitir. D N yl M Ayn E L Bulgaristan Parlamentosunda kabul edilen bir deklarasyonda, bir yandan AB ve NATOya yelii hedef alan bir d politika gndemi ortaya konulurken O R U yandan da S dier Rusyayla dostane, eitlik ilkesine dayal, karlkl karlar temelinde ilikileri gelitirmeyi amalayan bir yaklam benimsenmitir. Bu deklarasyonda Rusyayla ticaKK T ret, ekonomi, enerji ve alt yap alanlarnda ibirlii amalanm,D eskiA ideolojik izgilerin yok olduu imaj verilmeye allmtr. kili ilikiler Kosova Sava srasnSIRA SZDE da iki devletin Kosova konusuna farkl yaklamalar nedeniyle gerginlemitir. 1997-2001 arasnda Jelev ve DGB ynetimi, BSP iindeki Rusya yanls kesim ile Bulgaristan ve Rusya arasna mesafe koyma taraftar DGB arasnda denge kurmaAMALARIMIZ ya aba gstermitir. 2001de iktidara gelen Eski Kral II. Simeonun hkmeti ise Sofyann Bat ve Rusyayla olan ilikilerinin bir uyumazlk erevesinde grlmemesi gerektiini belirterek Rusya ile ilikileri gelitirme ynnde admlar atmtr. K T A P BSP Bakan Georgi Parvanovun 2002de devlet bakan olmas ilikileri olumlu etkilemitir. Mevcut hliyle Bulgaristann Rusyayla ilikileri, Bulgaristann Bat dnyasyla olan ilikilerine kar bir alternatif deil, 2001 sonrasnda II. Simeon TELEVZYON hkmetinin dengeli ve ok boyutlu d politika anlaynn bir sonucu olarak ekillenmi ve bu izgide srdrlmektedir. Bulgaristan-Rusya diplomatik/siyasi ilikilerinin ksa tarihesi iin Ehttp://www.russiNT RNET a.bg/en adresinden faydalanabilirsiniz.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Bulgaristan ve Trkiye
1989 sonrasnda Bulgaristann komular arasnda Trklere ynelik asimilasyon uygulamas nedeniyle sorun yaama olasl en yksek lke Trkiye olmasna ramen Sofyann ivedilikle yaplanlarn byk bir yanl olduunu belirtmesiyle ilikilerde yeni bir dnem balamtr. Bu kararn drt temel sebebi bulunmaktadr: 1) Bat kurumlarna entegre olmaya ynelik politikalar izlenecekse bunun Trkiyeyle olan sorunlar zlmeden olamayaca inanc, 2) NATO yelii iin Trkiyenin desteini almak, 3) Asker koruma salayan bir Sovyet varl kalmamas karsnda, snrda olan Trkiyenin asker gcnn dikkate alnarak gvenlik balamnda gven telkin edilmesinin gerekliliinin anlalmas, 4) Ekonomik gerekeler. Bu konuda zellikle ok sayda Trkn lkeyi terk etmesi sonucunda ekonominin zarar grmesi, lkenin yatrm, kredi, ticaret ihtiyacnn artmas ve Trkiyenin ekonomik alanda nemli bir ortak olarak ortaya kmas Bulgaristannn komuya bakn etkilemi grnmektedir.
Trklere ynelik asimilasyon: lkedeki Trklerin dil, din, eitim, kltr, isim vb. alanlarda yaam biimlerini devam ettirmelerini engellemeye, onlar zorla Bulgarlatrmaya ynelik, 1984-1989 arasnda Jivkov ynetimi tarafndan Trklere uygulanan politikalarn tm.

178
Resim 6.1 1989 yl. Bulgaristandan Trkiyeye Byk G.

Balkanlarda Siyaset

Kaynak: http://efrasyap.org/Icerik/IcerikDetay.aspx?IcerikID=832

KE: 1992 ylnda Karadeniz havzasnda siyasi ve ekonomik ibirliini SIRA SZDE gelitirmek ve blgede bar, istikrar ve refah pekitirmek amacyla Trkiyenin nclnde M edilmi D N E L ina uluslararas kurulu.

S O R U

Bu erevede, ilk olarak asker ibirlii ile ilikilerin seyri deimitir. Trkiye, en bandan beri Bulgaristann BO programna ve NATOya yeliini desteklemi, Trkiyenin inisiyatifiyle ortaya atlan Karadeniz Ekonomik birlii rgtne (KE) davet edilmitir. Balangta AT yelii srecine zarar verebilecei SIRA SZDE dncesiyle Sofya, KEye mesafeli durmu ancak daha sonra KEnn ATa alternatif deil, tamamlayc bir oluum olduu grn benimsemi ve KEye ye olmutur. N E L Myandan, Trkiye, Bulgaristann AB srecine destek vermitir. D te 2007den sonra AB vize uygulamalarna geen Bulgaristanla vize ile ilgili teknik sorunlar yaanmasna ramen iki lke arasnda imzalanan bir anlamayla sorun S O R U zlm saylabilir. Bulgaristan, uygulad asimilasyon politikas nedeniyle uluslararas toplumda ok tepki DKKAT toplam ve ciddi eletirilere maruz kalmtr. SSCB ise konunun Bulgaristann i meselesi olduu grn benimsemitir. SIRA SZDE Ancak, Trkiyenin tm destekleyici politikalar karsnda, Bulgar siyasi hayatnda TrkAMALARIMIZ kart sylemler kullanan partilerin ortaya kmas ikili ilikilerde sorun yaratma potansiyeline sahiptir. Bunlardan birisi olan ATAKA, Trklerin arlkta olduu Hak ve zgrlkler Hareketi (HH) partisinin anayasaya aykr kurulduu K T A P gerekesiyle kapatlmasn ve Bulgar televizyonunda yaplan Trke yaynlarn durdurulmasn talep etmitir. ATAKA gerek 2005 genel seimlerinde gerekse 2006 devlet bakanl seimlerinde yksek oy toplamay baarmtr. Artan bu popler TELEVZYON milliyeti ortamda Trk kart sylemiyle bilinen ve ATAKA tarafndan desteklenen bir baka sa parti GERB ortaya km ve iktidara gelmitir. te yandan, ekonomik alanda en az faktrden dolay 1989 sonrasnda ilikiler gelimeyeR balamtr. 1) Corafi yaknln sunduu kolaylklar, 2) YumuaNTE NET yan uluslararas ortam, 3) nc lke piyasalarna beraber girebilme frsatlar. Bu erevede, Bulgaristana verilen Eximbank kredileri, artan ticaret balar, dorudan

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

DNELM S O R U
6. nite - Balkan lkelerinin D Politikalar DKKAT

DNELM S O R U

179 DKKAT
SIRA SZDE

yatrm, enerji ve altyap alanlarndaki yatrmlar yoluyla ekonomik ilikilere ivme SIRA SZDE kazandrlmtr. Genel olarak bakldnda, nmzdeki dnemlerde GERB hkmetinin Bulgaristanda yaayan Trklere yaklam ve Trkiye-AB ilikilerine ilikin tutumu AMALARIMIZ Trk-Bulgar ilikileri zerinde belirleyici olacaktr denilebilir.
K T A zorunlu gle Bulgaristann Trklere uygulad asimilasyon ve sonrasnda meydana gelen P ilgili detayl bilgi iin Tarihi Belgeler Inda Byk G ve Anavatan isimli kaynaktan faydalanabilirsiniz (R. Ercment Konukman, hazrlayan Kutlay Doan, Ankara: Grafiker, 1990). TELEVZYON

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

1989dan bu yana iktidara gelen hkmetlerin siyasi gndemlerine paralel d politika gndemlerinin olutuu gzlenmitir. 1990-1997 arasnda BSP hkmeti Batya yaknlamada anlaml admlar atmam, 1997-2001 arasnda DGB hkmeti NTERNET Bat kurumlarna entegre olmada BSPnin tam tersi politikalar izlemi, Rusyayla ilikilerin gerginlemesine neden olmu, 2001-2005 arasnda II. Simeon hkmeti daha dengeli ve eit mesafe anlaynn hakim olduu bir tutumla Bat ve Rusyayla ilikilere eit derecede nem atfetmitir. GERB hkmetinin milliyeti syleminin d politika kararlarn nasl ekillendirecei -zellikle Trkiye ile ilikilerde- nmzdeki dnemlerde grlecektir. AB yelii ise lkeye ekonomik olarak anlaml bir refah getirememitir. Bulgaristan u anda ABnin en fakir lkesidir. Rvet lkedeki en nemli sorunlar arasndadr. Bat ve Rusyaya kar dengeli tutum, blgesel oluumlarda yer alma, ABD ve NATOya destek, ABye tam entegrasyon ileriki yllarda izlenecek d politikann temel bileenleri olmaya devam edecek izlenimi vermektedir.

NTERNET

ROMANYA DI POLTKASI
1989 ylndan itibaren meydana gelen gelimeler sonucu Dou Blokunun dalmasyla beraber iki kutuplu sistemin sona ermesi, Varova Pakt yesi olan Dou Avrupa lkelerinde deiim srecini balatmtr. Bu dnm sreci eski bir Dou Avrupa lkesi olan Romanyay da etkilemi ve dier Dou Avrupa lkeleri gibi Romanya da Bat Bloku yesi lkeler olarak adlandrlan Batl lkelerin siyasal ve ekonomik sistemine entegrasyon ynnde admlar atmaya balamtr. Bu balamda Romanya d politikas, Dou Blokunun dalmas ve bu lkelerde sosyalist sistemlerin kmesinin ardndan dnya sisteminde ortaya kan yeni denge ortamnda bir yandan NATO ve AB gibi Batl kurumlara yelik konusuna younlarken dier yandan da komular, dier blge devletleri ve kresel glerle ilikilerini yeniden ekillendirmeye ve uluslararas kurulular ierisindeki yeni konumunu tanmlamaya ynelmitir.

Souk Sava ve Sonrasnda Romanya D Politikas

kinci Dnya Sava henz devam ederken Ekim 1944de gerekleen ve tarihte Yzdeler Anlamas olarak anlan antlama ile Romanyann SSCBnin uydu devleti olma sreci balamtr. Bu Antlamaya gre SSCBnin nfuz blgesine giren Romanya sosyalist ideolojiyi benimseyen bir lke hline gelmitir. kinci Dnya Savann ardndan Romanya, 1948 ylnda SSCB ile bir ittifak antlamas imzalayarak ve 1949 ylnda da COMECONa (Council for Mutual Economic Assistance-Karlkl Ekonomik Yardm Konseyi) ye olmutur. Bununla beraber zaman ierisinde ortaya kan gelimeler Dou Bloku yesi lkeler zerinde

180

Balkanlarda Siyaset

her zaman SSCB kontrolnn mmkn olmadn, Blok yeleri ile SSCB arasnda zaman zaman ciddi problemlerin yaandn gstermektedir. Romanyann SSCB ile ilikilerine bakacak olursak Romanya, Douya dahil olmasnn ardndan SSCB ile d politika, asker ve ekonomik politikalar dhil birok konuda skntlar yaamaya balamtr. Bloklar aras ilikilerin olduka gergin olduu Souk Sava dneminin ilk 20 ylnda dahi SSCBden zerk politikalar izlemeye alm, SSCB politikasndan uzaklama giriimleri nedeniyle Moskovann kendisine asker bir mdahalede bulunmasndan ekinmekle beraber bu eiliminden de vazgememitir. zellikle de Yugoslavyann ve Arnavutlukun SSCB gdmnden ayrlmasnn ardndan Romanyann da bloktan uzaklamasndan korkan Sovyetler ile Romanya arasnda 1960larn ortalarnda ksa fakat ciddi bir soukluk yaanmtr. Bu dnemde Romanya liderleri muhalif politikalar sebebiyle Moskova tarafndan defalarca uyarlmlardr. SSCB zaman zaman kendisine ve sosyalist rejime muhalefet eden Dou Avrupa lkelerine uygulad gibi 1964-65 yllarnda Romanyaya kar da ekonomik zorlama tedbirlerini uygulamtr. Ancak, bu zorlama nlemleri ou zaman baarl olmam, uzun dnemde ise ters etki yaratmtr. zerk d politika izleme giriimleri dorultusunda Blok dndaki lkelerle ilikiler gelitirmeye ynelen Romanya, ticari ve ekonomik yardmlar bakmndan Batl lkelere ynelerek Sovyetlerin uygulad bu yaptrmlarn zararlarndan kanabilmitir. Bu gelimelere ramen Bkre bamsz asker politikasndan vazgeme ve Dou Bloku ve Varova Pakt ierisindeki rolne devam etme konusunda isteksiz davranm ve zerk d politika manevralarna devam etmitir. Bu dorultuda, 1967-68de Bat Almanya ile diplomatik ilikiler kurmu, 1967 Arap-srail Savandan sonra srail ile diplomatik ilikileri kesmeyi reddetmi ve Dnya Komnist Konferans toplanmas konusunda SSCB ile fikir ayrlna dmtr. Nicolae avueskunun Sovyet ordularnn 1968 ylnda ekoslovakyaya mdahalesini sert bir dille knamas zerine Moskova tarafndan sert bir ekilde uyarlan Romanya, SSCB ile ilikilerinde daha lml davranmaya balamtr. Bu yumuamann ardnda Romanyaya da ekoslovakya benzeri bir mdahalenin gerekletirilebilecei endiesinin rol oynad dnlebilir. Nitekim bundan sonraki iki yl ierisinde Romanya, Moskovada dzenlenen Dnya Komnist Partiler Konferansna katlm, Varova Paktnn yapsnda deiiklik yaplmas ynndeki talebi olumlu karlam ve SSCB ile Dostluk ve ttifak Antlamasn yenilemitir. Bu yeni yap ierisinde nemli bir konum elde etmeyi baarmakla beraber avueskunun 1971de in, Kuzey Kore ve Kuzey Vietnama ziyaretler gerekletirmesiyle Romanya-SSCB ilikileri yeniden gergin hle dnmtr. in ile yaknlama abalar Sovyetler tarafndan Romanyaya kar yrtlen bask kampanyas vastasyla engellenmitir. Bu gelimelerin hemen ardndan Romanya mmkn olduunca ok destek noktas gelitirerek lkenin d politika temelini glendirme yolunu aratrmaya balamtr. Austos 1972de Bkre dier Varova Pakt yeleri ile iyi ilikiler kurma teebbsnde bulunmutur. Bulgaristanla ilikiler Sofya ynetiminin SSCBne zel ballna ramen olduka przsz olmutur. Yugoslavya, Romanyann yakn siyasi mttefiki olmu ve dier Komnist devletler olan in, Kuzey Kore, Vietnam ve ayrca talya, spanya, Japonya ve Fransa ile Romanyann ilikileri gelimitir. Romanya, ABD ve Bat Avrupa lkeleri ile henz Dou-Bat Bloklar arasndaki ilikilere Souk Sava koullar hakim iken iyi ilikiler kurmu ancak detant dnemi baladnda Romanya, ABD ve Bat Avrupa lkeleri nezdindeki zgn

6. nite - Balkan lkelerinin D Politikalar

181

statsn kaybetmitir. Romanya, 1976 ylnda BM 77ler Grubunda yelik elde etmitir. Balantszlk Hareketi Romanyaya zirve toplantlarnda ve dileri bakanlar toplantlarnda misafir stats tanmtr. Bu d politika almlar dorultusunda Romanya ve inin yaknlama giriimleri iki lke liderlerinin karlkl olarak gerekletirdikleri resm ziyaretlerle yinelenmi, Romanya Devlet Bakan avuesku, Mays 1978de Pekini ve in Devlet Bakan Hua Kuo-Feng de Austos 1978de Romanyay ziyaret etmitir. avueskunun ziyareti srasnda Hua Kuo-Feng tarafndan Romanyaya kar taknlan yaklam Romanya zerinde 1971de ortaya kan Sovyet basksn ksmen hafifletse de inin SSCB basksna maruz kalan Balkan devletlerine ok az yardm edebileceini de gstermitir. avueskunun ziyareti srasnda, inin Balkanlardaki varln glendirecek bir adm olarak iki lkenin de karlkl olarak konsolosluk amasn ngren bir antlama imzalanmtr. SSCB, avueskunun ini ziyaretinden memnun olmamakla beraber 1971deki ziyaretinde olduu gibi dramatik bir tavr taknmamtr. avueskunun ziyaretinden ay sonra Hua Kuo-Fengin Romanya ve Yugoslavyay ziyareti SSCB tarafndan daha ciddi grlm ve inin, blgede etkisinin artt eklinde yorumlanmtr. Hua Kuo-Fengin Romanyaya varndan yaklak bir hafta nce in ve Japonya arasnda Dostluk ve Bar Antlamas imzalanmas da SSCBnin Romanya-in yaknlamasndan duyduu endieyi arttrmtr. Romanya-in yaknlamas 1979 Varova Pakt zirve toplantsna da yansm ve zirvede Dou Avrupa lkelerini birletirmek ve ine kar Varova Paktn glendirmek amacyla alnacak nlemler grlmtr. Bu toplantda SSCB Varova Paktn glendirmek amacyla merkezi asker komutanlk kurulmas, ye devletlerce asker harcamalarn artnn taahht edilmesi, ine kar Vietnamn desteklenmesi ve Msr-srail Bar Antlamasna kar klmas gibi nlemler nermitir. SSCB Devlet Bakan Brejnevin Ocak 1979da bu balamda Bulgaristana dzenledii ziyaretin ardndan Sovyet Dileri Bakan Andrei Gromyko ile Komnist Partisi Merkezi Komite Sekreteri Boris Ponomarev Varova Pakt zirvesinde alnan kararlara destek salamak amacyla Romanyay ziyaret etmilerdir. avuesku, Varova Paktnn savunma amalarna ballklarn teyit etmekle beraber ittifak glendirmeyi amalayan asker harcamalarn arttrlma nerisini, silahlanma artna yol at gerekesiyle reddetmitir. Varova Pakt zirvesi sonrasnda Msr-srail Antlamasn knayan aklama da Romanyann onay ve imzas olmadan yaymlanmtr. SSCBnin Romanya-in yaknlamasndan rahatszlk duyma nedeni SIRA SZDE nedir? Varova Pakt zirve toplantsnda SSCB ile anlamazla den Romanya destek D NELM salamak amacyla her biri kendi lkelerindeki siyasi evrelerdenemli konuma sahip olan Fransa, spanya ve talyan Komnist Partileriyle st dzey balantlar S Niculescu Kuzey kurmutur. Dier yandan Romanya Babakan Yardmcs Paul O R U Koreye giderken ini ziyaret etmi ve in ynetimi, Romanyann bamszl ve egemenliini savunma abalarna destek verdiini teyit etmitir. ABD Bakan DKKAT Jimmy Carter, Maliye Bakan Michael Blumenthal Romanyaya zel temsilci olarak gndererek ABDnin Romanyann bamszlna ve dostluuna nem verdikSIRA SZDE lerini Devlet Bakan avueskuya iletmitir. Bylece, SSCB ile atma, Romanya iin uluslararas destek kazanmak bakmndan bir frsat olmutur. 1980li yllarda eski gcn yitirmeye balayan Sovyetler Birlii, blok lkeleri zerindeki nfuzuAMALARIMIZ nu da kaybetmeye balam ve 1989a gelindiinde Dou Avrupa lkelerinde sosK T A P SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

182

Balkanlarda Siyaset

yalist sistemin kmesine neden olan devrimler ardarda yaanmaya balamtr. Bu devrimlerle komnist rejimlerin birer birer kmesi, Dou Blokunun dalmas ve Sovyetlerin nfuzunun ortadan kalkmasyla Dou Avrupada bir g boluu olumutur. Dier eski Dou Bloku lkeleri gibi Romanya da ortaya kan yeni uluslararas konjonktrde yeni d politika hedefleri belirlemi ve yeni uluslararas sistemle btnleme eilimi gstermeye balamlardr. Souk Sava dneminde dahi SSCBden bamszlama abas ierisinde olan ve farkl d politika tercihlerine ynelen Romanya, Souk Sava sonras dnemde ortaya kan yeni g dengesi dorultusunda d politika hedefleri belirlemitir. 1989 ylndan sonra genelde Bat ile ve zelde ABD ve AB ile gl ilikiler kurmaya ynelmitir. BMnin yan sra Uluslararas mar ve Kalknma Bankas, Uluslararas Para Fonu, Dnya Ticaret rgt, Avrupa mar ve Kalknma Bankas, Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat ve Avrupa Konseyi gibi pek ok uluslararas kurulua ye olan Romanya, Souk Sava sonras dnemde meydana gelen dnm sreci ve d politika tercihlerinin yeni ortaya kan denge durumuna uyum salama srecinin bir uzants olarak AB ve NATOya yelii temel birer hedef hline getirmitir.

Uluslararas Kurulularla likiler

Bu hedeflere uygun olarak Romanya, 1993 ylnda NATOya tam ye olma isteini bildirmitir. Ocak 1994te NATOnun Brkseldeki toplantsnda, gelecekte ye olmas ngrlen Orta ve Dou Avrupa lkelerinin NATOnun ynettii bar koruma operasyonlarna katlmlarn salamak ve bylece bu lkelerin silahl glerini yeniden yaplandrmalarna yardmc olmak amacyla Bar in Ortaklk (BO) giriimi balatlmtr. NATOnun 21 Kasm 2002 tarihli Prag Zirve toplantsnda Romanya, Bulgaristan, Estonya, Litvanya, Letonya, Slovakya ve Slovenya ile birlikte yelik grmelerine resmen davet edilmitir. 29 Mart 2004 tarihinde Romanya da dahil olmak zere dier lkeler rgtn tam yesi olmulardr. Romanyann yeliinin, ttifakn gney kanadnn ve Karadeniz Blgesindeki varlnn glenmesine; buna karlk da lkenin gvenlik ihtiyalarnn karlanmasna ve asker modernizasyonuna katkda bulunaca dnlyordu. Souk Sava sonras dnemde Romanya, serbest pazar ekonomisine geiinin kolaylamas, lkenin kt ekonomik durumunun iyilemesine katkda bulunmas ve yeni uluslararas ortamda byle bir ittifak ierisinde yer almasnn lkesini ekonomik ve siyasi anlamda daha gl klaca beklentisinden hareketle ABye yelii d politikasnn nemli bir hedefi hline getirmiti. Bu sre iinde de Romanyann giriimleri sonucu 1993te AT, Bkrete bir daimi temsilcilik am ve Bkre ile bir ibirlii anlamas imzalamtr. Bu lke de 22 Haziran 1995te ABye tam yelik bavurusunda bulunmutur. 1997de AB Komisyonu tarafndan bavuruya ilikin ilk rapor yaymlanm; Ekim 1999da yaymlanan raporda ise Romanya ile mzakerelerin balamasna ynelik tavsiye karar yer almt. 1999 tarihli Helsinki Zirvesi Sonu Bildirgesinde Romanya yelik grmelerine davet edilmi ve tam yelik mzakerelerine ilikin hkmetleraras ikili grmelerin 15 ubat 2000de balamas kararlatrlmtr. Aralk 2002de Komisyon bir yol haritas belirlemi ve Ekim 2004te yaymlanan ilerleme raporunda Romanyann gerekli artlar yerine getirmesi durumunda Ocak 2007de tam yelie kabul kararlatrlmtr. Aralk 2004te yaplan srasyla Cumhurbakanl ve parlamento seimlerinin ardndan Romanyann siyasi atmosferin-

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

6. nite - Balkan lkelerinin D Politikalar

K T A P

K T A P

183

de lkenin AB yeliini geciktirebilecek gelimeler ortaya kmakla beraber 26 EyTELEVZYON ll 2006da AB Komisyonu tarafndan yaymlanan Gzlem Raporunda ngrld zere Romanya 1 Ocak 2007 itibaryla AB yesi olmutur. ABnin genileme sreci ile ilgili daha kapsaml bilgi edinmek iin faydal N E T kaynak ola N T E R bir rak Avrupa Birliinin Genileme Sreci: ABnin Merkezi Dou Avrupa ve Bat Balkan lkeleri ile likileri adl kitaba bakabilirsiniz. Murat KAVALALI, Ankara: AB ile likiler Genel Mdrl Yayn, Ekim 2005, http://ekutup.dpt.gov.tr/

TELEVZYON

NTERNET

Komu lkelerle likiler

Romanya ve Macaristan Souk Sava dneminde komnist rejimlere sahip ve Dou Blokuna ye olan iki devlet olduklarndan bu dnemde Romanya-Macaristan ilikileri daha ziyade ideoloji ve blok politikas balamnda ekillenmitir. Ancak Souk Sava sonras dnemde Romanya-Macaristan ilikileri bu lkelerin ulusal karlarnn yan sra blgesel politikalar ve ortak karlar balamnda yeniden ekillenme eilimi gstermitir. Souk Sava sonras dnemde de Romanya-Macaristan ilikilerinde, 1920 ylnda imzalanm olan ve iki lke ilikilerini sekteye uratan Trianon Anlamasnn hkmlerinin etkili olduu gzlenmektedir. Ayrca iki lke arasndaki ilikileri belirleyen dier bir unsur Transilvanya sorunudur ve buna bal olarak Transilvanya blgesinin hangi lkeye ait olduu sorunu ve Romanyadaki Macar aznln durumu tarihsel olarak iki lke ilikilerinde anlamazlk yaratan nemli konulardr. Habsburg mparatorluu dneminde Romanyann da dahil olduu byk bir toprak paras Macaristann ynetiminde idi ve bu dnemde hem Macaristan hem de Romanya Transilvanya blgesinin kendilerine ait olduunu iddia etmekteydiler. Romanya 1878de Berlin Antlamas ile Moldova ve Eflak prensliklerini dahil ederek bamszln kazanm ancak uluslararas dengeleri deitirebilecek gce sahip olmadndan Transilvanya blgesini topraklarna katmada baarl olamamtr ve bu blge darda kalmtr. Etnik-kltrel yapsndaki eitlilik ve Macar aznln varl Romanya-Macaristan ilikilerinde nemli bir parametredir. Romanyadaki Macar aznln toplam nfusa oran % 7dir ve Transilvanya blgesinde bu oran baz blgelerde % 50 ve hatta baz blgelerde % 90 dzeyine ulamaktadr. Bu lkenin tarihsel gemiinde yer alan pek ok kanl atma Macar aznln varl ile yakndan ilikilidir ve iki komu lke ilikilerini etkileyen en nemli bir unsurdur. ki lke arasndaki sorunlarn Avrupa-Atlantik kurumlarna ye olmakla zlebileceine inanlmaktadr. Konuyla balantl Transilvanya sorununa gelince sorunun kayna tarihseldir. Birinci Dnya Savanda Habsburg mparatorluunun yenilgiye uramas ve dalmas sonucunda 1920 ylnda Macaristanla mttefikler arasnda yaplan Trianon Antlamas ile Macar Krallnn sava ncesi topraklarnn 2/3 ve toplam nfusun 3/5i elinden alnm ve Transilvanya blgesi ile ek snr blgeleri Romanyaya verilmitir. Birinci Dnya Sava sonrasnda Romanya, Macaristandan alnan topraklar ile Bulgaristan ve Rusyann aleyhine elde ettii kazanmlarla elde ettii topraklar sayesinde toplam lke yz lm iki katndan daha fazla artmtr. Romanya ve Macaristan, kinci Dnya Sava ncesi ve srasnda Hitlerin ykselen gcne kar birbirlerini mttefik olarak grmlerdir. Ancak 1940 ylnda Hitler tarafndan Transilvanya blgesi Macaristana geri verilince bu ittifak Romanya iin felakete dnmtr. 1939 Molotov-Ribbentrop Pakt ile de SSCB, 1917 Devriminden sonra kaybettii Besarabya ve Kuzey Bukovinay almtr. ki yl sonra Romanyann SSCBnin Almanyay igaline katlmas ve takiben Almanyann

184

Balkanlarda Siyaset

yenilgisi bu topraklarn Romanyann elinden kmasn teyit etmitir. SSCB igalci ordular geri ekip Besarabyay yeniden ele geirdiinden, Romanya lideri Mareal Ion Antonescuya kar dzenlenen bir hkmet darbesi Romanyann devam eden savata taraf deitirmesine sebep olmutur ve Almanya kart cephede yer almtr. Sonu olarak sava sona erdiinde Transilvanya, Romanya kontrolne gemitir. Bylece Romanya sava sonras Avrupada %9 oranla en fazla aznla sahip lke olmutur. kinci Dnya Sava sonrasnda tm Dou Avrupada SSCB nfuzu egemen olmutur. avuesku dneminde Romanya Moskovaya ynelik dikkatli bir anlamazlk politikas izlemitir. Ukraynann bamszlk kazanmasnn ardndan 1992 ylnda Romanyann Kievde bykelilik amasyla diplomatik ilikiler balamakla beraber Bukovina ve Besarabya blgesi ile ilgili olarak iki lke arasnda yaanan toprak sorunu iyi ilikiler kurulmasn engellemitir. ki lke arasnda Dostluk ve yi Komuluk likileri Antlamas imzalanmas konusunda drt yldan fazla sredir yrtlen grmeler, Romanyann bu anlamaya 1939 Ribbentrop-Molotov Paktn knayan bir madde konulmas talebinin gndeme gelmesi ve bu talebin Ukrayna tarafndan kabul edilmez grlmesi zerine sona ermitir. Ukraynaya gre, Bukovina ve Besarabya konusundaki toprak sorunu eski SSCB tarafndan zmlenmitir ve bu konuya ilikin sorunlar Sovyetlerin halefi olan Rusya Federasyonuna yneltilmelidir. Romanyann grne gre ise knama maddesi, Karadenizdeki Serpent Adalar problemi ve Ukraynada yaayan etnik Romanyal aznla tannan garantileri kapsamaktadr. NATO ve ABye yelik srecinde, dier aday lkeler gibi Romanyann da komular ile toprak ve aznlk sorunlarn zmesi nkoul olarak grldnden, 1997 ylnda Romanya ve Ukrayna arasnda Dostluk ve yi Komuluk Antlamas imzalanm ve Romanya Parlamentosu tarafndan onaylanmtr. Bu anlama ile taraflar, aralarndaki snrn deitirilemezlii prensibini kabul etmi ve Romanya, 1992 ylnda iki lke arasnda balayan Dostluk ve yi Komuluk Antlamas grmelerindeki talepleri arasnda olan u anda Ukrayna snrlarnda bulunan ve 1940 ylnda SSCB tarafndan ele geirilen topraklardan feragat ettiini belirtmitir. Bu antlama ayrca Ukrayna topraklarnda yaayan yaklak 200.000 etnik Romanyalnn ve Romanya topraklarnda yaayan yaklak olarak ayn saydaki Ukraynal aznln haklarnn korunmasn da kapsamaktadr. Bununla beraber, bu antlama beklenenin aksine iki lke arasndaki bu sorunlar zememitir ve iki lke arasndaki kta sahanl sorununa ve Serpent adalarnn statsne ilikin daha fazla grme yaplmas gerekmitir. Aznlk haklarna ilikin sorun henz tam anlamyla zlmemitir ve devam etmektedir. Buna ramen Romanya, Ukrayna ve Polonya ile birlikte uluslararas bar gc operasyonlarnda kullanlmak zere ortak asker birlik oluturmutur. Romanya ve Moldova arasndaki zel ilikilere ramen Dou Blokunun dalmasnn ardndan iki lke arasndaki ilikilerde blgesel ve uluslararas, znel ve nesnel gerginlikler nedeniyle sekiz yldan daha fazla sre herhangi bir siyasi anlama imzalanmas mmkn olmamtr. Son yllarda iki lke ilikilerinde meydana gelen ilerlemeler iki lke arasnda temel bir anlamaya varlmas konusunda grmeye balamalarna olanak salasa da Romanyann bu anlamaya Besarabya blgesini SSCBne vermeye zorlayan 1939 Ribbentrop-Molotov Paktn knayan bir madde konulmasnda srar etmesi zerine o zamandan bu yana bir ilerleme de salanamamtr. ki lke ilikilerinde dinsel alanda da sorunlar yaanm ve Moldova yetkilileri 1993te yeniden kurulan Bkree bal Besarabya Metropolitan Ki-

6. nite - Balkan lkelerinin D Politikalar

185

lisesini tanmay reddetmi ve Moskova ynetimine bal Moldova Metropolitan Kilisesini tanmaya devam etmilerdir. Ancak Romanyann AB ile grmelere balamasnn ardndan pek ok Moldova vatandann Romanya vatandal kazanma talebi gndeme gelmi ve bu durum Rusya Federasyonu tarafndan Moldovann Romanya tarafndan sessiz asimilasyonu olarak nitelendirilmitir. Bununla beraber, 1997 ylndan itibaren Romanya-Moldova asker ilikileri olduka gelimitir ve mkemmel olarak nitelenen bir dzeye ulamtr ve iki lke asker-gvenlik, rgtl sular, uyuturucu kaakl ve yasa d g konusunda ibirlii yapmaktadrlar. ki lke zellikle Moldovaya enerji transferi konusunda ilikilerini gelitirmilerdir. nceki sayfalarda da deinildii zere, kinci Dnya Sava srasnda Fransann igale uramas, ngilterenin ise Kta Avrupasnn savunmasn stlenememesi zerine Romanya kendisine verilen szlerin anlamsz olduunu grmtr. 26 Haziran 1940 tarihinde SSCB bir ultimatom yaymlayarak Romanyann Besarabya, Kuzey Bukovina ve Hertza blgesini kendisine teslim etmesini istemitir. Bunun zerine Romanya mttefik devletlerden ayrlarak mihver devletlere katlm ve Nazi Almanyasn ekonomik olarak desteklemitir. Romanya, Kuzey Transilvanya blgesinin Macaristann eline gemesini nispeten telafi etmek iin Transdinyester blgesini ilhak etmitir. 1944 ylnda savan gidiatnn mihver lkelerin aleyhine SIRA SZDE dnmesi zerine Romanya taraf deitirerek Mttefik devletlere katlm ve Rusya ile beraber Mihver devletlere kar savamtr. DN LM Romanyann 1878 ylnda Osmanl Devletinden bamszln Ekazanmasnn nemli lde Rusyann destei ile gereklemesi nedeniyle Rus arl Romanyay uysal uydu devlet olarak gryordu. kinci Dnya Savann U S O R balangcnda dnyann drdnc gda ihracats olan Romanya, Rusya tarafndan ekonomik rakip olarak algland. Rusya ekonomik bir rakip yerine uydu bir devleti tercih ettiDKKAT inden Romanya ekonomisini snrlandrmaya ynelmitir ancak Bkre, Parise ynelerek Rus kontroln krabilmitir. SIRA SZDE Dou Blokunun dalmas ve Souk Sava dneminin sona ermesinin ardndan Romanya beklenenin aksine Rusyadan tamamen uzaklamam ve hatta Rusya Federasyonu ile ikili antlama imzalayan ilk eski Dou Bloku yesi olmutur. AMALARIMIZ Zira Romanya, her ne kadar Batl kurumlara yelik hedefini benimsese de henz bunu garanti olarak grmyordu. Ayrca byk lde zayflam bir Rusya Federasyonunu da bundan byle bir tehdit olarak grmediinden Batya kar bir denK T A P ge unsuru olarak dengeli ilikiler yrtmek istiyordu. Ancak 1990 sonras dnemde Romanyann d politikas ekonomik ilikilerden ziyade lkenin jeostratejik koullarna gre ekillendiinden ve bu dnemde Romanyann ncelikli d politika TELEVZYON hedefi Batl kurumlara ye olmak olduundan Rusya Federasyonu ile ilikileri minimum dzeyde seyretmitir.
NTE NET Souk Sava sonras dnemde Rusya Federasyonunun Balkan lkelerineRynelik politikas ile ilgili daha kapsaml bilgi edinmek iin faydal bir kaynak olarak Souk Sava sonrasnda Rusyann Balkanlar Politikas adl makaleye bakabilirsiniz. lyas Kamalov, Karadeniz Aratrmalar, Say 13, Bahar 2007, ss. 99 - 113. http://www.karam.org.tr/Makaleler/154823978_kamalov.pdf).

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Hatta 1992 ve 1993te iki lke arasndaki ilikiler gerginlemi ve Transdinyester atmasnda kar taraflarda yer almlardr. Dier yandan bu dnemde iki lke arasnda ilikileri gelitirmek amacyla ikili bir antlama imzalanmas amacyla

186

Balkanlarda Siyaset

yrtlen grmeler Romanyann bu antlamaya da 1939 Ribbentrop-Molotov Paktn knayan bir madde konulmasnda srar etmesi zerine kesilmi ve ancak aradan 10 yllk bir sre getikten sonra bu antlamann imzalanmas mmkn olabilmitir. Romanyann NATO yelii ve AB yelii srecinin balamasnn ardndan 1999 ylnda Bkre ynetimi, Moskova ynetimi ile siyasi ve ekonomik ilikileri yeniden ele almaya hazr olduklarn belirtmitir. Romanya Devlet Bakan Traian Basescunun 2005 ylnda Moskovay ziyareti srasnda bir dizi st dzey temaslar gerekletirilmise de Basescunun yapt aklamalardan 15 yllk tarihsel n yarglarn stesinden hl gelinemedii iin iki lke arasndaki donmu ilikileri yeniden canlandrmann mmkn olmad anlalmtr. Souk Sava sonras dnemde Romanya-Rusya ilikilerinde nemli bir gerginlik kayna olan dier bir konu da Moldovann stats konusudur. Rusyann stratejik karlarnn Romanyann tm Romanya topraklarn kapsayan birleik bir Romanya devleti kurma amacyla attndan Moldova sorunu Romanya-Rusya ilikilerinde yzyldan fazla sredir var olan bir sorundur. Dier yandan Romanyada saylar yaklak 30.000 civarnda olan etnik Rus aznlk ile Rusyada saylar yaklak 5.000 civarnda olan etnik Romanyalnn varl tespit edilmektedir. Ancak gnmzde, iki lke ilikilerinde aznlklara ilikin ciddi bir sorun bulunmamaktadr.

Romanya-ABD likileri
Romanya-ABD ilikileri bloklar aras gerginliin azald 1960l yllarn balarnda iki lke arasnda Amerikan mlkiyet iddialar konusunda bir anlama imzalanmasyla gelimeye balamtr. Bu srete 1969 ylnda ABD Bakan Richard Nixon Romanyaya resmi bir ziyaret gerekletirmi ve ideolojik farkllklara ramen iki lke arasndaki diyalog 1970ler boyunca liderler dzeyinde devam etmitir. 1975 ylnda ABD tarafndan Romanyaya en ok gzetilen ulus stats tanyan anlama imzalanmtr. 1980lerin ortalarnda, ktleen insan haklar sicili nedeniyle eletirilmesi ve zellikle de din ve etnik aznlklara kt muamele iddialar nedeniyle Romanyann en ok gzetilen ulus statsnn sona erdirilmesi konusu ABD Kongresinde gndeme getirilmitir. 1988 ylnda Romanya Devlet Bakan avuesku en ok gzetilen ulus kayd statsnden feragat etmi ve bu insan haklar uygulamalarnn Romanyann egemenliine mdahale olduunu ve bunun lkesi tarafndan kabul edilemeyeceini belirtmitir. 1989da gerekleen devrimin ardndan ABD Dileri Bakan James Baker, ubat 1990da Romanyaya bir ziyarette bulunmutur. ABD tarafndan Romanyaya yeniden en ok gzetilen ulus stats Kasm 1993te yeniden verilmitir. 1996 ylnda ABD Kongresi, Bat yanls politikalar nedeniyle Romanya ile ilikileri derinletirme karar almtr. 1997 ylnda ABD Bakan Clinton ziyareti srasnda iki lke arasnda bir stratejik ortaklk oluturulduunu ve bu ekilde ekonomik ve siyasal gelime, blgesel gvenlik, savunma reformu gibi konularda iki lke arasndaki ibirliini glendireceklerini ilan etmitir. Romanya ayrca Bush ynetimi dneminden beri ABDnin terrle mcadele konusunda nemli bir mttefikidir. Romanya, ubat 2010da ABDnin lkeye fzesavar sistemler yerletirme nerisini kabul ettiini aklamtr. Tarihsel perspektif ierisinde incelediimizde, Romanyann d politikasnn belirlenmesinde daha ziyade blgesel ve uluslararas sistemde meydana gelen gelimelerin etkili olduu grlmektedir. Bamszln

6. nite - Balkan lkelerinin D Politikalar

187

ve gvenliini birincil hedef olarak gren Romanya, gerek Avrupa alt sisteminde ve gerekse uluslararas sistemde her zaman d politika hedeflerine ulamay salayacak denge araylarna ynelmi, komu lkelerle ve byk glerle ilikilerini de bu dorultuda belirlemitir.

ARNAVUTLUK DI POLTKASI
Kuruluundan itibaren Arnavutluk d politikasnn iki nemli unsurunu Balkanlarda Arnavutluk snrlar dnda yaayan Arnavutlarn durumlar ve Arnavutlukun yapsal olarak zayf bir devlet olmasnn getirdii blgesel ya da byk glerle ittifak ilikileri gelitirme eilimi oluturmutur. Bu unsurlarn yannda Arnavutlukun i yaps, rejimi ve siyasetindeki deiimler de d politikasnn ekillenmesinde nemli lde etkili olmutur. Arnavutluk kuruluundan itibaren varln srdrme mcadelesi iinde olmu bir Balkan lkesidir. Ancak Arnavutlukun lke olarak varl kendinden ziyade zamann byk glerine bal olmutur. Arnavut milliyetilii Balkanlarda greceli olarak ge gelien milliyeti akmlardan birisidir. Arnavutlar kendi aralarndaki blgesel, din, dilsel ve sosyoekonomik farkllklarnn yannda Osmanl ynetimiyle idari ve toplumsal ynlerden uyum ierisinde olmalar nedeniyle ulus inas srecinde geri kalmlardr. Bu nedenle, Arnavutlar ancak Balkan Savalar srasnda Osmanl mparatorluu ile toprak btnlkleri de facto ortadan kalktktan sonra kendi balarnn aresine bakmak ve bamszlklarn elde ederek kendi ulus-devletlerini kurmak yolunda admlarn hzlandrmlardr.

De facto: Fiilen anlamna gelmektedir.

Devletin nas Sreci

Arnavutlar bamszlklarn ilan ettikten sonra devletlerinin uluslararas alanda tannmas ve toprak btnlnn resmen kabul grmesi iin youn aba harcamtr. Bu dnemde Balkanlarda karlar olan byk devletlerden destek alabilmek iin almlardr. Balkan Savalar srerken 17 Kasm 1912den itibaren Londrada toplanan Bykeliler Konferanslarnda Arnavutluk devletinin stats ve snrlar byk glerin temsilcileri tarafndan tartlmtr. Arnavutlar snrlarn kendi nfuslarndan olanlarn yaad Osmanl vilayetleri Yanya, kodra, Manastr ve Kosovay birletirmek isterken komu lkeler Yunanistan, Srbistan, Karada ve Bulgaristan bu blgeleri paylamak eilimi gstermilerdir. 1914 yl banda Arnavutluk Devletinin bana getirilen Prens William ne yeni devletin kendi ayaklar zerinde durabilmesi iin gereken d yardm ne de Arnavutluk ierisinde tamamen yabancs olduu toplumun desteini alabildii iin yedi ay gibi ksa srede tahtn brakmtr. Birinci Dnya Savann patlak vermesiyle birlikte bata Arnavutluk topraklarnn paylam iin byk glerce gizli anlamalar yaplm ve sava sresince Arnavutluk topraklarnn byk ounluu bata talya olmak zere byk devletler ve komu lkelerce igal edilmitir. Sava sonrasnda Arnavutluk paralanmaktan ve topraklarnn ilhak edilmesinden Paris Bar Konferansnda ABD destei ile kurtulmutur. ABDnin Arnavutluk devletinin var olmasna bu noktada verdii kritik destek daha sonraki yllarda Arnavutlar tarafndan unutulmam ve gncel dnemde bu devlete gsterilen yaknlk ve salanan destein kkenini oluturan etmenlerden birisi olmutur. Arnavutluk Devletinin kurumsallama sreci de olduka sancl gemitir. Devletin snrlar izildikten sonra i istikrarn salanmasndaki glkler d politika-

188

Balkanlarda Siyaset

nn ekillenmesinde etkili olmutur. Arnavutluk Devletinin ilevsel, meru ve istikrarl bir hle dnmesi siyasi, ekonomik sorunlar ve lkenin kuzeyi ve gneyi arasndaki blgesel farkllklar nedeniyle uzun zaman almtr. Bu dnemde siyaseten blnm, demokrasi ve ynetim deneyimi olmayan saylar snrl siyasi sekinler lkenin btnlemesini salamakta baarl olamamlardr. Dier yandan, lkenin ekonomik yaps da olduka geri olduundan devlet inas srecinde ihtiya duyulan maddi imknlarn salanamamas devletin kurulma srecinde zayf ve d destee muhta kalmas sonucunu dourmutur.

Arnavutluk D Politikasnda ttifaklar Dnemi

1924 ylnda iktidar ele geiren Ahmet Zogu (Kral I. Zog) dneminde Arnavutluk, otoriter bir ynetim altnda btnlemi grnse de ekonomik zorluklar aamamtr. Bu dnemde ye olduu Milletler Cemiyetine borlanmak iin bavuruda bulunmu ancak olumlu yant alamamtr. Bu gelime zerine Kral Zog mali destek iin byk glere ynelmek zorunda kalmtr. Bu devletlerden zellikle talya, Arnavutluka destek olmu, ilikilerini mmkn olduunca gelitirmeye almtr. Aslen talya Adriyatik tesinden gelen corafi yaknl sebebiyle Arnavutluku Balkanlara alan bir kap olarak grm ve tarihsel olarak bu blgede etkinlik kurmak iin aba sarf etmitir. Bu dnemde Mussolini nderliindeki faist rejim Balkanlarda etkili olabilmek iin Arnavutlukta nfuz sahibi olmay d politikasnn nceliklerinden birisi hline getirmitir. Arnavutluk ise komu lkelerin irredentist politikalar karsnda Romay bir dayanak kullanmak istemi ve bunun karlnda talyaya nemli imtiyazlar sunmutur. Roma ve Tiran arasnda iki sava aras dnemde gelien ilikiler zamanla ittifaka dnmtr. Sonuta talyann Arnavutluk zerindeki etkisi uzun dnemde Kral Zogun kontrol dna km ve talyanlar kinci Dnya Sava balamadan alt ay nce 7 Nisan 1939da Arnavutluku igal etmitir. Bu dnemde tek bir d aktre bamlln bedelini egemenliini kaybetmekle demitir. Arnavutluk Devletinin kurulu srecindeki sorunlar ve zayflklar bu lkenin d politikaSIRA SZDE snn ekillenmesine nasl bir etkide bulunmutur?
D NELM talyanlarn savataki baarszlklar sonucunda Almanya, lkenin yeni igalcisi olmutur. Almanlarn ibirlikisi hkmet Balkanlardaki tm Arnavutlar birletirO R U me hayalineS kaplmtr. Bu dnemde ban Enver Hocann ektii direni hareketi mttefiklerin ve Yugoslav partizanlarn destei ile baar kazanm ve sava sonrasnda iktidar ele geirmitir. Enver Hoca lkede Stalinci yaklamla ekillenDKKAT dirdii komnist bir rejim kurmu, ardndan uluslararas tannma ve iktidarna destek iin araylarna balamtr. SIRA SZDE Bu araylara cevap ncelikle partizanlarn iktidara geldii Yugoslavyadan gelmitir. Arnavutluk Yugoslavyayla sava zamanndan gelen ibirlii ve ortak ideolojik durular nedeniyle yakn iliki kurmay tercih etmitir. Ancak YugoslavAMALARIMIZ yann iki sava aras dnemde talyann durumuna benzer ekilde artan etkisi Hocay bu lke ile de araya mesafe koymaya gtrmtr. Titonun ArnavutK T A P luku Yugoslavya ile btnlemeye zorlama ynnde Arnavutluk i siyasetine mdahil grnts ve Kosovadaki Arnavutlarn durumlarnda iyileme olmamas Tiran baka d destek araylarna itmi; bu dnemde Yugoslavya ve Sovyetler Birlii T E L E V Z Y O N ideolojik ve siyasi gr ayrlklarnn oluturduu ortam da arasndaki

rredentizm: Bir devletin dier bir devletin topraklarnn tm ya da bir ksm zerinde tarihsel, etnik, kltrel, dinsel ya da farkl nedenlerle hak iddia etmesi sonucunda o blgeleri ele geirmeye ynelik gelitirdii siyasettir.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT
Pragmatik: yararc

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

6. nite - Balkan lkelerinin D Politikalar

SIRA SZDE

189 SIRA SZDE

DNELM S O R U

Hocaya yardmc olmutur. Arnavutluk 1949un banda Yugoslavya ile olan iliD N E L Enver Hoca kilerini kesip Sovyetler Birliini yeni mttefiki ilan etmitir. Bylece M d politikada esnek ve pragmatik bir yaklam uygulayarak ittifak ilikisini bir hamiden dierine aktarm ve hem d yardmlarda sreklilik hem de rejimin deS O R U vamn salamtr. Ancak bu sre de ok uzun srmemitir. Enver Hocann Sovyetler Birliinde DKKAT liderlie ykselen Nikita Kruevle ideolojik farkllamas, Sovyetlerin Yugoslavya ile yaknlamas ve ekonomik yardmlar azaltmas Arnavutlukun farkl bir mtSIRA SZDE tefik arayna girmesine sebep olmutur. Yine bu dnemde Sovyetler Birlii ve in Halk Cumhuriyeti arasndaki gr ayrlklar Arnavutluka yeni bir frsat yaratm, inden destek almaya balayan Hoca Sovyetlerle 1961 ylnda diplomatik AMALARIMIZ ilikilerini kesmitir. Uluslararas likilerde kk devletlerin d politikalarn ekillendirmedeki yaklamlaK T A P ryla ilgili olarak Lilliputians in Gullivers World: Small States in International Relations ve Weak States in the International System kitaplarna bavurabilirsiniz (Iver B. Neumann ve Sieglinde Gsthl, Lilliputians in Gullivers World: Small States E V International ReT E L in Z Y O N lations, Centre for Small State Studies Working Paper 1-2004, Reykjavik, 2004 [http://stofnanir.hi.is/ams/sites/files/ams/Lilliputians%20Endanlegt%202004.pdf] ve Michael Handel, Weak States in the International System, (2. Bask, Londra: Frank Cass, 1990.).
NTERNET

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Enver Hoca, bu dnm sonucunda in ile ilikilerini hem ABD hem de Sovyetlere kartlk zerine oturtmutur. Arnavutluk uzaktaki mttefikinden dorudan gvenlik gvencesi salamasa da yardmlarndan ve altyap yatrmlarndan nemli miktarlarda yararlanmtr. Ancak ikili ilikiler inin Sovyetler Birlii ile diplomatik iliki kurmas ve ardndan Yugoslavya ile ilikilerini gelitirmeye almasnn ardndan gerilemeye balamtr. likilere asl darbeyi inin ABD ile yaknlama politikas vurmu ancak Hoca Maonun 1976 ylndaki lmne kadar durumu idare etmeyi tercih etmitir. Bu gelimenin ardndan in ynetimine ynelik eletiriSIRA SZDE ler yaplmaya balaynca Pekin, 1978de tm ilikileri askya almtr. Yeni dnem Arnavutluk iin tam bir yalnzlktr. Arnavutluk, in ile ilikilerini kestikten sonra uygulamaya koyduu yalnzclk DNELM politikasyla uluslararas iliikleri minumum dzeyde tutmu, vatandalarnn seyahat zgrlklerini kstlam, snrlar ok daraltlm ithal ikameci bir d ticaret poS O R U likas takip etmi, yurt dndan bor alnmasn da yasaklamtr. Bu ortamda Enver Hoca tam bir gvenlik paranoyasna kaplm, lke kaynaklarn silahlanma ve savunma harcamalarna ynlendirmi, Stalinci rejimin artan basksyla ArnavutDKKAT luku byk bir hapishane hline getirmitir. Bu politikalar Hocann lmne kadar devam etmitir. Yerine geen Ramiz SIRA SZDE Alia her ne kadar onun prensiplerine bal olma iddiasnda olsa da lkenin iinde bulunduu, zellikle ekonomik alandaki skntl durum nedeniyle yalnzclk politikasndan tavizler vermek zorunda kalmtr. Bu dnemdeAMALARIMIZgce kart iki sper duru deimemesine ramen dier lkelerle ilikilerde iyiletirmeler salanmtr.
K T A P Yalnzclk politikasyla ilgili olarak teorik aklamalar ve Arnavutluk rnei ile ilgili olarak Isolationist States in an Interdependent World kitabna bavurabilirsiniz (Helga Turku, Farnham: Ashgate, 2009, zellikle s. 12-24, 60-66, 82-90 ve 108-118). TELEVZYON

Yaknlama: likileri iyi durumda olmayan lkelerin birbirleriyle yaknlama ve uzlama sreleri.

SIRA SZDE

Yalnzclk-izolasyonculuk: D ilikilerini Bir lkenin d N E L M olabildiince snrlandrmas, O R U ittifaklardan veSgeni apl i birliklerinden uzak durmas ve lke zerindeki muhtemel d etkileri A T DKK ortadan kaldrmaya almasdr.

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

190

Balkanlarda Siyaset

Souk Sava Sonras Dnemde Arnavutluk D Politikas

Sovyetler Birlii ve Dou Blokunda 1980lerin sonunda balayan ve hzla ilerleyen rejim deiiklikleri srecinin Arnavutluka etkisi lkenin kapal karakteri yznden greceli olarak ge olmutur. Bu dnemde kanlmaz hle gelen dnm sreci kontroll ynetilmeye allm ancak toplumsal tepkiler sonucunda nce iktisadi daha sonra da siyasi kstlamalar hzla kaldrlmaya balanmtr. Bu srete ayrca lkenin dnya ile btnlemesine ynelik olarak Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans (AGK) gibi srelere ve rgtlere ye olunmaya balanmtr. 1990 yl sonunda ok partili sisteme geilmitir. Bu dnemde gvenlik devletinin unsurlar gevetilince binlerce kii lkeden kamak iin botlara binmi ve Adriyatiki geip talyaya snmtr. Acil durum karsnda Arnavut hkmeti lkeye uluslararas acil yardmlarn getirilmesine ve talyan askerlerinin srece nezaret etmesine izin vermitir. lkede ksa aralarla yaplan iki genel seimin ardndan ok partili sistemin kurulan ilk partisi Demokrat Parti, iktidara gelmi ve lideri Sali Beria hkmeti kurmutur. Rejimdeki deiimle birlikte Arnavutlukun d politikasnda da nemli deiiklikler meydana gelmitir. Arnavutluk bu alandaki ncelii uluslararas ortamla yeniden btnlemeye vermi, uluslararas rgtlere ye olmaya almtr. Bu balamda Avro-Atlantik btnlemesi d politikann merkezine oturtulmu ve siyasi ve ekonomik dnm srecine paralel olarak Bat kurumlarnn bir paras olma almalar balatlmtr. Bu srecin gvenlikle ilgili ayanda NATOya yelik hedeflenirken ekonomik ve kurumsal alanlarda gelime iin AB yelii bir hedef haline getirilmitir. Arnavutluk d politikasndaki dier bir unsur da zellikle blge lkelerinde yaayan Arnavut diasporasdr. Souk Sava dneminde ideolojik kayglarla Yugoslavya ile olan ilikilerin bozulmak istenmemesi, ne ekonomik ne de siyasi ve asker anlamda gl bir lke yaratlamamas ve rejimin ie kapal yaps gibi nedenlerle lke dndaki Arnavutlarla yeterince iliki kurulamam, Arnavut diasporas sorunu sanki derin bir dondurucuya koyulmutu. Souk Sava sonras ortaya kan yeni durum bir yandan Arnavutlar aras iletiimin nn aarken te yandan daSIRA SZDE Arnavutlukun blgedeki etkisinin artmasna sebep oldu. Yugoslavyann dalma srecinde ise Kosova ve Makedonyadaki Arnavutlarn durumlar uluslararas N E L M kendisine yer bulmu ve Arnavutluk, Balkanlarda istikrarn gndemde D salanmasnda katkda bulunabilecek nemli bir aktr hline gelmitir. Bu dnemde Batl lkeler blgede yeni atmalar kmamas ynnde Arnavutlukun soS O R U rumlu davranmas iin bu lkeye nemli lde destek salamlardr. Yugoslavyann K K A T D dalma srecinde kan atmalar Balkanlardaki istikrara byk zarar vermitir. Bu gelimelerden hem Arnavutluk halk hem de blgede yaayan dier Arnavutlar etkilenmilerdir. SIRA SZDE Arnavutluk, Souk Sava sonrasnda ABD ile zel ilikiler gelitirmek iin ciddi bir mesai AMALARIMIZ Aslen ABD de Balkanlarn istikrar iin Arnavutluktan fayharcamtr. dalanmak istemitir. Ancak Arnavutlukun 1997 banda yaad ekonomik kriz, blgesel boyutta nemli bir istikrarszla sebep olmu ve krizin bymemesi iin K T A P BM Gvenlik Konseyinin karar ile talya nderliinde gnll lkelerin katksyla oluturulan Uluslararas Koruma Gc, Arnavutluka konulandrlmtr. Fakat Arnavutlarla ilgili krizler bu srete de devam etmitir. Dayton AnlamaT E L E V Z Y yer snda kendilerine O N bulamayan Kosoval Arnavutlarn balatt direni iddetli bir atmaya dnnce ABDnin ban ektii NATO lkeleri 1999 ylnda KosoNTERNET

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

6. nite - Balkan lkelerinin D Politikalar

191

vaya mdahalede bulunmutur. Mdahale srecinde atmalardan uzak duran Tiran sadece kaplarn Kosoval Arnavutlara aarak insani yardmda bulunmutur. Bu balamda NATO ile beraber hareket eden Arnavutlukun Balkanlarda istikrara ynelik katks olumlu bulunmutur. Ayrca ayn dnemde Arnavutluk genel olarak Balkanlardaki btnleme ve ibirlii srelerine destek vermi ve tek bana ya da blgedeki Arnavutlar yanna alarak bamsz hareket etmekten kanmtr. Benzer ekilde Arnavutluk 2001 ylnda komusu Makedonyadaki Arnavut aznln haklar iin balattklar atmaya dorudan mdahil olmam, Makedonya ile ilikilerini gerginletirmeden Arnavut aznln sorunlarnn zlmesini tercih etmitir. Bu srete ortaya kan Ohrid Anlamas mutabakatna uluslararas toplumla birlikte destek vermitir. Arnavutluk, Nisan 2009da NATOya ye olarak d politikasnda nemli bir adm atmtr. lke gvenliini NATO ittifakyla salama almann yannda, uluslararas gvenlikle ilgili konularda sz syleyebilecei ve varlk gsterebilecei nemli bir yapya dahil olmutur. Tm bu gelimeler sayesinde ABD ile ilikilerini daha sk ekilde srdrmeye alan Arnavutlar, Amerikallarn bgedeki en byk destekileri konumunda grnmektedir. AB ile btnleme srecinde ise zellikle i siyasetteki derin blnmln getirdii istikrarszlkla beraber kurumsallama ve ynetiim alanlarndaki snrl ilerlemeler nedeniyle henz baarya ulaamamtr. zellikle demokrasiye ilikin sorunlar ve ekonomik geri kalml lkenin ABye katlmnda nemli engeller olarak ortaya kmaktadr. Bu nedenlerle 28 Nisan 2009 tarihinde ABye yaplan yelik bavurusuna henz olumlu cevap alnamam, AB lkeye adaylk stats vermeyi bile uygun grmemitir. Ancak bu gelime Arnavutlukun ABden destek almasn etkilememitir. Bu balamda ABden dorudan salanan destek ve yardmlarn yannda Arnavutluk vatandalarna 2010 yl sonundan itibaren engen blgesinde vizesiz seyahat zgrlnden yararlanma imkn da tannmtr. Kurulduundan bu yana pek ok sorunlarla bouan Arnavutluk, bir dnemi dnyadan yaltlm ekilde yaasa da tekrar uluslararas sistemin ve Bat dnyasnn bir paras hline gelme yolunda nemli mesafeler katetmi grnmektedir.

YEN DEVLETLERN DI POLTKALARI Srbstann D Politikas

Srbstannn d politikasn anlamak iin Yugoslavyaya ksaca deinmekte fayda var. Daha nceki blmlerde ifade edildii zere, farkl kltrel kodlara ve tarihsel aidiyetlere sahip olan eski Yugoslavyay oluturan halklar kendilerini tek bir ulus olarak grmemilerdir. Temel sorun da tek bir Yugoslav ulusal aidiyetinin olumamasdr. Hrvat-Sloven aile kkenine dayanan Tito da yeni Yugoslavyay etnik temelde yaplandrmamtr. Tito, Mays 1980de ldnde etnik gerginliklerin trmand ve ekonomik gelimilik dzeyleri birbirlerinden ok farkllam bir Yugoslavya miras brakmtr. 1980den Souk Savan sona erdii 1989 ylna kadar geen srete Srbistan siyasal sekinleri, dier cumhuriyet ve zerk blgeler iin kazanm, kendileri iin bir ihanet olarak grdkleri Tito dnemi uygulamalarna son vermeyi siyasal bir hedef olarak grmlerdir. Srbistann merkezde yer ald bir Yugoslavya ina etmenin ilk adm olarak da Mart 1989da Kosova ve Voyvodinann zerklikleri kaldrlmtr. Ancak bu, Yugoslav Cumhuriyetleri ve Kosova zerk Blgesinin 1989-1992 yllar arasnda ba-

192

Balkanlarda Siyaset

mszlk ynnde admlar atmalarna engel olamayacaktr. Anayasann kendi kaderini tayin hakkn kullanarak (zerk Kosova ynetiminin anayasal olarak byle bir hakk yok) Slovenya, Hrvatistan, Bosna-Hersek, Karada, Makedonya ve Kosova bamszlk ilan etmitir. Bu tarihten itibaren artk Yugoslavyadan deil, yeni devlet ve cumhuriyetlerden sz edilecektir. 1989da Srbistan Devlet Bakan olan Slobodan Miloeviin Yugoslavyay Srplar merkeze alarak yeniden ina etme projesi geri tepmi ve dier cumhuriyetlerin bamszlk eilimlerini glendirmitir. Paralanma srecine engel olamayan Miloevi, hi olmazsa % 36s dier cumhuriyetlerde ve zerk blgelerde yaayan Srplar ayn siyasal at altnda toplama ve tarihsel yaam alanlarn ele geirme politikasna ynelecektir. lk tepkiler Slovenya ve Hrvatistandan gelecek ve bu cumhuriyetler Haziran 1991de bamszlklarn ilan edeceklerdir. Srbistan, homojen bir nfusa sahip Slovenya ile ksa sren atmalardan sonra ABnin arabuluculuu sonucu Brioni Antlamasn imzalamak zorunda kalmtr. Ancak etnik Srp nfus barndrmayan Slovenyann federasyon dna karlmas Miloevi stratejisinin bir paras olarak da grlebilir. te yandan zellikle Krayina Blgesinde % 12-15 aras Srp nfus barndran Hrvatistan ile Ekim 1991-Ocak 1992 aras youn bir atma dnemi yaanmtr. ay boyunca nemli baz Hrvat ehirleri Srplar tarafndan kuatma altna alnm ve topu ateine maruz kalmtr. Ocak 1992de BM araclyla bir atekes anlamasnn imzalanmasyla Srp-Hrvat gerginlii belirli oranda azalmtr. Bu srete Hrvatistan, sadece Krayina blgesinden 150.000 civarnda Srp snr d etmitir. Hrvatistan ile atma younluu azalrken Mart 1992de bamszln ilan eden Bosna-Hersek Cumhuriyeti ise Nisan 1992den itibaren gittike artan oranda Srp saldrlarna maruz kalmtr. Bosna-Hersek, etnik heterojen nfus yapsyla (% 44 Bonak, % 32 Srp, % 17 Hrvat) ve Srplarn tarihsel toprak iddialaryla uzun bir atma dnemine girecektir. Hrvatlar sava baladnda nce Bonaklarn yannda yer almlar ancak daha sonra Srplarla ibirlii yapmaya balamlardr. ABDnin arabuluculuuyla 1994de Hrvatlar tekrar Bonaklarn yannda yer alarak Srplara kar mcadele etmeye balamtr. BM Gvenlik Konseyinin Eyll 1991de ald 713 sayl kararla taraflara uygulanan silah ambargosu, balangta Bonaklarn ciddi bir direni gstermelerini de engellemitir. Yugoslav federal ordusunun da her trl desteine sahip Srplar, paramiliter asker gruplarn acmasz yntemleriyle krsal blgelerdeki stnlklerini de kullanarak Bosna-Hersek topraklarnn yaklak % 70ini ele geirmilerdir. Psikolojik stnle sahip Bosnal Srplar, VanceOwen, Owen-Stoltenberg ve Temas Grubu planlarn reddetmilerdir. ABD ve Trkiyenin abalaryla Bonak-Hrvat sorunlarnn zmlenmesi ve Washington Antlamasnn imzalanmasyla Srbistan ve Bosnal Srplarn psikolojik ve stratejik stnl sona ermeye balamtr. Austos 1995de Saray Bosnada bir pazar yerine Srp topusu tarafndan atlan merminin ok sayda insann lmne sebep olmas, NATOnun hava harekt dzenlemesine yol amtr. Bu olaydan sonra srdrlen abalarla, Bakan Bill Clintonn zel Temsilcisi Richard Holbrookeun gzetiminde, ABDnin Ohio Eyaletinin Dayton ehrinde yaplan mzakereler neticesinde, Kasm 1995de bir uzla metni ortaya karlmtr. Dayton Anlamas olarak bilinen bu metin 14 Aralk 1995de Pariste imzalanmtr. Bara giden yolu amasna ramen Dayton Anlamas, Bosna-Hersek Cumhuriyeti topraklarnn % 49unu Srp Cumhuriyeti (Republika Srpska) ad altnda Bosnal Srplara vermitir. Srbistan gdmndeki Bosnal Srplar, etnik temizlik, sistematik tecavz vb. nitelemelerle BM kaytlarna da gese de bir bakma dllendirilmi bile saylabilir.

6. nite - Balkan lkelerinin D Politikalar

193
Resim 6.2 ABD Dileri Bakan Yardmcs Richard Holbrooke, Srbistan Cumhurbakan Slobodan Miloevile grme yaparken.

Kaynak: http://www.balkaninsight.com/en/article/holbrooke

Bosna sonras Miloevi, Kosova blgesine ynelik stratejisini uygulamaya koyacaktr. Yaklak % 90n Kosoval Arnavutlarn oluturduu bu blge Srplarn Kuds olarak grlmektedir. Miloevi, 1989dan itibaren tm seim srelerinde Kosova faktrn Srp milliyetiliini tahrik etmekte bir ara olarak kullanmtr. 1998 yl sonbaharnda Kosoval Arnavutlara ynelik balatt saldrlarn yol at toplu katliamlar ve 800.000 civarnda yer deitirmi insan ve mltecinin souk, alk ve zor yaam koullarna itilmesi, bata ABD olmak zere uluslararas toplumun soruna ok daha hzl bir ekilde mdahil olmasna yol amtr. Ancak Srbistann Kosova sorununu bir i sorun olarak tanmlamas, BM Gvenlik Konseyinde benzer sorunlara sahip in ve Rusya gibi devletlerin varl, ABD ve mttefikleri arasndaki gr ayrlklar Miloeviin uzlamaz bir tutum taknmasnda nemli rol oynam olmaldr. ubat 1999da Fransada dzenlenen Rambouillet mzakerelerinde Srbistan tarafnn bu tutumunu srdrmesi, NATOyu harekete geirmi, 23 Mart 1999dan 10 Haziran 1999a kadar srecek bombardman balamtr. BM Gvenlik Konseyi yetkilendirmesine dayanmakszn balatlan ve insani mdahale kavram erevesinde meruiyet kazandrlmaya allan NATO mdahalesi, 1244 sayl Gvenlik Konseyi karar ile sona erdirilmitir. Kosova blgesi, BM Kosova Misyonunun (United Nations Mission in Kosovo-UNMIK) denetimi altna konulmutur. Kosova Savan kaybeden Miloevi, Ekim 2000de dzenlenen seimleri de kaybetmitir. Voyislav Kotunitsann devlet bakan olmas sonrasnda Srbistan d politika deiikliine gidecek ve komularyla, AB lkeleriyle ve ABD ile ilikilerini dzeltmek iin byk bir aba harcayacaktr. Bunun bir yansmas olarak Belgrat 27 Ekim 2000 tarihinde resmen BM yelii iin bavuruda bulunmu, ayn yl Makedonyann skp ehrinde dzenlenen Balkan Zirvesi, Bakan Kotunitsaya komularyla diplomatik ilikilerini iyiletirmede nemli bir frsat sunmutur. Kotunitsa yapm olduu konumalarda, yeni bir dnemden sz edecek, bu yeni dnemin en nemli simgesel olay olarak da Srbistan 2002 ylnda Miloevii Eski Yugoslav Uluslararas Sava Sular Mahkemesine teslim edecektir. Voyislav Kotunitsa, Devlet Bakan seilmesinden sonraki ilk resm ziyaretini de Yugoslavya Cumhuriyetinden ayrlma niyetini aka ifade eden Karadaa yapmtr. Uzun sren mzakereler sonucunda Mart 2002de Srbistan-Karada ara-

194

Balkanlarda Siyaset

snda olduka gevek bir federasyonun kurulmasna karar verilmi ancak Mays 2006da Karadan federasyondan ayrlmas sonucunda da Yugoslavya resmen ve tamamen dalmtr. Ekim 2000deki iktidar deiikliinden sonra da Belgrad hzla AB ile ilikilerini gelitirmeye almtr. AB Konseyi de Haziran 2003de dzenlenen Selanik Zirvesinde tm Bat Balkanlar AB entegrasyon srecinin bir paras olarak grdn vurgulamtr. 29 Nisan 2008 tarihinde AB ve Srbistan arasnda stikrar ve Ortaklk Anlamas imzalanmtr. Srbistan, 2008 ve 2009 yl ierisinde AB ile ticari konular dzenleyen ve bu konuda var olan engelleri ortadan kaldran ok sayda anlamay kabul etmitir. AB Srbistann bu tutumunu olumlu karlayp 19 Aralk 2009 tarihinde engen blgesine seyahatlerde vize serbestlii salam, Srbistan da gn sonra (22 Aralk) AB yelii iin Brksele bavuruda bulunmutur. Bu bavurunun ardndan Avrupa Komisyonu, 12 Ekim 2011 tarihinde Srbistan resm aday olarak tavsiye eden kararn aklamtr. Mart 2012de Srbistan resmen aday lke olarak ilan edilmitir. Srbistan, AB evrelerinde yelik srecinin 5-7 yl arasnda bir zaman alacann telaffuz edilmesine karn, 2014 ylna kadar yelii tamamlamay tasarlamaktadr. Komisyonun Srbistann adaylk statsn elde etmesinin Kosova ile siyasal diyaloun yeniden balatlmasna bal olduunu aklamas bu sre asndan nemlidir. Kosova krizi srecinde bozulan Srbistan-ABD ilikileri ise Mays 2001de Amerikann Belgrad Bykeliliini tekrar amasyla normalleme srecine girmitir. ABD, Srbistann Avro-Atlantik kurumlarna yeliini desteklemektedir. ki lke arasndaki sorunlar tespit ve zmlemek amacyla, Austos 2004de ABD Temsilciler Meclisinde Srp Sorunlar Komitesi kurulmutur. Vaingtonun ubat 2008de Kosovann tek tarafl bamszln tanmasnn ardndan Srbistan, bu lkedeki bykelisini geri ekmitir. Ancak ubat 2009da yeni bir bykeli atamtr. Srbistann NATO ile ilikilerinin soumasnda da rgtn Kosovann bamszlna destei sebep olmutur. Bu aamada, 2006 ylnda imzalanan Bar in Ortaklk Anlamas ile 2008de imzalanan NATO ile Enformasyon Deiim Anlamas yeterli grlmtr. Srbistan 2012 yl itibaryla hlen Kosovann bamszln tanmamaktadr. Miloevi sonras dnemde Srbistan-Trkiye ilikilerinde de nemli gelimeler olmutur. 2002 ylnda kurulan Srp-Trk Konseyi karlkl ekonomik ilikilerin iyiletirilmesinde nemli bir rol oynamaktadr. Karlkl st dzey resm ziyaretler gerekletirilmi, mesela 2009 ylnda ilk defa bir Trk Cumhurbakan, Srbistan ziyaret etmitir. Gneydou Avrupa birlii Sreci (GDA), Srbistan asndan da blge lkeleriyle ilikilerini gelitirmenin nemli bir zeminini oluturmaktadr. GDAnn Ekim 2009da stanbuldaki toplantsna katlan Srbistan Dileri Bakan Vuk Jeremi, Bosna-Hersek Dileri Bakan Sven Alkalaj ile de biraraya gelmitir. Bu toplantda salanan mutabakat zerine, Trk, Srp ve Bonak dileri bakanlarnn katlmyla Medeniyetler ttifak blgesel toplants Aralk 2009da Saraybosnada yaplmtr. Trkiyenin inisiyatifiyle gerekletirilen Trkiye-Bosna-HersekSrbistan Devlet Bakanlar Zirvesinin birincisi, 24 Nisan 2010 tarihinde Cumhurbakan Abdullah Gln ev sahipliinde stanbulda; ikincisi, 26 Nisan 2011 tarihinde Srbistan Cumhurbakan Boris Tadiin ev sahipliinde Belgradda gerekletirilmitir. Cumhurbakan Tadiin Bosna-Hersek ile siyasal diyalog mekanizmalarnn oluturulmasna katks dikkate deerdir. Haziran 2010da Saraybosnada yaplan AB-Bat Balkanlar toplantsna Kosovann davet edilmesi karsnda, blgesel sorunlar yine blge lkelerinin zebileceini ifade eden Srp Dileri Bakan Jeremi, Srbistann 2000 sonras d politikasnn temel izgisini ortaya koymaktadr.

6. nite - Balkan lkelerinin D Politikalar

195

Miloevi sonras Srbistan d politikas, Kosova sorunundaki pozisyonlarndan geri adm atmadan uluslararas toplumdaki lkenin negatif imajn giderme abasna yneliktir. Bu srete Srbistan, bata komu lkelerle olmak zere ABD, in, Rusya Federasyonu ve dier kresel aktrlerle de ilikilerini gelitirmeye aba gstermektedir. Srbistan d politikasnn temel ncelii, en ksa srede Avro-Atlantik kurumlarna ye olmaktr.

Hrvatistann D Politikas
Yugoslavyann paralanmasn etkileyen en nemli olgu, Hrvat-Srp gerginliine bir zm bulunamamasdr. Hrvat liderlerin alglamalarnda kltrel ve blgesel aidiyet sorunu nemli bir yer tutmaktadr. Bu aidiyet sorununu derinlemesine yaayan liderlerden, 1989da Hrvat Demokratik Birliinin (HDZ) kurucusu Franjo Tudjman, devlet bakan seildii 1990dan ld Aralk 1999a kadar Hrvatistanda iktidarda kalmtr. 1991de Slovenya ile birlikte Yugoslavyadan ilk ayrlan cumhuriyetlerden biri olmutur. Bakan Tudjman, Titonun lm sonrasnda Yugoslavya kurumlarnn bata ordu olmak zere Srplatrlmasna byk tepki gstermitir. Ancak dier etnik gruplara ynelik tepkileri Miloevii aratmayacak dzeydedir. rnein Tudjman, zaman zaman Bosna-Hersekin Hrvatistana balanmas gerektiini ve Bonaklarn Hrvat Mslmanlar olduunu ileri srmtr. Hrvatistan, Ekim 1991-Ocak 1992 dneminde topraklarnda yaayan Srplarn zerkleme talepleri ile Srbistann asker kuatmalar ve saldrlar karsnda zor anlar yaam bir lkedir. Franjo Tudjman, bu dnemde Bat dnyasnn ilgisizliinden ikayet etmitir. Hrvatistan topraklarndaki Srplarn kovulmas, kinci Dnya Sava sonrasnda tartmal blgelerde etnik aznlklar braklmamas uygulamasna benzemektedir. Tudjman, Bonak etnisitesine dayal gl bir Bosna-Hersek kurulmasn da istememitir. Hrvatistan, Dayton srecine en az sorunla katlan cumhuriyet olmutur. Richard Holbrooke, Daytonda en rahat liderin Franjo Tudjman olduunu ve Dou Slavonya sorununu zmek iin aba harcadn belirtmektedir. Dayton Anlamas ve Kasm 1995de yerel Srp yetkililerle imzalanan Erdut Anlamasnn uygulamasnda eitli sorunlar ortaya kmtr. Bu nedenle zaman zaman Hrvat taraf, gerek ABD gerekse AB tarafndan, barl zmn hayata geirilmesinde ar davranmakla sulanmlardr. Hrvatistann bu tavrnda da 1996-1999 dnemlerinde Tudjmann liderliindeki HDZnin iktidarda olmas belirleyicidir. Tudjman lmne kadar ABD ve AB ile ilikilerin gelimesinin nnde bir engel olarak kalmtr. Ancak Tudjmann lmnden sonra HDZ, ABD ve AB ile ilikileri gelitirmeye nem verecektir. 2000li yllarn banda Hrvat Sosyal Demokrat Partisi (SDP) liderliinde kurulan koalisyon hkmeti, bir yandan basn zgrlnn gelimesine nemli katklarda bulunurken d politika alannda 2000-2005 yllar arasnda ok nemli antlama imzalam ve AB ile ilikilerde nemli admlar atlmtr. Bu dnemdeki nemli d politika giriimlerinin bazlar unlardr: Mays 2000de NATOya katlm srecinin nemli bir paras olan Bar in Ortaklk Program imzalanmas, Temmuz 2000de Dnya Ticaret rgtne katlmn gereklemesi, Ekim 2001de AB ile stikrar ve Birlik Anlamasnn imzalanmas, Mays 2002de NATOnun yelik Eylem Plannn taraf hline gelinmesi, Aralk 2002de Merkezi Avrupa Serbest Ticaret Anlamasnn yesi olunmas, ubat 2003de ABye tam yelik bavurusunda bulunulmas, Ekim 2005de Laheydeki Eski Yugoslavya Uluslararas Ceza Mahkemesi ile tam ibirlii yaplmas ve AB ile giri mzakerelerinin balamas.

196

Balkanlarda Siyaset

AB ile Hrvatistan ilikilerinin gelimesinde ise mlteci durumuna den Srplarn geri dnnde 1999 sonras hzlanma grlmesi, Eski Yugoslavya Uluslararas Ceza Mahkemesi ile ibirlii yaplmas ve sava sulusu baz generallerin mahkemeye teslimi etkili olmutur. Ekim 2005de AB ile Hrvatistan arasnda yelik mzakerelerinde tarama sreci balamtr. ubat 2008de AB Konseyi, Hrvatistan iin katlm ortakln benimsemitir. Aralk 2009da Hrvatistan ABye katlm anlamasn imzalamtr. Hrvatistann 2013 yl ierisinde 28. AB yesi olmas ngrlmektedir. ABD ve NATO ile ilikilere gelince, ABD 1994 ylnda Hrvat askerlerin eitiminde nemli rol oynam bir lkedir. Bunun sonucu, Austos 1995de Hrvatlarn Krayinada Bosnal Srplara kar kazand zaferin blgedeki g dengesini deitirmesidir. ABDnin bu zafer sonrasnda Srplar Daytonda mzakere masasna ekmesi daha da kolaylamtr. Hrvatistan, Mart 1999da NATOnun Kosovaya ynelik asker hava harekatna hava sahasn am, sonrasnda Kosova Gcne de (Kosovo Force-KFOR) lojistik destek vermitir. Sonrasnda 2000-2008 yllar arasnda Avrupa-Atlantik Ortaklk Konseyi ve Bar in Ortaklk katlm belgesini imzalam, yelik Eylem Planna davet edilmitir. Bu srete Afganistandaki NATO grev gc ISAFa da katkda bulunmutur. Temmuz 2008de NATO ile katlm mzakerelerine balayan Hrvatistan, yelik protokoln imzalamtr. Hrvatistan, 1 Temmuz 2009da resmen NATO yesi olmutur. Hrvatistan-Trkiye ilikileri ise 1990larn bandan gnmze kadar byk oranda istikrar iinde gelimitir. Dayton Antlamasnn Bosna-Hersekde kurduu hassas yapnn srdrlmesi, Bat Balkanlarda bar ve istikrarn korunmas her iki lke d politika yapclarnn zerinde nemle durduu bir konudur. Hrvatistann AB yelik mzakereleri srecinde kazand tecrbenin Trkiyeye aktarlmas nemli bir diyalog zemini oluturmaktadr. ki lke arasndaki ticaret hacmi son yllarda nemli bir art gstermitir. Dileri Bakan Ahmet Davutolunun srekli siyasal diyalog ilkesi, iki lke arasnda en st dzeyde resm ziyaret trafiini hzlandrmtr. Davutolu, Trkiye olarak Hrvatistan, Bosna-Hersekin istikrar iin nemli bir partner olarak grdklerini 12-13 Aralk 2009da gerekletirdii Hrvatistan gezisi bata olmak zere eitli defalar ifade etmitir. 2009 ylnda Trkiyeye bata Hrvatistan Babakan Ivo Sanader olmak zere ok sayda bakan ziyarette bulunmutur. Franjo Tudjman sonras Hrvatistan d politikasnn temel hedefi, Avro-Atlantik kurumlar ile btnlemektir. Sz konusu hedefler nemli oranda gerekletirilmitir. Hrvatistan, AB lkeleri ve ABD dnda in ile de ok ynl ilikilerini gelitirme abas ierisinde olmutur. Bu kapsamda, in Devlet Bakan Hu Jintao, Haziran 2009da Hrvatistana iki gnlk resm bir ziyarette bulunmutur. Hu Jintaonun Hrvatistann AB yeliini desteklediklerini ifade etmesi de son derece nemlidir.

Bosna-Hersek Cumhuriyeti D Politikas

Yugoslavyann paralanmas srecinde cumhuriyetlerin siyasal varlna ynelik tehdit algsnn en yksek olduu lke, Bosna-Hersektir. Daha nceki nitelerde de ifade edildii zere Bosna-Hersek, esas olarak Bonak (% 48), Srp (% 34), Hrvat (% 15) olmak zere etnik grubun yaam alandr. Bu etnik gruptan sadece Bonaklarn yaam alan Bosna-Hersektir. Bonak lider Aliya zzetbegovi, Mart 1992deki bamszlk ilann Srp ve Hrvatlarn sava alanna dnerek yok olmama kararllnn bir ifadesi olarak aldklarn belirtmektedir. 1992-1995 dnemindeki Srp

6. nite - Balkan lkelerinin D Politikalar

197

saldrganl ve baz Hrvat giriimleri bu kaygnn dorulunu gstermitir. 1994 sonras ABDnin Yugoslavya sorununa artan ilgisi ve Trkiyenin srarla sorunu uluslararas toplumun gndeminde tutma abalar, uradklar ok byk zararlara ramen Bonak halknn siyasal bir zme ulamalarna olanak tanmtr. Dayton Anlamas, son derece karmak, krlgan, yetki dalmnn karmak olduu ok etnili bir siyasal yap ina etmitir. Hrvatlar ve Bonaklar, bu ok etnili yapnn paralar iken Srplar, nfuslarndan ok daha fazla topra kontrollerine geirerek (% 49) ayr bir cumhuriyetle dllendirilmilerdir. Bosna-Hersekin 1995 sonras d politikasnda bir anlamda paral yapnn izlerini grmek mmkndr.
Resim 6.3 ABD eski Bakan Clinton, Bosna soykrm antn aarken.

Kaynak: http://bosniangenocide.wordpress.com/2011/03/26/clinton-opens-bosnian-genocide-memorial/

Bosna-Hersek Federasyonunun karlat temel sorun, birisi federasyon, dieri ayr bir cumhuriyet ats altnda ana vatanlarna bitiik iki ayr etnik grubun farkl d politika ynelimlerine sahip olmasdr. Aralk 1995de Dayton Anlamasnn hayata geirilmesi srecini izlemek zere Londrada dzenlenen Konferansta kurulan Bar Uygulama Konseyi (Peace Implementation Council - PIC) ve Yksek Temsilcilik Ofisinin (Office of the High Representative - OHR) varlna ynelik taraflarn tutumlarndaki farkllama bunun nemli rneklerinden birisidir. Srplar, OHRnin kapatlmasn istemektedirler nk anayasal reformlar tamamlama konusunda istekli deildirler. OHRnin kapatlmasnn Dayton Bar Anlamasnn hayata geirilmesini skntya sokaca aktr. Kasm 2008de taraflarn liderlerinin biraraya gelmesiyle balayan Prud Srecinin hedefi de Bosna-Hersekte ileyen demokratik kurumlarn oluturulmas ve ABye giri srecinin kolaylatrlmasdr. Anayasal reformlar ve polis reformu gibi giriimleri Srp taraf Bonaklarn merkez hkmet taleplerinin bir uzants olarak grd iin reddetmekte ve federasyondan ayrlmakla tehdit etmektedir. ABD-AB giriimiyle taraflar arasndaki sorunlar zmlemek amacyla Ekim 2009da Dayton benzeri bir mzakere sreci balatlmtr. Butmir Sreci olarak adlandrlan mzakerelerden de herhangi olumlu bir sonu elde edilememitir.

198

Balkanlarda Siyaset

Bosna-Hersek Federasyonunun da temel d politika hedefi Avro-Atlantik kurumlarna katlmaktr. Bonaklar, niter bir siyasal yap ile anayasal reform srecinin ok daha kolay tamamlanarak ABye ye olabileceklerini dnmektedirler. Ancak tm dsal basklara karn temel sorunlarn zmlenememi olmas AB srecinin nnde en nemli engeldir. Buna karn Bosna-Hersek, AB tarafndan Gneydou Avrupa iin uygulamaya konulan stikrar ve Ortaklk Srecine dahil edilmi, Haziran 2000de potansiyel aday lke olarak kabul edilmitir. Kasm 2005de balayan stikrar ve Ortaklk Anlamas mzakereleri Haziran 2008de karlkl imzalarn atlmas ile sonuca ulamtr. ABnin yaamakta olduu ekonomik kriz, Bosna Herseke ve dier Bat Balkan lkelerine yardmlarn arttrlmasnn nnde ciddi bir engeldir. Aralk 2004den bu yana Bosna-Hersekte AB bar gc (EUFOR) grev yapmaktadr.
SIRA SZDE

SIRA Avrupa Bosna-Hersek ileSZDE Birlii ilikilerindeki nemli gelimeleri aklaynz.

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

ABD, Bosna-Herseke ynelik Srp saldrganlnn durdurulmasnda ve Dayton D NELM Anlamasna ulalmasnda kilit nemde rol oynam bir lkedir. ABD, 1995 sonras balatt eit-donat programyla Bosna-Hersekin asker hazrlk kapasitesini S O R U arttrmaya almtr. ABD Uluslararas Kalknma Ajans, lkenin altyap yatrmlar, ekonomik kalknmas ve reformlarn hayata geirilmesi iin nemli mali destek salamtr. D K K A T Bosna-Hersek Federasyonu ile Srp Cumhuriyeti arasndaki Amerika, hassas dengeyi bozmamaya almaktadr. Bu balamda Bosna-Hersek ile NATO ibirliine nem verilmektedir. NATO, 2009 Aralknda ald kararla gerekli reSIRA SZDE formlarn yaplmas hlinde Bosna-Hersekin yelik Eylem Planna kabul edileceini aklamtr. Bosna-Hersek, Medeniyetler ttifak projesinin de destekilerindendir. MedeniAMALARIMIZ yetler ttifak Gneydou Avrupa Bakanlar toplants 13-14 Aralk 2009 tarihinde Saraybosnada yaplmtr. Bosna-Hersek Gneydou Avrupa lkeleri platformuna yedir. Bu K T A P zellikle komu lkelerle olan sorunlarn zmlenmesine ve platform, siyasal diyaloun srdrlmesine nemli katk sunmaktadr. Bosna-Hersek, 1992-1995 dneminde birok adan kendisine destek veren Pakistan ve Suudi Arabistan gibi slam lkeleriyle iyi ilikilere sahiptir. Bosna-Hersek, TELEV ZYON slam Konferans rgtnde (K) gzlemci ye statsndedir. K-Bosna-Hersek Temas grubu lkedeki gelimeleri ok yakndan takip etmektedir. Bosna-Hersekin d politikasnda en youn ilikide bulunduu lkelerden biri TERNET Trkiyedir.NTrkiye, Mart 1992deki bamszlk ilanndan Kasm 1995deki Dayton srecine kadar Bosna-Hersek sorununu uluslararas toplumun gndeminde tutmak iin elinden gelen btn abay harcamtr. Bosna-Hersekin Avro-Atlantik kurumlar ile btnlemesinin ve bata Srbistan olmak zere btn komularyla ilikilerini gelitirmesinin en byk destekisidir. Ahmet Davutolu 2009da dileri bakan olmasnn ardndan Bosnadaki sorunlarn zmne ynelik inisiyatif gelitirmitir. Trk birlii ve Kalknma Ajansnn (TKA) faaliyetlerinin en youn olduu lkelerden bir tanesi de Bosna-Hersekdir.

Karadan D Politikas
Karada, kk yz lmne kyasla Balkan tarihinde ok nemli bir rol oynamtr. 1918 ylnda dzenlenen referandumla bamszlndan vazgeen Karada, 2006da bamszln tekrar kazanmtr. Karada, 1991-2000 dneminde Srbistana uygulanan uluslararas yaptrmlardan zarar grm, bu lkenin uluslararas

6. nite - Balkan lkelerinin D Politikalar

199

toplumdaki negatif imajndan etkilenmitir. Karadan kk yz lm ve nfusu nedeniyle Avro-Atlantik kurumlarna ok uzak olmayan bir gelecekte ye olaca dnlmektedir. 1991-2000 aras dnemde lkedeki Srp nfusta ciddi bir art yaanmtr. Karada liderleri Srbistann lkenin demografik haritasn deitirme abalarna tepki gstermilerdir. Tm bu gelimeler birlikte ele alndnda Karada, 2000-2002 dneminde ayrlma ynnde gl eilimler tamasna karn, zellikle ABden gelen basklarla bu ynde adm atmamtr. Ancak Mays 2006da dzenlenen bamszlk referandumunda kan % 55,5lik sonula Karada federasyondan ayrlmtr. ABD, Karada ilk tanyan ve diplomatik iliki kuran lkelerden biridir. Diplomatik ilikilerin kurulmasndan bu yana iki lke arasndaki ilikiler hzla gelimitir. Gerek Kongre yeleri dzeyinde gerekse bakan dzeyinde ok sayda karlkl ziyaret gerekletirilmitir. George W. Bush dnemi Savunma Bakan Donald Rumsfeldin Eyll 2006da dzenledii ziyaret ABDnin Karadan Balkanlardaki stratejik konumuna verdii nemi gstermektedir. Karada, Irak ve Afganistandaki ABD giriimlerine yardmda bulunma sz vermitir. Bunun bir uzants olarak Karada, 2007 ylnda Afgan ulusal ordusunun donatlmasna katk yapmak amacyla silah-mhimmat yardmnda bulunmutur. ubat 2010da da Afganistandaki NATO gc ISAFa asker katkda bulunma karar vermitir. Bu kapsamda ubat 2011de Afganistandaki ISAF gcne 35 Karada asker katlmtr. ABD, Karadan NATOya yeliini desteklemektedir. Karada, NATOnun Bar in Ortaklk Programna Aralk 2006da katlmtr. lke Nisan 2008de NATOya yelik hedeflerine ulamas srecinde siyasi, asker, mali ve gvenlik sorunlarnn ele alnaca tam kapsaml bir Younlatrlm Diyalog balatmaya davet edilmitir. Temmuz 2008de NATO-Karada Bireysel Ortaklk Eylem Plan Anlamas imzalanm, Aralk 2009da NATO dileri bakanlar Karada ittifaka davet etmilerdir. Karada, bamszlk referandumu sonrasnda 26 Eyll 2006da AB ile de stikrar ve Ortaklk Anlamas mzakerelerini balatmtr. stikrar ve Ortaklk Anlamasn Ekim 2007de imzalanm, anlama Mays 2010da yrrle girmitir. 15 Aralk 2008de ABye yelik iin bavuruda bulunulmutur. Karada blge lkeleriyle ilikilerine de ok nem vermektedir. Bu ilikilerin en dikkat ekenlerinden biri Trkiye ile kurulan srekli st dzey diplomatik temaslardr. Aralk 2009da Cumhurbakan Abdullah Gl Karadaa resm bir ziyarette bulunmutur. Cumhurbakan Gl, 130 yl sonra ilk kez byle st dzey bir ziyaretin gerekletiini vurgulam, bir sonraki ziyaret iin bu kadar beklemeyeceklerini belirtmitir. Mart 2011de de Karada Cumhurbakan Filip Vujanovi, Trkiyeye resm bir ziyarette bulunmutur. Her iki lke cumhurbakannn birlikte dzenledikleri basn toplantsnda AB yeliine ve NATOya vurgu yaplmtr. Karada, Gneydou Avrupa lkeleri platformunun ve Medeniyetler ttifaknn katlmc lkeleri arasndadr.

Kosovann D Politikas
Kosoval Arnavutlar, 2 Temmuz 1990da yaymladklar bildiri ile Srbistandan bamszlklarn ilan etmiler ve Yugoslavya iinde tam kurucu cumhuriyet olduklarn ileri srmlerdir. Mays 1992de Kosoval Arnavutlar tarafndan dzenlenen seimlerde Kosova Demokratik ttifak (KD) lideri brahim Rugova seimleri kazanm ve ilk cumhurbakan olmutur. 1991-1995 aras dnemde Yugoslavya cumhuriyetleri arasndaki sorunlarn zmlenmesinde asker kuvvet kullanm n planda

200

Balkanlarda Siyaset

iken Bakan Rugova, barl yntemlerin uygulanmasna nem vermitir. Bylece Rugova, uluslararas toplumun dikkatini Kosova sorununa ekebileceini dnmtr. Ancak Kosova sorununun Dayton mzakereleri gndemine alnmamas Kosoval Arnavut toplumunda tam bir hayal krkl uyandrmtr. Uluslararas toplumun bu ilgisizlii, Kosoval Arnavutlar arasnda iddet araclyla hedeflerine ulama olgusunu glendirmitir. 1996dan itibaren Srp hedeflerine ynelik baz iddet eylemleri dzenleyen Kosova Kurtulu Ordusu (UK), 1995-1998 arasnda toplumsal meruiyetini glendirmitir. 1996dan itibaren yava yava trmandrlan ve 1998 sonbaharnda zirve noktasna kan Srp saldrlar, Kosova sorununun uluslararas toplumun gndemine girmesine neden olmutur. ABDnin ve AB lkelerinin basksyla Srbistan, Arnavut heyetiyle Fransann Rambouillet ehrinde dzenlenen mzakerelere katlmtr. 19 Mart 1999a kadar yrtlen mzakereler neticesinde ortaya konulan Rambouillet Anlamasn Kosoval Arnavutlar imzalarna karn Srp taraf imzalamamtr. BM, 1998 ylndan itibaren Kosova sorununu gndemine almasna ramen, in Halk Cumhuriyeti (HC) ve Rusya Federasyonu vetosu sebebiyle BM Gvenlik Konseyinden asker yaptrm karar kartlamamtr. Bunun zerine NATO, insani mdahale erevesinde 23 Marttan 10 Haziran 1999a kadar Srp hedeflerini bombalamtr. Srbistann imzalad Ahtisaari-Chernomyrdin Anlamas ve Gvenlik Konseyinin 1244 sayl karar Kosovann yol haritasn oluturmutur. Buna gre Kosova, UNMIK ve KFOR kontrol altna alnmtr. Bu srete UK, uluslararas toplumda meruiyet kazanacak ve Kosova Koruma Birliine (Kosovo Protection Corps-KPC) dntrlecektir.
Resim 6.4 Kosoval Arnavutlar bamszlklarn kutlarken.

Kaynak: http://www.britannica.com/blogs/2011/02/kosovos-road-to-independence-in-pictures/

Kosova liderlii, Haziran 1999-2005 yllar arasnda BMnin nihai stat grmelerinin balamas iin n art olarak koyduu sekiz standartn (ileyen demokratik kurumlar, hukukun stnl, seyahat hrriyeti, geri dnler ve yeniden btnleme, ekonomi, mlkiyet haklar, Belgrad ile diyalog ve Kosova Koruma Birlii)

6. nite - Balkan lkelerinin D Politikalar

201

gerekletirilmesine aba harcamtr. Mart 2004de Srp ve Arnavutlar arasnda yaanan iddet olaylar stat grmelerinin balamas konusunda ABD, AB ve BM yetkilileri asndan ikna edici olmutur. ubat 2006-Aralk 2007 arasnda Viyanada yaplan mzakerelerde de herhangi bir zme ulalamamtr. Stat grmelerine araclk eden BM zel Temsilcisi Martti Ahtisaarinin sunduu zm nerisine Srbistan ve Rusyann kar kmas zerine Kosova, 17 ubat 2008de tek tarafl bamszln ilan etmitir. Bugne kadar Kosova, 85 BM yesi lke ve Tayvan tarafndan diplomatik olarak tannmtr. Srbistan, Kosovann tek tarafl bamszlk ilann Laheydeki Uluslararas Adalet Divanna gtrmtr. Divan, Temmuz 2010da aklad kararnda bamszlk ilannn genel uluslararas hukukun ihlali anlamna gelmediini belirtmitir. Divann karar Kosovada sevinle karlanrken tannma srecine olumlu etki yapmtr. Srbistan Dileri Bakan Vuk Jeremi ise karar adaletsiz olarak nitelemi, biz bu karar kabul etmeyeceiz ve Kosovadan vazgemeyeceiz. Kosoval yetkililerle asla bir masaya da oturmayacaz demitir. 27 AB lkesinden 22si Kosovay tanmtr. Avrupa Parlamentosu 8 Temmuz 2010 tarihinde ald kararla tm ye devletlere Kosovay tanma ars yapan bir karar kabul etmitir. Buna ramen, benzer ayrlk veya gl aznlk gruplara sahip AB lkeleri Kosovay tanmamlardr. Bu lkeler spanya, Slovakya, Kbrs Rum Kesimi, Romanya ve Yunanistandr. Bu itirazc lkelere karn AB, Kosovay resmen potansiyel aday olarak tanmlamtr. Bamszlk sonrasnda Kosova iin Uluslararas zleme Grubu (International Steering Group-ISG) oluturulmu, AB Temsilcisi ve Uluslararas Sivil Temsilci olarak Hollandal diplomat Pieter Feith atanmtr. Sz konusu birimler Kosovada Ahtisaari Plannn uygulanmasn ve Kosovann Avrupa ile btnlemesini desteklemektedir. Kosovada ABnin Adalet ve Polis Misyonu (EULEX) da grev yapmaya balamtr. lkenin bamszlk srecinde grev yapan uluslararas birimlerde AB olduka nemli grevler stlenmitir. AB, stlendii siyasal rollerin dnda Kosovann en nemli ticaret orta ve yabanc yatrmcs durumundadr. Kosovadaki toplam dorudan yatrmlarn % 50si AB lkeleri tarafndan yaplmtr. Kosova, uluslararas rgtlerden Dnya Bankas ve Uluslararas Para Fonuna yedir. Kosovann BM yelii nndeki en nemli engel, Genel Kurulda yelerin 2/3nn oyunu alma ve zellikle de Gvenlik Konseyinde in ve Rusya vetosu olasldr. 17 ubat 2008de ilan edilen tek tarafl bamszlk sonras Kosova Cumhuriyetinin d politika ncelikleri unlardr: Bamszlk ilannn uluslararas toplumun ounluu tarafndan tannmasn salamak, Avro-Atlantik kurumlar ile btnlemek, esas olarak NATO ve AB ile stratejik ortaklk kurmak, AB blgesinde insan ve mal hareketliliinin serbestlemesi ve vize kolaylklarnn elde edilmesi, kili ve ok tarafl anlamalar ile iyi komuluk ve ortak kar esasnda blgesel ibirliinin gelitirilmesi, Ekonomik kalknma iin yabanc yatrmlar ekmek, uluslararas ekonomik rgtlere katlmak. Kosovann 1998 ve 1999 ylndaki Srp saldrlarndan kurtarlmasnda ABDnin kararll belirleyici olmutur. Ancak ABD, Kosova sorunu da dahil olmak zere Balkan sorunlarnn AB tarafndan ele alnmas ynnde genel bir eilime sahiptir. Ancak Kosova halknda ABDye ynelik byk bir tevecch mevcuttur. Dnemin

202

Balkanlarda Siyaset

ABD Bakan Bill Clinton, ilk ziyaretini 1999da yapmtr. Bundan sonra 2003 ylnda ve Kasm 2009da onuruna yaplan heykelini amak iin Kosovay ziyaret etmitir. Kosovann en byk bulvarnn ad da Bill Clinton Bulvardr. lkede NATO dnda ayrca Bondstell adnda byk bir asker ss de bulunmaktadr. ABD, 1999-2009 yllar arasnda Kosovaya 1,4 milyar dolar mali yardmda bulunmutur. Kosova, bamszlk srecinin nemli destekilerinden birisi olan Trkiye ile ilikilerini de her ynden gelitirme abas iinde olmutur. Prizren, bamszlk ilannn uluslararas toplum tarafndan tannmasnda ve uluslararas kurumlara yelik abalarnda Ankarann tam desteine sahiptir. Trk firmalar Kosovada nemli yatrmlarda bulunmaktadrlar. Her yl ok sayda st dzeyde resm ziyaretler gerekletirilmektedir. rnein, Mays 2009da stanbulda dzenlenen 12. Avrasya Ekonomi Zirvesine Kosova Cumhurbakan Fatmir Sejdiu da katlmtr. Kasm 2010da Trkiye Babakan Tayyip Erdoan Kosovay ziyaret etmitir. TKAnn en youn faaliyet gsterdii lkelerden bir tanesi de Kosovadr.

Makedonyann D Politikas
Yugoslavyadan ayrlarak bamszln ilan eden cumhuriyetler arasnda siyasal ve toplumsal yaps en krlgan olanlardan biri Makedonyadr. Makedonya, Tito ve sonras dnemde Yugoslav ekonomik pastasndan en az pay alan cumhuriyetlerden biridir. lkenin asker savunma kapasitesi de son derece zayftr. 1912-1913 Balkan Savalar sonras lkesel btnln koruyamayan Makedonya, 1990 sonras benzer bir gvenlik tehdidi ile kar karya kalmtr. Bu gvenlik tehdidi ok boyutludur. Makedon ulusunun varlnn tannmas, lkesel btnln korunmas ve lke isminin Makedonya olarak tescili Makedon d politika yapclarnn bugn dahi amaya altklar sorunlar olarak varln srdrmektedir. Makedonya, 8 Eyll 1991de bamszln ilan etmitir. Makedonyann ilk karlat nemli sorun, Yunanistan tarafndan lkenin anayasasnda bu ismin kullanlmasna tarihsel nedenlerle kar klmas olmutur. Yunanistan, Makedon Anayasasndaki 3. ve 49. maddelerin kendi lkesindeki Makedonlara ynelik ifadeler ierdii ve lkesel btnln hedef ald gerekesi ile itirazlarn srdrmtr. Makedonya, anayasasnda deiiklik yaparak komu devletlerden toprak talebi olmadn ilan etmesine karn, Yunanistann basklar devam etmektedir. Atina, ubat 1994de Makedonyaya ekonomik ambargo uygulamaya balamtr. ABD ve ABnin basklar karsnda Ekim 1995de imzalanan geici anlama ile Makedonya ile snrlarda anlalmas ve bayrandaki Vergina yldznn kaldrlmas sonrasnda Yunanistan ekonomik ambargosunu kaldrmtr. 1997 sonrasnda ise MakedonYunan ilikilerinde bir yumuama dnemine girilmitir. Ancak Yunanistan, Makedonya Eski Yugoslav Cumhuriyeti isminin kullanlmasnda hl srar etmektedir. 2008 ylnda Makedonyann NATO yeliini veto etmesi bu srarn en nemli gstergesidir. Makedonyann 2009 ylnda Uluslararas Adalet Divanna bavurmas ve lehine kan karara ramen Yunanistann srar devam etmektedir. Makedonya, siyasal varln ilk tanyan lkelerden olmasna karn, ayr bir Makedon ulusunun varln kabul etmeyen komusu Bulgaristan ile de iyi komuluk ilikilerine sahiptir. AB perspektifi, Makedon-Bulgar ilikilerinin istikrar iinde yrtlmesinde nemli rol oynamtr. Makedonya ve Bulgaristan 22 ubat 1999da imzaladklar ortak bildiri ile karlkl ticaret ve ticari deiim yolunu amlardr. Bulgaristan, Makedon kimlii konusundaki grlerini sakl tutmak zere ayr bir Makedon dilinin varln kabul etmitir. Makedon liderleri, ayn Yunanistana ynelik yaptklar gibi komularnn topraklarna ynelik bir taleplerinin olmadn aklamlardr.

6. nite - Balkan lkelerinin D Politikalar

203

Makedonyann bamszlk srecinin en byk destekisi Trkiye olmutur. Trkiye, Makedonyann bamszln ve toprak btnln btn uluslararas platformlarda desteklemi, bu lkeyi anayasasndaki ismi olan Makedonya Cumhuriyeti olarak tanmtr. Makedonya Babakan Kiro Gligorov da bamszlk sonras ilk resm ziyaretini Mart 1992de Trkiyeye yapm, Cumhurbakan Turgut zaln ziyareti de ubat 1993de gerekletirilmitir. Makedonya ok zayf bir asker gce sahip olduundan, Haziran 1993ten itibaren Trk-Makedon yetkililer arasnda asker alanda ibirlii almalar balatlmtr. Nisan 1995de iki lke arasnda savunma alannda Endstriyel ve Teknik birlii Anlamas imzalanmtr. 1997de Arnavutlukta yaanan ekonomik kaos ortam ve trmanan Kosoval Arnavutlar sorununun Makedonyay da iine alacak ekilde genilemesi tehlikesi karsnda Trkiye, nleyici diplomatik eylemler ile Makedonyaya destek vermitir. 1998-1999 dneminde trmanan Kosova krizinde, Makedonyaya snan Arnavutlara Trkiye yardmda bulunmutur. Eyll 1999da iki lke arasnda Serbest Ticaret Anlamas yaplmtr. Cumhurbakan Demirel Nisan 1999da, Cumhurbakan Abdullah Gl Mays 2008de Makedonyay ziyaret etmitir. Ekim 2009da Makedonya Cumhurbakannn Trkiye ziyareti iki lke arasnda en st dzey diplomatik temaslarn sreklilik tadn ortaya koymaktadr. TKA, birok alanda iki lke ilikisinin derinlemesine katk yapmaktadr. Makedon-Trk Konseyi iki lke arasndaki yatrm ve ticaret olanaklarnn gelimesine almaktadr. AB perspektifi, dier Yugoslav Cumhuriyetleri gibi Makedonya asndan da ncelikli bir konu olmutur. Yunanistan ve Bulgaristanla olan sorunlarn almasnda AB cephesinden gelen destek katk salamtr. AB perspektifi, Makedonyann farkl etnik gruplarn bir arada yaamas asndan bir tutunum ideoloji rol oynamaktadr. AB, Zagreb Zirvesinde bu lkeyi Gneydou Avrupa stikrar ve Ortaklk Srecine dahil etmi, 9 Nisan 2001de stikrar ve Ortaklk Anlamas imzalanarak Makedonyaya AB yeliine potansiyel aday lke stats verilmitir. skp, 22 Mart 2004de AB yelii iin bavurmutur. Aralk 2005de adaylk statsn kazanmasna karn, Haziran 2008 AB Zirvesinde Yunanistann basks ile isim sorunu AB yeliine girite bir n art durumuna getirilmitir. Ekim 2009da Komisyon, Makedonya ile tam yelik mzakerelerinin balatlmas tavsiyesinde bulunmu ancak Konsey, mzakerelerin balatlmas iin bir tarih vermemitir. ABD, Makedonyay resm olarak 8 ubat 1994de tanm, iki lke arasndaki diplomatik ilikiler 13 Eyll 1995 tarihinde kurulmutur. skpteki ABD irtibat brosu ubat 1996da bykelilik dzeyine ykseltilmi, ilk bykeli Temmuz 1996da atanmtr. ABD, lkede % 30 civarndaki Arnavut aznln 2001 ayaklanmas srecinde Makedon hkmetini desteklemi ve taraflar arasnda arabuluculuk yaparak 13 Austos 2001 tarihinde Ohrid ereve Anlamasnn yaplmasna byk katk salamtr. ABD Uluslararas Kalknma Ajans programlar, Makedonyann ekonomik yapsnn glendirilmesi ve daha gl demokratik kurumlarn oluturulmas ve kurumsal yapsnn glendirilmesine destek vermektedir. 7 Mays 2008de iki lke dileri bakanlar arasnda Stratejik Ortaklk ve Karlkl birlii Deklarasyonu imzalanmtr. 4 Kasm 2004 tarihinde ABDnin Makedonyay anayasal ismi olan Makedonya Cumhuriyeti olarak tanmas da son derece nemlidir. Makedonya, 12 Ekim 1993 tarihinde in Halk Cumhuriyeti ile diplomatik ilikiler kurmutur. Makedonya, bu tarihte inin tek meru hkmeti olarak in Halk Cumhuriyetini tanm ve Tayvann inin ayrlmaz bir paras olduunu kabul etmitir. Ancak herhangi bir resm iliki kurulmayacann beyan edilmesine karn, 27 Ocak 1999da Tayvan ile diplomatik iliki de kurulmutur. Bu giriime muhale-

204

Balkanlarda Siyaset

fet eden in, misilleme olarak BM Gvenlik Konseyinde BM nleyici Konulandrma Gcnn (UNPREDEP) grev sresinin uzatlmasn veto etmitir. Makedonya, Taipeide bykelilik amtr. Makedonya ve in arasndaki ilikiler 28 Nisan 2001 tarihinde akladklar ortak bildiri ile yeniden normale dnmtr.

Slovenyann D Politikas
Slovenler, Birinci Dnya Sava sonras yklan Avusturya-Macaristan mparatorluunu oluturan halklardan biriydi. Hrvatlar, Avusturya-Macaristan mparatorluu ierisinde zerk kurumsal yaplara sahip olmalarna karn, Slovenlerin bu tr bir ayrcalklar olmamtr. Slovenler, 1918 sonras Hrvatlarn ikili bir ortak federasyon kurma tekliflerini reddetmi Srp, Hrvat ve Sloven Krallnn bir paras olmay ise tercih etmilerdir. Tito dneminde, cumhuriyet statsne sahip olan bu lke, dier cumhuriyetlerle kyaslandnda kurumsal ve ekonomik gelimilik asndan en ileri blge olmutur. Slovenyann baarl ekonomik performans, Srbistan ve Makedonya tarafndan sk sk eletirilmitir. lkenin ekonomik gelimesinde, 1980lerin ortalarndan itibaren uygulanan liberal reformlar ve uygulanacak politikalar konusunda farkl siyasal gruplar arasnda salanan uzlann getirdii istikrar nemli rol oynamtr. 1980lerde Yugoslavyann dier blgelerinde ekonomik krizler ar milliyeti bir siyasal ortam tetiklerken Slovenyann salad ekonomik baarlar lkede daha lml bir ortam yaratmtr. Ekonomik baar, Slovenler arasnda Yugoslavyann mevcut statsnn sorgulanmasna da yol amtr. 1989da Berlin Duvarnn yklmas ve 1991de SSCBnin dalmas Slovenleri de etkilemi, bamszlk ynnde ilk adm olarak 7 Mart 1990 tarihinde lkelerinin ismini Slovenya Cumhuriyeti olarak deitirmilerdir. Yugoslavyay mevcut yapsyla devam ettirmenin zorluunu ileri sren Slovenler, gevek bir konfederasyonun kurulmasn istemilerdir. Slovenlerin konfederasyon nerisi Srplar tarafndan reddedilmitir. Srplarn kat tutumu zerine Slovenler, 25 Haziran 1990 tarihinde bamszlk referandumuna gitmilerdir. % 88,5 orannda katlmn gerekletii referandumda % 92,3 orannda bamszlk lehinde oy kullanmlar ve alt ay ierisinde federal sistem yeniden yaplandrlmad takdirde bamszlk karar alacaklarn ilan etmilerdir. Bu taleplerinin karlanmamas zerine, 25 Haziran 1991de Slovenya parlamentosu lke iin bamszlk karar almtr. Slovenyann bamszlk karar, Yugoslav Halk Ordusunun 26 Haziranda balatt ve on gn sren bir savaa yol am ancak ABnin arabuluculuu ile Temmuz 1991de imzalanan Brioni Anlamas ile Srbistan Slovenyann bamszln tanmak zorunda kalmtr. Srbistan, Hrvatistan ve Bosna-Hersek arasnda Kasm 1995e kadar srecek bir savan taraf olmaktan erken dnemde uzaklaan Slovenya, d politikasnda AvroAtlantik kurumlar ile btnlemeyi esas almtr. Bu noktada Slovenyaya ABD gl bir destek vermi, bamszln 7 Nisan 1992 tarihinde tanm, Austos 1992de Ljubljanada da bykelilik amtr. Bu destekle Slovenya, 1992de Dnya Bankas ve IMFye, 1994te de Dnya Ticaret rgtne ye olmutur. ABD ve Slovenya arasnda 2000li yllarda ok sayda st dzey resm ziyaret gerekletirilmitir. Slovenya, Eski Yugoslav Cumhuriyetleri ierisinde Avro-Atlantik kurumlar ile btnleme srecini en ksa srede tamamlayan bir cumhuriyettir. NATO ile ilikiler ilk kez 30 Mart 1994 tarihinde Bar in Ortaklk programna katlmas ile balatlm, Ekim 1999da yelik Eylem Planna dahil edilmi, 21-22 Kasm 2002 tarihinde NATOnun Prag Zirvesinde yelik mzakerelerinin balatlmas iin davet edilmitir. 29 Mart 2004 tarihinde de NATO yesi olmutur. Ljubljana uluslararas

6. nite - Balkan lkelerinin D Politikalar

205

kurumlarla btnleme srecinde NATO ve AB tarafndan yrtlen operasyonlara katk salamtr. Mart 2004 tarihinde Afganistandaki NATO gc ISAFa 463 asker vermi, ABnin Bosna ve Kosovadaki misyonlarna da katkda bulunmutur. lke, Haiti depremi, Gneydou Asyada yaanan tsunami felaketi, Pakistan depremi, Katrina Kasrgas ve Darfurda yaanan sorunlar gibi felaketler srasnda da blge halklarna insani yardmlar salanmas noktasnda aktif roller stlenmitir. Slovenya ile AB arasndaki ilikiler bamszlk kararnn tannmasnn ardndan hzla gelime seyri izlemi, 1993 ylnda ibirlii anlamasnn imzalanmas, 10 Haziran 1996da ise bu lkenin Birlie yelik bavuru yapmasyla yeni bir aamaya gemitir. Mart 1998de balayan mzakereler, 1 Mays 2004te Slovenyann AB yesi olmasyla sonulanmtr. Slovenya, Avro-Atlantik kurumlaryla btnleme srecine nemli katk sunan Trkiye ile ok ynl ilikiler gelitirmektedir. 8 Nisan 2009 tarihinde stanbulda Ortak Vize Temsilcilii merkezi aarak Trkiye ile ekonomik ilikilerinin gelimesine hizmet edecek ve hzlandracak bir diplomatik kurumu devreye sokmutur. Slovenya Cumhurbakan Danilo Trk, 20-21 Mays 2009 tarihinde 15 yl aradan sonra ilk kez Trkiyeye resm bir ziyarette bulunmutur. En st dzeyde karlkl ziyaretler srmektedir. Slovenya, ayn zamanda in gibi Asya-Pasifikin nemli ekonomik gleriyle gittike derinleen ilikiler kurmaktadr. in, Slovenyay Orta Avrupaya ve ABye alan bir kap olarak grmektedir.

206

Balkanlarda Siyaset

zet
A M A

Yunanistann d politikasnn genel parametrelerini aklamak Yunanistanda d politika ve gvenlik alanlarnda dnmler 1995ten itibaren kendisini gstermeye balamtr. Bu dnemde, AT platformlarnn Yunanistann mevcut ikili veya ok tarafl d politika sorunlarnn/konularnn uluslararaslatrlarak daha iyi savunulabilecei gr hakim olmaya balamtr. Bu balamda Yunanistan, 1995ten itibaren Makedonyayla, 1999 dan itibaren de Trkiyeyle ilikilerini gelitirmeye almtr. Bulgaristann Souk Sava dnemi ve sonras d politikasn karlatrmak Bulgaristan, Souk Sava dneminde Sovyetler Birliine en yakn duru sergileyen Balkan lkesidir. Jivkovun 1973te Bulgaristan ve SSCBnin ayn cierlerle nefes alan ve ayn damarlarla beslenen tek bir vcut olduuna dair aklamas ve Bulgaristann SSCBye bal bir kurucu cumhuriyet yaplmas teklifi, Bulgar d politikasnn bu dneminde Moskovaya olan bamllnn en ak gstergesidir. 1989dan bu yana iktidara gelen hkmetlerin siyasi gndemlerine paralel d politika gndemlerinin olutuu gzlenmitir. Bat ve Rusyaya kar dengeli tutum, blgesel oluumlarda yer alma, ABD ve NATOya destek, ABye tam entegrasyon ileriki yllarda izlenecek d politikann temel bileenleri olmaya devam edecek izlenimi vermektedir. Romanya d ilikilerinin en temel zelliklerini tanmlamak Souk Sava dneminde sosyalist rejime sahip ve Varova Pakt yesi olan Romanya, SSCB hegemonyasnn ulusal karlarna zarar verdiini dndnden Blok d lkelerle de ilikiler kurmaya ve gelitirmeye ynelerek Moskovaya kar denge oluturmaya almtr. Souk Sava sona erdiinde Batl kurumlara yelik hedefine sahip olmakla beraber, Rusya ile sahip olduu ilikilerini de tamamen kaybetmek istememitir. Bu dnemde eski Sovyet nfuz alannda yeniden etki sahibi olma araylarnda olan Rusya ile antlama imzalayan ilk eski Dou Blo-

ku lkesi olmutur. Gnmzde NATO ve ABye tam ye olan Romanya, Rusya ile ilikilerini de NATO ve AB yeliinin belirledii ereve kapsamnda yrtmektedir. Arnavutluk uluslararas ilikilerinin deien ve deimeyen zelliklerini analiz etmek Arnavutluk kurulduundan beri geen bir asra yakn srede farkl formlarda sren zayflklarnn sebep olduu sorunlar nedeniyle pek ok zorlu dnem geirmitir. Bu srelerin d politika ile ilgili olan blmnde Arnavutluk liderleri gl blgesel aktrler ya da byk glerle ittifak yaparak varlklarn srdrmeye almlardr. Bunun yannda Arnavutluk bir dnemi dnyadan yaltlm ekilde geirmi olsa da Souk Sava sonrasnda yaanan dnm sreci sonunda lke tekrar uluslararas sistemin ve Bat dnyasnn bir paras hline gelmitir. Arnavutluk varlnn ikinci yzylna da genel olarak ilk yzylna paralel bir d politik anlayla girmektedir. Eski Yugoslavya devletlerinin d politikalarnn genel zelliklerini aklamak Yugoslavya, 1955 Bandung Konferans ile temelleri atlan Balantszlk Hareketinin nemli bir yesidir. Tito, 1961de bu konferansa ev sahiplii yapm, 1979 Havana Konferansnda da nc bir rol stlenmitir. lkenin lideri olarak, Sovyetler Birliinin 1968deki ekoslovak darbesini ve 1979daki Afganistan igalini knamtr. Ancak 1991de Hrvatistan ve Slovenyann ayrlmasyla Yugoslavyann dalma sreci balamtr. Bu srete ABye ye olan ilk eski Yugoslav Cumhuriyeti Slovenya olmutur. Hrvatistan mzakere srecini tamamlamtr ve Temmuz 2013te tam ye olacaktr. Karada ve Makedonya ise aday lkelerdir. Dier lkeler de AByle entegrasyon srecini tamamlamaya almaktadr. te yandan blge lkelerinden Srbistan ise AB ile yakn ilikilerin yan sra Rusya ile de iyi ilikiler srdrmeye almaktadr.

A M A

A M A

A M A

A M A

6. nite - Balkan lkelerinin D Politikalar

207

Kendimizi Snayalm
1. Yunanistan, aadaki olaylardan hangisinin sonucunda Avrupa Topluluuna yelik srecinin hzlanmas iin aba sarfetmeye balamtr? a. Sovyetler Birliinin dalmas b. Berlin Duvarnn yklmas. c. Kbrsta iddet olaylarnn balamas. d. Trkiyenin Kbrsa mdahalesi. e. ABDnin Vietnam Savanda baarsz olmas. 2. Aadakilerden hangisi Yunan d politikasnn Avrupallamas srecine rnek olarak verilebilir? a. Makedonyayla 1991-1995 aras yaanan sorunlar. b. Kbrs Rum Kesiminin ABye tam yeliine destek vermesi. c. Trkiyeyle ilikilerin 1999tan itibaren gelimesi. d. 1990larn banda Arnavutlukla yaad sorunlar. e. Ekonomik kriz nedeniyle AByle yaad sorunlar. 3. Yzdeler Antlamas aadaki lkelerden hangileri arasnda yaplmtr? a. Bulgaristan - SSCB b. SSCB - ABD c. SSCB - ngiltere d. ngiltere - ABD e. Fransa - SSCB 4. Aadaki lkelerden hangisiyle Arnavutluk, Souk Sava dneminde ittifak ilikisine girmemitir? a. Sovyetler Birlii b. Yugoslavya c. talya d. Amerika Birleik Devletleri e. in Halk Cumhuriyeti 5. Arnavutluk Souk Sava sonras dnemde d politikasnda deiime giderken aadakilerden hangisini nceliklerinden birisi olarak hayata geirmemitir? a. NATOya ye olmak b. Uluslararas ortama yeniden eklemlenmek c. Balkanlardaki dier Arnavutlarla birlemek d. Amerika Birleik Devletleriyle yakn ilikiler gelitirmek e. Avrupa Birlii ile btnleme srecini tamamlamak 6. Aadaki devletlerden hangisi Kosovann bamszln tanmamaktadr? a. Almanya b. Trkiye c. ABD d. Slovenya e. Srbistan 7. Aadaki lkelerden hangisi Yugoslavyadan ilk bamszln ilan eden cumhuriyetler arasndadr? a. Bosna Hersek b. Hrvatistan c. Karada d. Voyvodina e. Makedonya 8. Kosova Savann sona ermesi iin aadaki uluslararas rgtlerden hangisi asker mdahale gerekletirmitir? a. AGT b. Varova Pakt c. NATO d. angay birlii rgt e. ASEAN 9. Avrupa Birliine tam ye olan ilk eski Yugoslav devleti aadakilerden hangisidir? a. Srbistan b. Slovenya c. Makedonya d. Slovakya e. Bosna Hersek 10. Aadaki devletlerden hangisi Yunanistanla isim meselesi yznden sorun yaamaktadr? a. Makedonya b. Bosna Hersek c. Srbistan d. Karada e. Slovenya

208

Balkanlarda Siyaset

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d Yantnz yanl ise Yunanistan: Avrupalama Sreci ve D Politika konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yunanistan: Avrupalama Sreci ve D Politikalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Souk Sava Dneminde Romanya D Politikas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Arnavutluk D Politikasnda ttifaklar Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Souk Sava Sonras Dnemde Arnavutluk D Politikas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Srbistann D Politikas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hrvatistann D Politikas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kosovann D Politikas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Slovenyann D Politikas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Makedonyann D Politikas konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 Bulgaristann NATOya ye olmak istemesinin nedenleri arasnda unlar saylabilir: 1)Bulgaristan ordusunu NATO ordularnn teknolojik ve yapsal seviyesine getirecek reformlar gerekletirebilmek, 2) NATOda en nemli rol oynayan ABD ile ilikilerini glendirmek, 3) Bulgaristann d ilikilerinde artk Batya dnk olduunu teyit etmek, 4) Sofya bak asna gre NATO yalnzca savunma/asker amal bir kurulu olarak grlmediinden; altyap, snr aan projeler, enerji, yol ve mal transferi gibi alanlarda lkenin ekonomisine olumlu katklarnn olacana dair beklenti. Sra Sizde 3 SSCB, in yneticilerinin Japonya ile Dostluk ve Bar Antlamas imzalamasnn ardndan Yugoslavya ve Romanyay ziyaret etmesinden, inin kendisine muhalif lkelerle yaknlaarak ve bu lkeler zerinde etki kurarak kendisini evrelemesinden rahatszlk duymutur. Sra Sizde 4 Arnavutluk Devletinin kurulu srecinde gerek snrlarnn uzun sre kesinletirilememi olmas gerekse de lke snrlar dnda nemli sayda Arnavutun kalm olmasnn yannda yeni kurulan devletin kendisine yetecek maddi kaynaklar ve siyasi deneyime sahip olmamas nedeniyle d politikasn ekillendirirken d etkilere ak ve egemenliinden tavizler verir ekilde hareket etmek durumunda kalmtr. Sra Sizde 5 Bosna-Hersek Federasyonunun da temel d politika hedefi Avro-Atlantik kurumlarna katlmaktr. Bonaklar, niter bir siyasal yap ile anayasal reform srecinin ok daha kolay tamamlanarak ABye ye olabileceklerini dnmektedirler. Ancak tm dsal basklara karn temel sorunlarn zmlenememi olmas AB srecinin nnde en nemli engeldir. Buna karn BosnaHersek, AB tarafndan Gneydou Avrupa iin uygulamaya konulan stikrar ve Ortaklk Srecine dahil edilmi, Haziran 2000de potansiyel aday lke olarak kabul edilmitir. Kasm 2005de balayan stikrar ve Ortaklk Anlamas mzakereleri Haziran 2008de karlkl imzalarn atlmas ile sonuca ulamtr. ABnin yaamakta olduu ekonomik kriz, Bosna Herseke ve dier Bat Balkan lkelerine yardmlarn arttrlmasnn nnde ciddi bir engeldir.

2. c

3. c

4. d

5. c

6. e 7. b 8. c 9. b 10. a

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Makedonya Cumhuriyetinin 1991de Yugoslavyadan bamszln ilan etmesi zerine Yunanistanla lkenin ad ve bayra zerine bir kriz patlak vermitir. Makedonyann bayranda deiiklik yapmas sorunlardan birini zmse de isim meselesi, hl iki lke ilikilerinin gndeminde nemli bir yer tutmaktadr. BM erevesinde yaplan grmeler sonucunda Atina ynetimi, 1995te skple olan sorunlarn adeta dondurmutur. Bu tarihten itibaren daha pragmatik bir d politika izleyerek, sorunlar tmyle zlemese de yine de Makedonyayla ve dier blge lkeleriyle ilikilerinin gelimesi iin aba sarfetmitir. Ancak yine de skp-Atina ynetimleri arasnda hlen devam eden isim sorunu, Makedonyann AB ve NATO yelik srecini olumsuz etkilemektedir.

6. nite - Balkan lkelerinin D Politikalar

209

Yararlanlan Kaynaklar
A half Hearted Welcome: Refugee Returns to Croatia, Balkan Report N 138 Zagrep/Brussels, 13 December 2002, http://www.crisisgroup.org/~/media/Files/europe/138%20-%20A%20Half-Hearted%20Welcome%20-%20Refugee%20Return%20to%20Croatia.pdf. , 31.12.2011 Bosnia: Europes Time to Act, Europe Briefing N 59-11 January 2011, http://www.crisisgroup.org/~/media/Files/europe/B59%20Bosnia%20--%20Europes%20Time%20to%20Act.pdf. , 31.12.2011 Bosnia: State Institutions under Attack, Europe Briefing N 62, Sarajevo/Istanbul/Brussels, 6 May 2011, http://www.crisisgroup.org/~/media/Files/europe/balkans/bosnia-herzegovina/B62%20Bosnia%20--%20State%20Institutions%20under%20Attack.pdf. , 31.12.2011 Bosnia: What Does Republika Srpska Want?, Europe Report N 214- 6 October 2011, http://www.crisisgroup.org/~/media/Files/europe/balkans/bosniaherzegovina/214%20Bosnia%20--%20What%20Does%20Republika%20SRPSKA%20Want.pdf. , 31.12.2011 Kosovos Fragile Transition, Europe Report N 196-25 September 2008, http://www.crisisgroup.org/~/media/Files/europe/196_kosovos_fragile_transition.pdf. , 31.12.2011 Montenegros Referandum, Europe Briefing N 42- 30 May 2006, http://www.crisisgroup.org/~/media/Files/europe/b042_montenegro_s_referendum.pdf. , 31.12.2011 North Kosovo: Dual Sovereignty in Practice, Europe Report N 211-14 March 2011, http://www.crisisgroup.org/~/media/Files/europe/balkans/kosovo/211%20North%20Kosovo%20---%20Dual%20Sovereignty%20in%20Practice.pdf. , 31.12.2011 Will the Real Serbia Please Stand up?, Europe Briefing N 49-23 April 2008, http://www.crisisgroup.org/~/media/Files/europe/b49_will_the_real_serbia_please_stand_up.pdf. , 31.12.2011 Background Note: Romania, Bureau of European and Eurasian Affairs, US Department of State, October 31, 2011, http://www.state.v/r/pa/ei/bgn/35722.htm Aar, D. A., Small State Playing the Asymmetric Game: Continuity and Change in Albanian Foreign Policy, Yaynlanmam Doktora Tezi, Orta Dou Teknik niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Haziran 2008. Aksu, F. "Confidence Building, Negotiation And Economic Cooperation Efforts In Turkish-Greek Relations (1990-2004), Turkish Review Of Balkan Studies, Annual 2004. Aksu, F., Trk-Yunan likileri: likilerin Ynelimini Etkileyen Faktrler zerine Bir nceleme, Ankara: SAEMK, 2001. Allison, G. and N. Kalipso (eds.), Yunan Paradoksu, stanbul: Doan, 1999. Andric, G., Brussels Conditions Serbias EU Bid on Kosovo Talks, BalkanInsight, Belgrade, 13 October 2011, http://www.balkaninsight.com/en/article/belgrade-pristina-talks-condition-for-serbia-s-eu-bid., 31.12.2011 Axt, H. J., Griechenlands Aussenpolitik Und Europa: Verpasste Chancen Und Neue Herausforderungen, Baden Baden, 1992. Baleanu, V. G., In The Shadow Of Russia: Romania's Relations With Moldova And Ukraine, Conflict Studies Research Centre, August 2000. Bechev, D. Bulgarias Path to the EU Membership and Beyond, S. Katsikas (ed), Bulgaria and Europe: Shifting Identities, London: Wimbledon Publishing Company, 2010. Biberaj, E., Albania and China: A Study of an Unequal Alliance, Boulder, Westview Press, 1986. Biberaj, E., Albania in Transition: The Rocky Road to Democracy, Boulder: Westview Press, 1999. Bideleux R. and Ian Jeffries, The Balkans: A Post-Communist History, Londra: Routledge, 2007. Bogdani, M. and J. Loughlin John, Albania and the European Union: The Tumultuous Journey Towards Integration and Accession, Londra: I. B. Tauris, 2007. Bozbora, N., Osmanl Ynetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusuluunun Geliimi, stanbul: Boyut, 1997. Castellan, G., History Of The Balkans, New York: Columbia University Press, 1992. Chifu, I., O. Nantoi and O. Sushko, The Perception of Russia in Romania, Republic of Moldova and Ukraine, Editing: Gabi Radu, Iulian Chifu, Editura Curtea Veche, Bucuresti, 2010. Clogg, R., A Concise History Of Greece, Cambridge: Cambridge University Press, 1997. Clunies-Ross, A. and P. Sudar, Albanias Economy in Transition and Turmoil, 1990-97, Aldershot: Ashgate, 1998. Crampton, R. J., The Balkans Since the Second World War, London: Longman, 2002.

210

Balkanlarda Siyaset

Demirta Cokun, B. An Anatomy of Turkish Bulgarian Relations (1990 2009): Opportunities, Challenges and Prospects, M. Trke (ed), Turkish Bulgarian Relations: Past and Present, stanbul: TASAM, 2010. Demirta-Cokun, B., Bulgaria, 19 51, Kibarolu, M. (ed), Turkeys Neighborhood, Ankara: Foreign Policy Institute, 2008. Emirolu, H., Souk Sava Sonras Kosova Sorunu, Ankara: Asil, 2010. Emirolu, H. Ve T. Kayalak, , Trkiyenin Balkanlar Politikas 2009, Trk D Politikas Yll 2009, (Ed.: B. Duran, K. nat, M. Ataman), Ankara: Seta, Ankara, 2011. Farlow, R. L., Romania and The Policy of Partial Alignment, J. A. Kuhlman (ed.), The Foreign policies of Eastern Europe: Domestic and International Determinants, Leiden : A.W. Sijhoff, 1978. Fischer, B. J., Albania at War, 1939-1945, West Lafayette: Purdue University Press, 1999. Fischer, B. J., King Zog and the Struggle for Stability in Albania, East European Monographs, Boulder: Columbia University Press, 1984. Gawrych, G. W., The Crescent and the Eagle: Ottoman Rule, Islam and the Albanians, 1874-1913, Londra: I.B. Tauris, 2006. Glenny, M., Balkans 1804-1999, Nationalism, War And Great Powers, London: Granta, 1999. Gow, J. And C. Carmchael, Slovenia And Slovenes, A Small State And New Europe, London: Hurst & Company, 2000. Griffith, W. E., Albania and the Sino-Soviet Rift, Cambridge: The M.I.T. Press: 1963. Grel, . S., Tarihsel Boyutlar inde Trk-Yunan likileri (1821-1993), Ankara: mit, 1993. Halberstam, D., Bar Zaman Sava, stanbul: Bankas, 2002. Hall, D., Albania and Albanians, Londra: Pinter, 1994. Handel, M., Weak States in the International System, Second Edition, Londra: Frank Cass, 1990. Hatipolu, M. M, Yunanistandaki Gelimelerin Inda Trk-Yunan likilerinin 101 Yl (1821-1922), Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits, 1988. Hatipolu, M. M., Souk Sava Yllarnda Yunanistan (1947-1991), Karatay ve Gkda, Balkanlar El Kitab, Cilt 2. Hatipolu, M. M., Yunanistann D Politikas Ve Balkanlar(1990-2000), Ltem ve Demirta-Cokun, Balkan Diplomasisi. Heaton-Armstrong, D., The Six Month Kingdom: Albania 1914, London: I. B. Tauris 2005.

Hendrickson, R. C., Albania and NATO: Regional Security and Selective Intervention, Security Dialogue, Vol. 30, No 1, 1999. Hibbert, R., Albanias National Liberation Struggle: The Bitter Victory, Londra: Pinter Publishers, 1991. Hodge, C., Albania, Italy and Greece: Some Geopolitical Considerations, War and Change in the Balkans: Nationalism, Conflict and Cooperation, B. K. Blitz (der.), Cambridge: Cambridge University Press, 2006. Hoxha, E., The Anglo-American Threat to Albania, Tirana: The 8 Nentori Publishing House, 1982. http://europa.eu/abc/history/animated_map/index_en.htm, 25 Aralk 2011. http://www.bbc.co.uk/turkce/multimedya/2011/03/110329_vid_macedonia.shtml, 26 Aralk 2011. http://www.ellopos.net/politics/eu_karamanlis.html, 22 Aralk 2011. http://www.hurriyet.com.tr/planet/19396909.asp, 23 Aralk 2011. http://www1.mfa.gr/en/foreign-policy/national-council-on-foreign-policy/, 29 Kasm 2011. http://www1.mfa.gr/en/foreign-policy-issues/, 29 Kasm 2011. International Crisis Group Reports: Macedonia: Ten Years After The Conflict, Europe Report N 212-11 August 2011, http://www.crisisgroup.org/~/media/Files/europe/balkans/macedonia/212%20Macedonia%20---%20Ten%20Years%20after%20the%20Conflict.pdf. , 31.12.2011 Jacques, E. E., The Albanians: An Ethnic History from Prehistoric Times to the Present, North Carolina: McFarland & Company, 1995. Kader zlem, Souk Sava Sonras Dnemde Romanyann D Politikasnda Bat Dnyas ve Trkiyeyle likiler, Turan Stratejik Aratrmalar Merkezi, www.turansam.org. Katsikas, S., An Overview of Albanias Foreign PolicyMaking in the 1980s, Slavo, Vol. 16, No 2, 2004. Katsikas, S., Negotiating Diplomacy in the New Europe Foreign Policy in Post-Communist Bulgaria, London: I.B. Tauris, 2011. Kavalal, M., Avrupa Birliinin Genileme Sreci:Avrupa Birlii-Romanya likileri, ubat 2006, http://ekutup.dpt.gov.tr/ab/kavaalim/romanya.pdf Kay, S., From Operation Alba to Allied Force: Institutional Implications of Balkan Interventions, Mediterranean Quarterly, Vol. 10, No. 4, 1999.

6. nite - Balkan lkelerinin D Politikalar

211

King, C., The Moldovans: Romania, Russia, and the Politics of Culture, Hoover Institution Press, Stanford, California, 2000. King, R. R., Romania's Struggle for an Autonomous Foreign Policy, The World Today, Vol. 35, No. 8, Aug., 1979. Lani, R. and F. Schmidt, Albanian Foreign Policy between Geography and History, International Spectator, Vol. 33, No. 2, 1998. Linden, R. H., Putting on Their Sunday Best: Romania, Hungary, and the Puzzle of Peace, International Studies Quarterly, Vol. 44, No. 1, 2000. Kramer, M., Ideology and the Cold War, Review of International Studies, Vol. 25, No. 4, 1999. Marmallaku, R., Albania and the Albanians, Londra: C. Hurst & Company, 1975. Mihai-Romulus, V., The Relationship Between Romania and Hungary in the Perspective of the European and Euro-Atlantic Membership, PhD Thesis, Babe-Bolyai Unversity Cluj Napoca, Faculty of History and Philosophy, Cluj-Napoca, 2010. Neumann, I. B. and S. Gsthl, Lilliputians in Gullivers World: Small States in International Relations, Centre for Small State Studies Working Paper 1-2004, Reykjavik, 2004. http://stofnanir.hi.is/ams/sites/files/ams/Lilliputians%20Endanlegt%202004.pdf Nifong, C., Poor but Strategic Albania Tries Hard to be a US Ally, Christian Science Monitor, vol. 87, No. 205, 18 Eyll 1995. ODonnell, J. S., A Coming of Age: Albania under Enver Hoxha, Boulder: Columbia University Press, 1999. Pano, N. C., The Process of Democratisation in Albania, K. Dawisha and B. Parrot (eds.), Politics, Power, and the Struggle for Democracy in South-East Europe, Cambridge: Cambridge University Press, 1997. Pearson, O., Albania in the Twentieth Century: A History, Volume III: Albania as Dictatorship and Democracy, From Isolation to Kosovo War 1946-1998, Londra: I. B. Tauris. 2006. Pettifer, J. and M. Vickers, The Albanian Question: Reshaping the Balkans, Londra, I. B. Tauris, 2007. Pond, E. Reinventing Bulgaria, The Washington Quarterly, V. 22, N.3, 1999. Roselli, A., Italy and Albania: Financial Relations in the Fascist Period, Londra: I. B. Tauris, 2006. Shashko, P. In Search of Bulgarias New Identity: The Role of Diplomacy: 1989 2005, B. Blitz, War and Change in the Balkans: Nationalism, Conflict and Cooperation, New York: Cambridge University Press, 2006.

Soare, S., The Romanian-Russian Bilateral Relationship in the Aftermath of Romanias Euroatlantic Integration, Monitor Strategic, Nr. 1-2/2010. Socianu, H., The Foreign Policy of Romania in the Sixtiees, J. A. Kuhlman (ed.), The Foreign policies of Eastern Europe: Domestic and International Determinants, Leiden : A.W. Sijhoff ; 1978. Snmezolu, F., Trk-Yunan likileri Ve Byk Gler, stanbul: Der, 2000. Thomas, R., Serbia Under Milosevic Politics n The 1990s, London: Hurst&Company, 1999. Tripodi, P., Operation Alba: A Necessary and Successful Preventive Deployment, International Peacekeeping, Vol. 9, No 4, 2002. Troxel, L. Bulgaria and the Balkans, C. P. Danopoulos and K. G. Messas. Crises in the Balkans, Boulder, Colorado: Westview Press, 1997. Tsardanidis, C. and S. Stavridis- The Europeanisation of Greek Foreign Policy: A Critical Appraisal, Journal of European Integration, V. 27, N. 2, 2005. Turku, H., Isolationist States in an Interdependent World, Farnham: Ashgate, 2009. Vaughan-Whitehead, D., Albania in Crisis: The Predictable Fall of the Shining Star, Cheltenham: Edward Elgar, 1999. Vickers, M. and J. Pettifer, Albania: From Anarchy to a Balkan Identity, New York: New York University Press, 1997. Vickers, M., The Albanians: A Modern History, Londra: I.B. Tairus, 2001. Vucinich, W. S., The Albanian-Soviet Rift, Current History, Vol. 44, May 1963. Wolf, R. L., The Balkans in Our Time, Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, , 1956. Woodward, S. L., Balkan Tragedy, Chaos And Dissolution After Cold War, The Brookins Institution, Washington, DC, 1995. Zahariadis, N., Nationalism and Small State Foreign Policy: The Greek Response to the Macedonian Issue, Political Science Quarterly, V. 109, N. 4, 1994. Kntor, K., Nationalizing Minorities and Homeland Politics: The Case of the Hungarians in Romania, Nation-Building and Contested Identities Romanian & Hungarian Case Studies, Edited by: B. Trencsnyi et all, Budapest: Regio Books, 2001.

7
Amalarmz

BALKANLARDA SYASET

Bu niteyi tamamladktan sonra; Balkanlardaki balca gvenlik sorunlarn tanmlayabilecek, Uluslararas temsilciliklerin blgedeki konumunu analiz edebilecek, AB ve ABDnin blgeye ynelik politikalarn aklayabilecek, Rusya ve inin Balkanlara ynelik tutumlarn irdeleyebilecek, Blgesel ibirlii abalarn yorumlayabilecek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Kapsaml Gvenlik Etnik Milliyetilik rgtl Sular Gmenler Uluslararas Himaye Uluslararas Temsilcilikler Devletleme Sreci KFOR Avrupa Birlii Kresel Aktrler Byk Gler Blgesel birlii

indekiler
BALKANLARDA GVENLK MESELELER ULUSLARARASI TEMSLCLKLER VE DEVLETLEME SRELER AVRUPA BRL VE BALKANLAR ABD VE BALKANLAR RUSYA FEDERASYONU VE BALKANLAR N VE BALKANLAR BALKANLARDA BLGESEL BRL

Balkanlarda Siyaset

Kresel Aktrler ve Balkanlar

Kresel Aktrler ve Balkanlar

BALKANLARDA GVENLK MESELELER 21. Yzylda Balkanlarda Gvenlik Meseleleri
Kresel aktrlerin Balkanlar blgesine ynelik politikalarn anlayabilmek iin ncelikle blgedeki temel gvenlik meseleleri zerinde durmak faydal olacaktr. SIRA yer almaktayd. Balkanlar 1990lar boyunca youn bir ekilde dnya gndeminde SZDE zellikle Yugoslavyann dalma srecinde yaanan savalar nedeniyle Balkanlar dnyann en fazla tartlan blgelerinden bir tanesiydi. Hem blgesel hem de kDNELM resel gvenlik asndan sert gvenlik tehditleri alglanmaktayd. 1990larn sonundan itibaren iddet byk lde sona ermi olsa da Balkanlarda hl farkl boS O R U yutlarda gvenlik sorunlar mevcuttur. 1990larda Balkanlarda drt sava yaand: Slovenya, Hrvatistan, Bosna K A T D K Hersek ve Kosova Savalar. Gvenlik kavram, Uluslararas likiler disiplininin en ok tartlan kavramlarndan biridir. Zamanla devlet, ulus ve asker konularndan ziyade ekonomiye,biAMALARIMIZ reye ve topluma younlaan; evre ve g gibi yumuak gvenlik sorunlarna odaklanan yeni gvenlik tartmalar ortaya kmtr. Dolaysyla 1990lardan itibaren hem gvenliin aktr oalm hem de ierii daha kapsayc bir hle gelmiK T A P tir. Bu blmde gvenlik kavram, asker konulara odakl dar anlamyla deil, eletirel kuramlarn vurgulad geni anlamyla kullanlacaktr. Souk Sava dneminde Balkanlarda gvenlik de d politika da ift kutuplu TELEVZYON sistem tarafndan belirlenmekteydi. Bu dnemdeki blgesel ibirlii abalar bile iki sper g arasndaki rekabetin bir rn olmann tesine geemiyordu. Farkl bloklara ye olan lkeler birbirlerine kar derin bir gvensizlik yaamaktayd. Bu N T lkeleri gvensizlik durumu zellikle Dou Bloku lkeleriyle Bat Bloku E R N E T arasnda yaanmtr. Bu dnemde yaanan gvenlik sorunlarna rnek olarak 1950-1951de Bulgaristanla Trkiye arasnda yaanan g krizi gsterilebilir. Bulgaristan bu tarihlerde lkesinde yaayan 150.000 Trk Trkiyeye g etmeye zorlam ve bu durum iki lke arasnda krize yol amtr. Bu dnemde yaanan baka bir blgesel gvenlik meselesi de ayn blokta yer almalarna karn Trkiye ile Yunanistan
SIRA SZDE SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

214

Balkanlarda Siyaset

arasnda yaanan sorunlardr. Kbrstan Egeyle ilgili meselelere ve aznlklarn sorunlarna kadar geni ereveye sahip olan bu sorunlar, 1950lerden balayarak iki lkenin gndeminde st sralarda yer almtr.
SIRA SZDE SIRA SZDE

Souk SavaSIRA SZDE dnemindeki uluslararas politik yap Balkan lkelerinin gvenlik alglarn SIRA SZDE ve d politikalarn nasl etkilemitir? Souk Savan bitmesi Balkanlar asndan bir krlma noktas tekil etmitir. Yugoslavyann dalma srecine girmesi blge iin dnm noktalarndan biri S O R U olmutur. S O R U Yugoslav lideri K K A TTuygulad politikalar ve karizmatik liderlii sayesinde farkl milliyetD Tito, D KKA leri birarada tutabilmiti.
SIRA SZDE SIRA SZDE
D N E L M DNEL M

D N E L M DNEL M S O R U S O R U

D K K A T D KKAT

SIRA SZDE SIRA SZDE

AMALARIMIZ AMALARIMIZ

K T A P K T A P

T E L E V Z Y O N TELEV ZYON

N T E R N E T NTERNET SIRA SZDE

Srbistann nce Slovenya, sonra Hrvatistan, ardndan Bosna ve Kosovada balatt savalar sadece blgesel gvenlii deil kresel gvenlii de etkiler hle AMALARIMIZ AMALARIMIZ gelmitir. kinci Dnya Sava sonras Avrupa ktas en byk katliamlara Yugoslav corafyasnda tank olmutur. Eski Yugoslavya topraklarnda yaanan savalarn Balkanlarn gvenliine etkisi u ekilde zetlenebilir: Yugoslavya dalmtr. K T A P K T A P 5 eski cumhuriyet ve bir zerk blge bamszln ilan etmitir. Toplam 7 yeni devlet ortaya kmtr. Ancak TiL snrlarNayn kalmtr. Buna ilaveten, etnik homojenleme sreci yaTE LE V Z Y O N E EV ZYO anmtr. Eskiden Yugoslav topraklarnda farkl etnisiteye sahip insanlar birlikte yaarken artk ayrmaya balamlardr. Etnik ulusuluk etkisini srdrmeye devam etmitir. Tm bu faktrlerin doal sonucu olarak Balkanlarda blgesel ibirN T E R N E T NTERNET lii abalar eskiye gre zorlamtr. Yeni dnemde blgenin kar karya kald balca gvenlik sorunlar u eSIRA SZDE kilde snflandrlabilir:

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

okkltrllk, aslnda tarihsel olarak Balkanlarn en temel zelliklerinden biri olmutur. Blgede farkl dine, dile, etnisiteye, ulusa mensup halklar yzyllar ieS O R U risinde bir arada yaama kltr oluturmu durumdayd. Yugoslavyada da zellikle Tito 1960larn sonlarndan itibaren uygulad politikalarla bu ortama katkda DKKA bulunmutu. OysaT gnmzde blgede etnik milliyetilik yukarda da vurguland zere etkisini srdrmektedir. nsanlar siyasal tercihlerini hl etnik kimlikleri SIRA SZDE zerinden yapmaktadr. rnein Bosna-Hersek daha nce farkl uluslarn birlikte yaadklar ve kark evlilik oranlarnn yksek olduu bir Yugoslav cumhuriyetiydi. 1980lerde ehir merkezlerinde farkl uluslardan insanlarn birbirleriyle yaptkAMALARIMIZ lar kark evliliklerin oran yzde 30du. Balkanlardaki aznlk sorunlaryla ilgili ayrntl bilgi iin u kaynaktan yararlanabilirsiK T A P niz: M. Hacsaliholu ve F. Aksu, International Conference on Minority Issues in the Balkans and the EU, stanbul: OBIV, 2007.
TELEVZYON

Yeniden D N E LMilliyetilik Etnik M

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

7. nite - Kresel Aktrler ve Balkanlar

215

Bosna-Hersekte bugn hl Bonaklar, Bonak ulususu partilere, Hrvatlar Hrvat ulususu partilere, Srplar da Srp ulususu partilere oy vermektedir. Ekim 2010 seimlerinde olumlu bir gelime, okkltrll savunan Hrvat partisinin baar kazanmasdr. Benzer ekilde Makedonyada da Makedonlar Makedon partilere, Arnavutlar Arnavut partilere oy vermektedir. Siyasal kimlik etnik aidiyet zerinden belirlenmektedir. Siyasal sistemler de bu yapy tevik etmektedir. rnein Dayton Bar Anlamasna gre insanlarn hangi partilere oy verebilecekleri etnik kimlikleri zerinden belirlenmektedir. Bosna-Hersekte yaayan bir aznlk mensubu, mesela bir Yahudi, Trk ya da Roman cumhurbakanlna adayln koyamamaktadr. Yahudi kkenli bir Bosna-Hersek bykelisi bu konuyu Avrupa nsan Haklar Mahkemesine gtrm ve mahkeme, bunun hukuka aykr olduuna karar vermitir. Ancak i hukukta gerekli dzenlemeler hl yaplmad iin Ekim 2010daki seimlerde hl eski sistem geerli olmutur. Eski Yugoslavya dndaki Balkan lkelerinde de etnik milliyetilik ykselie gemitir.

Dayton Bar Anlamas: Bosna Hersekte savan bitmesini salayan 1995 tarihli anlamadr.

Homojenleme Sreci
Etnik milliyetiliin doal uzants olarak etnik homojenleme sreci devam etmektedir. Farkl etnik ve/veya dini gruplar ayr yaamaya devam etmektedir. Daha nce bir arada yaayan bu gruplar savalarn ardndan ayrlmlard. Bosna Savan sona erdiren Dayton Anlamas, lkeyi ikiye blmtr: Bonak-Hrvat federasyonu ve Srp Cumhuriyeti (Republika Srpska). Artk farkl gruplar ayr bir ekilde yaamaktadr. Bu ayrma, blge lkelerinin eitim programlarna da yansmaktadr. Mesela Kosovada Arnavut ocuklar bamsz bir lkede yaadklarn renirken, Kosoval Srp ocuklar nasl hl aslnda Srbistann paras olduklarn renmektedir.

Uluslararas Protektoratlar
Bosna-Hersek ve Kosovada uluslararas toplumun Yksek Temsilcilik Ofisi bulunmaktadr. Geni yetkilere sahip her iki Ofis de savalardan sonra kurulmutur. Uygun bulmadklar yasalar iptal edebilmekte ve politikalarndan memnun olmadklar siyasetileri ya da brokratlar grevden alabilmektedirler. Yksek Temsilciler bazen yetkilerini olduka geni bir ekilde kullanmtr. rnein Bosna-Hersekteki eski Yksek Temsilci Carlos Westendorp, lkenin demokratiklemesini engelledii ve ayrlkl savunduu gerekesiyle Srp Cumhuriyeti lideri Nikola Poplaseni 1999da grevden almtr. Westendorp ayrca lkenin yeni bayrana, marna, pasaportuna, para birimine ve ortak plakaya karar vermitir. Kosova da 17 ubat 2008de Srbistandan bamszln ilan etmi olsa da uluslararas/AB Yksek Temsilcisinin ok geni yetkileri bulunmaktadr. Bu yzden Kosovann bamszl artl bamszlk ya da baml bamszlk olarak nitelendirilmektedir. Yukarda bahsedilen nedenler dikkate alndnda her ne kadar Souk Sava sonras Balkanlarda pek ok yeni devlet ortaya km olsa da bunlarn bazlarnn gerekte ne kadar bamsz olduklar tartmaldr.

rgtl Sular
Blgede devam eden bir baka sorun ise rgtl sulardr. 1990larda yaanan savalar, atmalar ve krizler, rgtl sularn hzl bir ekilde artmasna neden olmutur. Savalar srasnda farkl milliyetlerin mafyalar birlikte faaliyet gstermeye devam etmitir. Arnavutlukta 1997de piramit sisteminin kmesi nedeniyle yaa-

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DNELM S O R U Balkanlarda Siyaset D K kriz nan ekonomik K A T ve arkasndan kan i sava da rgtl suun artmasna neden olmutur. Arnavutlukta kan olaylarda ordudan bir milyon kalanikof alnmtr. Blgede SZDE uyuturucu ve silah kaakl yaygndr. Bu sorun o kadar SIRA insan, ciddi boyutlara ulam durumdadr ki 2003 tarihli Avrupa Gvenlik Strateji Belgesinde de bu meseleden bahsedilmektedir. Belgede Avrupadaki eroinin yzde DNELM AMALARIMIZ 90nn Afganistandan geldii belirtilerek, bunun da zellikle Balkanlar zerinden AB topraklarna ulat kaydedilmektedir. Bir de mafya rgtleriyle baz siyasiler S O R U ve brokratlar arasnda yakn iliki olduu konusunda yaygn bir kan vardr. Bu K T A P konuda Srbistann eski lideri Zoran Cinciin tarihe geen bir sz vardr: Baz devletlerin mafyas var. Srbistanda mafyann devleti var. rgtl sularn yayDKKAT gnlna bir rnek de Bulgaristandan verilebilir. Bulgaristanda 2010da 5.6 km TELEVZYON uzunluundaki elektrik telleri alnnca Sofyann te ikisi bir hafta boyunca SIRA SZDE elektriksiz kalmtr.

216

DKKAT

SIRA SZDE

DNELM AMALARIMIZ S O R U K T A P DKKAT

TELEVZYON SIRA SZDE

NTERNET AMALARIMIZ

Balkanlardaki E R N E T sular sorunuyla ilgili u kaynaa bakabilirsiniz: http://www.hum N T rgtl AMALARIMIZ sec.eu Bat Balkanlardaki gvenlik sorunlaryla ilgili kapsaml bilgi iin aadaki kitaptan yaK T A P rarlanabilirsiniz: W. Benedek et al. (der.), Transnational Terrorism, Organized Crime and Peace-Building: Human Security in the Western Balkans (New York: Palgrave, Macmillan, 2010.)E V Z Y O N TEL

K T A P

TELEVZYON

Gmenler ve Yerinden Edilmi Kiiler

NTERNET

Balkanlarda hl Yugoslavya savalarndan nce yaadklar blgelere dnemeNTE NET mi ok saydaRkii bulunmaktadr. Sadece Srbistanda 300.000 mltecinin bulunduu tahmin edilmektedir. Bosnann orta blgesinde bulunan Bugojno kasabasnda savatan nce 16.500 Hrvat ve 9000 Srp yaarken, Ocak 2008 rakamlarna gre bunlardan sadece 4500 Hrvat ve 300 Srp geri dnmtr.

Resim 7.1 Bosna-Hersekte evlerine dnemeyen onbinlerce mlteci var.

Kaynak: http://linwoodequiry.wikispaces.com/Page+2

7. nite - Kresel Aktrler ve Balkanlar

217

Blgesel Birlii Giriimlerinin Zayf Kalmas

Blgede iki sava aras dnemde 1934te imzalanan Balkan Pakt, sadece blge lkelerinin kendi ibirlii abas olmas, herhangi bir hegemon g olmamas asndan nemliydi. Ama gerek Souk Sava dneminde gerekse de Souk Sava sonras dnemde blge lkelerinin kendi inisiyatifleri olan blgesel giriimlerin zayf kaldn grmekteyiz. Bugn sadece Gneydou Avrupa birlii Sreci ve Gneydou Avrupa okuluslu Bar Koruma Gc blge lkelerinin kendi giriimidir. Dier giriimlerin nemli bir ksm dier aktrler tarafndan gelitirilmitir.

AB Perspektifinin Belirsiz Olmas

AB blgedeki her lkeyle eitli dzeylerde iliki kurmu durumdadr. Blge lkeSIRA Trkiye ile birlerinden Yunanistan, Slovenya, Bulgaristan ve Romanya tam yedir.SZDE likte Hrvatistan, Srbistan, Makedonya ve Karada aday lkelerdir. Hrvatistann 2013 Temmuzunda ye olmas beklenmektedir. Dier lkelere N E L Mbir ekilde ise ak D verilmi yelik perspektifi yoktur. Tam yelik tarihlerinden bahsedilmemektedir. Eer Balkan lkelerinin tam yelikleri kendilerinden ya da ABden kaynaklanan neS O R U denlerden dolay gecikirse Balkan gettosunun oluma tehlikesi mevcuttur. Blge lkelerinden sadece Hrvatistann ABye tam yeliinin ne zaman A T D K K gerekleecei bellidir. Dier lkelerin ABye tam yelik takvimi halen belirsizdir.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

Snrlarn Belirsizlii

SIRA SZDE

SIRA SZDE

1990lardaki savalar sonras ortaya kan tm yeni devletlere ramen u ana kadar Yugoslavyada i snrlar korundu ancak hl talarn yerine oturduu syleneAMALARIMIZ mez. Hl tartmal olan snrlar mevcuttur. Mesela Bosna-Hersek iindeki Srp Cumhuriyeti zaman zaman bamszlk talep etmektedir. zellikle Kosovann ba T A P mszl sonras bu yndeki talepler artm durumdadr. SrpKCumhuriyeti Devlet Bakan Milorad Dodik, bamszlk konusunda referandum yapmak istediklerini sylemektedir. Yksek Temsilcilik ise bu talebe kar kmaktadr. lkeyi olutuT E L E V Z Y kendi siyasi ran kurucu halktan nfus olarak en az durumda olan Hrvatlar ise O N entitelerini oluturmak istemektedir. u andaki en byk avantaj ise gerek Belgrad gerekse Zagrebdeki ynetimlerin Bosna-Hersekin btnln desteklemeleridir. ktidar partileri deiir ve milliyeti partiler ynetime gelirse o zaman BosNTERNET nann toprak btnl daha byk tehlike altna girebilir. Srbistann eski liderlerinden Vojislav Kostunitsa, Srp Cumhuriyeti iin ailenin bir paras, sadece geici olarak Srp anavatanndan ayrlm durumda nitelemesini yapmaktadr. Bosnann lke olarak devamn koulsuz savunan tek grup Bonaklardr. Bosnada halkn yzde 37sinin dier milliyetlerle ya hi temas yoktur ya da ok az vardr. Bu istatistiki veri, Bosnann ne kadar blnm olduunun gstergesidir. Benzer bir durum Kosovada yaayan Srplar iin de geerlidir. Kosovann kuzeyinde yaayan Srplar, kendilerini Pritineyle deil Belgradla zdeletirmektedir.

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Ekonomik Sorunlar ve evre Sorunlar

ki kutuplu dzenin sona ermesinin ardndan yaanan atmalar nedeniyle pek ok Balkan lkesi ekonomik darboaza girmitir. nite 5te konuya ayrntl olarak deinildii iin burada bu konuda uzmanlarn blgede yaanan krizi hem boyutlar hem de etkili olduu sre asndan 1929 buhranndan bile daha derin grdn not etmekle yetinilecektir. sizlik ve fakirlik had safhaya ulamtr.

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM

DNELM
Balkanlarda Siyaset S O R U

218

S O R U

DKKAT

Blge lkelerinin A T Batdan gelen yardmlara baml bir ekilde varlklarn devam D K K ou ettirmektedir. 1990larda yaanan savalarn evreye de zarar verdii bilinmektedir. Savalar evre gvenliini de etkilemitir. Blgesel evre Merkezi (Regional Environmental Center) raporlarna gre Balkanlardaki savalar, doal kaynaklara, su ve salk AMALARIMIZ altyapsna zarar vermi ve blgesel evre ynetimi sistemlerini zayflatmtr.
T A P GemileK Yzlemek ve Maduriyet Psikolojisi SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Blgedeki farkl halklar hl gemile yzlemekte ve kendi hatalarn kabullenmekte zorlanmaktadr. Srbistan Cumhurbakan Tadiin Temmuz 2010da SrebreTELE ZYON nitsa soykrmV yldnm trenlerine katlm ve Srbistan Parlamentosunun Srebrenitsada yaananlardan dolay zr dilemesi nemli ancak yeterli deildir. 19901999 aras yaananlarla tm taraflarn yzlemesi gerekmektedir. Her grup kendisinin en madur kesim olduunu dnmekte ve en ok ac ekenin, en ok zaNTERNET rar grenin kendi halk olduuna inanmaktadr. Yaanan ayrma ve homojenletirme politikalar gemile yzlemeyi daha da zorlatrmaktadr. Balkanlarda sert gvenlik meseleleri byk lde halledilmi gzkse de ciddi yumuak gvenlik tehditleri bulunmaktadr. Eer bunlarla blge lkeleri ve uluslararas toplum mcadele etmezse tekrar sert gvenlik sorunlarnn ortaya kmas muhtemeldir. Batl lke ve kurulular kendi zmlerini empoze etmek yerine blge lkelerinin kar ve ihtiyalarn dikkate almaldr. Her lke iin standart reeteler uygulanamayaca tarihsel bir gerektir. AB eski Komiseri Chris Pattenin belirttii gibi Ya Avrupa Balkanlara istikrar ihra edecek ya da Balkanlar Avrupann geri kalanna istikrarszlk.

ULUSLARARASI TEMSLCLKLER VE DEVLETLEME SRELER Uluslararas Ynetimler ve Barn nas

Protektora: Milletleraras hukukta bir ya da birden fazla devletin, bir baka devlet zerindeki koruyucu egemenlii anlamna gelmekte olup, sadece koruma ve bamllk ilikisini deil ayn zamanda baml devleti de ifade eder.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Himaye (Protektora), 19. yzylda Avrupann byk glerinin, bir devletin korunmas ya da ynetilmesi ya da bir Hristiyan aznlnn smrlmekten korunmas amacyla ortaya kardklar bir uygulamayd. Himaye tarz ynetim modeli tarihin farkl dnemlerinde manda ve vesayet gibi eitli adlar ad altnda deiik kapsamlar iererek uygulanmtr. Tarihsel rneklere bakldnda pek ok himaye anlamas sona ermi ve himaye atndaki devletler bamszlklarna kavumulardr. 1990larda Souk Savan sona ermesi ve Sovyetler Birliinin dalmas sonucu dnya zerinde sosyalist sistemin kerek, kapitalizmin hkimiyet kazanmas SIRA SZDE ve kreselleme olgusu ile hayat bulan yeni dnya dzeni ABD hkimiyetindeki uluslararas rgt ve ittifaklarn da tabiatyla kendisini yenilemesini zorunlu klmtr. Nitekim Birlemi Milletler Souk Sava sonras, ortak gvenlik mekanizmasDNELM nn canlandrlmasna yeniden ihtiya duyulduu tezinden hareketle 1992de 21. yzylda bar ve kalknmaya ynelik olarak ifade ettii Bar Gndemi stratejisiS O R U ni ortaya koymutur. nsani nedenlerK veA insan haklar ihlalleri BM tarafndan bar ve gvenlii bozucu sebepD K T ler olarak deerlendirilmeye balanmtr.
SIRA SZDE

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

7. nite - Kresel Aktrler ve Balkanlar

219

Bunun akabinde ABD nderliindeki uluslararas toplumun lke ii atma blgelerine daha fazla mdahil olmas anlay nem kazanmtr. Souk Sava ncesinde yaanan i atmalarda zorlayc mdahale yntemini tercih etmeyen global g dengesi ortadan kalkarken onun yerine ABD nderliindeki Bat dnyasnn siyasi ve asker stnlnn giderek artt bir uluslararas dzen domutur. Bu dzende uluslararas toplumu ilgilendiren atmalara kesin bir cevap verilmesi fikri benimsenmitir. BM rgtndekine benzer yaklamlar yine ABDnin lider rol stlendii NATO (Kuzey Atlantik ttifak rgt-North Atlantic Treaty Organization) ittifaknda da ortaya kmtr. SSCBnin dalmasndan sonra NATOnun ilevini yitirdii tartmalarnn balad yllarda Avrupa gvenlii asndan risk oluturan unsurlara vurgu yaplm (etnik atmalar, toprak anlamazlklar, sosyo-ekonomik gerginlikler, kitle imha silahlarnn ve fzelerin yaylmas gibi) ve rgt Yugoslavyann dalmasyla ortaya kan krizlerin de yardmyla alan d grev misyonu ile yeniden canlanmtr. 20. yzyln sonlarndan itibaren uluslararas sistemin yapsnda meydana gelen deiimlere paralel olarak blgesel dinamiklerin de etkisiyle ortaya kan mdahale kavram uluslararas himayecilik (international protectorate) olarak formle edilmi, insani mdahale teziyle merulatrlm ve ok tarafl ve zorlayc bar operasyonlaryla ekillendirilmitir. Uluslararas toplum, Kamboya, Bosna-Hersek, Somali, Ruanda, Kosova, Dou Timor, Afganistan ve Iraktaki krizlere mdahale etmek suretiyle yeni hareket tarzn ortaya koymutur. Yugoslavyann dalma srecinde Balkanlarda ortaya kan atma blgelerine uluslararas toplumun yaklam blgesel zelliklere gre farkllklar gstermitir. Snr ihtilaf ve etnik atmalarn yaand Hrvatistann Dou Slavonya blgesi ve Makedonyann etnik Arnavutlar ile yaad krizlerde blgeye gelen uluslararas misyonlar, sresi ve kapsam itibaryla ve daha ksa mrl olmalar sebebiyle Bosna ve Kosovadaki ynetimlerden daha farkl olmutur. Daha fazla ulusdevlet zellii gstererek krizi daha kolay atlatan Hrvatistan ve Makedonyada byle bir idare kurulmam, yalnzca uluslararas bar gc, yani asker olarak atmalar nleme gleri ile blgede snrl bir sz sahiplii elde edilmitir. Gerek Bosna gerekse Kosova gl bir merkezi yapya sahip olamayp etnik unsurlar arasnda blnm olduundan Batl glerin bu lkelerde idareyi ele geirmeleri ve srdrmeleri daha kolay olmutur. Gnmzde uluslararas himaye modelinin Balkanlardaki en gncel rnekleri Bosna Hersek ve Kosovada devam eden uluslararas ynetim misyonlardr.

Dayton Anlamas Sonras Bosna-Hersek

nceki nitelerde de deinildii zere Bosna-Hersek 3 Mart 1992 tarihinde bamszln ilan etmi, bamszlk ilanyla birlikte Yugoslav ordusunun ve Bosnal Srplarn saldrsna urayan Bosnada sava yaklak buuk yl boyunca srm ve ABDnin net tavr koymasyla da ancak 14 Aralk 1995 tarihinde Pariste Dayton Bar Anlamas (DBA) imzalanmtr.

220
Resim 7.2 Dayton Bar Anlamas imza treni.

Balkanlarda Siyaset

Kaynak: http://www.culturaldiplomacy.org/academy/index.php?1995-1

Bar Uygulama Konseyi: Dayton Bar Anlamasnn imzalanmasnn ardndan Aralk 1995te Londrada dzenlenen konferansla kurulan, amac Anlamann uygulanmasn salamak olan 55 yeli kurulutur. Trkiye de yeler arasndadr.

Sz konusu anlama sivil ve asker olmak zere balca iki alanda dzenlemeler iermektedir. Anlamann asker ynlerinin uygulanmas ilk aamada NATO ve NATO d lkelerin salad birliklerle oluturulan bir kuvvetin sorumluluuna verilmitir. Uygulama Gc (Implementation Force-IFOR) olarak tanmlanan g bu grevi BM Bar Koruma Gcnden (United Nations Protection Force-UNPROFOR) 19 Aralk 1995te devralmtr. Anlamann sivil ynlerinin uygulanmas ise bakent Saraybosnada kurulan Birlemi Milletler Yksek Temsilciliinin (Office of the High Representative -OHR) sorumluluuna verilmitir. BM Yksek Temsilcilii, Dayton Bar Anlamasnn uygulanmasn denetleyen en yetkili makamdr. Taraflarn kendi almalarna yardm, onlar tevik etmek ve gerektiinde bar uygulamasnn sivil ynleri iin alan kurulularn faaliyetlerinde e gdm salamak amacyla oluturulan bu kurumun yetkileri Bosnadaki uluslararas misyonun varlna ynelik eletirilerin oda olmutur. Daytonn imzalanmasnn ardndan gelen srete Bosnada birok kurum oluturulmutur ancak OHR Bosnadaki mevcut yerel kurumlar gerektiinde geersiz sayarak yerel grevlileri grevlerinden uzaklatrabilmesine imkn tanyan yetkiler kullanmtr. OHRnin yetkilerinin arttrlmasnn gerisinde yksek temsilcinin sadece karar verme srecinde deil, Bosnadaki farkl siyasi aktrler arasnda denge kurmak ve lml siyasetilerin de yolunu amas bakmndan etkili olmas gibi amalar bulunmaktayd. Bu hedeflere ksmen ve grece ulalabilmitir. nk Bosnada yaplan seimlerde lml partilerin pek ne kamadklar grlmtr. Daytonn uygulanmas srecinde Bosnal siyasetilerin srekli olarak gerekleri gizledikleri gerekesi ile Bar Uygulama Konseyi (Peace Implementation Council - PIC), OHRye 1997 ylnda olduka geni yetkiler tanmtr. Literatrde Bonn yetkileri (Bonn powers) olarak tanmlanan yetkiler Yksek Temsilci Wolfgang Petrisch tarafndan 2000 yl Temmuz aynda kartlan bir karar ile daha da arttrlmtr. Bu tarihten sonra OHR ok sayda siyaseti ve bakan grevlerinden almtr. Yksek Temsilcinin bu kapsamdaki uygulamalarna somut bir rnek olarak Mart 2001 tarihinde Hrvatlarn byk ounluunun destekledii milliyeti parti HDZ nderliindeki siyasi partilerin bir araya gelerek kendi szde-hkmetlerini ilan etmeleri zerine Yksek Temsilci Petrischin gn sonra HDZ lideri ve Bos-

7. nite - Kresel Aktrler ve Balkanlar

221

na l devlet bakanl makamnn Hrvat yesi Ante Jelavici siyasi btn grevlerden azletmesini ve kendisine siyaset yasa getirmesini gsterebiliriz. Bosna-Hersekte uluslararas toplumun rten abalarnn koordine edilmesi iin PICin giriimi ile OHR bakanlnda bir Ynetim Kurulu (Board of Principals) oluturulmutur. Bu kurulun uluslararas topluluun Bosna-Hersekteki tm faaliyetlerini koordine etme konusunda hizmet vermesi ngrlmtr. Kurulun daim temsilcileri; Yksek Temsilcilik Ofisi (OHR), stikrar Koruma Gc (SFOR), Avrupa Gvenlik ve birlii rgt (AGT), Birlemi Milletler Mlteciler Yksek Komiserlii, (UNHCR), Avrupa Birlii Polis Misyonu (EUPM) ve Avrupa Komisyonu olarak belirlenmitir. Ayrca Dnya Bankas ve IMF gibi uluslararas finans kurulular ve BM Kalknma Program (UNDP) da Kurulun dzenli katlmclar olmutur. Yksek Temsilcilik bahsedilen uluslararas kurumlar ve Bosna halklar ile lkede barn salanmas iin aba gstermek ve bu yolla Bosnay Avrupa ile btnleme srecine hazrlamak ykmlln stlenmitir. ubat 2002den itibaren AB Genel ler Konseyi, Yksek Temsilcinin ayn zamanda AB Bosna-Hersek zel temsilcisi sfatn da tamas kararn almtr. Mart 2003 tarihinde Yksek Temsilcinin ayn zamanda ilk AB zel temsilcisi olarak da atanmasyla, AB lkede Bar Uygulama Konseyinden daha fazla sz sahibi olan kurum haline gelmitir. Bosna devletleme yolunda on be yl akn bir zamandr gei sreci yaamaktadr. Bu srete Bosna halklarnn ya da seilmi siyasi temsilcilerinin 2000li yllarn bana kadar fazla bir inisiyatifi olmamtr. Bu tarihten itibaren ise Bosna kamuoyunun nne bir Avrupa hedefi konulmu ve seim yapmalar istenmitir. Bu seim elbetteki farkl alternatiflere sahip olunan bir seim deildi nk Bosna halklarnn Avrupa perspektifine olumsuz bakmak iin pek fazla anslar yoktu. Aksi takdirde lke yaplanmas iin gerekli yardmlardan mahrum kalaca gibi Avrupal kurumlara giremeyerek Bat Balkanlarn en geri kalm lkesi olarak kalma yaptrmna da maruz kalabilecekti. Bu anlamda Bosnaya 2000 ylnda sunulan yol haritas ve Avrupa perspektifi halklar reformlara daha scak bakmaya tevik etmi ve daha fazla mesafe kat edilmesini salamtr. Bu da Yksek Temsilcilik makamnn ilerini kolaylatrm ve ona politikalarnda demokratik olmayan ama uluslararas toplumun gznde grece bir meruluk kazandrmtr. Bosna-Hersekte 2006 tarihinde gerekleen seimlere kadar geen srede lke siyasetine arlkl olarak ulusalc partiler damgasn vurmutur. Bu gerek, lkede geekletirilmesi hedeflenen reform ve Avrupa ile entegrasyon srecini geciktiren temel etken olmutur. Gerekletirilen reformlarn ou OHRnin dayatmas ile mmkn olabilmitir. 2006 seimlerinin sonular halkn bugne dek umut balad ulusalc partilerden uzaklamaya baladnn ve lkenin bir trl tam bamsz bir statye kavuamamasndan kaynaklanan honutsuzluunun bir gstergesi olarak deerlendirilebilir. Seimlerde, lkenin l Cumhurbakanlna ilk defa her l toplumu temsil eden daha lml partilere mensup olan adaylar seilmilerdir. DBA, Bosnada kan dklmesine bir an nce son vererek lkede barn yeniden salanmas konusunda baarl olmu fakat bunu gerekletirirken lkede dnyann en karmak hkmet sistemlerinden birini kurmutur. Merkez kurumlar zayf olan, bnyesindeki iki entite arasnda srekli bir ayrlk bulunan ve uluslararas ynetime baml durumdaki lkede bu sistemi uzun vadede srdrlebilir bir sistem olarak deerlendirmek zordur. Bu yapnn ortadan kaldrlabilmesi ise ancak Bosna-Hersekin kendi kurumlaryla tam anlamyla iler du-

222

Balkanlarda Siyaset

SIRA SZDE

DNELM S O R U

rumda bir devlet hline gelmesiyle mmkndr. Bu amala uluslararas toplum Bosnann nne NATO yelii ve nihai olarak da AB ile entegrasyon srecini gerekletirmek eklinde iki ana perspektif sunmutur. Sz konusu hedefler BosSIRA bir sava ortamna dnmemesi ve btn etnik halklarn ortak bir nann yeniden SZDE hedef iin birlikte hareket etmelerini salamak iin gerekli bir yol olarak sunulmaktadr.
DNELM

Kosova: Uluslararas Gzetimde Bamszlk Sreci

O R U Uluslararas Stoplumun Balkanlardaki ikinci ynetim modeli Kosovadr.

DKKAT

NATO tarihindeKilk kez, kendi snrlar dnda bir insani felaketi nlemek iin bir asker D KAT mdahalede bulunmutur. Uluslararas toplumun Kosovada barn inas roln stlenmesini, Souk Sava sonras dnemde Birlemi Milletler tarafndan uygulamaya konulan ok boyutlu misyonlar olarak tanmlanan yeni nesil bar operasyonlaryla ilikilendirebiAMALARIMIZ liriz. Avrupann ortasnda ba gsteren bu durum, Dou Avrupadaki Slav Blounun delinmesini, Adriyatikteki Rus etkisinin krlmasn salayacandan ve BalK T A P kanlarda kendi kontrolnde yeni bir devlet oluturma olana nedeniyle ABDnin karlarna da uygun dmtr. Nitekim Kosovada Vietnam Savandan bu yana, ABD dnda en byk Amerikan asker ss olan Bondsteel ina edilmitir. BM Gvenlik Y O N T E L E V Z Konseyinin 10 Haziran 1999 tarih ve 1244 sayl kararyla Kosovada yasama, yrtme ve yarg yetkilerini kullanacak, asker ve polis gcn kontrol edecek olan BM Geici Uluslararas Ynetimi kurulmutur. Kararda, uluslararas bar ve gvenliin balca sorumlusunun Gvenlik Konseyi olduu tekrar edilNTERNET mi ve Gvenlik Konseyince daha nce alnan 1160, 1199, 1203 ve 1239 sayl kararlar ile uyum iinde hareket edileceine iaret edilmitir. BM korumas altnda gvenliin tesisi ve uluslararas sivil konulanma ile e zamanl olarak Yugoslavya Federal Cumhuriyetinin asker, polis ve paramiliter btn kuvvetlerinin Kosovadan ekilmesi ngrlmtr. Bu hkme dayanarak BM Geici Kosova Misyonu (United Nations Interim Administration Mission in Kosovo-UNMIK) ve NATO liderliinde Kosova Gc (Kosovo Force-KFOR) oluturulmutur. BM ve NATO dnda, AGT, Temas Grubu, G-8ler gibi uluslararas mekanizmalar da Kosovada barn inasnda rol oynamtr. 1244 sayl kararda, Kosovann gelecekteki statsne karar verecek politik gelimeleri kolaylatrma sorumluluu ile Kosova krizinin zmnde uluslararas ynetimin politik ynn aa karmak gibi siyasi grevler merkeze oturtulmutur. Kararda gl zerklik ya da kendini idare ifadeleri kullanlm, bamszlk ya da self-determinasyon ifadelerinden dikkatlice saknlmtr. Hlbuki kararn 11/e maddesi, Kosovann nihai statsnn belirlenmesinde Rambouillet AnSIRA SZDE lamas metninin dikkate alnacan dzenlemitir. Bu anlamaya gre, Kosovann nihai stats belirlenirken, baka unsurlar arasnda, Kosova halknn iradesinin de dikkate alnaca ifade edilmiti. % 90 orannda ArDNELM navut nfusa sahip Kosovann bamszl isteyecei de muhakkakt. Sonuta BM Genel Sekreter zel Temsilcisi tarafndan hazrlanan Kosova Geici z- Ynetim S O R U Anayasal erevesi 15 Mays 2001 tarihinde imzalanm ve yrrle girmiti. Geici AnayasalK ereve ile Yugoslavya Federal Cumhuriyetinin Kosova zerindeki egeD KAT menlii hukuken ve fiilen ortadan kalkm oluyordu.
SIRA SZDE SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Rambouillet Anlamas: Kosovada 15 Ocak 1999 gn Racak kynde 46 Arnavut sivilin ldrlmesi sonucunda, diplomatik temasn artrlmas amacyla Paris yaknlarnda 6 ubat -18 Mart tarihleri arasnda Rambouillet SIRA SZDE atosunda bir araya gelen Bat temas grubunun srdrd Kosova Bar Grmeleri M D N E L sonucu hazrlanan anlama.

S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

7. nite - Kresel Aktrler ve Balkanlar

223

BM Genel Sekreteri zel Temsilcisinin yetki ve sorumluluklarnn dzenlendii sekizinci blmde, zel Temsilci meclisin feshinden, bteyi onaylamaya, para politikasna karar vermeye, gmrk hizmetlerine, hakim-savclarn atanmasna, uluslararas yetki ve sorumluluklarn yerine getirilmesine, orduyu kontrol etmeye, devletler ve uluslararas rgtlerle anlamaya varmaya, yasama grevini ifa edecek meclis temsilcilerinin tayaca artlar belirlemeye, uluslararas savc ve hakimlerin uyacaklar kurallar tespit etmeye, savc ve hakimlerin atama, terfi ve azillerini yapmaya kadar olaanst yetkilerle donatlmtr. dareyi ele ald ilk gnlerde UNMIKin gerekte egemenlii snrlamad yorumlar yaplm, uygun olan zamanda da mdahalesini azaltaca dnlm olmasna ramen, UNMIK zaman ierisinde Kosovada yaayanlarn btn hayatlarn evrelemitir. Kosova halk, uluslararas ynetimin devlet erklerini kullandna, sorumluluklarn tamamn stlendiine, ihtilafn zlmesinde siyasi rol oynadna tank olmutur. Kosova zerinde otoritesini kullanmasna ramen yerel halka kar politik sorumluluu olmamtr. Kosovadaki yerel siyasetiler ile halk arasnda bir ba gelitirememitir. Yerel siyasetiler UNMIK politikalarnn uygulama aralar olarak grlmtr. Bosnadaki ynetime benzer bir ekilde halkn setii temsilcilerin karar alma yetkileri snrl kalmtr. Bir anlamda, yabanc glerin seilmemi temsilcileri, lke halknn seilmi temsilcilerini grmezden gelmitir. UNMIKin bu kadar geni yetki kullanmasna; ABD, ngiltere, Fransa, Almanyann yan sra NATO mdahalesini ve Kosovada uluslararas ynetimin kurulmasn destekleyen dier Bat lkeleri de arka kmtr. Bu destein arkasnda Kosovann bamszlnn ardndan blgenin yeniden atmalara ve istikrarszla srklenebilecei endiesi yatmaktadr. Kasm 2005te BM Genel Sekreteri, Kosovann statsn belirlemek amacyla zel temsilci olarak Finlandiyann eski Cumhurbakan Martti Ahtisaariyi KoSIRA SZDE sovaya gndermitir. Ahtisaari kendisine 2008 Nobel dln de kazandracak olan almalarna balayarak her iki tarafla da 15 ay boyunca devam edecek D NELM olan mzakereleri ynetmitir. Bu srecin sonunda, Mart 2007deKosovann statsyle ilgili bir plan hazrlamtr. Ahtisaari plan olarak anlan bu plan Kosovann belli bir sre uluslararas gzetim altnda kalmak artyla bamsz olmasS O R U n ngrmekteydi. Plan, Srplarn tepkisini ekerken Kosoval Arnavut liderler tarafndan benimsemitir. DKKA Akabinde Rusya, ABD ve AB devreye girerek mzakere sreciniT ynetmeye alm ancak yine iki tarafn da mutabk kalaca bir zm bulunamamtr. Kosova Parlamentosu NATO harektndan 9 yl getikten sonra SIRA SZDE 2006da Karadan bamszlklarn ilan etmesinden de ald g ile 17 ubat 2008 tarihinde oy birliiyle tek tarafl bamszlk ilan etmitir. Dnyada farkl tepkilere yol aan bu baAMALARIMIZ mszlk deklarasyonuna ilk olumlu tepkiyi ABD, Fransa, Trkiye, ngiltere, Almanya ve talya vermitir. 9 Nisan 2008 tarihinde Kosova Parlamentosu, Kosovann bamsz ve demokratik bir devlet olduu belirtilen kurucu Anayasasn da K T A P onaylamtr. Kosova Ocak 2012 itibaryla 86 BM yesi lke tarafndan tannsa da uluslararas arenada tannma mcadelesi vermeye devam etmektedir. nk bu say BM TELEVZYON gibi uluslararas rgtlere ye olabilmek iin yeterli deildir. 27 AB yesi lkeden ise 22 tanesi Kosovay resm olarak tanmaktadr. Kosovay tanyan lkelerin gncel listesi iin Who recognized KosovaT as N E Tindependent N E R an state: http://www.kosovothanksyou.com/ adresinden faydalanabilirsiniz.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

224

Balkanlarda Siyaset

Rusya, in, Yunanistan, Kbrs Rum Kesimi, Srbistan, spanya ve Azerbaycan, bamszla kar kan balca devletlerdir. Kosovadaki uluslararas ynetim bamszlk ilanndan sonra da lkede varln srdrmeye devam etmitir. NATO Konseyi, Kosovann bamszlna ramen, Kosovada bar ve istikrar salama grev ve hedefinde deiiklik olmadn, BMden karar kmadka KFORun grevde kalacan aklamtr. 15 Haziran 2008de Kosova Anayasasnn yrrle girmesinden sonra UNMIKin Kosovann idaresinden el ekmesi, yerine AB Kosova Hukuk Dzeni Misyonunun (EULEX) greve balamas planlanmtr. 18 Austos 2008 tarihinde UNMIK ile AB ile arasnda polis, adalet ve gmrk alanndaki ilikileri dzenleyen, personel saysnda %70e varan bir klme ve yetkilerinin byk ksmnn devredilmesini ieren bir anlama imzalanm ve EULEX 9 Aralk 2008 tarihinde resmen faaliyete geirilmitir. Denetimin ABye getii tarihten sonra Kosovada Bosna Hersekteki Yksek Temsilcilik Ofisi benzeri bir Uluslararas Sivil Temsilcilik (International Civilian Office -ICO) de hizmet vermeye balamtr. ICOnun amac Kosovann bamszlnn glenmesi ve Avrupa entegrasyonuna katk salanmasdr. 3200 personelin grev ald Pritine merkezli EULEX, BM Gvenlik Konseyinin 1244 numaral kararyla grev yapmaktadr. AB yesi lkelerin ounluunun destek verdii bu grev zellikle Norve, Trkiye, svire, Hrvatistan, ABD ve Kanada tarafndan desteklenmektedir. Ayrca dier lkelerin de katlmna ak bulunmaktadr. Trkiye, EULEX Misyonuna bir hkim ve yaklak 100 emniyet grevlisi ile katk salamaktadr. Bamszln ilanndan sonra Kosovann AB standartlarna uyumlu kurumlara sahip olabilmesi ve ayn zamanda Arnavut ounluk ile Srp aznlk arasnda ortaya kan sorunlarn zlebilmesi amacyla EULEXin UNMIKten grevi devralmas birok tartmay da beraberinde getirmitir. EULEXin misyonu, nceleri hem Kosova Arnavutlar hem de Kosova Srplar tarafndan protesto edilmitir. Etnik Arnavutlarn AB misyonuna kar kmalarnn temelinde; bu misyonun 15 Haziran 2008de yrrle giren Kosova Anayasasna saygl olup olmayacann belirsiz olmas, EULEXin Kosovann bamszl konusunda tarafsz kalmas ve buna bal olarak da Kosovann fiil olarak blnmesi sonucunu douraca endiesi gibi nedenler yatmaktadr. Kosovann kuzeyinde Mitrovia blgesinde yaayan ve bamszlk kararn kabul etmeyen Srplara gre ise EULEXin Kosovadaki mevcudiyeti Belgrad ynetimi iin sknt yaratmaktadr. nk onlara gre bu misyon Kosovann bamszlnn srdrlmesine byk katkda bulunmutur. Yeni bamsz olmu ve etnik gruplar arasnda gerginlikler olan byle bir devletin snrlar iinde bar ve hukukun stnln salamak adna konulanan iki ayr uluslararas misyonun bu farkl etnik gruplar tarafndan farkl algland ve meruiyetlerinin her etnik gruba gre deitii gereini gz ard etmemek gerekir. Bu durum, sz konusu misyonlarn Kosovann tamamnda grevlerini yerine getirmeleri nnde byk bir engel olarak karmza kmaktadr.

AVRUPA BRL VE BALKANLAR

Sovyetler Birliinin dalmas ve Souk Savan sona ermesinden sonra Avrupa Birlii, Balkanlarn Avrupayla btnlemesi ilevini stlenmi durumdadr. AB; hukuk devleti, insan haklar, demokrasi ve serbest piyasa ekonomisi deerlerinin bayraktarln yapmakta ve bu deerlerin dnyann geri kalan yerlerinde de be-

7. nite - Kresel Aktrler ve Balkanlar

225

nimsenmesini gzetmektedir. Bu balamda ABnin Balkanlara ynelik ncelikli stratejileri unlardr: Etnik atmalarn kontrol altna alnmas, yoksulluk ve savatan kaynaklanan gn azaltlmas, oulcu demokrasi yaplarnn kurulmas ve benimsenmesi, insan haklarna sayg gsterilmesi ve aznlk haklarnn korunmas, serbest piyasa ekonomisi yaplarnn kurulmas. AB, yukarda belirtilen ncelikli stratejilerinin yan sra enerji yollarnn gvenlii ve blgesel ulam alarnn gelitirilmesi konularna da odaklanarak, enerji ve ulam gibi sektrlerde Balkan lkelerinin kendisiyle daha yakn balar kurmasn salamaya almaktadr.

ABnin Balkanlara Genilemesi

Hrvatistan, Makedonya, Bosna-Hersek, Srbistan, Karada ve Kosova gibi eski Yugoslavyadan ayrlan lkelerle Arnavutluktan oluan blge AB tarafndan Bat Balkanlar olarak adlandrlmaktadr. Gneydou Avrupa terimi ise ounlukla Bat Balkanlar, Bulgaristan ve Romanyann yan sra zaman zaman Trkiye ve Yunanistan da kapsayacak biimde kullanlmaktadr. ABye gre bir Dou Balkanlar ve Bat Balkanlar ayrm vardr. AB, Dou Balkanlar (Bulgaristan, Romanya, Yunanistan) ye olarak iine almtr ve Avrupa asndan, dou zelinde bir sorun kalmamtr. Bat Balkanlar ile ilgili btnleme sorunlar ise devam etmektedir. Balkanlarn AB iin ncelikli nemi, bu blgenin yeniden istikrarszlk ve atma blgesi hline gelmesinin nlenmesidir. Bu dorultuda, genileme, ABnin en gl politika aracdr. Mevcut genileme gndemi, gerekli koullar karlamalar hlinde Bat Balkan lkelerine AB yesi olma olana sunmaktadr. AB, blge lkelerine ileride gerekleecek yelik sz vererek, zellikle kurumsal kapasitenin glendirilmesi iin adalet ve iilerine alanna giren konularda mali yardmlarda bulunarak destek vermektedir: Ancak 1990l yllarn banda eski Yugoslavyay oluturan lkeler arasnda balayan atmalarda SIRA Blge ABnin blgeye ynelik tutarl ve ortak bir d politikas yoktu. SZDE ABDnin tek tarafl giriimlerine emanet edilmi grnyordu. Fakat Dayton Bar Anlamasnn imzalanmasndan ksa bir sre sonra Balkanlara kaytsz N E L M kalamayan AB, D Blgesel Yaklam adl yeni bir politikay 1996 ylnda yrrle koydu. ABnin bu giriiminin temel amac, Bat Balkan lkelerinin ABye kar duyduklar gS O R U vensizlii ortadan kaldrmakt. AB, Hrvatistan ve Slovenyann bamszlklarn 1992 ylnda tanmDveK bu lkelerle dip KAT lomatik iliki kurmutur. Slovenya, 2004 ylnda AB yesi olmutur. ABye gre blge ekonomisinin glendirilmesi ve yaam artlarnn iyiletirilmesi, blgedeki bar ve istikrarn korunmasna katkda bulunarak yasa d g ve rgtl sular ile mcadeleyi kolaylatracakt. Bat Balkan lkelerini ABye yaknAMALARIMIZ latracak olan Blgesel Yaklamn her lke iin geerli olan genel artlar da unlard: Mltecilerin evlerine dnnn salanmas, AB yesi lkelerde kaak olaK T A P rak bulunan vatandalarnn geri kabul, Dayton Anlamasnn uygulanmas (zellikle Eski Yugoslavya Ceza Mahkemesi ile ibirlii), insan haklarnn ve aznlk haklarnn iyiletirilmesi, serbest seimlerin yaplmas, iyi komuluk ilikilerinin gelitirilmesi iin iyi niyetli olunmas. TELEVZYON Bu giriimi 1999 tarihinde Bat Balkan lkelerindeki reform srecini hzlandrmak ve sz konusu lkeleri ABye yaknlatrmak amacyla ortaya konan stikrar ve Ortaklk Sreci izledi. Bu srecin temel amac, yelik perspektifini tayan ilNTERNET SIRA SZDE

Blgesel Yaklam: AB blgedeki be lke (Arnavutluk, Bosna-Hersek, SIRA SZDE Hrvatistan, Makedonya ve Yugoslavya Federal Cumhuriyeti) ile ikili DNEL ilikilerin gelitirilmesini M siyasal ve ekonomik koullara balamtr. S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P
stikrar ve Ortaklk Sreci: ABnin Arnavutluk, BosnaTELE Hersek, Hrvatistan,V Z Y O N Makedonya ve Yugoslavya Federal Cumhuriyeti ile ilikilerinin erevesini izmitir.

NTERNET

226

SIRA SZDE SIRA SZDE

DNELM DNELM S O R U S O R U DKKAT DKKAT

Balkanlarda Siyaset

SIRA SZDE SIRA SZDE

gili lkelerin ABEile zel ilikilerinin kurulmas ve bu lkelerin mevzuatlarnn AB D N LM mevzuatna uyumlatrlmasyd. Sre, stikrar ve Ortaklk Anlamas (OA) temeS O R U linde yrtlecekti. S O R U stikrar ve OrtaklkT Anlamas ile AB, Bat Balkan lkelerine ilk kez somut olarak ABye DKKA D KKAT tam ye olarak katlm yolunu amtr. Anlama ile SZDE blge ile ve blge iindeki ekonomik ve ticari ilikilerinin SIRA ABnin gelitirilmesi hedeflenmiti. Bunun iin ekonomik ve mali yardmlarn artrlmas; demokrasi, sivil toplum, eitim ve resm kurumlarn gelitirilmesi iin yardmlarn AMALARIMIZ yaplmas;AMALARIMIZ iileri alanlarnda ibirlii ve siyasi diyalogun gelitirilmesi adalet ve ABnin stratejileri arasnda yer almt. OAnn en dikkat eken yan Bat Balkan lK T A P kelerine gerekli artlarn yerine getirilmesinden sonra AB yelii yolunu aan bir K T A P dzenleme olmasyd. 2000 ylnda Bat Balkan lkelerinin ABnin potansiyel adaylar olduklar belirtilirken, Aralk 2002 Kopenhag AB Konseyi toplantsnda blge T LE ZYON lkelerininEABV yelik srelerinin desteklenecei bildirildi. Bunu takiben AB-Bat ELEVZ ON Balkanlar TZirvesi,Y Yunanistann Selanik kentinde 2003 ylnda gerekletirildi ve Balkanlarn geleceinin Avrupa Birliinin snrlar ierisinde olduu vurguland. Avrupa BirliininN d ilikileri hakknda bilgi almak iin http://eeas.europa.eu/countriNTER ET es/index_en.htm adresinden faydalanabilirsiniz. Bu srete bir yandan Slovenya ye olup, Romanya ve Bulgaristan ile yelik mzakereleri devam ederken, Hrvatistana da Haziran 2004te aday lke stats verildi. Hrvatistannn 2013te ABye 28. ye lke olarak katlmas beklenmektedir. Hrvatistan dnda kalan dier alt Bat Balkan lkesinin ise 2020den nce yelie hazr olamayaca ngrlmektedir. ABye adaylk stats kabul edilen Makedonya, Karada ve Srbistan ile bu staty bekleyen Bosna-Hersek, Kosova ve Arnavutlukun durumlar, gerekletirecekleri reformlara ve AB standartlarna yaklamalarna bal olarak geliecektir. Bu lkelerden Makedonya Mart 2004te ABye yelik bavurusunda bulmu, Aralk 2005te aday lke kabul edilmitir. Ne var ki lke iinde yaanan etnik gerilimler ve lkenin ismi konusunda Yunanistan ile yaad ekimeler, Makedonyann AB yeliinin yolunu kesmektedir. ABnin Makedonyadan beklentileri lkedeki hukuk sisteminin demokratik bir ileyie sahip olmas, seimlerin salkl yaplr hle gelmesi ve polis tekilatnn Arnavut kkenli olanlara da ak olacak ekilde yeniden yaplandrlp snr gvenlii iin yeni nlemler alnmasdr. Srbistan, Aralk 2009da AB yeliine resm bavurusunu gerekletirmitir. Srbistann adaylk stats alabilmesi iin komularyla sorunlarn zme yoluna gitmesi ve blgesel ibirliini pekitirmesi gerekmektedir. zelikle Kosova ile olan sorunlarda aama kaydedilmesi ve Kosovadaki Srp paralel yaplarnn datlmas gerekmektedir. Bosna-Hersekin ABye yelik yolunu aabilmesi iin polis tekilatn yeniden yaplandrmas ve anayasa reformunu gerekletirmesi gerekmektedir. AB, Dayton Bar Anlamasyla oluturulan Bosna-Hersek Federasyonu ve Srp Cumhuriyeti isimli iki entiteli Bosna-Hersekte yasamann entitelerde deil, ana devlet parlamentosunda gereklemesini ve gl bir merkez hkmetin varln art komaktadr. Karada, Aralk 2008de ABye tam yelik bavurusunda bulunmutur. AB, Aralk 2010da Karada aday lke olarak ilan etmitir. Arnavutluk ise 2009da
NTERNET SIRA SZDE

DNELM

SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ K T A P K T A P TELEVZYON TELEVZYON

NTERNET NTERNET

7. nite - Kresel Aktrler ve Balkanlar

227

AB yelik bavurusunda bulunmu ve bu bavuru AB tarafndan deerlendirmeye alnmtr. nceki nitelerde de ifade edildii zere BM Gvenlik Konseyinin 1244 sayl karar gereince 25 Temmuz 1999da BM Kosova Geici Ynetimi Misyonu (UNMIK) kurulmu ve ABye yeniden imar ve kalknmaya nclk etmek grevleri verilmitir. 2008de Kosovann tek tarafl olarak Srbistandan bamszln ilan etmesinin ardndan Kosovann stats meselesi hl tartlmaktadr. 22 Temmuz 2010da Uluslararas Adalet Divannn, Kosovann bamszlnn uluslararas hukuka uygun olduu eklindeki istiare grnden sonra bu tartmalar kesilmemi, daha da hzlanmtr. Kosovann bamszl 22 yesi tarafndan tannan AB, Srbistan daha esnek davranmaya ve Kosova ile ibirlii yapmaya tevik etmektedir.
Tam yelik Arnavutluk Bosna-Hersek Bulgaristan Hrvatistan Karada Kosova Makedonya Romanya Srbistan Slovenya Yunanistan ------2007 ------------2007 ---2004 1981 Tam yelik Mzakereleri ---------2005 2012 ------------------Tam yelik Adayl ---------2004 2010 ---2005 ---2012 ------OAnn Yrrle Girii 2009 ----SIRA SZDE ----

OAnn mzalanmas 2006 2008 ---2001

Tablo 7.1 ABnin Balkanlarda genileme sreci.

SIRA SZDE

2005 ---2004S O R U ------- D K K A T ------SIRA SZDE

2010 N E L M 2007 D ---2001 ---2008 -------

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

Aralk 2011 itibaryla AB lkelerinin vize istedii Kosovallar dnda Balkan lAMALARIMIZ keleri vatandalar engen kapsamndaki 25 lkeye vizesiz giri k hakk kazanmtr. AB, blgede btnleme yoluyla insan ve mal hareketliliini salayp zlemeyen snr sorunlarn geiken snrlar yoluyla zmeyi hedeflemektedir. BalK T A P kanlar, ABnin bir snr blgesi olma durumundan kmakta ve Avrupann ayrlmaz bir parasna dnmektedir. Tm bu gelimelere karn, zellikle getirecei ekonomik ve mali yk sebebiyle genilemeye kar kan ve Bat Balkanlarn ileri TELEVZYON bir tarihte ABnin bir paras olmasn istemeyen AB yesi lkelerin ikna edilmesi gerekecektir. ABnin Bat Balkanlara ynelik genileme politikas hakknda bilgi iinNhttp://ec.euroNTER ET pa.eu/enlargement/potential-candidates/index_en.htm adresinden faydalanabilirsiniz.

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

ABnin Balkanlardaki Asker Operasyonlar ve Sivil Misyonlar

AB, Yugoslavyann paralanma srecinde ve bu sre iinde ortaya kan etnik atma temelli krizlerde etkin bir aktr olarak rol oynayamamtr. Yine de AB, gvenlik ynetiimi anlayyla BM, NATO, Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat (AGT) gibi dier uluslararas rgtlerle uyumlu hareket ederek blgenin istikrar ve blge lkelerinin Bat ile uyumlu hle gelmesi amacyla zellikle kriz ynetimi ve atma sonras bar inas faaliyetlerinde bulunmutur.

228

Balkanlarda Siyaset

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AB, 2003te Bosnada NATOdan asker operasyonu ve BMden polis gc operasyonunu devralmaya talip olmutur. 2003 ylnda oluturulan AB Polis Misyonu (EU Police Mission -EUPM) kolluk kuvvetleri reformu, rgtl su ve yolsuzlukla mcadele konularnda yetkili klnmtr. Bosna-Hersekteki AB Asker Operasyonu (EUFOR/Althea) ise NATOnun SFOR operasyonunu sonulandrmas ve BM Gvenlik Konseyinin 1575 sayl karar ile bir AB gcnn oluturulmasna karar vermesini takiben Aralk 2004te greve balamtr. EUFOR/Althea operasyonunun ncelikli amac, Dayton Anlamasna uyulmasn salamak ve Eski Yugoslavya Uluslararas Ceza Mahkemesinde sava sular ile sulanan kiilerin yakalanmasna yardmc olmaktr. ABnin grev stlendii lkelerden biri de Makedonyadr. Makedonyada, Arnavutlar ile Makedonlar arasnda 2001 ylnda balayan i atmalar, lkenin gvenlik gleri tarafndan kontrol edilemeyecek hale gelmiti. zm iin uzlama yolunu seen hkmet, barn tesisi iin uluslararas kurululardan yardm talep etmitir. Bu balamda Mart 2003te ABnin ilk asker operasyonu olan Concordia SIRA SZDE ile sorumluluk NATOdan devralnmtr. Daha sonra EUPOL/Proxima polis misyonu, 15 Aralk 2003te hukuk dzeninin salanmas ve rgtl sula mcadele amacyla grevlendirilmitir. Bu grev dhilinde bir snr polisi oluturularak ABnin DNELM bu blgede btnletirilmi bir snr gvenlii ynetimi salanmas abalarna da katkda bulunulmutur. ki yl grev yaptktan sonra sonlandrlan Proxima misyoS O R U nunun yerine gemek zere 14 Aralk 2005te oluturulan AB Polis Danmanlk Ekibi (EUPAT) ise Haziran 2006ya kadar snr polisi, yolsuzluk ve rgtl sula D KAT mcadele gibi Kncelikli konularda orta ve st dzey ynetim seviyelerinde gzlem ve danmanlk hizmeti vermitir. Bunlardan baka nceki blmlerde de ifade edildii zere AB, Kosovada 2008 SIRA SZDE ylndan bu yana hukukun stnl misyonunu (EULEX) gerekletirmektedir.
lke
AMALARIMIZ

AMALARIMIZ Tablo 7.2

ABnin Balkanlarda gerekletirdii operasyonlar (2011). K T A P

AB Asker Operasyonu EUFOR ALTHEA (2004-), 1289 personel CONCORDIA (2003)

AB Sivil Misyonu EUPM (2003-) 258 personel EUPOL PROXIMA (2004-2005) EUPAT (2006) EULEX KOSOVO (2008-) 2777 personel

Bosna-Hersek
K T A P

Makedonya
TELEVZYON

Kosova T E L E V Z Y O N

NTERNET

AB asker operasyonlar ve sivil misyonlar hakknda kapsaml bilgi iin http://consiliNTERNET um.europa.eu/eeas/security-defence/eu-operations.aspx?lang=en adresinden faydalanabilirsiniz.

Gneydou Avrupa birlii Sreci: Blge lkeleri arasnda siyaset ve gvenlik alanlarnda ibirliinin glendirilmesi, ekonomik ibirliinin tevik edilmesi ve ibirliinin demokratik kurumlar, adalet, yasa d faaliyetlerle mcadele ve beer boyutlarnn geniletilmesini ama edinmektedir.

AB ve Balkanlarda Blgesel birlii

AB, Bat Balkan lkeleri arasndaki ibirliine ok nem verdii iin Katlm ncesi Mali Yardm program (IPA) araclyla blge lkeleri arasndaki ibirlii projelerine mali katkda bulunmaktadr. Gneydou Avrupa stikrar Pakt olarak kurulan ibirlii rgtlenmesinin yerini ise 2008 ylndan itibaren AB Komisyonunun da yer ald Blgesel birlii Konseyi almtr. Blgesel birlii Konseyi u be alanda faaliyetlerini ncelikli olarak yrtmektedir: iktisadi ve sosyal kalknma, altyap ve enerji, adalet ve iileri, gvenlik alannda ibirlii, beer sermayenin inas.

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ
7. nite - Kresel Aktrler ve Balkanlar

AMALARIMIZ

229
K T A P

Blgesel birlii Konseyi, eski Yugoslavyadaki savalarn sona ermesinden sonra 1996 ylnda balatlan Gneydou Avrupa birlii Srecinin bir unsurudur. Gneydou Avrupa birlii Srecinde u lkeler yer almaktadr: Trkiye, ArnaTELEVZYON vutluk, Bosna-Hersek, Bulgaristan Hrvatistan, Karada, Makedonya, Moldova, Romanya, Srbistan, Slovenya ve Yunanistan. Avrupa Birliinin Balkanlarda gerekletirdii blgesel ibirlii faaliyetleri hakknda bilgi NTERNET iin http://ec.europa.eu/enlargement/projects-in-focus/regional-cooperation/index_en.htm adresinden faydalanabilirsiniz.

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

ABD VE BALKANLAR
ABDnin Balkanlara ynelik politikas Souk Sava dneminde iki kutuplu sistemin gerekleri tarafndan belirlenirken, sonrasnda hegemonik yaplanmas asndan nem kazanmtr. Balkanlarn Avrupa ktasnn bir paras olmas, Akdenize snr olmas, gemite Varova Pakt yelerini iinde barndrmas gibi etkenler ABD politikasn ekillendirirken, Souk Sava sonras dnemde ise etnik atmalar, Rusyann etkisinin snrlandrlmas, NATOnun yeni dnemdeki rol ve enerji hatlarnn zerinde bulunmas gibi etkenler ne kmtr. ABD Yugoslavyann dalma srecinin balangcnda aka tavr almaktan kand ve birlik ve demokrasi adn verdii bir ilkeye bal olduunu savundu. Buna gre Yugoslavya birliini koruyarak demokratikleecekti. Ne var ki paralanma gerekleince 1992 banda ABD Yugoslavyadan bamszlklarn ilan etmi olan Hrvatistan, Slovenya ve Bosna-Herseki tand. Slovenya, Hrvatistan ve BosnaHersekte balayan atmalar karsnda ABD, zellikle Clinton ynetiminin ilk iki ylnda, sorunun zmn ABye brakmay tercih etti. Fakat atmalarn BosnaHerseke sramas ve younlamas ABnin sorunu zmedeki ak yetersizliini ortaya koyunca ABD Bosnadaki atmaya giderek daha ok mdahil olmaya balad. atma srasnda ABD diplomasisi, lift and strike ad verilen bir politikay tercih etmiti. Buna gre atan taraflara uygulanan silah ambargosu, saldrya uram olan Bosnal Mslmanlar (Bonaklar) kendilerini savunma imknndan yoksun brakt iin kaldrlmalyd ve ayrca Srp mevzilerine ynelik operasyonlar yaplmalyd. Fakat BM Gvenlik Konseyinde bu yaklam uzun sre kabul grmedi. ABnin baarszlnn belli olmas zerine ABD 1994ten itibaren Bosnadaki soruna daha dorudan mdahale etmeye balad. Bu srete ABD, Trkiyenin de abalaryla, Bosnadaki g dengesini kurmak amacyla Bonak ve Hrvatlar bir araya getirme politikasna yneldi ve Mart 1994te SIRA SZDE Washingtonda Bonak-Hrvat Federasyonu kuruldu. Bonaklara Trkiye araclyla silah salanrken, bu ittifak sayesinde cephedeki durum deimeye balad. teDyandan, BMnin taNELM lebi zerine NATO, Austos 1995te Srp mevzilerine kar operasyonlar dzenleyerek Souk Sava sonrasndaki ilk asker faaliyetini gerekletirdi. Bu operasyonS O R U larda Amerikan sava uaklar arlkl olarak yer aldlar. NATO tarihinde ilk kez Souk Sava sonrasnda asker bir operasyon D K K A T dzenledi. ABDnin asl belirgin giriimi diplomatik alanda gerekleti ve SZDE bu amala dipSIRA lomat Richard Holbrookeu Bonak, Srp ve Hrvatlar anlamaya ikna etmesi iin blgeye gnderdi. Hzla mekik diplomasisine balayan Holbrooke, taraflar Ohionun Dayton kentindeki bir hava ssnde bir araya gelmeyeAMALARIMIZ ikna etti. nceki blmlerde de deinildii zere, 21 gn sren ve etin geen mzakerelerden sonra
K T A P

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

230

Balkanlarda Siyaset

Etnik Temizlik: Farkl bir etnik grubun fiziki iddet ve tehdit yoluyla kitleler hlinde yerinden edilerek, etnik adan homojen blgeler yaratlmas sreci.

Bosnada hlen devam etmekte olan dzeni kuran Dayton Bar Anlamas Kasm 1995te parafe edildi. ABDnin Bosnaya ilgisi Dayton sonrasnda da devam etti. ncelikle, bar anlamasn uygulamak iin kurulan IFORun (Implementation Force) 60.000 kiilik gcne ABD 20.000 askerle katk salad. Bu g SFORa (Stabilization Force) dntkten sonra da Vaington desteini srdrd ama asker saysn zamanla azaltt. Bosnann ayakta kalmasna nem veren ABD yine Trkiye ile birlikte BonakHrvat Federasyon ordusu iin gelitirilen eit ve donat programn yrtt. Buna gre bir grev paylam iinde, Amerikallar Bonak-Hrvat Federasyon ordusunun donatmn stlenirken Trkiye de eitim salad ve Federasyona bal subaylar Trkiyeye eitim amacyla geldiler. Baz Trk subaylar da Bosnaya giderek yerinde asker eitim verdiler. ABD daha az dikkat ekse de Makedonya sorununda da nemli bir rol oynad. ABD, bu lkeyi ubat 1994te tand ve ardndan Makedonyann Yunanistanla yaad isim sorununu zmek iin aba harcad. Holbrooke, Bosna iin yrtt mekik diplomasisi srasnda Atinaya da urayarak Yunanistan, Makedonyann FYROM (Former Yugoslav Republic of Macedonia - Eski Yugoslav Cumhuriyeti Makedonya) adyla tanmas karlnda bu lkenin bayrak, isim ve anayasasnn baz maddelerinde deiiklik yapmasn kabul eden bir geici anlama imzalamaya ikna etti. Makedonya ile ilgili olarak ABDnin nemli bir politikas da ilk kez Balkanlara kk sayda da olsa kara gc gndermi olmasyd. nce UNPROFOR, (United Nations Protection Force) 1995ten itibarense UNPREDEP (United Nations Preventive Deployment) adyla anlan ve Makedonya-Yugoslavya snrna yerletirilen bu gce ABD 300 civarnda askerle katld. Washington bylece Makedonyann toprak btnlne olan desteini simgesel ama somut bir biimde gstermi oldu. Ayrca ilk kez atma yaanmadan bir bar gc gnderiliyor ve bylece yeni bir yntem denenmi oluyordu. 2001 banda Makedonyadaki Arnavutlarn silahl ayaklanmalar srasnda ABD bu kez AB ile birlikte bar plannn hazrlanmasna yardmc oldu ve kurulan NATO gcne az sayda askerle katkda bulundu. Ayrca ABD 2004te bu lkeyi anayasal ad olan Makedonya Cumhuriyeti adyla tanyarak, Yunanistann tepkisine ramen desteinin devam ettiini gsterdi. Makedonya da Afganistan ve Irak igallerinden sonra bu lkelere sembolik sayda asker gndererek ABDnin desteine karlk verdi. ABDnin Balkanlarda daha youn mdahil olduu bir baka alan ise Kosova sorunu oldu. ABD genel olarak Balkanlarda drt lkeye yaylm olan Arnavutlarla yakn iliki kurmay tercih etti. Daha Haziran 1991de ABD Dileri Bakan Tirana ziyarette bulunmu, Amerikan yardm karlnda, Adriyatikteki limanlar kullanma hakkn elde etmiti. Gerek George Bush, gerekse Bill Clinton, Miloevii Kosovada ar g kullanmamas konusunda uyararak Arnavutlarn arkasnda olduklarn gstermilerdi. Kosovada 1998den itibaren atmalarn balamas ve Srp birliklerinin youn g kullanmas sonucu Bosnadaki etnik temizliin tekrar etmeye balamas ABDyi ve dier Batl lkeleri daha hzl hareket etmeye zorlad. Holbrooke bu kez Kosova sorunu iin devreye girdi. Paris yaknlarndaki Rambouillet atosunda ABDli diplomatlar ile Srp ve Arnavut temsilciler arasnda yrtlen grmelerde, Srplara, NATO birliklerine Yugoslavya iinde serbest dolam hakk da veren bir anlama metni dayatld. ABD, Srp ynetime kabul etmesine imkn olmayan byle bir plan sunarak adeta bombalamann koullarn hazrlyordu. Gerekten de Srplarn plan reddetmesiyle 24 Mart 1999da balayan ve btn Yugoslavyay ieren bombardman sonucunda Miloevi ynetimi Koso-

7. nite - Kresel Aktrler ve Balkanlar

231

vann hukuken Yugoslavyada kalmas karlnda burada geici BM ynetiminin (UNMIK) kurulmasn ve bar uygulama gcnn (Kosovo Force-KFOR) yerlemesini kabul etmek zorunda kald.
Resim 7.3 Avrupa ktasndaki tek blnm ehir olan Mitroviada (Kosova) KFOR Srplarla Arnavutlar arasnda kan atmalarda gvenlii salamaya alyor.

Kaynak: http://www.b92.net/eng/news/politics article.php?yyyy=2010&mm=05&dd=30&nav_id=67465

Kosova mdahalesi ABD hegemonyasnn Souk Sava sonrasnda yeniden retilmesi asndan ok nemli bir ilevi yerine getirmitir. ncelikle, artk egemenlik anlaynn dnt, devletin kendi vatandana muamelesinin snrlar olduu ortaya kmtr. O dnemde insani mdahale kavramyla aklanan bu eylem, 2011de Libyann bombalanmas srasnda koruma ykmll olarak tekrar gndeme gelecektir. kincisi, ABD Bosnadan sonra bir kez daha Balkanlara mdahalede bulunmu ve hava saldrlarnn nemli bir kesimini yrterek ABnin kresel bir aktr olarak yan bandaki sorunu zemediini gsterebilmitir. ncs, ABD hem Miloevie hem de dier aktrlere Rusya ve bir lde ine dayanarak ulusal hedeflerine ulalamayacan gstermi, bu arada Belgraddaki in bykeliliini vurarak bu lkeye de bir mesaj vermitir. Drdncs, mdahale sonrasnda ABD Kosovada Camp Bondsteel adnda ok byk bir asker s kurarak blgedeki asker varln kalclatrmtr. 11 Eylln etkisiyle Bush ynetimi jeopolitik olarak arln Orta Asya ve Ortadouya kaydrrken, Balkanlara ynelik politikasnda da deiiklie gitti. Bu blgenin sorumluluu aka ABye brakld ve blgenin yeniden yaplandrlmasyla bunun ekonomik maliyeti ABye yklendi. Bu arada, ABD Afganistan ve yaklaan Irak sava iin ihtiya duyduu askerleri Balkanlardan hzla ekmeye balad. Bunun sonucunda blgedeki toplam ABD asker says 1.500e inmitir. te yandan Bulgaristan ve Romanyann NATOya alnmas ve bu lkelerin ABDye asker s salamalar ABDnin stratejik konumuna katkda bulunmaya devam etti. yle ki ABDnin istei zerine Hrvatistan, Arnavutluk, Makedonya gibi lkeler, Irak sava ncesi ABDyi destekleyen bir bildiri bile yaymladlar. ABD ubat 2008e gelindiinde Kosovann bamszln destekleyerek blge siyasetindeki etkisini devam ettirdi. Ayrca Hrvatistan ve Arnavutlukun da 2009da NATOya alnmasyla bu lkelerle ABD arasndaki asker ve gvenlik balar glendi. Bosna-Hersekte ise Dayton dzeninin krize girmesi zerine ABD, ABli yetkililerle

232

Balkanlarda Siyaset

birlikte anayasal reformlar konusunda da devreye girerek blgeye ynelik ilgisinin devam ettiini gsterdi. 11 Eyll sonrasnn gelimeleri dorultusunda Balkanlarda terrizm konusu gndeme geldiyse de bu konuda baz slamc kurulu temsilciliklerine baskn dzenlenmesi dnda nemli ve dikkate deer bir gelime yaanmad. Genel olarak deerlendirildiinde, Balkanlar blgesi Souk Sava sonras dnemde Amerikan hegemonyasnn yeniden yaplanmas asndan nemli bir jeopolitik corafya olmutur. ABD buradaki atma ve istikrarszlar stratejik bir avantaja evirebilmitir. Souk Sava sonras NATOnun varln srdrmesi ABD hegemonyas asndan nem tayordu ve Varova Paktnn dald bir ortamda NATOnun varl sorgulanyordu. Tam bu dnemde Bosna ve Kosovada yaanan atmalar NATOya olan ihtiyacn devam ettiini gstermesi asndan nem tad. Bosna ve Kosovaya ynelik mdahale ve misyonlar ABDye NATO araclyla blge siyasetinde belirleyici olmasnn da yolunu at. Ayrca ABDnin Balkanlarda Bonak ve Arnavut gibi Mslman toplumlara destek olmas, kresel siyasette, slam tekiletirdii ynndeki iddialara gerektiinde kar tez oluturmak iin de kullanld. ABDnin Souk Sava sonrasnda yeni bir kresel dzen kurulurken kresellemeye kar kan, direnen ve serseri devlet (rogue state) olarak tanmlanan aktrleri bask altna alrken, zellikle Miloevi Yugoslavyasna ynelik politikas ciddi mesajlar tamtr. Balkanlar blgesindeki gelimeler ABDye diplomasiyle asker gc bir arada kullanabilme kapasitesi olduunu, blgesel sorunlarn zmnde kanlmaz bir role sahip olduunu gstermitir.

RUSYA FEDERASYONU VE BALKANLAR

Rusya Federasyonunun (RF) Balkanlara ynelik ilgisini aklamaya ilikin olarak literatrde pek ok argman bulunmaktadr. Bir yandan kltr, din ve kken birliine atfta bulunulurken dier taraftan 18. yzyldan bu yana Hristiyan ve Slav kkenli halklarn birlemesi hayali ne karlr. Balkanlarn Rus kltrne ve hatta kimliine olan katks nemlidir. Zira gerek Ortodoks Hristiyanlk inancnn RFye yaylmas gerekse de Kiril alfabesinin kullanlmaya balanmas Balkanlar aracl ile olmutur. Tm bunlara ek olarak Balkanlarda yaayan Slav ve Ortodoks halklar da RFnin tarih boyunca Balkanlara ilgi gstermesi ve siyasi varln aklar niteliktedir. phesiz Balkanlarn stratejik nemi de Rusyann Balkanlara verdii nemde etkili bir faktrdr. 18. yzyldan itibaren Balkan lkelerinde meydana gelen ayaklanmalar, arlk Rusyas tarafndan Osmanl mparatorluunun zayflatlmas amacna uygun olarak desteklenmitir. Her ne kadar 18. yzyl boyunca meydana gelen isyanlar 19. yzyldaki gelimelerle karlatrldnda olduka etkisiz olarak deerlendirilse de Balkan devletlerinin bamszlk hareketlerinin ilk sistematik ve uzun sreli isyanlarnn ayak sesleri olarak da grlebilir. arlk Rusyasnn gerek Osmanl mparatorluuna kar gerekletirilen isyanlarda gerekse de bamszlk srelerinde Balkan devletlerine verdii destek, tarihiler tarafndan da belgelenmektedir. Osmanl mparatorluunun dalmasnn ardndan RFnin Balkanlarda etkin bir aktr olduunu grmek iin kinci Dnya Sava sonras dnemi beklemek gerekir. Zira RF blgede 20. yzyln ikinci yarsnda ve daha ziyade Komnist Parti aracl ile Romanya ve Bulgaristan zerinden siyasi varlk gsterebilmitir. SSCBnin dalmasn takip eden on yl iinde Balkanlar, ard ardna meydana gelen sava ve uluslararas mdahalelerle gndeme gelmitir. Souk Savan sona ermesi sonras dnemde ise iki nemli dinamik hem RF hem de Balkanlarda bu-

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM 7. nite - Kresel Aktrler ve Balkanlar S O R U lunan devletler asndan belirleyici olmutur. Birincisi SSCBnin halefi RFnin ekonomik ve siyasi olarak yaad dnm sreci ve siyasi geri ekilmesi; ikincisi ise Balkanlarda vuku bulan Bosna Sava ile NATOnun Kosova mdahalesi. Sz koDKKAT nusu iki dinamik birbirini besleyen bir hl alm, RF, uluslararas alandaki greceli g kaybn yeniden tesis etmenin bir gerei olarak Balkanlarda yaanan geliSIRA SZDE meleri ynlendirmeye alm ancak blgede yaanan gelimeler daha ziyade ABDnin nderliinde ve NATO eliyle ynetildiinden RFnin etkinlik mcadelesi snrl kalmtr. Sz konusu durum Balkanlarn kaderini de belirlerken, Rus d AMALARIMIZ politikasnn ekillenmesinde de nemli etkileri olmutur.

DNELM S O R U

233

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Bu dnemle ilgili daha kapsaml bilgi edinmek iin faydal bir kaynak olarak J. HeadK T A P leynin Russia and the Balkans: Foreign Policy from Yeltsin to Putin adl kitabna bakabilirsiniz. (New York: Columbia University Press, 2008.)

K T A P

Rusya Federasyonunun D Politikas

TELEVZYON

TELEVZYON

RFnin Balkanlara ynelik politikas SSCB sonras d politika yapm ve dnm srecinin belirgin gstergelerinden biridir. Bu balamda zellikle 1994 ylnn bir NTER dnm noktas olduunu belirtmek gerekir. Zira bu tarihten sonra N E T gerek Balkanlarda gerekse de Bat ile ilikilerinde RFnin realist uluslararas sistem okumas erevesinde d politika uygulad grlmektedir. 1990lar boyunca Balkanlarda vuku bulan olaylar RFnin SSCB sonras ortaya kan ve yeni dnya dzeni olarak adlandrlan sistemde kendi yerini sorgulamasna ve kendisini yeniden konumlandrmasna neden olmutur. 1993 sonras dnemde d politikada Rusyann byk g statsne vurgu yapan ve eit bir aktr olarak kabul edilmesine ynelik politikalar izlenmitir. Yine de lkenin ekonomik ve siyasi kazanmlarnn glgelememesi adna Moskovann Bat ile kar karya gelmemeye de zen gsterdii sylenebilir.

NTERNET

Yeltsin Dnemi Rusyas ve Balkanlar

1991 sonrasnda Yeltsin ve reformcu olarak nitelendirilebilecek olan Bat merkezli d politika ynelimine sahip lider kadrosu RFnin ekonomik ve sosyal olarak dnmesi gereinden yola karak, devlet merkezli ekonomiden serbest piyasa ekonomisine geii amalam ve ok terapi ad verilen uygulamay hayata geirmitir. 1992-1994 yllar arasnda Rus d politikas yapclarnn felsefi dayana RFnin liberal ve demokratik bir devlet olarak Batl lkeler ile ortak karlara sahip olduu ve bu nedenle uluslararas alanda ibirliine gidilebilecei inanc idi. Bat ile ortak karlarn olduu fikrinin kayna ise RFnin demokratik, serbest piyasa ekonomisi gelien ve kresel ekonomiye tam olarak entegre olmak isteyen bir devlet olduu fikrine dayanmtr. Dahas Rusyann sz konusu dnm srecine Batl lkelerin nemli yardmlar yaparak ve pazarlarn aarak destek vermesi de ngrlyordu. Dnemin Dileri Bakan Andrey Kozirevin d politikada daha ziyade ABD ve Bat Avrupal lkeler ile ilikilere ncelik vermesi nedeniyle bu dnemde Rus d politikas Atlantiki olarak da nitelendirilmitir. Ne var ki ok terapi uygulamalarnn ekonomi ve toplumsal hayat zerindeki ykc etkisi, i ve d politika uygulamalarnn birbirlerinin tamamlaycs olarak sunulmalar Rus d politikasnda nemli bir krlma noktas oluturdu. Reform programlarndaki baarszlk RFde Bat ynl d politika uygulamalarna phe ile bakmay beraberinde getirdi.

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM

DNELM
Balkanlarda Siyaset S O R U

234

S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

1991-1995 dnemi T Dileri Bakan Andrey Kozirevin d politikada daha ziyade ABD D K K A Rus ve Bat Avrupal lkeler ile ilikilere ncelik vermesi nedeniyle bu dnemde Rus d politikas Atlantiki olarak da nitelendirilmitir. SIRA SZDE 1993 sonras Rus d politikasnda realist pragmatizmin arlkl olarak uyguAMALARIMIZ lanmas durumu ortaya kmtr. Sz konusu politikann uygulamada iki karl olmutur: 1) RFnin byk g iddiasnn vurgulanmas ve uluslararas alanda eit bir aktr olarak kabul grmesi amac, 2) Eski Sovyet corafyas ile ilikilerin K T A P younlatrlmas. 1993 ortalarndan itibaren ise genel bir ifade ile Batnn zellikle de ABD ve NATOnun tek yanl uygulamalarna kar Kremlinin denge unsuru olma amac ne kmtr.
TELEVZYON

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Yugoslavya Krizi Srasnda Rus D Politikas

NTERNET

1990l yllarn banda sinyallerini vermeye balayan Yugoslavya krizine karlk SSCB ynetimi,Rkendi iinde bulunduu duruma uygun olarak, gelimeler karsnNTE NET da ihtiyatl davranm ve Yugoslavyann btnln korumas ynnde beyanlarda bulunurken, krizin trmand 1991 ylnn ortasnda da Dileri Bakanl ayn ynl aklamalarna devam etmitir. SSCB sonras srete bamszln yeni kazanan ardl devletler de Yugoslavyann dalmasna karn nceki dnemde izlenen politikalara bal kalmlardr. Moskova 1992 ortalarndan itibaren uygulamaya konulan yeni Atlantiki d politika vizyonu nedeniyle Bosna Savanda beklentilerden olduka farkl bir d politika ortaya koymu, Bat ile ibirlii tercihi yznden pasiflikle sulanmtr.

Bosna Sava ve Rus D Politikas

Yugoslavyadan bamszln ilan eden Bosna Hersek 1992-1995 yllar arasnda uzun ve byk kayplara neden olan bir savaa sahne olmutur. 6 Nisan 1992de Avrupa Topluluu Bakanlar Konseyi Bosna-Herseki tand ve ayn gn sava patSIRA SZDE lak vermitir. Rusya Federasyonu ise Bosna-Herseki 28 Nisan 1992de tanmtr. atmalarn younlamasnn ardndan RF atan taraflara eit uzaklkta durmaya almtr. Bu tavr, sonusuz kalan arabuluculuk giriimleri izlemitir. Dier tarafDNELM tan RF, BM Gvenlik Konseyinde Yugoslavyaya kar, bir tasar hari, btn yaptrmlar onaylamtr. Bu durum RFnin Srbistann kaytsz ve artsz destekisi S O R U olduu varsaymna ters dmektedir. Bosna SavaDdneminde RF, daha sonralar oka eletirilen Bat ile ibirliinden yana KKAT olmu ve bu durum Bosna Savanda olduka pasif bir Rus politikas grlmesi sonucunu beraberinde getirmitir.
SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Bosna Sava srasnda RFnin Srbistan politikasn Slav dayanmas eklinAMALARIMIZ de aklamaya alan uzmanlar olsa da sava srasnda izlenen politikalar, bu savlar dorular nitelikte deildir. Sovyet sonras dnemde ilk Dileri Bakan olan Kozirev greve geldii ilk dnemden itibaren Bat ile onarlan ilikilerine K T P atfta bulunarak Aetnik ve din balar nedeniyle Srbistana destek verilmesinin Rusyann izole edilmesine neden olabileceini belirtmi, Srp yanls politikalar reddetmitir.
TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

7. nite - Kresel Aktrler ve Balkanlar

235

Bosna Sava srasnda d politika yapclarnn kararlar i siyasette de tartma konusu olmu, muhalefet, ynetimi Balkanlarda yaanan gelimelere kar pasif olmakla ve Srbistana ihanet etmekle sulamtr. Dahas yaanan gelimeler 1993 ylnda yaplan parlamentonun alt kanad olan Duma seimlerinde propaganda arac olarak da kullanlmtr. Seim sonrasnda muhalefette yer alan sa ve sol partiler meclise girmi ve Yeltsinin politikalarnda nemli deiiklikler meydana gelmitir. 1993 seimleri sonrasnda Kremlin Bat ile ibirliine temkinli yaklam, bir yandan kendi duruunu belli etmeye alrken te yandan da Bat ile ilikileSIRA SZDE rin geri dndrlemeyecek bir noktaya gelmemesine zen gstermitir. 1994 ylnda gerekleen NATOnun Srplara ynelik operasyonu, Rusyada gl bir ekilde eletirilmi ve 1995 ylna gelindiinde Rus dpolitikas yapclaD NELM r kriz dnemlerine ynelik yeni stratejiler zerinde almaya balamlardr. Yine de bu dnemde Srbistana verilen destein snrl ve hatta sylem dzeyinde kalS O R U dna ynelik eletiriler dikkat ekmektedir. 1994 ylnda gerekleen NATOnun Srplara ynelik operasyonu, RFdeKgl bir ekilde D KAT eletirilmi ve 1995 ylna gelindiinde Rus d politikas yapclar kriz dnemlerine ynelik yeni stratejiler zerinde almaya balamlardr. SIRA SZDE Sonu olarak 1990l yllarda RFnin geirdii dnm ve uluslararas alanda kendisini yeniden konumlandrmas dnemi, Balkanlarda nemli gelimelerin yaAMALARIMIZ anmas ile akmtr. Ekonomi politikalarnn halk nezdindeki ykc etkisi liberal demokrasinin sorgulanmasna neden olmu, i politikadaki destein azalmas K T A d politikay da deiime zorlamtr. Sonuta liberal grlere verilenP destek azalrken daha milliyeti ve Avrasyac sylemler d politikada etkin hle gelmitir. 1996 yl banda Atlantiki Kozirevin yerine Yevgeniy Primakovun Dileri T politikada Bakan olarak atanmas ile Bat ile ilikilerde pragmatist ve d E L E V Z Y O N realist bir anlay hkim olmaya balamtr. Bu anlamyla bu dnemden sonra Rus d politikasnda reel politike dnld de iddia edilmektedir. Sz konusu durum NATOnun Kosova mdahalesi srecinde ak bir ekilde grlmektedir.
NTERNET

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P
Reel Politik: Herhangi bir ideale veya kurama balanmakszn, mevcut TELEVZ gereklere uygun ekildeY O N amalarn gerekletirmeye almak anlamnda kullanlan d politika terimidir.

NTERNET

NATOnun Kosova Mdahalesi ve RFnin Politikas

Hem uluslararas ilikilerde hem de uluslararas hukukta tartmal olan NATOnun Kosova operasyonunun BM Gvenlik Konseyinin onay olmakszn gerekletirilSIRA SZDE mesidir. Rusya ilk andan itibaren bu mdahaleye iddetle kar kmtr. Moskovann muhalefeti temel olarak Yugoslavyann egemenliine sayg duyulmad ve BM artnn getirdii kuvvet kullanma yasana uyulmad argmanlarna dayanDNELM mtr. Srbistana yaplan mdahale NATO eliyle yrtldnden, Rusya Federasyonu NATO ile olan kurumsal ilikilerini askya alm, bu erevede 1994te imzaS O R U lanan Bar iin Ortaklk Anlamas da dondurulmutur. Moskovann NATOnun Kosova operasyonuna muhalefeti, Yugoslavyann T D K K A egemenliine sayg duyulmad ve BM artnn getirdii kuvvet kullanma yasana uyulmad argmanlarna dayanmtr. SIRA SZDE Kosova operasyonu sresince RF, BMyi aktif hle getirmeye altysa da Gvenlik Konseyinden NATO mdahalesini knayan bir karar karlamamtr. OpeAMALARIMIZ rasyonun balamasn takip eden gnlerde Moskova, baz arabuluculuk giriimlerinde bulunmu ancak Srbistan parlamentosunun anlamay reddetmesi, NAK T A P SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

236

Balkanlarda Siyaset

TOnun ise Miloevi geri adm atmadan asker operasyonun durdurulmayacan aklamas nedenleriyle bu giriimler sonusuz kalmtr. lerleyen dnemde yaplan grmelerde NATO Yugoslavyann kaytsz ve artsz teslim olmas dndaki tm nerileri reddetmitir. Rusya NATO ile ilikilerini dondurmak dnda diplomatik baz admlarla da Kosova mdahalesine olan muhalefetini gstermitir. rnein ABDye baz grmeler yapmak zere gitmekte olan Dileri Bakan Primakov, operasyon haberini alnca uan Atlantik okyanusu zerinden geri dndrmtr. Ancak NATO eliyle yrtlen operasyon Moskovaya, Batl aktrlerin uluslararas alanda BM Szlemesine aykr ekilde ve tek tarafl olarak hareket edebildiklerini gstermitir. Bu durum uzun vadede Rusyann uluslararas alandaki kutuplardan biri olma ve Baty dengeleme hassasiyetinin k noktalarndan biri olmutur. Rusyann Kosova operasyonu srasnda ald en nemli kararlardan biri 14 Nisan 1999da eski babakan Viktor ernomrdinin Rusyann ba arabulucusu olarak atamasdr. ernomirdin sayesinde Rus asker glerinin NATO kumandas altnda olmas engellenirken, yaklak 3600 Rus asker personelinin Alman, Fransz, Birleik Devletler ve ngiliz blgelerinde dank olarak grev yapmasna NATO tarafndan izin verilmitir. RF Batl devletlerin politikalarn (zellikle mdahaleyi) desteklememekle birlikte atmann zmne ilikin uygulamalar sz konusu olduunda darda kalmamaya da zen gstermitir. Yine de Balkanlarda yaanan kriz boyunca Rus d politikasna bakldnda, takip eden dnemin temel erevesinin izildii grlmektedir. Daha ak bir ifade ile Balkanlarda 1990lar boyunca yaanan gelimeler, 2000ler boyunca uygulanan Rus d politikasnda belirleyici etkilere sahip olmutur. Bu balamda NATO genilemesinin Rusya asndan tehdit olarak alglanmasnda Kosova operasyonu ve NATOnun Stratejik Konsepti ile deien grev tanmlamalarnn etkisi byktr.

2000 Sonras Rusya ve Balkanlar

Kosova operasyonunun sona ermesinden ksa bir sre sonra Devlet Bakan olan Vladimir Putin dneminde nceki dnemin etkileri hissedilmekle birlikte Rus d politikas daha ok ulusal karlarn merkeze alnd pragmatik ve realist bir izgiye oturmutur. Yeni d politikada uluslararas sistemde ok kutuplulua daha fazla atfta bulunulmu ve Rusyann ulusal karlarn korumak amacyla sz konusu kutuplardan biri olarak grlmesine zel vurgu yaplmtr. Balkanlara ynelik olarak Putin dneminde nemli bir devamllk grlmektedir. rnein 28 Nisan 2000de yrrle giren Asker Doktrinde Rusya Balkanlarda Yugoslavya Federal Cumhuriyetinin toprak btnlnn salanmasnSIRA SZDE dan/korunmasndan yanadr denilmektedir. Dier taraftan 2000lerden bu yana Rusyann Balkanlar ile olan ilikilerinde daha ziyade ekonomik ilikilerin ve enerji faktrnn ne M kt grlmektedir. Temel enerji tedarikisi konumundaki D NEL Rusyann enerji kaynaklarn Avrupaya ulatrmada Gneydou Avrupa lkelerinin nemi byktr. Bu balamda son dnemde Rusyann Balkanlardaki varlS nn siyasi bir O R U nitelikten daha ok ekonomik bir anlam tad sylenebilir. 2000lerden buKyana Rusyann Balkanlar ile olan ilikilerinde daha ziyade ekonomik iliD KAT kilerin ve enerji faktrnn ne kt grlmektedir.
SIRA SZDE

ok Kutupluluk: kiden fazla baat gcn bulunduu uluslararas sistem trdr.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

7. nite - Kresel Aktrler ve Balkanlar

237

2008 ylnda Devlet Bakanl koltuuna oturan Dmitri Medvedev dneminde Rusyann Balkanlara ynelik yaklam, Putin dneminin devam niteliinde olmutur. Kosovann bamszl meselesi ve blge lkeleri ile enerji alannda ibirlii, temel gndem maddeleri olarak yerlerini korumutur.

Kosovann Bamszl ve RFnin Hassasiyeti

Rusya Kosovann, bamszlna kar kmtr. Grnrde Rusya bunun hukuka aykr olduunu iddia etmektedir ancak bu politikann arka plannda kendi federasyonu ierisinde yer alan ayrlk blgelerin bu olay rnek almalar ediesi yatmaktadr. Grcistan ve Moldovay ne sren Moskova Kosovann bamszlnn birok lke iin nne geilemeyecek sonulara neden olacan ifade etmitir. Rus yetkililere gre Kosovann bamszlk ilannn kabul edilmesi Pandorann kutusunun almas gibi baz sorunlara yol aacaktr. RFnin Kosovann bamszlk ilanna olan muhalefetinin temel nedeni nedir? SIRA SZDE
SIRA SZDE
D NE M Sosyalizm ile ynetilen ve otoriter bir devlet yapsna sahip olan in,L birok zelDNELM lii nedeniyle dnyadaki dier lkelerden ayrlmaktadr. Corafi bykl, retS O R BM Gvenlik ken ve oalan nfusu, doal kaynaklar, hzla byyen ekonomisi, U S O R U byk kara Konseyi daimi yelii, nkleer enerji kapasitesi, sayca dnyann en ordusuna sahip olmas ve Dnya Ticaret rgt gibi kresel lekteki nemli DKKAT uluslararas kurululara yelii gnmzde ini, dnya siyasasndaA gittike daha DKK T grnr bir aktr hline getirmektedir. inin sz konusu ykseliinin temel dinamiini ise bar iinde yaama ilkesi erevesinde yrttSIRA ikili ilikilerinde ve SZDE SIRA SZDE ticareti n plana karan d politika yaklam oluturmaktadr. Bu kapsamda, kitabn bu blmnde, ncelikle in d politikasnn Balkanlar AMALARIMIZ zelindeki yansmalar ele alnacaktr. Ardndan, d politikann ayrlmaz bir paraAMALARIMIZ sn oluturan ekonomik ilikiler ve inin Balkanlardaki yatrmlar incelenecektir.

N VE BALKANLAR

SIRA SZDE SIRA SZDE

DNELM DNELM S O R U S O R U DKKAT DKKAT

SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ K T A P K T A P TELEVZYON TELEVZYON

ini, tarihi, kltrel dokusu, geirdii sosyal dnmleri ve demografik P K T A yaps ile ele alan bir alma iin Stratejik Adan in adl kitaba bakabilirsiniz. (Hasan Bilgin, Ankara: USAK Yaynlar, 2010.) TELEVZYON

K T A P

inin Balkanlar Politikasnn Siyasi Boyutu

TELEVZYON

Tarihsel olarak incelendiinde, inin Balkan lkeleri ile olan mnasebetleri Ma N T E R Bu o sonras dneme, dolaysyla 1970lerin sonuna dayanmaktadr. N E T dnemde, NTERNET dnyaya alma politikasnn bir sonucu olarak Balkanlar, inin genileyen diplomatik yelpazesinde nemli bir unsuru tekil etmekteydi. Nitekim bu sayede in, ikinci ve nc dnya olarak tasvir ettii lkelere bir giri kaps am oluyordu. laveten, Sovyetler Birliinin etki alan ierisinde yer alan bir blgeye nfuz ederek Sovyetleri evreleme ve izole etme politikasn gdyordu. Son olarak ise iaoping tarafndan gelitirilen inin yeni toplum modelini destekleyecek ve bu modeli sorgulamadan inle iliki kurabilecek lkeler bu corafyada yer almaktayd.

NTERNET NTERNET

238
Resim 7.4 Enver Hoca ve Mao Zedongun dostluunu simgeleyen bir izim. Kaynak: POULAIN, Loic, Chinas New Balkan Strategy, CSIS Central Europe Watch, Cilt: 1, Say: 2, Austos 2011.

Balkanlarda Siyaset

Bu ereveden hareketle in, 1970lere kadar ncelikle Arnavutluk ile yakn ilikiler gelitirmitir. Ancak 1970lerin bandan itibaren Yugoslavya ve Romanya in d politikasnda daha ncelikli hle gelmi ve Arnavutluk ile ilikiler kesilmitir. Zira bu dnemde Yugoslavya, Josip Broz Tito liderliinde Balantszlk Hareketinin liderlerinden biri, Romanya ise Nikolay avuesku liderliinde, dier blge lkelerine kyasla Moskovadan ok daha fazla bamsz hareket eden ve gelimekte olan bir lkeydi. Ancak 1990lara gelindiinde Yugoslavyann dalmaya balamas ile birlikte corafya on yl boyunca aralklarla devam eden kanl savalara sahne olmu ve bu durum inin Balkan lkeleri ile gl ve srdrlebilir balar kurmasn engellemitir. zellikle NATOnun 1999 Kosova mdahalesinde Belgraddaki in Bykeliliini bombalamas ve kiinin lmyle sonulanan olay, gerek ABD gerekse Yugoslavyann devam niteliindeki Srbistan ile in arasndaki ilikilerde krize neden olmutur. 2000ler itibaryla grece istikrara kavuan Balkanlar, in asndan da yeniden kefedilmitir. Nitekim in, blgeyi ABye alan arka kap olarak deerlendirmekte ve genileyen in ekonomisi iin pazar araynda nemli bir yatrm ss olarak grmektedir. Balkan lkeleri ile gittike artan ticari balar, dolayl yoldan inin Avrupadaki gelimelerle ilgili sz syleme hakkn dourmakta ve dnya siyasasnda grnrlnn artmasna olanak tanmaktadr. Ayrca in, Balkanlara alm politikas erevesinde bu lkelerle iyi ilikiler gelitirme ve ticari balar kurma abas yrtrken, tehdit olmadn gstermek amacyla komnizm ve sosyalizm ihrac syleminden de mmkn olduunca uzak durmaktadr.
SIRA SZDE

2000li yllardan itibaren inin Balkanlara ynelik artan ilgisinin temel dinamikleri nelerdir? SIRA SZDE Gnmzde, inin Balkanlardaki en nemli mttefiklerinden biri Srbistandr. D NELM Miloeviin2000de iktidar brakmas ile birlikte Srbistan uluslararas topluma yeniden entegre olmu ve drt stunlu diplomasi doktrini erevesinde WashingS Moskova ve Pekin ile ilikilerini en st dzeye karmtr. Austos ton, Brksel, O R U 2009da Srbistan Cumhurbakan Boris Tadi ine gitmi ve iki lke arasnda stratejik ibirlii antlamas imzalanmtr. Buna gre, toprak btnlne ve lkenin DKKAT egemenliine sayg ilkesi erevesinde hareket eden Pekin, Kosovann 17 ubat 2008de tek tarafl ilan ettii bamszlk kararna sert tepki gstermi ve Belgradn
SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

S O R U

S O R U

DKKAT
7. nite - Kresel Aktrler ve Balkanlar

DKKAT

239
SIRA SZDE

SIRA SZDE

gerek BMde gerekse uluslararas kamuoyu nnde Rusyadan sonra en nemli destekisi olmutur. Hatta 7 Aralk 2009da Kosovann bamszlk karar ile ilgili AMALARIMIZ gr bildirmek zere yarg srecini ileten Uluslararas Adalet Divanna yazl bir tavsiye mektubu gndermi ve toprak btnl ilkesinin uluslararas hukukun temel prensiplerinden olduuna vurgu yaparak tek tarafl ayrlk hareketlerin nK T A P ne geilmesi gerektiini belirtmitir. Karlnda Belgrad ise inin insan haklar bakmndan eitli uluslararas platformlarda eletirilmesi karsnda tarafsz kalm, hatta Avrupa Komisyonu tarafndan Avrupal deerleri paylamas gerektii koTEL VZYON nusunda uyarlmasna ramen, in, Srbistann en zor anlarndaEdestek olmutur, bunu dikkate almak durumundayz cevabn vermitir. inin, Kosovann tek tarafl bamszlk kararna ilikin Uluslararas R N E T Divanna N T E Adalet gnderdii mektup iin http://www.icj-cij.org/docket/files/141/15611.pdf adresinden faydalanabilirsiniz. 2000-2010 yllarn kapsayan son on yllk dnemde, in Balkan lkeleriyle asker alanda da ciddi ortaklklara imza atmtr. 2005te Arnavutluk ve Hrvatistan ile 2008de Srbistan ve Bosna-Hersek ile 2010da Karada ve Makedonya ile 2011de ise Bulgaristan, Romanya ve Yunanistan ile eitli st dzey temaslarda bulunmutur. Austos 2010da Srbistan Savunma Bakan Dragan Sutanovac savunma sanayi alannda asker ekipmanlar in ile ortaklaa retme karar almtr. inin Balkan lkeleriyle asker ve siyasi ilikilerini nmzdeki yllarda derinletirerek devam ettirmesi beklenmektedir.

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

in'in Balkanlar Politikasnn Ekonomik Boyutu

Uluslararas sistemdeki yerini, siyaset yerine ekonomiyi bir ara olarak kullanmak suretiyle salamlatrmay hedefleyen in, ekonomik kalknma literatr asndan da zgn bir model gelitirmitir. Bu eksende siyaseten otoriter, ekonomik olarak ihracat ve yatrm kanalyla dnyaya alan bir politik ekonomi sistemi, in'in ana karakteristii haline gelmitir. inin ilk olarak ticaret, ardndan ise dorudan yabanc yatrmlar kanalyla dnyaya almas, iki nedenden dolay d politika kayglarn da beraberinde getirmektedir. Birincisi, in yatrm yapt blgelerde mevcut ekonomik aktrlerin pozisyonunu sarsmakta, artan rekabet devletleraras gerilimlere de yol aabilmektedir. kincisi ise dier lkelerin iilerine karmama ilkesiyle hareket eden inin, bu dncesinde ne kadar samimi olduu tartma konusudur. Zira pek oklarna gre in, kimi ekonomik giriimlerini siyasi kayglarla yapmakta, bu anlamda ekonomiyi siyasi nfuzunu pekitirmek iin rtl bir vasta olarak kullanmaktadr. Uluslararas sistemde inin politik ekonomi stratejisinin ana karakteristiini nasl tanmSIRA SZDE larsnz?
DNEL M Avrupa ile hzla artan ticari ilikileri, inin Balkanlar politikasnda da belirleyici bir etmen olmutur. 2000 ylnda 100 milyar Eurodan biraz fazla olan ticaret hacmi, 2010da 395 milyar Euroya ykselmitir. Rakamlar Bat Balkan R U S O ekonomilerinin lek sorunundan dolay grece dk olsa da oransal olarak in 1,53 milyar Euroluk ticaret hacmiyle Bat Balkan lkelerinin 5. byk ticaret orta konumundaDKKAT dr. inin Romanya ile ticareti 2010 ylnda 2,6 milyar Euro, ek Cumhuriyeti ile 1,1 milyar Euro, Bulgaristan ile 630 milyon Euroya ulamtr.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

240

Balkanlarda Siyaset

Bat Balkan lkelerinin Ticaret Ortaklar thalat (Milyar Euro) AB-27 Rusya in Hrvatistan Trkiye Srbistan 17,3 1,9 1,3 1,3 1,05 0,53 AB-27 Bosna Hersek Srbistan Hrvatistan Kosova in hracat (Milyar Euro) 9,4 1,1 0,62 0,51 0,3 0,2

Kaynak: Avrupa Komisyonu, http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2006/september/tradoc_113477.pdf.

inin Balkanlar stratejisinin jeoekonomik temelli olduunu ve balca kaynaktan ilham aldn sylemek mmkndr. lk olarak in, Balkanlar ABye alan arka kap olarak grmektedir. Dorudan Avrupa pazarna girmek konusunda hem ekonomik hem de siyasi ekinceleri olan in, Balkanlar kanalyla Avrupa pazarlarna almay siyaseten daha az riskli, ekonomik olarak da daha az maliyetli bulmaktadr. Zira AB lkelerinde yatrm yapmak, Balkanlarla kyaslandnda ok daha masrafl bir sreken bu blge, corafi olarak AB pazarna ok yakn olmasnn yannda maliyetler asndan da daha uygun bir pazardr. rnein, Avrupada kurumlar vergisinin en dk olduu lkeler bu corafyada yer almaktadr. Vergi muafiyetleri, sbvansiyonlar ve brokrasinin azaltlmas gibi devlet tarafndan salanan tevikler, ikili ve ok-tarafl serbest ticaret anlamalar ve zelletirmeler, bir taraftan inli i adamlar gibi yabanc yatrmclarn itahn kabartrken, dier taraftan da blge lkelerinin ekonomik kalknmas iin nemli srama talarn oluturmaktadr. Dier taraftan, Balkan lkeleri, inli reticiler iin Bat Avrupa pazarlarna girmeden nce tecrbe kazanma blgeleri olarak grlmektedir. rnein, in bu hedefle Srbistanda ar ara fabrikas kurmu, Bulgaristanda ise otomotiv aksam reten bir fabrikay hizmete sokmutur. Benzer ekilde, inli firmalar Arnavutluk, Bosna-Hersek ve hatta Kosova ile deiik lekteki projeleri hayata geirmitir. kincisi, in, ekonomik kaynak potansiyeli asndan blge lkeleri iin Batya kyasla nemli bir alternatif oluturmaktadr. Zira gerek AB gerek IMF gerekse de Dnya Bankas, blge lkelerine vaat ettii kredi ve fonlar belli ekonomik/siyasi artlarn yerine getirilmesi karlnda serbest brakmaktadr. Oysa in yatrmlar, belli bir arta balanmadan, tamamen ekonomik kr motifiyle blgeye gelmektedir. Bu durum da hem in hem de Balkan lkeleri iin kazanl bir denge durumu ortaya karmaktadr. Son olarak in, Balkanlar corafyasndaki varln, artk yar-evre lke statsnde deil, dnya siyasasnda sz hakk olan nfuz sahibi bir aktr olduunun tescili olarak grmektedir. Bunun en ak rnei, Kosova konusunda Uluslararas Adalet Divannda Srbistann iddialarn destekleyerek, Kosovann bamszlna kar olduunu gl bir ekilde dile getirmesidir. phesiz in, kendi ierisindeki Tibet ve Dou Trkistan meseleleri ve 56 ayr etnik gruba mensup nfusu ile ilgili ekincelerinden hareket ederek Srbistan cephesinde yer almtr ancak yine de in, Kosova meselesini, kendi gndemini belirleyen bir aktr olduunu gstermek iin de kullanmtr. Bu eksende Srbistann in iin Balkanlarda ayrcalkl bir konumu bulunmakta, iki lke birbirini stratejik ortak olarak tanmlamaktadr.

7. nite - Kresel Aktrler ve Balkanlar

241

Srbistana ilaveten, blgede Yunanistan da in asndan nemli bir ekonomik ve siyasi ortak olarak grlmektedir. zellikle 2009da ekonomik krize giren Yunanistan, inli giriimciler iin ucuz ve cazip bir pazara dnmtr. Bu eksende in devletinin sahip olduu nde gelen gemicilik irketlerinden COSCO, 3,4 milyar dolara Yunanistann Pire Limannn iletim hakkn elde etmitir. Sz konusu liman in tarafndan Ortadou, Avrupa ve Akdenizi balayan nemli bir lojistik ss olarak deerlendirilmektedir.

BALKANLARDA BLGESEL BRL 1930lardan 1990lara Balkanlarda birlii

Bu blm, blgedeki ibirlii giriimlerine dikkat ekmeyi amalamakta ve Balkan siyasetinin bir de parlak yz olduunu iddia etmektedir. te bu parlak yzn bymesi blgede istikrar ve gvenliin tesis edilmesini salayabilir. 1990larn Balkanlarnda samimiyetle ortaya konulan ibirlii abalarnn, sava ve anlamazln ortasnda, dikkat ekmemesi pek artc olmasa gerek. Fakat Balkanlar, Souk Sava sonras dnemde, hi de azmsanmayacakSZDE SIRA sayda ibirlii giriimlerinin hayata geirildii blgelerden biridir. zellikle 1990larn ikinci yarsnda, blge lkeleri ve d aktrler, sz konusu giriimlerin mimarlar olmulardr. D NE ok sayda ibirlii giriimi sayesinde Balkanlar, bugn, ikili, l ve L M tarafl etok kileimin dzenli bir uygulama hline geldii bir blgeye dnm durumdadr. S O R U Bu giriimlerin ou hkmetler ve hkmet-d aktrleri iermektedir ve ok-boyutlu niteliktedir. Balkan Savalar ve anlamazla dayal ilikilerin mirasna karn,T blgede iyi DKKA komuluk ve ibirlii rneklerine gemite de rastlamak mmkndr. 1930 ylnda balayan Balkan Konferanslar, blge milletlerinin iktisadi, sosyal, kltrel, siyasal SIRA SZDE ve entelektel alanlarda gevek bir federasyon oluturmasn amalyordu. 1934te kurulan Balkan Pakt ile Balkan Konferanslar bu amac ksmen gerekletirmiti; zira Pakt, imzac devletlerin gvenlik kayglarna dayanmaktayd. Birka yl iinde AMALARIMIZ patlak veren II. Dnya Sava, Pakt ortadan kaldrd. 1934 Balkan Pakt ile ilgili ayrntl bilgi iin u kaynaklara bavurabilirsiniz: R. Kerner ve K T A P H. N. Howard, The Balkan Conferences and the Balkan Entente 1930-35: A Study in the Recent History of the Balkan and Near Eastern Peoples, California: University of California Press, 1936. TELEVZYON Souk Sava dneminde, Balkan devletleri arasnda bir baka ibirlii giriimi daha bulunmaktadr. Bu giriim, II. Balkan Pakt diye de bilinen 1953-54te varlk N gstermi Balkan ttifakdr. Balkan ttifak da ncl gibi, ksmiT E R Nibirlii giriibir E T miydi. Trkiye, Yunanistan ve Yugoslavya arasnda ubat 1953te Ankarada imzalanan Dostluk ve birlii Anlamasna dayanyordu ve Paktn 9 Austos 1954te Yugoslavyann Bled ehrinde imzalanmasyla yrrle girmiti. Bu antlama ile birlikte, imzac devletlerin snrlar dardan gelecek bir saldrganlk karsnda korunacakt. Balkan ttifak, ABDnin yardmlaryla kurulmu ve Souk Sava balamna gayet iyi oturmutu. ABD, blgedeki iki NATO yesi lke ve Yugoslavya arasnda ittifak oluturarak lkeyi Bat Blokuna ekmek istiyordu. Dolaysyla Paktn oluturulmasnn arkasndaki esas neden, blge devletleri arasnda geni apl bir ibirliinden ziyade Batnn gvenlik kayglaryd. te bu yzden, Balkan devlet-

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

242

Balkanlarda Siyaset

lerinin ou, dier bir deyile Dou Blounun Balkan yeleri, Balkan ttifakndan dlanmt. Balkan ttifaknn mr de uzun srmedi. Baarsz olmasnn altnda yatan iki temel nedenden sz edebiliriz. lki, Belgrad ile Moskova arasndaki yaknlamann Yugoslavyann farkl iktisadi ve siyasal sistemleri olan devletlerin bar iinde bir arada yaayabilecekleri inancna dayanan aktif tarafszlk politikasn benimsemesine yol amasyd. Bunun yan sra, Yugoslavyann 1950lerdeki Balantszlar hareketinin liderliine soyunmas sonucunda Balkan ttifak Yugoslavya iin nemini kaybetmekle kalmad, ayn zamanda bir eliki hline geldi. kinci neden ise 1950lerin ortalarnda Yunanistan ile Trkiye arasnda Kbrs yznden ortaya kan anlamazln ttifakn dier iki dayana arasnda ilikileri giderek ktletirmesiydi. yelerinin birbirinden ayran karlar yznden nemini ksa srede yitiren Balkan ttifak 1960 ylnda feshedildi. ttifak genel itibaryla deerlendirecek olursak, gerek anlamda bir Balkan giriimi olmadn syleyebiliriz. Bunda ttifakn d bir aktr konumundaki ABD tarafndan ekillendirilmesinin pay var ancak daha da nemlisi ttifak, geni kapsaml, blgesel dzeyde bir iktisadi, siyasal ve sosyal grne sahip olmaktansa neredeyse sadece Bat Blokunun gvenlik kayglarna dayanan bir oluumdu. Yine de blgede ibirlii abalar 1950lerin ikinci yars ile 1960larda da devam etti. Romanya Babakan ivu Stoica tarafndan hazrlanan planlar bu balamda nemli yere sahiptir. Eyll 1957de hazrlanan ilk plan, iktisadi, kltrel ve sosyal alanlarda genel bir ibirlii anlayna dayanmaktayd. Plan, alt Balkan devletinin hepsini kapsyordu. Her ne kadar baz Balkan devletleri arasnda zmlenmemi ikili anlamazlklar olsa da genel dnce sz konusu anlamazlklarn Balkan milletleri arasndaki ibirlii nnde engel oluturmayacana ynelikti. Plan Bulgaristan, Arnavutluk ve Yugoslavya hevesle kabul ederken, Trkiye ve Yunanistan reddetti. Bunun altnda yatan neden, kendi aralarnda yaadklar sorunlar deildi. Plan, hem Atina hem de Ankarada Sovyet destekli bir giriim olarak pheyle karlanmt. Stoica, blgesel ibirlii arsn Haziran 1959da yineledi. Bu sefer, Balkanlarda nkleerden arndrlm bir blge oluturma ihtiyacn da vurguluyordu. Ayrca Sovyetler Birlii, Plana ciddi ekilde destek veriyordu ve bunun sonucunda Plan Yunanistan ve Trkiye tarafndan bir kez daha reddedildi. Trkiye itirazlarn Moskovaya bir nota yoluyla bildirirken, Yunanistan Romanya ile temas kurmay tercih etti. Stoica, blgenin iki nemli lkesinin desteini alamamt ve bu Souk Sava ortamnda hi de srpriz deildi. 1960larn banda, Bulgaristan, Romanya, Yugoslavya ve Yunanistann abalar sonucunda Balkanlarda birlii ve Karlkl Anlay Komitesi oluturuldu. Ankara Komitenin ilk toplantsna katlmay kabul etmedi ve sonraki toplantlara da davet edilmedi. Komitenin almalar herhangi bir sonu vermedi. Bulgaristan ve Yugoslavya arasndaki yaknlama ve Yugoslavya, Yunanistan ve Romanya arasndaki ilikilerin gelimesi rneklerinden de anlalaca zere Balkan devletlerinin ounun arasndaki ilikiler 1960larda hzl bir biimde gelimeye devam etti. Dier taraftan, Trkiye, Kbrstaki 1963 krizinin ertesinde, Yunanistana kar arlk oluturmak iin blge devletleriyle ilikilerini gelitirme ihtiyac hissetti. 1970ler ve 1980lerdeki yenilenmi ibirlii abalar ise dnya siyasetinde oluan genel yumuamann bir sonucuydu. 1930larda olduu gibi, ok eitli giriimler, blgesel danma ve ibirlii iin siyasi ve uzman dzeyinde bir forum sala-

7. nite - Kresel Aktrler ve Balkanlar

243

mak amacyla dk siyasette younlamaktayd. Daha nceki giriimlerde olduu gibi, gvenlik gibi lkelerin isel kayglar itici g konumundayd. Sosyalist bloun ok ciddi bir deiim geirecei 1980lerin sonlarna doru, Balkan lkelerinin dileri bakanlar tarafndan ubat 1988de Belgradda bir toplant dzenlendi. Toplantya Arnavutluk, Bulgaristan, Yunanistan, Romanya, Trkiye ve Yugoslavyann dileri bakanlar katld. Bu toplant, ticaret, ekonomi, sanayi, kltr, ulam, evre ve insani konular gibi pek ok alanda blgesel ibirlii giriimlerine nclk etmi oldu. Toplantnn amac, blgenin iktisadi, sosyal ve entelektel zenginliine katkda bulunmakt. Blge devletleri arasnda yaknlamaya zemin hazrlamak iin farkl dzeylerde ok sayda toplant yapld. Bu toplantlar, Balkan oktarafl birlii Srecinin temelini oluturacakt. Bir gzlemcinin ifade ettii gibi, 1987-91 dnemindeki giriimler Balkan ibirliinin Altn an oluturuyordu.

Souk Sava Sonrasnda birlii Giriimleri

Balkan lkelerinin dileri bakanlarnn ikinci toplants Ekim 1990da Tiranda dzenlenecekti. Toplantnn yapld tarih itibaryla uluslararas sistem tamamen deimiti. Tirandaki toplantda, blge devletleri, Avrupa ile btnlemenin ilk admnn demokratik ynetimler kurulmas olduu konusunda gr birliine vardlar. Blgede yaanlan sosyalizm sonras geie, ne yazk ki istikrarszlk ve etnik atmalar eklendi. Yugoslavyann dalmas Tiran toplantsndan ksa bir sre sonra gereklemiti ve Balkanlardaki istikrar ar bir darbe daha almt. Eski Yugoslavya topraklarnda patlak veren kriz blgesel ibirlii nnde nemli bir engel oluturuyordu. Aralk 1991de Sofyada yaplmas planlanan dileri bakanlarnn nc toplants askya alnd. Balkan oktarafl birlii Sreci, yeniden hayata geirilmek iin 1996 yln bekleyecekti. Yugoslav anlamazlnn Balkanlardaki ibirlii zerinde birbirine zt iki etkisi oldu. Bir taraftan, sava srasnda gerek anlamda ibirlii giriimlerinin hayata geirilmesini ertelemiti. Dier taraftan, ilerleyen yllarda ibirlii giriimlerinin say olarak artmasnda ara oldu, zira blgedeki btn devletlere anlamazln maliyetinin ne kadar yksek olabileceine dair sert bir ders vermiti. Bosna Savann sona ermesinin hemen ardndan hem ABD ile AB hem de blge lkeleri 1990larn ikinci yarsnda pek ok ibirlii giriiminde bulundular. Dolaysyla ibirlii giriimlerinin 1995in sonunda imzalanan Dayton Bar Anlamasndan sonra ivme kazanmas hi de tesadf deildir. Souk Sava sonrasnda Balkanlarda ok sayda iki tarafl ibirlii giriimine rastlamak mmkndr. 1990larn bandaki Bulgar-Trk ilikilerinde yaanan byk deiimi izleyen ibirlii gayreti, ironik bir biimde, 1980lerin sonunda ilikilerin ciddi olarak gerilmesinin ardndan gelmiti. 1999da her iki lkede yaanan depremlerin ertesinde ivme kazanan Trk-Yunan yaknlamasna ibirlii istei elik etmiti ki bu da dier bir arpc rnektir. 1995 ylnda imzalanan Geici Anlamadan itibaren dzenli ekilde iyileen Yunan-Makedon ilikileri veya Bulgaristan ile Makedonya Cumhuriyeti arasndaki 1992 ve 1999daki yaknlama dalgalarnn meyveleri de bu balamda gz ard edilemez. Blgedeki Arnavut Sorununa karn Makedonya ile Arnavutluk arasndaki hkmet dzeyinde ilikiler de srpriz bir biimde, olgun ve doru olarak devam etti. Yugoslav Federal Cumhuriyeti ve Arnavutluk, Slobodan Miloeviin iktidardan drlmesinden hemen sonra diplomatik ilikileri yeniden tesis etmede zaman kaybetmediler. Arnavutluk ile Yunanistan arasndaki ilikiler de 1990larn ikinci yarsnda gelime kaydetmi ve pek ok

244

Balkanlarda Siyaset

alanda ibirliine yol amt. Arnavutluk-Trkiye ilikileri 1990larda iyi olmaya devam etti. Bulgaristan-Yunanistan ilikileri ise Souk Savan sona ermesinden itibaren gelimekteydi. Romanya-Trkiye ilikileri de 1990larn bandan beri dikkat ekecek biimde gelimi, hatta iki lke arasndaki yakn ekonomik ibirlii buna elik etmiti. Yalnzca Bosna ile Trkiye arasndaki iyi bilinen ilikiler deil, Hrvatistan ile Trkiye arasnda Bosna Hersek sava esnasnda balayan ve daha az bilinen dzenli danma toplantlar da devam etmektedir. Hatta Srbistan ile Trkiye arasndaki ilikiler, Bosna ve Kosovadaki atmalara ramen serin ama doru ekilde srmektedir. Yunanistann Srbistan ile yakn ilikileri, Yugoslavyaya kar NATO harekatna Srbistann dhil olmasna ramen srpriz gelmemelidir. Makedonya-Srbistan ilikileri, Srbistann bamszlnn yeni bir sava ateleme beklentilerini yalanlar biimde gayet iyi olmaya devam etmektedir. Yunanistan-Romanya ve Bulgaristan-Romanya ilikileri de hep olduu gibi yakndr.
SIRA SZDE

Souk Sava sonras Balkanlarda gerekletirilen ikili ibirlii abalarnn rnekleri SIRA SZDE nelerdir? Bu iyi D N E L Mlistesi, blgedeki lkelerin ikili sorunlar olduu gereini deilikiler itirmemektedir. Blge lkelerinin hepsinin byk ya da kk anlamazlklar var. Birbirleriyle snr komusu olanlar daha ok soruna sahipken, uzakta olanlaS O R U rn daha az sorunu bulunuyor. Bu sorunlarn doas dorudan iki tarafl anlamazlktan lkelerin blgesel atmalardaki farkl durularna kadar deiiklik DKKAT gsteriyor. Ancak hereye karn ve bu anlamazlklarn varln inkr etmezken, Balkan devletlerinin ou, bir eit ibirlii yoluyla birbirleriyle ikili ilikiler geliSIRA SZDE tirmeyi baarmtr. Dier bir deyile ibirlii iinde olma, anlamazlklarn illa ki zmn gerektirmiyordu. Ayrca baz durumlarda bir alanda ibirliinin meyveleri, anlamazlklarn bazlarnn zlmesi iin gereken iradeyi arttrmaya yardmAMALARIMIZ c olabilirdi. l ibirlii de Balkanlarda kendine has bir ibirlii biimiydi. Bulgaristan ve Romanya, her neAkadar ayr ayr olsa da 1990larn ortalarndan beri dzenli olarak K T P Yunanistan ve Trkiye ile toplant yapyordu. Trkiye, Bulgaristan ve Romanya devlet bakanlar arasnda Nisan 1998de yaplan toplantda blgesel gvenlik ve istikrarn nemi Z Y O N T E L E V vurguland. lke siyasi, iktisadi ve asker alanlarda ibirlii yapacakt. Dier taraftan, Bulgaristan, Trkiye ve Yunanistana eit mesafede duruyordu. Ekim 1997de Sofyada Gneydou Avrupa lkelerinin savunma bakanlarnn katld bir toplant dzenlendi. Toplantda Bulgaristan, asker alanda ibirliiNTER ET ni tevik etmedeNYunanistan ile Trkiyenin rollerine dikkat ekti. Son olarak, 1999 ylnn banda Bulgaristan, Yunanistan ve Trkiyenin dileri bakanlar, snr blgelerini ziyaret etmek zere biraraya geldiklerinde el ele tututular. Bakanlar snrtesi ibirliini glendirmeye karar verdiklerinde, bu el ele tutumann sembolik bir jestten fazlas olduu anlald. Trkiye ve Yunanistan blgenin sosyalist olmayan iki lkesiydi. Sosyalizmin ve Souk Savan sona ermesi, her iki lke iin de Balkanlarda yeni bir dnya amt. Bu arada, Yunanistan ve Trkiye, Balkanlarda birbirlerine rakip iki eksenin liderleri olarak tasvir ediliyorlard. Trkiye, blgedeki her eski ve yeni devletle en bandan beri iliki kurmu ve bu ilikilerini gelitirmiti. 1990larn ilk yarsnda blgenin neredeyse tamamna kar dargnlk politikas izleyen Yunanistan ise ikinci yarda iyi komuluk politikasna doru bir kayma gstermiti. Bundan dolay Trkiye ve Yunanistan blgede iki rakip olarak gsterilmeye baland. Fakat bu rekabe-

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

7. nite - Kresel Aktrler ve Balkanlar

245

tin olumsuz ve olumlu taraflar oldu. Olumsuz taraf zellikle 1990larn ilk yarsnda cereyan eden anlamazlk durumlarn ieriyordu. ki devlet birbirine ters den pozisyonlar yznden ne yazktr ki Bosnadaki saldrganla kar ortak hareket iinde yer almamlard. Olumlu taraf ise ibirlii srelerini ieriyor, bu srelerden blgedeki nc taraflar yararlanyor, dolaysyla yapc sonular ortaya kyordu. Blgedeki ABD-AB rekabetine benzer olan rekabetin bu blm, iki gl tarafn ibirlii yoluyla blgeye nderlik etme konusunda birbiriyle rekabetini kapsyordu. Her ikisi de blge lkelerine yatrm yapmt, d yardm bas olmutu ve ok sayda blgesel ibirlii plan ve projesini desteklemi ve bu projelere katlmt. Dolaysyla Trk-Yunan rekabeti, bir anlamda, Balkanlarda artan etkileim ve ibirliinde etkili olmu ve blgesel refaha katkda bulunmutu. Ancak blgesel ibirlii SIRA SZDE planlarn balatma Trkiye ve Yunanistan ile snrl deildi. Balkanlarda ok tarafl ibirlii giriimleri hem blge lkeleri hem de d aktrler tarafndan gelitirilmitir. Bu blgesel ibirliinin ilk rneklerinden biri 1992de kurulan Karadeniz EkonoDNELM mik birlii (KE) idi. Karadeniz Ekonomik birlii, Karadeniz, Kafkasya ve Balkan lkelerini bir araya getirmeyi amalayan bir Trk giriimiydi. Eski Yugoslavya dnS O R U daki tm Balkan devletleri KEnin kurucu yeleri oldular. KEnin kuruluuna ilk bata eski Yugoslavya da ye olmak zere davetKedildi ancak SloD KAT venya ile Hrvatistanda sava patlak verince davette srar edilmedi. SIRA SZDE KE hem hkmetler hem de hkmet-d kurulular boyutuna Lsahiptir. BuDNE M nun yan sra, uluslararas kimlii de zaman iinde arlk kazanm, Haziran 1998de Yaltada imzalanan KEB Anlamas ile uluslararas AMALARIMIZ bir ekonomik rgte S O R U dnm ve ismi Karadeniz Ekonomik birlii Tekilat olmutur.
K K KAA T T P Nisan 2004te Srbistan ve Karadan katlmyla KE ye says onikiDolmutur. SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT SIRA SZDE

SIRA SZDE DNELM AMALARIMIZ S O R U K D KTK A T P A SIRA SZDE TELEVZYON AMALARIMIZ NTERNET K T A P

KEnin ibirlii alanlar arasnda tarm, bankaclk ve finans, sula mcadele, SIRA SZDE TELEV ZYON kltr, gmrkle ilgili konular, eitim, enerji, evrenin korunmas, salk, bilim ve teknoloji, turizm ve ulatrma yer almaktadr. Bu alanlara ilikin olarak i dnyas ile sivil toplumun gr ve nerilerini aktarmak amacyla KEAMALARIMIZ oluturul Konseyi mutur. Bu Konseye ye devletlerin i evrelerinin temsilcileri katlmaktadr. KENTERNET nin ana karar alma organ olan ye lkelerin dileri bakanlarndan oluan Konseye gereken durumlarda bilgi ve gr sunacak bir danma K T A P mekanizmas olarak grev yapmaktadr. Blgesel aktrlerin gelitirdii dier giriimler, Temmuz 1996daki Sofya topT birliine lantsyla yeniden canlanan Gneydou Avrupada stikrar ve E L E V Z Y O N Dair Balkan Konferans ve Gneydou Avrupa iin ok-Uluslu Bar Koruma Gcdr. ubat 1996da balatlan AB giriimi Royamount Sreci, Aralk 1996da hayata geirilen ABD destekli Gneydou Avrupa birlii Giriimi, 1999da kurulan stikrar NTERNET Pakt ve NATO tarafndan 1994te balatlan Bar in Ortaklk projesi d aktrler tarafndan gelitirilen blgesel ibirlii giriimleridir. Sofyada 6-7 Temmuz 1996da dzenlenen ok tarafl toplant, blge devletleri arasndaki ibirlii abalarn uzun sren atma dneminin ardndan yeniden canlandrma asndan ok nemliydi. Toplantnn sonunda Balkanlarda yi Komuluk likileri, stikrar, Gvenlik ve birlii zerine Sofya Bildirgesi Arnavutluk Bosna-Hersek, Bulgaristan, Yugoslavya Federal Cumhuriyeti, Yunanistan, Roman-

TELEVZYON

NTERNET

246

Balkanlarda Siyaset

Gneydou Avrupa iin ok Uluslu Bar Koruma Gc: Bu gcn amac, blgesel bar koruma yoluyla Balkanlardaki gvenlik ve istikrara katkda bulunmakt. Bu balamda, Austos 1999da Gneydou Avrupa Tugay kuruldu.

ya ve Trkiye tarafndan imzaland. Bu bildirge ile katlmc devletler, iyi komuluk ilikilerini ve snr tesi ekonomik ibirliini gelitirme, insani, sosyal ve kltrel temaslar artrma ve rgtl sula mcadele alanlarnda geni apl, ok tarafl ibirlii balatma konusunda gr birliine vardlar. Toplantnn sonular, katlmclar, bir taraftan, uluslararas ilikiler ve gven ina etme yolunda yaplmas gerekenlerle ilgili Helsinki Nihai Senedinde belirtilen ilkelere uygun hareket etmeye sz verdikleri iin nemliydi; dier taraftan da Dayton Bar Anlamasnn uygulanmas katkda bulunacaklarna dair niyetlerini yinelediler. Gneydou Avrupa lkelerinin dileri bakanlar ikinci kez Haziran 1997de Selanikte toplandlar. Bu sefer blge devletleri arasndaki ibirlii kapsam geniletildi. Devlet bakanlar arasndaki gayr resm zirve toplantlar ibirliini artrmak iin gerekliydi. Bu toplantya Eski Yugoslav Makedonya Cumhuriyeti olarak katlan Makedonya Cumhuriyeti imzac devletlerden biriydi, Bosna-Hersek, Hrvatistan ve Slovenya gzlemciydiler. Toplantnn odak noktas, pan-Avrupa ulam koridorlarnn inaat iin ibirliine duyulan ihtiyat. lk Balkan zirve toplants Kasm 1997de Giritin Kandiye kentinde dzenlendi. Toplantnn sonunda devlet bakanlar, ekonomik zenginlik ve siyasi ibirlii iin beklentilerin sraland ortak bir aklama yaptlar. Ekonomik, sosyal ve siyasal zenginlik iin gereken koullar yaratmak amacyla blge devletleri ibirlii iinde hareket etmeliydiler. Zirve toplantsnn dier nemli yn, katlmclarn Avrupa ve Avro-Atlantik yaplaryla btnlemenin Gneydou Avrupa lkeleri iin ncelik olmas konusunda gr birliine varmalaryd. Sofya Srecinin Haziran 1998de yaplan stanbul toplantsndaki genel hava ve gndem nceki toplantlardan farkl deildi. Blgesel ibirlii beklentilerini ieren ayn idealler ana hatlaryla belirtilmiti. Gneydou Avrupada stikrar ve birliine Dair Balkan Konferans, Kosova Krizinin 1999da patlak vermesiyle bir kez daha askya alnsa da Yugoslavyada Voyislav Kotunitsann iktidara gelmesinin ardndan yeniden canlanacak ve ismi dier blgesel ibirlii giriimleriyle birlikte anlacakt. te taraftan, Gneydou Avrupa iin ok Uluslu Bar Koruma Gc, nemli blgesel giriimlerin bir dieridir. Bu gcn oluturulmasna ilikin szleme Eyll 1998de Arnavutluk, Bulgaristan, Yunanistan, talya, Makedonya, Romanya ve Trkiye tarafndan imzaland. Tugayn karargh olarak Bulgaristann Filibe kenti seilmiti. Kuruluundan beri Tugayn stlendii tek grev, 2006 ylnda 6 ay sreyle Kabil ok Uluslu Tugay kararghnn sorumluluunu devralmak olmutur. Kararghn evsahiplii 2007-2011 dneminde Trkiyedeydi. 2011 ortasnda kararghn evsahipliini Yunanistan devrald. Blge devletleri tarafndan gelitirilen giriimlere ek olarak d aktrlerin ibirlii abalarndan da sz etmek gerekir. NATOnun Haziran 1994te balatt Bar iin Ortaklk (BiO) program bu tr abalarn ilkidir. BiO programnn temel amac, ortak planlama, eitim ve talimler yoluyla bar koruma yetkinlik ve kapasitelerini gelitirme ve bunu yaparak ortaklk iinde yer alan lkelerin asker glerini NATOnunkilerle birlikte ilerliini artrmak suretiyle Avrupa apnda gvenlik ve istikrar elde etmekti. Ortaklk arsn yirmi yedi lke kabul etti. 2011 yl itibaryla program iinde otuz drt lke yer almaktadr. Bu lkelerden ek Cumhuriyeti, Polonya ve Macaristan Mart 1999, Bulgaristan, Estonya, Letonya, Litvanya Mart 2004, Arnavutluk ile Hrvatistan ise Nisan 2009da NATOya tam ye olmu-

7. nite - Kresel Aktrler ve Balkanlar

247

lardr. Eski Yugoslav cumhuriyetlerinden Bosna-Hersek, Karada ve Srbistan 2006 ylndan beri Ortaklk iinde yer almaktadrlar. D aktrlerin giriimlerinin bir dieri ise ABD ile ABnin blgede ibirliini tevik etmesi sonucu ortaya kan Royaumont Giriimidir. Giriim fikri Fransadan gelmiti ve Fransa Babakan douard Balladurun gelitirdii Avrupada stikrar Paktna dayanyordu. Dolaysyla Gneydou Avrupada stikrar ve yi Komuluk Sreci diye de bilinen Royamount Sreci bir Fransz giriimi SIRA SZDEortaya kt eklinde ve ubat 1996da AB giriimine dntrld. Srece eski Yugoslavyay oluturan Bosna-Hersek, Srbistan-Karada, Makedonya, Hrvatistan ve Slovenya ile bu lkeDNELM lere komu olan Arnavutluk, Macaristan, Bulgaristan ve Romanyann yan sra Trkiye, AB yesi lkeler, Rusya ve ABD katld. Bunun yan sra AB Komisyonu, AvS O R rupa Parlamentosu, Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat (AGT) veUAvrupa Konseyi de srece dhil edildi. Giriim, sivil toplum rgtlerinin destek ve etkileimleri ile blgede sivil toplumun gelimesini destekleyecek projelere K K A T nem veD byk riyordu. Royaumont Giriimi, ncelikli olarak eitim, kltr, iletiim, kurumlar ve bilimsel aratrma alanlarnda blgesel ibirliini destekliyordu. Giriim kapsamnSIRA SZDE da yer alan projeler baarl olmutu. Bu projeler Yunanistan, ngiltere, Lksemburg, Fransa ve Hollanda gibi AB ye-lkeleri tarafndan yrtlyor veya finanse ediliyordu. Projelerin odaklandklar alanlar etnik gruplar aras diyalog, akademik AMALARIMIZ ibirlii ve eitim, evre, kltrel ve bilimsel konularda ibirliiydi. Royaumont giriimi ile ilgili ayrntl bilgi iin u kitaba bakabilirsiniz: A PDwan (der.), K T R. Building Security in Europes New Borderlands: Subregional Cooperation in the Wider Europe, NY: EastWest Institute, 1999, s. 245-247.
TELEVZYON

Royaumont Giriimi: Temel amac, Balkan milletleri arasnda istikrar ve dostane ilikileri tevik etmek olan Fransa nclnde balatlan sre.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Gneydou Avrupa birlii Giriimi (GAG) de d aktrlerin kurduu blgesel bir rgttr. Amerikan giriimi eklinde ortaya kmtr ve temel amac, Balkanlarda iktisadi konularla evre konularnda ibirliine zemin hazrlamakt. YaNTERNET banc yatrmclar blgeye ekecek bir piyasann yaratlmas iktisadi alanda ibirlii iinde hareket etmeyi gerektiriyordu. GAG kavram ABD tarafndan 1995in sonlarna doru gelitirildi ve ABD ile AB arasnda gerekleen mzakereler GAGin Aralk 1996da kurulmasyla sonuland. GAGin odaklanaca ana hususlar AB-ABD Ortak Anlay Noktalarnda ortaya konulmutu. Amerikan bak asna gre, GAGde yer almak, Avrupal ve Avro-Atlantik yaplarla btnlemek isteyen Gneydou Avrupa lkeleri iin ok nemli bir admd. Ayrca GAG, katlmc devletlerin ortak karlar olan meseleleri tartabilecekleri bir forum olacak ve blge devletleri arasnda yakn ibirlii iin gerekli koullar salayacakt. Giriimin vurgu yapt husus zel sektrn gelimesiydi. Dier yandan, bir grup i adam tarafndan Trkiye ile Yunanistann ebakanlk yaptklar bir Danma Konseyi kuruldu. Bu Konsey, GAGin ana organlarndan biridir. GAG, Birlemi Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu (BMAEK) ile yakn temas hlinde olacakt. 2003 yl itibaryla GAGin gndeminde ulatrma alannda gerekletirilmesi planlanan drt proje vard. D aktrlerin gelitirdii giriimlerden sz edilmesi gereken son giriim, 1999da patlak veren Kosova Krizinin ertesinde ABnin abalar sonucu hayata geirilen Gneydou Avrupa stikrar Paktdr. Paktn temel amac, blgenin gvenlik, istikrar ve zenginliine katkda bulunmaktr. Bu balamda nceki giriimlerden fark yoktur. Pakta sadece blge devletleri katlmamt. AB, Avrupa Komisyonu, Rusya

NTERNET

248

Balkanlarda Siyaset

Federasyonu, ABD, AGT Bakan, Avrupa Konseyinden bir temsilci ve BM, OECD, IMF gibi uluslararas rgt temsilcileri de katlmclar arasnda yer alyordu. Paktn iinde alma Gruplar ve bunlar tarafndan yrtlecek faaliyetlerin koordinasyonundan sorumlu bir Gneydou Avrupa Blge Masas bulunuyordu. I. alma Grubu, demokratikleme ve insan haklar, II. alma Grubu ekonomik alanda yeniden yaplanma, kalknma ve ibirlii ve III. alma Grubu da gvenlik meseleleriyle ilgiliydi. Esas itibaryla bu alma masalar Pakta katlanlarn ortak karlar olan belirli konularla ilgilenecek uzman kurululard. stikrar Pakt uluslararas rgt ve yaplar arasnda koordinasyonu artrc katalizr grevini stlendi. alma Masalar ksa, orta ve uzun vadeli projeleri yrteceklerdi. 1996 ylnda AB giriimi olarak hayata geirilen Royamount Sreci ABnin 1999 ylndaki Kln Zirvesinde oluturulan Gneydou Avrupa stikrar Paktnn I. alma Grubu kapsamna alnd. Yllar iinde projeler anlamnda ilerleme kaydedilmesi ve blge apnda siyasi, iktisadi ve sosyal koullarn iyilemesiyle beraber Pakt hayata geiren yaklam giderek anlamn yitirdi ve daha blgesel bir yaplanma ihtiyac ortaya kt. Bu da stikrar Paktnn dnmn beraberinde getirdi. Yeni yap, blge lkeleri tarafndan tanmlanan ncelikler temel alnarak oluturuldu ve ubat 2008de yetki sresi sona eren Gneydou Avrupa stikrar Paktnn yerini Blgesel birlii Konseyi ald. birlii giriimlerinin alan ve kapsam farkllklar gstermektedir ancak her bir giriimin dier alanlarla balantlar ve o alanlar zerinde tama etkisi olduunu unutmamak gerekir. birlii yaplan alanlardan ilki, plan ve projelerin blge-ii ticaret ve blgede d yatrm kapsad ekonomik alandr. kinci alan siyasi ilikileri iermektedir. nc alan ise asker ibirliidir. Bu farkl plan ve proje, sre ve giriimlerin amalarna ulamada ne kadar etkin olduklar tartma konusudur. Giriimlerin yaval ve yetersizlii uzun sredir eletirilmektedir. Bunun yan sra, projelerin tekrarlanmas ve koordinasyonsuzluk da eksiklikler olarak kendilerini gstermektedir. te yandan, blgesel ibirliinin baars kapsayc olmasna baldr. Balkanlardaki giriimlerde Miloevi Yugoslavyasnn yer almamas ya da giriimlerin oundan dlanmas bir yerde kanlmazd. Ancak u da bir gerektir ki Miloevi sonras Yugoslavyann aktif katlmnn olmad bir Balkan ibirlii blgenin mit ettii istikrar salayamazd. Dolaysyla Yugoslavyada 2000 yl sonunda Voyislav Kotunitsann iktidara gelii sadece o lke iin deil, btn blge ve ibirlii sreleri iin dikkate deer bir gelimeydi. Zaten Yugoslavya iindeki siyasi gelimeler neticesinde uluslararas toplumun Yugoslav Federal Cumhuriyetine kar yaklam da ciddi biimde deimiti. Bu tutum deiiklii ABnin Yugoslavyaya uygulad yaptrmlar kaldracan aklamasnda kendini gstermiti. Yugoslavyada ynetimin deimesi Balkanlarda ibirliini olumlu ynde etkilemitir. Balkan lkelerinin Avrupa ve Avro-Atlantik yaplarla btnlemek iin epey aba harcadklarn gryoruz. Gerek NATO gerekse AB yelii Balkan lkeleri iin byk nem tayor. NATOya tam ye olma konusunda Slovenya, Romanya ve Bulgaristan 2004te, Hrvatistan ve Arnavutluk ise 2009da amalarna ulatlar. Bosna-Hersek, 2006da Yugoslav Federal Cumhuriyetinden ayrlan Karada ve 17 ubat 2008de resmen Srbistandan bamszln kazanan Kosova NATOya katla-

7. nite - Kresel Aktrler ve Balkanlar

249

bilmek iin almalarn srdryorlar. Srbistan ise, 1999daki Kosova Krizi yznden NATO tarafndan bombaland iin ittifaka katlma amacn tamyor. nceki blmlerde de deinildii gibi, AB yelii konusunda da Balkan lkeleri ok isteklidirler. Bu balamda, Birlie katlmak temel ama olarak ortaya kyor. Avrupa ailesinin bir yesi olmak istiyorlar. Slovenya 2004, Bulgaristan ve Romanya ise 2007 ylnda amalarna ulatlar. Trkiye ile e-zamanl olarak tam yelik mzakerelerine balayan Hrvatistan Katlm Antlamasn SIRA SZDE 9 Aralk 2011de imzalad. lkenin Temmuz 2013te tam ye olmas ngrlyor. Eski Yugoslavyadan bamszln kazanan Makedonya, Karada ve Srbistan aday; Bosna-Hersek ve DNELM Kosova ile Arnavutluk da potansiyel aday olarak karmza kyor. Bu lkelerin AB ile btnleme ve Birlie katlm srelerinin stikrar ve Ortaklk anlamalar S O R U erevesinde devam ettiini gryoruz. AB, ubat 2008de tek tarafl bamszln ilan eden Kosova yerine BMninA1244 sayl kaDKK T rar altndaki Kosova ile ilikilerini devam ettiriyor.
SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

250

Balkanlarda Siyaset

zet
AM A

Balkanlardaki balca gvenlik sorunlarn tanmlamak Souk Savan bitmesi Balkanlar asndan bir krlma noktas tekil etmitir. Yugoslavyann dalma srecine girmesi blge iin dnm noktalarndan biri olmutur. Bugn Balkanlarda asker gvenlik tehditleri, byk lde ortadan kalkm olsa da hl pek ok potansiyel atma unsuru bulunmaktadr. Etnik milliyetilik, rgtl sular, snrlarn belirsizlii, ekonomik sorunlar, evresel gvenlik meseleleri ve maduriyet psikolojisinin devam gibi eitli sorunlar varlklarn devam ettirmektedir. Uluslararas temsilciliklerin blgedeki konumunu analiz etmek Yugoslavyann dalmas srecinde Balkanlarda ortaya kan atma blgelerine uluslararas toplumun yaklam blgesel zelliklere gre farkllklar gstermitir. Snr ihtilaf ve etnik atmalarn yaand Hrvatistanda ve Makedonyann etnik Arnavutlar ile yaad krizlerde blgeye gelen uluslararas misyonlar, sresi ve kapsam itibariyle ve daha ksa mrl olmalar sebebiyle Bosna ve Kosovadaki ynetimlerden daha farkl olmutur. Gerek Bosna gerekse Kosova gl bir merkez yapya sahip olamayp etnik unsurlar arasnda blnm olduundan Batl glerin bu lkelerde idareyi ele geirmeleri ve srdrmeleri daha kolay olmutur. Gnmzde uluslararas himaye modelinin Balkanlardaki en gncel rnekleri Bosna-Hersek ve Kosovada devam eden uluslararas ynetim misyonlardr. AB ve ABDnin blgeye ynelik politikalarn aklamak Bat Balkan lkelerine AB yelik perspektifinin sunulmas ile birlikte blgede yeniden yaplanma srecine girilmitir. AB yeliine hazr olma sreci iinde Bat Balkan devletlerinin siyasal, ekonomik ve hukuk dzenleri AB ile uyumlu hale gelmektedir. Bunlardan baka AB, blgesel ibirliini tevik ederek Balkanlarda ve Avrupada insan ve mal hareketliliini salayp geiken snrlar yoluyla blge lkeleri arasnda uzun yllardr zlemeyen snr sorunlarn zmeyi hedeflemektedir. Bu arada, ABDnin Souk Sava sonrasnda yeni bir kresel dzen kurulurken kresellemeye kar kan, direnen ve serseri devlet olarak tanmlanan aktrleri bask altna

alrken, zellikle Miloevi Yugoslavyasna ynelik politikas ciddi mesajlar tamtr. Balkanlar blgesindeki gelimeler ABDye diplomasiyle asker gc bir arada kullanabilme kapasitesi olduunu, blgesel sorunlarn zmnde kanlmaz bir role sahip olduunu gstermitir. Rusya ve inin Balkanlara ynelik tutumlarn irdeleyebilmek Rusya Federasyonunun Balkanlardaki siyasi varl konjonktre gre deiiklik gstermitir. 2000li yllardan bu yana Balkanlarda AB vizyonu hemen hemen her blge devletinde baskn hale gelmitir. Rus d politikasnda da siyasi etki itibaryla daha ziyade Avrasya corafyasnn ne kmas sonucunda Rusyann Balkanlar ile olan ilikilerinde son dnemde ekonomi ve enerji temel inisiyatif alanlar olmaktadr. te yandan, inin 1970lerin sonundan itibaren balayan da alma politikas erevesinde Balkanlarla gelien ilikileri, ilk yansmasn 1980lerde bulmu, Balkan corafyasnn 1990larda srklendii istikrarsz ortam ikili ilikilerin derinletirilmesini engellemitir. Ancak 2000lerle birlikte tekrar iyilemeye balayan ilikiler, inin Balkanlar kanalyla Avrupa ekonomileriyle btnlemesi srecini balatmtr. Gnmzde in, d politikasnda ekonomiyi etkin bir ara olarak kullanmakta, bu eksende Balkanlara ynelik ticari balarn ve ekonomik yatrmlarn hzla arttrmaktadr. inin kapsaml Balkanlar stratejisinin nihai hedefinin ise Avrupann politik ekonomisinde nfuz sahibi bir aktr haline gelmek olduunu belirtmek gerekir. Blgesel ibirlii abalarn yorumlamak Balkanlarda ibirlii 1990lardan gnmze hem hkmetleri hem de hkmet-d aktrleri kapsamtr. Dnce kurulular, entelekteller, i adamlar ve blgedeki sivil toplum rgtleri arasnda sosyalizmin sona eriinden itibaren devam eden hkmet-d etkileim Balkan halklarnn ibirliini anlamazla tercih ettiinin iaretidir. birlii, her blge iin istikrarn n kouludur ve Balkanlardaki ibirlii deneyimi blgenin atma mirasndan daha az arpc deildir. Balkanlarda ibirliinin var olduu gerei ne yazk ki byk lde zedelenmitir. Ancak blgedeki iyi komuluk ilikilerine dair baar ykleriyle alt izilmelidir.

A M A

A M A

A M A

A M A

7. nite - Kresel Aktrler ve Balkanlar

251

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi gnmzde Balkanlarda yaanan gvenlik meselelerinden biri saylamaz? a. Milliyetiliin ykselii b. Ekonomik sorunlar c. Nkleer silahlanma d. evre sorunlar e. Snrlarla ilgili tartmalar 2. Aadaki Balkan lkelerinden hangisinde uluslararas yksek temsilcilik ofisi bulunmaktadr? a. Slovenya b. Hrvatistan c. Srbistan d. Kosova e. Makedonya 3. Bosna- Hersekte Dayton Bar Anlamas ile her iki entitenin snrlar dna braklarak zerk bir ynetim kurulan blge hangisidir? a. Biha b. Saraybosna c. Brko d. Zenica e. Srebrenica 4. BM. zel Temsilcisi tarafndan 2007 ylnda hazrlanan ve Kosovann statsnn belirlemesi iin hazrlanan plan aadakilerden hangisidir? a. Ahtisaari Plan b. Dayton Bar Antlamas c. Petritsch Plan d. Holbrooke Plan e. Lizbon Plan 5. Aadaki lkelerden hangisi 1981 ylnda AB yesi olmutur? a. Bulgaristan b. Yunanistan c. Romanya d. Arnavutluk e. Makedonya 6. Aadaki lkelerin hangisinde AB 2003 ylnda asker operasyon (Concordia) gerekletirmitir? a. Kosova b. Karada c. Makedonya d. Hrvatistan e. Bosna-Hersek 7. Bosna ve Kosovaya ynelik asker operasyonlar arasndaki fark nedir? a. Rusya Kosova operasyonuna itiraz etmezken, Bosna operasyonuna kar kmtr b. Bosnada ABD, Kosovada Avrupa lkeleri nc rol oynamlardr c. Bosnada BM Gvenlik Konseyi yetkilendirmesi sz konusuyken, Kosova mdahalesi NATO kararyla gereklemitir d. ABD operasyonlar sonrasnda Bosnaya asker yerletirmeyi kabul ederken, Kosovaya asker gndermeyi reddetmitir e. Bosnada mdahale etnik temizlik nedeniyle mdahale yaplrken, Kosovada etnik temizlik yaanmamtr. 8. 2000 ylndan bu yana RFnin Balkanlar politikasnda temel itici g aadakilerden hangisidir? a. Slav birlii kurmak dncesi b. Enerji ve ekonomi alanlarnda ibirlii c. Byk G politikas d. Avrasya Birlii kurmak dncesi e. ABnin etkinliini snrlama dncesi. 9. in aadaki Balkan lkelerinden hangisini tanmamaktadr? a. Arnavutluk b. Romanya c. Karada d. Kosova e. Srbistan 10. Aadakilerden hangisi in d politikasnda Balkanlarn yeriyle ilgili doru bir ifade deildir? a. in ve Balkan lkeleri arasnda uzay teknolojileri konusunda ibirlii yaplmas b. in ekonomisi iin blgenin nemli olmas c. inin blgeyi ABye alan arka kap olarak deerlendirmesi c. Dnya siyasetinde inin grnrln artrmas d. inin Balkanlardaki etkisi dolaysyla Avrupadaki gelimelerle ilgili sz sahibi olmas e. Srbistanla in arasnda iyi ilikilerin gereklemi olmas

252

Balkanlarda Siyaset

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c Yantnz yanl ise Souk Sava Sonras Dnemde Balkanlarda Gvenlik Meseleleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Uluslararas Protektoratlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dayton Antlamas Gzetimindeki Bosna-Hersek konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kosova: Geici Uluslararas Ynetim Gzetiminde Bamszlk Sreci konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ABnin Balkanlara Genilemesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ABnin Balkanlardaki Asker Operasyonlar ve Sivil Misyonlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ABD ve Balkanlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 2000 Sonras Rusya ve Balkanlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise in ve Balkanlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise in ve Balkanlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3 2000li yllarn balarndan bu yana in, Balkanlar ABye alan arka kap olarak grmektedir. Dolaysyla bu blge, genileyen in ekonomisi iin pazar araynda nemli bir yatrm ssne dnmtr. Ayrca, Balkan lkeleri ile gittike artan ticari balar, dolayl yoldan inin Avrupadaki gelimelerle ilgili sz syleme hakkn dourmakta ve dnya siyasasnda grnrln arttrmasna olanak tanmaktadr. Sra Sizde 4 inin ilk olarak ticaret, ardndan ise dorudan yabanc yatrmlar kanalyla dnyaya almas, iki nedenden dolay d politikayla ilgilidir. Birincisi, in yatrm yapt blgelerde mevcut ekonomik aktrlerin pozisyonunu sarsmaktadr. kincisi ise oklarna gre in, kimi ekonomik giriimlerini siyasi kayglarla yapmakta, bu anlamda ekonomiyi siyasi nfuzunu pekitirmek iin rtl bir vasta olarak kullanmaktadr. Bu nedenle inin ekonomik yatrmlarn da siyasi g dengeleri perspektifinden bamsz dnmemek gerekmektedir. Tm bu kayglar asndan inin Balkanlara ynelik son dnemde younlaan ekonomik ilgisini politik ekonomi erevesinden okumak yerinde olacaktr. Sra Sizde 5 1990larn bandaki Bulgar-Trk ilikilerinde yaanan byk deiimi izleyen ibirlii gayreti 1980lerin sonunda ilikilerin ciddi olarak gerilmesinin ardndan gelmitir. 1999da her iki lkede yaanan depremlerin ertesinde ivme kazanan Trk-Yunan yaknlamasna ibirlii istei elik etmitir. 1995 ylnda imzalanan Geici Anlamadan itibaren dzenli ekilde iyileen YunanMakedon ilikileri veya Bulgaristan ile Makedonya Cumhuriyeti arasndaki 1992 ve 1999daki yaknlama dalgalarnn meyveleri de bu balamda zikredilebilir. Blgedeki Arnavut Sorununa karn Makedonya ile Arnavutluk arasndaki hkmet dzeyinde ilikiler de devam etmektedir.

2. d 3. c

4. a

5. b 6. c

7. c 8. b 9. d 10. a

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Balkan lkelerinin d politikas bu dnemde paral bir yap ortaya koymutur. Trkiye ve Yunanistan, Bat Blokuna ye olurken; Yugoslavya Balantszlar Hareketinin paras olmay tercih etmi; dier Balkan lkeleri ise Dou Blokunun paras olmutur. Arnavutluk daha sonra Varova Paktndan ayrlm, ama sosyalist rejimi devam ettirmitir. Sra Sizde 2 Rusyann hukuka aykr bulduu bamszlk ilannn altnda, Rusya ierisinde bulunan ayrlk blgelere rnek temsil etmesi endiesi yatmaktadr. Esasnda Rusya, topraklar ierisinde ayrlk problemiyle uraan dier lkeler olan Grcistan ve Moldovay ne srerek, Kosovann bamszlnn nne geilemeyecek sonulara neden olacan ifade etmektedir Rus yetkililere gre Kosovann bamszlk ilannn kabul edilmesi Pandorann kutusunun almas gibi baz sorunlara yol aacaktr.

7. nite - Kresel Aktrler ve Balkanlar

253

Yararlanlan Kaynaklar
Abramowitz, M. and H. Hurlburt, Can The EU Hack The Balkans: A Proving Ground For Brussels, Foreign Affairs, Eyll - Ekim 2002. Alexandrova, N. a., (1997). The Balkans Test For Russia, inde V. Baranovsky (Ed.), Russia And Europe The Emerging Security Agenda, Oxford: Oxford University Press, Ss. 403-423. Alp, A. H., The South-East Europe Co-Operation Process: An Unspectacular, Indigenous Regional CoOperation Scheme, Perceptions, V (3), SeptemberNovember 2000. Andelman, David A., Chinas Balkan Strategy, International Security, Cilt: 4, Say: 3, K, 19791980. Bilman, L., The Regional Cooperation Initiatives n Southeast Europe And The Turkish Foreign Policy, Perceptions, I (3), September-November 1998. Clment, S., Subregionalism n South Eastern Europe inde S. C. Calleya, (Ed.), Regionalism n The PostCold War World, Uk And Usa: Ashgate Publishing, 2000. evikz, ., European Integration And Regional CoOperation n Southeast Europe, Perceptions, I (4), December 1997-February 1998. olakolu, Seluk, Ejderin Uzun Yry: inin Dnm Hikyesi, Analist, Say: 5, Temmuz 2011. Daalder I. and M. Ohanlon, The United States in the Balkans: There To Stay, Washington Quarterly, Vol. 23, No. 4, 2000. Dademir, E., Bat Balkan lkeleri le Trkiyenin Avrupa Birliine Tam yelik Olaslklar zerine Bir Deerlendirme, Ankara niversitesi Sbf Dergisi, 59(1), 2004. Da, z., Rusyann Dnm, Kimlik, Milliyetilik Ve D Politika, stanbul: Boyut, 2002. Dobbins, J., Us Policy Toward Southeast Europe, Rand Corporation, 2004. Durch, W. J., Un Peacekeeping, American Policy, And The Uncivil Wars Of The 1990s, New York: St. Martins Press, 1996. Dwan, R. (ed.), Building Security n Europes New Borderlands: Subregional Cooperation n The Wider Europe, Ny: Eastwest Institute, 1999. Erturul, .E. (2008) Kosova Ve Geici Uluslararas Ynetim likisi: Vesayetten Fazla, galden Az, Kk Sosy Al Ve Stratejik Aratrmalar Dergisi, C. X, S.1, Bahar 2008. Geshkoff, T., Balkan Union: A Road To Peace n Southeastern Europe, Ny: Columbia University Press, 1940. Goodwin, M., What Future For Kosovo: From Province To Protectorate To State? Speculation On The Impact Of Kosovos Genesis Upon The Doctrines Of International Law, German Law Journal, Vol. 08 No. 1, 2007. Gken, S., Balkanlarda Blgesel Yaklam: Avrupa Birliinin Balkanlar Politikas, Atatrk Dergisi, Cilt.3, 2007. Grosul, V. ., Revoliutsionnaia Rossiia Balkany, Moscow: Nauka, 1980. Hacsaliholu, M., Aksu, F., International Conference On Minority Issues n The Balkans And The Eu, stanbul: Obv, 2007. Headley, J., Russia And The Balkans: Foreign Policy From Yeltsin To Putin, New York: Columbia University Press, 2008. Holbrooke, R., Bir Sava Bitirmek, stanbul: Trkiye Bankas, 1999 Hombach, B., Stability Pact For South-Eastern Europe: A New Perspective For The Region, Perceptions, V (3), September-November 2000. Hughes, Christopher R., Chinas Foreign Policy: Implications Of Recent Developments n The Middle East And North Africa, Baslmam Tebli, USAK altay: Deien Dnyada inin D likilerini Anlamak, Ankara, Trkiye, 6 Mays 2011. Hrsoy, S., The European Union Foreign And Security Actions And The Western Balkans, Alternatives, 9 (1), 2010. Jankovic, B., The Balkans n International Relations, Basingstoke And London: Macmillan, 1988. Judah, T., Kosovo:What Everyone Needs To Know, Oxford: Oxford University Press, 2008. Kerner, R.and H. N. Howard, The Balkan Conferences And The Balkan Entente 1930-35: A Study in the Recent History of the Balkan and Near Eastern Peoples, California: University Of California Press, 1936. Kondonis, H., Prospects For Balkan Cooperation After The Disintegration Of Yugoslavia, East European Quarterly, 32 (3), 1998. Kut, ., Turkish Diplomatic Initiatives For BosniaHercegovina, zdoan ve Saybal, Balkans

254

Balkanlarda Siyaset

Lampe, J. R., Yugoslavia As History, Cambridge: Cambridge University Press, 1996. Larrabee, F. S., Russia And The Balkans: Old Themes And New Challenges, iinde Baranovsky, Russia And Europe The Emerging Security Agenda. Leszek, B., Russian Foreign Policy After The Cold War, London: Praeger, 1996. Loo, B., Vladimir Putin And The Evolution Of Russian Foreign Policy, London: Blacwell, 2003. Malcolm, N., Bosnia, A Short History, London: Macmillan, 1994. Malcolm, N., Kosova: Balkanlar Anlamak in, ev. Arkan, stanbul: Sabah Kitaplk, 1998. Malcom, N., Bosnann Ksa Tarihi, ev. A.Karadal, stanbul: Omyaynevi, 1999. Malone, D. and W. Karin, Boom and Bust? The Changing Nature of the Un Peacekeeping, International Peacekeeping, Winter, Vol. 7 Issue 4, 2000. Massari, M., Do All Roads Lead to Brussels? Analysis of the Different Trajectories Of Croatia, SerbiaMontenegro And Bosnia-Herzegovina, Cambridge Review Of International Affairs, Vol. 18, No. 2, 2005. Miller, A.J., UNMIK:Lessons From The Early InstitutionBuilding Phase, New England Law Review, V.39, N.9, 2004. Morozov, Y. V., Balkany V Strategiya Rossii, Jurnal Obtestvenno Politieskih sledovanii, 2001. Mujezinovi, M., Avrupa Birliinin Bat Balkan Politikas erevesinde Bosna Hersek le likileri, Uluslararas Hukuk ve Politika, 3(12), 2007. Nicholson, J. G., Russia And The Balkans, Journal Of The Hellenic Diaspora, 19 (2), 1993. zdoan, G. G. ve K. Saybal (Der.), Balkans: A Mirror Of International Order, stanbul: Eren, 1995. Pierre, A., De-Balkanizing The Balkans: Security And Stability in Southeastern Europe, United States Institute Of Peace (Special Report, 2009), Http://www.usip.org/publications/de-BalkanizingBalkans-Security-And-Stability-Southeastern-Europe Pisarev, L. A., Velikie Derjavi Balkany Nakanune Pervoy Miroy Voyny, Moscow: Nauka, 1985. Poulain, L., Chinas New Balkan Strategy, CSIS Central Europe Watch, Vol. 1, No. 2, Austos 2011. Primakov, Y., Kapal Kutu Rusya, st Dzey Siyaset Koridorlarnda Bir Yaam, ev. A. Edirne ve N. Eypolu, stanbul: Kiisel Yaynlar, 2002.

Ramet, S. P., Democratic Values And Ethnic Polarization in The Western Balkans: An Introduction, Sdosteuropa, 58 (1), 2010. Rebecca, J. J., Russias Response To Crisis Management n The Balkans, Demokratizatsiya, 9 (2), 2001. Renner, S. and F. Trauner, Creeping EU Membership in Southeast Europe: The Dynamics of EU Rule Transfer to The Western Balkans, European Integration, 31(4), 2009. Rupnik J., Kosovo: Dilemmas Of The Protectorate, East Europan Constitutional Review, Special Report, 50, 2000. Rybkin, I., The State Duma And Russias External Interests, Interational Affairs (Moscow), 46 (2), 1995. Stability Pact For South Eastern Europe, Url: http://www.sabilitypact.org/, Mart 2011. Schifter, R., The Southeast European Cooperative Initiative: Its Origins And Its Development, Mediterranean Quarterly, 9 (4), 1998. Solana, J., Natos Success in Kosovo, Foreign Affairs, 1999. Tangr, B., Avrupa Birliinin D likileri, Avrupa Birliinin Gncel Sorunlar Ve Gelimeler, Ed. B. Akay, S. Kahraman ve S. Baykal, Ankara: Sekin Yaynclk, 2008. Tangr, B., Avrupa Gvenlik Ynetiimi: Bosna, Kosova Ve Makedonya Krizleri, Ankara: Sekin Yaynclk, 2008. Terzi, ., Avrupa Birliinin Balkanlarn Geleceine Ynelik Vizyonu, Avrasya Dosyas, 14(1), 2008. The NATO Handbook (1998-1999), 50. Anniversary Edition, Belgium: Office of Information And Press. Trbedar EU, Uluslararas Toplumun Kosovadaki Varl Yeni ekime Konusu, Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi Yaynlar, (20 Haziran 2008). Trke, M. ve Gkgz, G.,The European Unions Strategy Towards The Western Balkans: Exlusion Or Integration?, East European Politics&Societies, 20 (4), 2006. Trke, M., The Balkan Pact And Its Immediate Implications For The Balkan States, 1930-34, Middle Eastern Studies, 30 (1), 1994. Vickers, M., Between Serb And Albanian: A History Of Kosovo, New York: Columbiauniversity Press, 1998. Wachtel, A. B., Dnya Tarihinde Balkanlar. ev. A. C. Akkoyunlu, stanbul: Doan Kitap, 2009. Walker, T., China Lets its Cash Speak in The Balkans, Deutsche Welle, 4 Mart 2010.

7. nite - Kresel Aktrler ve Balkanlar

255

Woehrel, S., Future of the Balkans and US Policy Concerns, CRS Report For Congress, January 18, 2006. Woehrel, S., Future of the Balkans and US Policy Concerns, CRS Report For Congress, May 13, 2009. Woehrel, S., Islamic Terrorism and the Balkans, CRS Report For Congress, July 26, 2005. Yannis, A., The Creation and Politics of International Protectorates in Balkans: Bridges Over Troubled Waters, JIRD, 5 (3), September, 258. Yannis, A., The Un As Government n Kosovo, Global Governance, Vol: 10, No:1, 2004. Yeltsin, B., Geceyars Gnlkleri, ev. A. Fethi, stanbul: Bankas, 2001. Yrr, P., Balkanlarda Uluslararas Himaye Ynetimleri: Bosna-Hersek rnei, Avrasya Dosyas, C.14, S.1, 2008. Zimmermann, A. and C. Stahn, Yugoslav Territory, United Nations Trusteeship or Sovereign State? Reflections on The Current And Future Legal Status of Kosovo, Nordic Journal Of International Law, 70, 2001.

8
Amalarmz

BALKANLARDA SYASET

Bu niteyi tamamladktan sonra; Balkanlarda Trk kltrnn etkilerini tespit edecek, 1923-1999 aras dnemde Trkiyenin Balkanlar politikasnn temel ilkelerini aklayabilecek, 2000li yllarda Ankarann blge politikasnn parametrelerini tanmlayabilecek, Blgedeki Trk aznlklarn durumuyla ilgili aklama yapabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Pax Ottomana Trk Edebiyat Trk D Politikas Balkan Pakt Bled Antlamas Souk Sava Dnemi Dou Bloku Bat Bloku Balantszlk Hareketi Souk Sava Sonras Dnem Bosna Sava Kosova Sava

indekiler
BALKANLARDA TRK KLTR ETKS TRK DI POLTKASINDA BALKANLAR (1923-1999) 2000L YILLARDA DI POLTKADA BALKANLARIN YER BALKANLARDA TRK AZINLIKLAR

Balkanlarda Siyaset

Trkiye ve Balkanlar

Trkiye ve Balkanlar
BALKANLARDA TRK KLTR ETKS
nceki nitelerde yeri geldiince ifade edildii zere, Trk toplumunun Balkanlarla ilikisinin ok eski bir tarihi vardr. Trklerin Balkanlarla asl ilikileri ise Osmanllar zamannda balam ve gnmze kadar da devam etmitir. Anadolu Seluklu Devletinin yklmaya yz tutma aamasnda Anadolunun eitli blgelerinde ortaya kan beylikler Seluklu topraklarna hakim olmaya alrken Osmanl Beylii farkl bir siyaset izleyerek bu i mcadeleden uzak durmu ve enerjisini daha ok yeni topraklar elde etmeye yneltmitir. Byle bir stratejinin doal sonucu olarak da Balkanlar bu beyliin ilgi alan olmutur. Bu sralarda kendi aralarndaki mcadelelerle hayli yorgun dm olan Balkan lkeleri bu taze gce fazla dayanamamtr. Bu doru yaklam Osmanl Devletini ksa bir srede Balkanlarda etkin bir g hline getirmitir. Balkanlarn tarihine ilikin nitede de anlatlan fetihlerle birlikte Balkanlar artk Osmanlnn i memleketi hline gelmi, bu yrede yz yl Pax Ottomana ad verilen bir bar havas hkim olmutur. Trk hkimiyetinin bu kadar ksa srede kurulmasnda ve ciddi bir direnile karlamadan yllarca devam etmesinde siyasi, sosyal ve kltrel sebepler rol oynamtr. Yre, bir lkenin gelimesinin en nemli gstergeleri olan din yaplar, eitim kurumlar, ticari binalar, asker tesisler, kamu daireleri ve sivil mimari rnekleri ile donatlm ve bunlarn detaylar saylacak olan kpr, cami, eme, trbe, mesken, ar, tekke, han, sebil, adrvan, kale, menzilhane, saat kulesi, kla medrese, ktphane gibi binlerce eserle zenginletirilmitir. Osmanl Devletinin blge zerinde uzun sreli etkili oluunun kukusuz pek ok sebebi vard. Bir kere Osmanl Beylii, daha nce de belirtildii gibi, daha kurulu aamasnda gcn Anadolu Beylikleri arasnda var olan i mcadeleye dmeden her bakmdan bir k iinde olan Bizansa ve Balkanlara yneltti. Balkanlar bu dnemde birtakm feodal beylerin i mcadeleleri ile her bakmdan byk sknt iinde idi. Blge, corafyasnn temel zellikleri dolays ile bir dinler, diller ve rklar arenas konumunda idi. Dik dalar, derin vadiler ve cokun akarsular, ulam ve iletiimi engelledii iin ortaya byle bir tablo kmt. Balkanlar tarihin her dneminde ynetmeye kalkanlar, corafyann ortaya kard bu sonular dikkate almak zorundadr. Bu yzdendir ki blge hemen her dnemde bu i mcadelenin taraf olan blge lkelerinden biri eliyle deil, ancak dardan bir etkin unsur aracl ile ynetildii durumlarda bar ve istikrara kavumutur. Yi-

258

Balkanlarda Siyaset

SIRA SZDE

DNELM S O R U

ne bu temel zellik dolays ile blgeyi ynetenler, yrede gl yerel kimlikleri oluturan; din, dil ve rf gibi unsurlara sayg gstermeli, bunlarn zerine de bata adalet olmak zere temel insani deerleri dikkate alan bir uygulama gerekletirmelidirler. Daha nce Romallar ve Osmanllar eliyle ortaya konan benzer yap, imdi Avrupa Birlii aracl ile blgede egemen klnmaktadr. Bunlara ek olarak Osmanl devleti Balkanlara adm att 14. yzyl ortalarnda yeni kurulmakta olan bir devletin btn canlln, idealizmini ve var olma gayretini tayordu. Bir yandan, bu yllarda blgede insani olan btn deerleri yumuak bir slupla ulatklar yrelere yaayarak gsterme gayreti iindeki dervi merep tavr, Sar Saltuk, Kzldeli Sultan, Otman Baba, Akyazl Baba, Demir Baba, Bali Baba ve Krcali Baba gibi sufiler eliyle sunuluyordu. te yandan, blgeye eitli yrelerden gelen Trk gmenler, bata kentler olmak zere ok sayda yerleim merkezi kurarak ticari hayat canlandryordu. Balkanlarda fethin ilk yllarndan itibaren sistemli bir iskn politikas yrtlmtr. Anadolunun deiik blgelerinde airetlerin zorunlu iskna tabi tutulmasyla blge ksa zamanda Trklemi ve slamlamtr. Bununla birlikte Trkler blgedeki dier dinlerin ve kltrlerin de serbeste yaamasna izin vermi, hatta bu dinlerin ve kltrlerin gelimesine imkn hazrlamlardr. Osmanl ynetimi yreye yeni bir politik dzen getirdii iin yerli halktan destek grmtr. Balkanlarn en ok ihtiyac olan istikrar salannca tarm ve zanaat gelimitir. Blgede yeni yerleim merkezleri, yeni kentler kurulmutur. Bylece blgeye yeni tarm rnleri gelmi, buralarda yeni mesleklerin ortaya kmas salanmtr. Zaten yeralt ve yerst zenginlikleri bakmndan zengin bir blge olan Balkanlar, Osmanl ynetimiyle gelen yeniliklere kltr alveriiyle katlan sentez eklenince ksa srede hzl bir geliim gstermitir. Balangta bir Avrupa devleti olarak ortaya kan Osmanl ynetimi iin blge, doal olarak daima daha gzde bir konum elde etmiti. Bu ilgi sonucunda merkez, blgeye daha fazla katkda bulunmu, bunun doal sonucu olarak Balkanlar, merkezin yksek kltrne en ok yaklaan yre olmutur. Bunu somut olarak mimaride grmenin yan sra teki sanat alanlarnda da kolayca izlemek mmkndr. Merkezlerde kurulan sultan ya da ar camileri vastas ile arlar ve eitim kurumlar olumaya balam, bunun neticesinde de blgede bir kltrel alt yap teekkl etmitir. Fethedilen yerlere hemen kurulan tekkeler ve yaptrlan camiler yannda ticari hayat canlandrmak iin alan yollar, blgenin o tarihe kadar ulamn engelleyen nehirler zerine kurulan kprler, asker tesisler ilk gerekletirilen rneklerdir. Ksacas blgenin sahip olduu asker, ticari, ekonomik, kltrel ve sosyal nemden dolay Osmanllar Balkanlarda youn bir imar faaliyeti yrtmlerdir. Mevcut ehirler yeni bir anlayla imar ve ihya edilirken yeni ehirler ve SIRA SZDE yerleim yerleri de kurulmutur. Her uygarlkta kltrn yansma merkezi her zaman kent olmutur. Osmanl Devleti blgeye ulatnda Balkanlardaki kent saysnn fazla N E L M bilinmektedir. Bunun en nemli sebebi gvenlik yoksunluu D olmad ve zellikle ulamn olmayyd. Merkez bir yap teekkl ettirilince mevcut yerleim birimleri byyerek kentlere dnt. Dolaysyla yreyi yneten Osmanl S O R U kltr Balkan kent kimliinin olumasnda belirleyici oldu. Her Osmanl kentinin merkezinde yer alan bir cami ve bunun etrafnda oluan bedesten, DKKAT ar, kale, medrese, han, hamam, eme ve ynetici evleri gibi uygulamalar Balkan kentlerinde de SIRA SZDE grmek mmkndr.
AMALARIMIZ

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

8. nite - Trkiye ve Balkanlar

259

ehirlerde, bir cami etrafnda gelien klliye yaplar, ehrin fiziki yapsna yn vermitir. ehir merkezlerinde, cami-mescit, tekke-zaviye ve trbe gibi din; han, bedesten, arasta ve ar gibi ticari; imaret, hamam, kpr, su kemeri, eme ve saat kulesi gibi sosyal; mektep, medrese ve ktphane gibi eitim; kale, bur ve tabyalar gibi asker yaplar ina etmek suretiyle, Trk ehir dokusu anlay blgeye hkim klnmtr. Bu suretle blgeye yeni bir yaam tarz, ticari hayat ve medeniyet getirilmitir. Bunun yan sra yerli halktan da kitleler halinde Mslmanl kabul edenler olmu ve bunlar Osmanl Devleti ve medeniyetinin vazgeilmez bir parasn oluturmulardr. Trklerin dnda blgede Mslman olan byk kitlelerin banda Arnavutlar ve Bonaklar gelmektedir. Bunun en nemli sonularndan birisi blgedeki bu ok dilli yap iinde Trkenin bir ortak anlama dili olarak nem kazanmasdr. O kadar ki Balkanlarda yakn gemie kadar hangi rktan olursa olsun bir kimsenin kentli kabul edilebilmesi iin Trke bilmesi gerekli saylrd. Bilindii gibi kltrel meseleler siyasi ve iktisadi gelimeleri belli bir mesafeden izler. Osmanl devleti iinde de kltrel, sanatsal gelime stanbulun fethi ve bakent oluu sonrasnda canlanr. Bunun, devletin en nemli, hatta balangta daha da mhim kanad olan Balkanlara da ayn dnemde yansd sylenebilir. br blgelere de rnek olmas asndan Bulgaristana biraz yakndan bakacak olursak karlalan manzara yledir: 14. yzylda Bulgaristanda kurulan Trk egemenlii 19. yzyl sonlarna kadar be yz yl devam etmitir. Bu uzun mddet zarfnda blge binlerce sosyal ve kltrel yap ile donatlm; rk, dil ve din ayrm yaplmakszn insanlarn hayat artlar kolaylatrlmtr. Trkler, Bulgaristanda kurduklar egemenlie paralel olarak yeni yeni yerleme merkezleri kurduklar gibi, geldiklerinde mevcut olan ehirleri ve kasabalar da eserlerle sslemiler ve ekonomik imknlar zenginletirmilerdir. Bulgar halk, gl ve adil Osmanl idaresi altnda, eskisinden ve Avrupadaki emsallerinden ok daha iyi artlarda hayatlarn srdrmtr. Osmanl ynetiminde, gvenlik salanm, ar vergiler azaltlm, keyfliin yerini kanun almtr. Bu aamalarn ardndan kltrel gelimeler balamtr. Devlet gcne, zenginlie ve bu zenginliin hayrata dnmesine dayal bu yeni kltr modeli, Mslman olan-olmayan demeden btn imparatorluk tebaasn kuatmtr. Bugn Bulgaristandaki kasaba ve ehirlerin birounu Trkler kurmulardr. rnein Bulgaristandaki Yenipazar, Eskicuma, Osmanpazar, Rusuk, Servi, Lom, Kzanlk, rpan, Tatarpazarc, Karlova, Sarmbeyli, htiman, Kstendil, Cumaibal, Eripalanga, Krcali, Eridere, Dardere, Koukavak, Mestanl, Cisri Mustafapaa kasabalar hep Trk yaplar olup kylerin ise yzde altm Trk eseridir. Osmanlnn Balkanlarda ehirlemeye etkisinin rnekleri nelerdir? SIRA SZDE Bu rnei btn Balkanlara yaymak yanl olmaz. rnein, Saraybosna TrkNEL lerin eline getiinde yz elli hanelik bir kyd. Onu bugnkDbakentMve ok kltrllk merkezi hline getirenler, bata II. Bayezidin kz tarafndan torunu olan S O R U Gazi Hsrev Bey olmak zere, Osmanl yneticileri idi. Bu imar faaliyetleri dolays ile blgede ok sayda byk cami (Saraybosnada Gazi Hsrev Bey, Kavalada Mehmet Ali Paa, skpte Sultan Murat, Filibede Murat Hdavendigar, Razgratta DKKAT Makbul brahim Paa, Manastrda shakiye, Mostarda Koski Mehmet Paa, Pritinede Fatih, umnuda erif Ali Paa camileri gibi), pek ok nl medrese, kpr SIRA SZDE (Bosnada Mostar, Konice, ve Viegrad, Bulgaristanda Mustafa Paa, shak Paa, skpte Fatih) ve benzeri eserler ortaya kmtr.
AMALARIMIZ

Osmanl dneminde Bulgaristanda youn bir imar faaliyetine giriilmitir. Mevcut ehirler yeni bir anlayla imar ve ihya edilirken yeni ehirler ve yerleim merkezleri kurulmutur. Osmanllarda bir cami ve onun etrafnda kmelenen kltrel, sosyal ve iktisadi kurulularn oluturduu klliyeler mahalleleri, mahalleler ehirleri meydana getirmitir. Klliye denilen ve toplumun her trl ihtiyalarn karlayabilecek nitelikteki bu kompleksler, varlkl insanlarn kurduklar vakflarla hayatiyetlerini srdrebilmilerdir.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

260

Balkanlarda Siyaset

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Yaplan aratrmalara gre blgede dier gelimelerin yan sra kltrel gelimelerin en nemli gstergesi olan edebiyat alannda da dikkate deer bir tabloyla karlalr. Balkanlarda yazl metinler asndan blgeden yetien sanatlarn ilk rneklerine II. Murad (1421-1451) ve Fatih Sultan Mehmed dneminde (1451-l481) rastlanr. Durumun belki de Anadoludan temel fark blgedeki yazl edebiyatn balangta Balkan doumlu air ve yazarlarla deil, Anadoludan bu blgeye fethi izleyen yllarda mderris, kad, naib, ktip, asker, sancakbeyi gibi grevlerle gidenler tarafndan balatlm olmasdr. Nitekim ilk dnem kaynaklar bu adan tarandnda Geliboludan balayarak Malkara, Edirne, Dimetoka, Serez, Vardar Yenicesi, Filibe ve skp gibi ehirlerde bir entelektel ortamn teekkl etmeye baladn ve SIRA SZDE Osmanl Devletinin ilk dnem aydnlarnn grev yaptklarburalarda n grebiliriz. Buna eklenmesi gereken bir baka hususun ise devirme yoluyla blgeden alnan Balkan asll kiilerin bir sre sonra Trk yaz dilini baaryla kulDNELM lanabilecek konuma gelmi olmalardr. Bunun da ilk rneklerini Fatih Sultan Mehmet devrinde Molla Ayas, Molla Abdlkerim ve Mahmud Paada grmekteyiz. Bu S O R U nitelikteki aydnlarn says sonraki yllarda hzla artacaktr. Balkan doumlu K A T ilk karmza kan air ve yazar, Fatih Sultan Mehmet dneminin D K olarak etkili ismi vezir Mahmut Paadr (.1474). Mahmud Paa imdi Srbistan snrlar iinde kalan Alacahisarda (Kruevac) domu ve devirme olarak Edirneye getirilmitir. YeteSIRA SZDE nekleriyle dikkat ekince saraya alnm ve ehzadelii srasnda II. Mehmetle birlikte eitim grerek yetitirilmitir. Hzla ykselerek vezir olan Paa, Balkan fetihlerinde ok nemli bir AMALARIMIZ bunun yannda bilgin ve sanatlar koruyup kollamada gsterdii rol oynam, duyarllkla kltr tarihimizin en nemli sanat koruyucularndan biri olmutur. Adn mahlasyla iirler de yazan Paa bunlar bir divanda toplamtr.
K T A P

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Her balang gibi ilk dnemde ortaya kan isimler sayca azdr. Fakat bu devir abuk atlatlm ve 16. yzyl balarndan itibaren baka alanlar gibi Osmanl TELEVZYON edebiyat kadrosunun nemli bir blm Balkanlardan yetimeye balamtr. Tezkirelerin verdikleri bilgilere gre Osmanl air kadrosunun te bire yakn blm Balkan ehirlerinde doup byyenlerden oluur. Blgenin edebi kadro asndan zengin olmasn salayan ise baz zel artlarn mevcudiyetidir. Osmanl devlet sisNTERNET temi iinde btn Orta a devletlerinde olduu gibi sanat, zel bir tevik sistemi ile destekleniyordu. Osmanl sarayndan balanarak tarada ehzade sancaklar ve beyler kendi konumlarna uygun bir sanat kadrosunu maiyetlerinde bulundururlard. Byle bir kadro yneticiliin artlarndan saylyordu. Osmanl Rumelisi zel konumu nedeniyle ok sayda aknc ailesinin de barnma yeriydi. Dolaysyla aknc beyleri maiyetlerindeki serdengetileri srekli istim zerinde tutacak dervimerep airlere ihtiya duyarlar ve onlar himaye ederlerdi. Sz edilen bu airler de yklendikleri role uygun yaln saylacak bir dille lirik iirler kaleme alrlard. Rumeli airlerinin dillerinin daha sade ve daha ok hr bir dervi duyarll bu yzdendir. Bu ve buna eklenecek baka sebepler yznden Rumeli adeta airler ocadr. Burada belirtelim ki aknc beyleri sadece airleri deil btn kltr sanat kurumlarn ve burada alanlar byk bir gayretle desteklemilerdir. Onlarn bir nevi bakenti saylan Vardar Yenicesi, Prizren, Vidin gibi ehirlerin birer bilim, eitim, kltr ve sanat merkezi olmasnn sebeplerinden biri de budur. Yine bu yzdendir ki Saraybosna, skp, Serez, Manastr, Filibe, Sofya, Belgrat, umnu ve Selanik gibi kltr merkezleri teekkl etmi ve buralarda hem Osmanl edebiyatnn hem de yakn dnemin ok nemli isimleri yetimitir. Trkenin

8. nite - Trkiye ve Balkanlar

261

blge zerindeki etkisini gstermesi bakmndan ana dilleri normalde Trke olmayan Bosna halknn konumu bir baka rnek olarak gsterilebilir. Mslman olduktan sonra Osmanl mparatorluunun kltr evresine giren Bonaklar, bir sre sonra Trke eserler vermeye balamlar, hatta o devir kltr icaplarna gre Arapa ve Farsa kitaplar da meydana getirmilerdir. Bu vesile ile unu belirtmekte yarar var: Osmanl toplumsal yaps, iinde bulundurduu her trl etnik faaliyete ve kltrel zenginlie temsil imkn vermekle birlikte bu kltrel yaplanmann hakim bir rengi vard ve bu renk devlet eliyle ciddi mnda destekleniyordu. Bir anlamda Trk-slam sentezi saylabilecek bu renk, ylesine hakim bir eda tayordu ki bu kltr dairesine giren rnein Badatta yetien Rh ile Bosnada yetien Kim, corafyann olaanst uzaklna ramen z olarak ayn eyleri dile getiriyorlard. Bu mnda Bosnada yetien Trk edebiyat mntesipleri, eserlerini genelde Trkenin ayn dnemde kullanlan vezin, ekil ve trleriyle vermilerdir. Bu hakim renk, yerel motifleri ok aza indirdii iin de bu blge sanatlarnn ortaya koyduu almalar genelde Osmanl kltrel yapsnn baka yrelerinde ortaya konanlarndan pek farkl deildir. Bu erevede Osmanl ynetimi sresince eser veren Bosnal says yaklak alt yz civarndadr. Balkan folkloruna bakldnda da ataszleri, bilmeceler, tekerlemeler, fkralar, masallar gibi szl halk edebiyat trlerinde Trk folklor etkilerini kolayca bulmak SIRA SZDE mmkndr. zellikle Nasrettin Hoca, biraz deiik ekillerde ama neredeyse btn fkralar ilgili lke dillerine aktarlm hliyle blgede yaamaktadr. Balkan melodilerinde, halk danslarnda, mzik letlerinde, halk sahnesanatnda da Trk D NELM izleri aka grlr. zellikle Trk mzii btn eitlilii ile bugn de Balkan mziklerini etkilemektedir. Tabii bu mziklerden etkilenmediini sylemek de S O R U doru olmaz. Osmanl medeniyetinin yre halklarna ne denli tesir ettiinin en ak gstergesi dillerine DKKAT girmi Trke kelimelerdir. Bunlarn says Bonaka, Srpa, Makedonca ve Bulgarcada yedi bin, Rumcada ve Romencede bin civarnda Macarcada ok sayda, Arnavutada SIRA SZDE ise hepsinden daha fazladr.
AMALARIMIZ lkeden lkeye deimekle birlikte sz edilen bu kelimelerin nemli bir blm Balkanlarda bugn de yaamaktadr. zellikle kent yaamna ait kelimeler bu konumdadr. Mesela Trke, yemek adlarnda hl arlkl bir yer tutmaktadr. K T A P Bugn de skp, Atina, Filibe, Saraybosna ya da benzeri baka kentlerde mutfak kltrnn byk lde Trk mutfayla ortaklk gsterdii yemek adlarna bakarak kolayca tespit edilebilir. Bu erevede pide, brek, kebap, dolma, somun, TELEV ZYON gevrek, sarma, helva, boza, salep, kahve, erbet, kadayf, baklava, fincan, bardak, tas, cezve gibi saysz kelime Balkan kltrne gemitir. Bugn Balkan lkelerinde gezen bir turist, hemen her admnda Osmanldan kalma bir eserle karlamakta, o kltrn izlerini takip edebilmektedir. Uzun yllar boyunca ihmal edilen NTERNET ve ancak son zamanlarda yeni yeni ilgi grmeye balayan bu eserler 500 yl boyunca kk salm bir kltr temsil etmektedir. Daha somut bir tank olarak mimari eserlerin ne denli byk yekn tuttuunu baz rakamlar vererek anlatmak mmkndr. Gerekten Osmanl mimarisinin en dikkate deer rneklerini Bursa, Edirne ve tabii stanbul gibi ehirler yannda hemen her Balkan yerleiminde grmek mmkndr. zlerek belirtelim ki byk ounluu yklm olduu iin nce kaynaklardaki rakamlar ifade etmek, sonra da ayakta kalanlarn saysal olarak kaydetmek gerekir.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

262
Tablo 8.1 Balkanlarda Trk Eserleri

Balkanlarda Siyaset

lkeler Bulgaristan Kosova Makedonya Hrvatistan Srbistan Macaristan Arnavutluk Romanya Karada Bosna-Hersek Yunanistan

Kaytl Eser 3339 576 1413 241 909 644 1015 291 222 3541 3771

Ayakta Kalan 518 222 484 52 162 41 200 90 80 800-900 Bilinmiyor

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Rakamlarn aka gsterdii byk tahribatn varlna ramen bugn de Makedonyann Ohri, Arnavutlukun Berat, Bulgaristann Filibe, Bosnann Mostar, Poitel ya da Saraybosna gibi ehirlerinde bu mimarinin gzel rnekleri hl grlebilir. Balkanlardaki kaytl eserlerin de gsterdii Osmanlya ait grnt l683ten sonra bozulmaya balamtr. Karlofa Antlamas (l699) Trklerin bu topraklardan tasfiyesinin ilk aamasdr. l832 ylnda bamsz Yunan Krallnn kurulmasyla ilk Balkan SIRA SZDE devleti ortaya kmtr. Fakat blgede Trkler iin ykm anlamna gelen asl bozgun 93 Harbi olarak bilinen savan sonunda ortaya kan Berlin AntlamasdrD N E L MBu antlamayla Romanya, Srbistan ve Karada devlet hline (1878). gelmitir. Bulgaristana zerklik verilmi ve Bosna kaybedilmitir. II. Balkan Sava ise snrlar Adriyatikten Merie kadar ekilmitir. Bylece be yz elli yllk RuS O R U meli topraklarnn byk bir ksm kaybedilmi oldu. Balkan savalarylaAbirlikte bozulan yap sonrasnda Trklere kar olumsuz tavrlar taknlDKK T d. Blgedeki Trk nfus byk lde g ve soykrma maruz brakld. Gler srasnda ortaya kan eziyetlerin yannda kalanlara reva grlen kt muamele, blgeden blgeye SIRA SZDE farkllklar gstermekle ve zaman zaman azalmakla birlikte yakn tarihe kadar srp geldi. Balkanlardaki yeni yneticiler Trk varln hatrlatan her eye olumsuz yakAMALARIMIZ latlar. 1990l yllara kadar devam eden bu uygulamalar, Dou Bloku lkelerinde ortaya kan deiim rzgrlarndan etkilendi. Daha dorusu deiim, ncelikle bu K A P blgede siyasi Tdepremler meydana getirdi. Bu yeni rzgrn en byk yarar, hi kukusuz yrede uzun bir sredir bask altnda tutulan kimliklerin ortaya kmasna imkn vermesi olmutu. Yumuayan komuluk ilikileri sonucu Trkiye ile bu lkeler arasnda Ziletiim de artt. Siyasi antlamalar ticari ve kltrel ilikiler izledi. TELEV YON Bugn lkeden lkeye deimekle birlikte artk Balkanlarda Demirperde grntleri yaanmamaktadr. Baz lkelerde savalar yznden, baz lkelerde de sarslan devlet otoritesinin yeniden oluamamasndan dolay hl tmyle oturmam NTERNET bir yap sz konusuysa da Balkanlar artk gerek anlamda bir komu kaps olarak dnlmelidir. Son gelimelerden sonra bugn Balkanlarda Bulgaristan, Yunanistan, Romanya, Srbistan, Kosova, Karada, Makedonya, Bosna-Hersek, Hrvatistan ve Arnavutluk olmak zere on devlet yaamaktadr. Balkan lkelerinden Bulgaristan, Yuna-

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

8. nite - Trkiye ve Balkanlar

263

nistan, Romanya, Makedonya ve Kosovada gnmzde de belli younlukta soyda yaamaktadr. Bunlarn byk bir blmnn kayna fethi izleyen yllarda blgeye Anadoludan iskn edilen Trklerdir. Bir ksmnn da kuzeyden Osmanl ncesi blgeye gelip yerleen ve daha sonra Mslman olanlardan meydana geldii biliniyor. Bunun da tesinde bugn Balkanlarda Trk nfusu da iine alan ciddi bir Mslman nfus yaamaktadr ve bunlarn tamam Trkler eliyle Mslmanl kabul etmi dindalardr. Sz edilen bu Trk ve Mslman nfus, kendi kltrel haklarn yaama ve yaatma konusunda eskiye oranla ok iyi durumda olmakla birlikte yine de lkeden lkeye deien baz skntlarla kar karyadr. Ana dil eitimi byk lde zlm durumdadr. zellikle televizyon dizileri sayesinde Trke blgede son derece etkin bir konum elde etmitir. Szl ve yazl medya imknlar vardr. din hayat sorunsuz grnmekte, siyasi temsil imknlar kullanlmaktadr. zellikle bu blgeden getirilen renciler aracl ile iyi bir kadro yetitirilmitir ve bunlarn nemli bir ksm lkelerinde etkin bir rol stlenmilerdir. Bugn Balkan lkeleri ve Trkiye arasndaki ilikiler karlkl dostluk anlay ve ortak menfaatler erevesinde baaryla srdrlmektedir. Denilebilir ki Trkiye yumuak g olarak tanmlanan birikimini en iyi bu blgede kullanmaktadr. Blge ile Trkiye arasnda var olan turizm potansiyeli de karlkl ilikilerde olumlu bir faktr olarak yer almaktadr. Ayrca blgede eitli sivil toplum kurulular tarafndan kurulan lise ve niversiteler ile deiik Balkan lkelerindeki yksek retim kurumlarna Trkiyeden giden renciler ilikilere olumlu katkda bulunmaktadr. TKA ve bata belediyeler olmak zere eitli yerel ynetim birimleri aracl ile gerekletirilen etkinlikler de yine blgede Trkiye imajna olumlu katklarda bulunmaktadr.

TRK DI POLTKASINDA BALKANLAR (1923-1999)

Cumhuriyet tarihi boyunca Trkiyenin Balkanlar politikasn dorudan etkileyen i ve d dinamikler vardr. Bu dinamikleri u ekilde zetlemek mmkndr: ncelikle Balkanlar, Osmanl mirasnn hl canl bir ekilde yaad blgedir. Trkiye buradaki Osmanl mirasnn devam ettirilmesinin nemli olduuna inanmaktadr. Ayrca, Osmanl dnemindeki demografi politikalarnn bir sonucu olarak bu blgede yaayan Trk ve Mslman nfuslar bulunmaktadr. Ankara, bu halklarn varlklarn, kltrlerini ve inanlarn zgr bir ekilde srdrmelerine imkn tannmasna nem vermektedir. te yandan, Trk milliyetilii dncesinin Balkan milliyetiliklerinden etkilenmesi ve bu corafyada ortaya kmas tarih bir gerekliktir. Ayrca, bu blge Trkiyenin Batya alan kapsdr. Bu blgede yaanan istikrarszlklar, zellikle Trk gurbetilerin ve tccarlarn Avrupaya geiini zorlatrmaktadr. Baka bir dinamik de Trkiyedeki halkn en az % 20sini oluturduu tahmin edilen Balkan kkenli insanlardr. Bu corafyada yaanan her olay, Balkan gmenlerini dorudan etkilemekte ve onlar vastasyla da Trk siyaseti yaanan gelimelere kaytsz kalamamaktadr.

ki Sava Aras Dnem

Cumhuriyet Trkiyesinin d politikasnn en temel prensipleri statkoculuk ve tarafszlk olarak zetlenebilir. mparatorluk mirass olduu hlde Trkiye, eski Osmanl topraklaryla ilgili herhangi bir iddiada bulunmam veya komu lkelerdeki Trk ve Mslman aznlklar kendi d politika amalar iin kullanmaya a-

Statkoculuk: Mevcut dzenin korunmasn savunan d politika anlaydr. Tarafszlk: Bir devletin, dier devletler arasnda km olan savaa ya da atmaya hem hukuki olarak hem de uygulamada katlmamasdr.

264

Balkanlarda Siyaset

SIRA SZDE

DNELM S O R U

lmamtr. Yurtta bar, dnyada bar prensibiyle hareket eden Ankarann temel amac komu lkelerle dosta ilikiler kurmak ve herhangi bir asker bloka ye olmaktan kanmaktr. Balkanlar blgesine ynelik politikalarda da bunun izlerini bulmak mmkndr. Trkiyenin Balkanlar politikas bu dnemde statkoculuk zerine temellendirilmitir. Ankara, kendi toprak btnlnn korunmasna nem vermi ve blgedeki devletlerden bazlarnn yaylmac politikalarna kar dikkatli olmutur. Kendisi ise dier komu blgelerde olduu gibi Balkanlarda da snrlarn deimeSIRA SZDE sine kar bir duru sergilemitir. Bu balamda, Balkan lkeleriyle dostluk antlamalar imzalanm ve bu sayede blgedeki bar ve istikrar ortamna katk salanmaya allmtr. M D N E L Arnavutlukla 1923te Bulgaristan ve Yugoslavyayla da 1925te dostluk antlamalar imzalanmtr. ki dnya sava aras dnemde blgede zellikle Bulgaristan ve talyann yaS O R U ylmac d politikalarndan endie duyulmaktayd. ki sava aras dnemde Trkiye, blge lkelerinden Bulgaristann genilemeci d politiD KKAT kasndan ekinmitir. Trkiye, bu dnemde alglad bu tehditlere kar blge ii ibirliklerinin gelimesi konusunda inisiyatif kullanmtr. Bu srete Trkiye ve Yunanistan, ksa sre SIRA SZDE AMALARIMIZ nce yaanan savan anlarn bir kenara brakarak yeni bir ikili iliki sistematii ina etmeyi baarmlardr. 1930lar, 1919-1922 aras ordularnn banda birbirlerine kar savaaniki Elider olan Mustafa Kemal ve Elefterios Venizelosun iki lke arasnD N LM K T A P daki yaknlama srecine nclk etmeleri tarihsel adan da anlamldr. 1930da iki lke Dostluk, Tarafszlk, Uzlama ve Hakemlik Antlamasn, 1933te de Samimi S O R U Anlamay (Entente Cordiale) imzalayarak ilikilerini kurumsallatrmtr.
TELEVZYON
DKKAT 1930lu yllarda Ankara-Atina ilikilerinde yaknlama yaanmtr.

DKKAT

SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM K T A P S O R U

SIRA SZDE

TELEVZYON
DKKAT

SIRA R N E T N T E SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM K T A P S O R U

Samimi SIRA SZDE Antlamayla ortak snrlarn garanti altna almlar, uluslararas sorunNTERNET lar konusunda fikir alveriinde bulunmay kararlatrmlar ve uluslararas toplantlarda birbirlerini temsil etme konusunda uzlaya varmlardr. SIRA SZDE AMALARIMIZ 1930larda Trkiye sadece Yunanistanla deil, dier blge lkeleriyle de ilikilerini gelitirmitir. 1930-1934 aras Ankara ve Atinann nclnde drt Balkan KonferansD N E L M dzenlenmi ve bu konferanslarn sonucunda 1934te Trkiye, YunaK T P nistan, RomanyaAve Yugoslavyann nclnde Balkan Pakt imzalanmtr. Sz konusu drt lke, birbirlerinin Balkan snrlarn garanti etmitir. Balkan Pakt, blS O R U ge lkelerinin bir inisiyatifi olarak ortaya kmtr.
TELEVZYON

TELEVZYON
DKKAT

SIRA SZDE SIRA R N E T N T E SZDE

DNELM AMALARIMIZ S O R U

Balkan Pakt,Dherhangi bir d gcn etkisi olmadan tamamen blge lkelerinin kendi iniKKAT siyatifleriyle kurulmutur. Paktn kurulmasnda herhangi bir d gcn etkisi ya da zorlamas olmamtr. Bu yaknlamann M D N E L ortaya kmasnn temel nedeni Bulgaristan ve talyann genilemeci dAMALARIMIZ politikalardr. te yandan, Trkiye, Balkan Paktnn blge d lkelerden gelecek tehditleri de kapsayc bir ekilde daha kapsaml bir Pakt olarak dS O R U zenlenmesini istemi, ancak dier lkeler bu talebe scak yaklamamtr.
K T A P SIRA SZDE SIRA R N E T N T E SZDE

K T A P
DKKAT

Bulgaristan, Balkan TPaktna katlmay istememitir. DKKA

TELEVZYON SIRA SZDE

TELEVZYON SIRA SZDE

AMALARIMIZ NTERNET

AMALARIMIZ NTERNET

8. nite - Trkiye ve Balkanlar

265

Burada ilgin olan nokta, o dnemki Trk d politikasnn temel ilkelerinden biri tarafszlk olmasna ramen, Trkiyenin nasl olup da byle bir blgesel ibirlii giriiminin lider lkelerinden birisi olduudur. Balkan Paktnn herhangi bir otomatik asker ibirliini iermemesi, tarafszlk ve blgesel ibirlii prensiplerinin ayn zamanda geerli olmalar sonucunu dourmutur. Ankarann tarafsz d politika anlay, blgesel ibirliini ierecek lde esnek tasarlanmt. 1937ye gelindiinde ise Pakt, iki temel nedenden dolay nemini yitirmiti: 1) Paktn kurucu antlamas, Balkanlar dndan tehdit gelmesi durumunda ne yaplacan belirtmiyordu. Dolaysyla, talyann olas bir saldrs durumunda ne yaplaca belirsizdi. 2) Ocak 1937de Yugoslavyayla Bulgaristann Dostluk Antlamas imzalamas, Balkan Paktnn temel amacna zt bir nitelik tamaktayd. zet olarak, iki sava aras dnemde Trkiyenin Balkanlar politikas tarafszlk, revizyonizm kartl ve blgesel ibirlii politikalarnn bir sentezi olarak tanmlanabilir.

Souk Sava Dnemi

nceki blmlerde de yeri geldiince deinildii gibi, kinci Dnya Sava sonras dnemde Balkanlar paral bir yapya brnmtr: Trkiye ve Yunanistan NATOya ye olarak Bat Blokuna katlrken; Bulgaristan, Romanya ve Arnavutluk Dou Blokunun paras hline gelmi; Yugoslavya ise Balantszlar Hareketinin nc lkelerinden biri olmutur. Bu paral yap, blge lkeleri arasndaki ilikileri de dorudan etkilemitir. Bu ortamda, ABDnin tevikiyle blgedeki Bat Bloku yesi ve bu Bloka ksmen de olsa sempatiyle bakan lkeler arasnda bir ibirlii giriimi balatlmtr. Trkiye, Yunanistan ve Yugoslavya arasnda 28 ubat 1953te Dostluk ve birlii Anlamas imzalanm ve 9 Austos 1954te atlan imzalarla da Bled Antlamas meydana getirilerek bu anlama bir ittifaka dntrlmtr. mzac lkeler, bar d politika izlemeyi taahht etmiler ve g kullanmndan uzak duracaklarna sz verSIRA dzenlendiinmilerdir. Ancak ye lkelerden birine ynelik herhangi bir saldrSZDE de madur tarafn yardmna komay taahht etmilerdir. Bu blge lkesini bir araya getiren nemli neden Sovyetler Birliinden tehdit alglamalaryd. Bu kapDNELM saml taahht, Bled Antlamasn 1934 tarihli Balkan Paktndan farkllatrmaktadr. Bir baka fark da 1934 Balkan Pakt blge lkelerinin inisiyatifiyle oluturulmuken S R U 1954 Bled ittifaknn zellikle ABDnin tevikiyle gerekletirilmi Oolmasdr. Bled Antlamas, Souk Sava dneminde Balkanlarda gerekletirilen nemli bir ibirlii D KKAT giriimidir. Ne var ki Sovyetler Birliinde Joseph Stalinin ardndan Nikita Kruevin iktidara gelmesiyle Belgrad-Moskova ilikileri yumuam, bu durum da Bled Antlamasn etkisiz hle getirmitir. Ayrca Kbrs meselesi yznden 1950lerin ortalaAMALARIMIZ rndan itibaren Trk-Yunan ilikilerinin bozulmaya balamas, Antlamaya ciddi zarar vermitir. Sonu olarak, yukarda bahsedilen iki nedenden dolay, Balkan K lkesi arasndaki asker ittifak, 1960larn banda sona ermitir. T A P Bu arada, 1950lerde Trkiyenin Balkanlardaki baka bir ilgi oda Bulgaristann Trk aznla ynelik politikas olmutur. Sofyadaki sosyalist rejim, kinci E L E V Z Y ynelik basDnya Sava sonras ilk balardaki ksa bir dnem hari TrkTaznla O N kc bir politika izlemitir. Bir yandan okullardaki Trke eitim kstlanrken dier yandan Trke basn-yayn organlar snrlandrlmtr. Bunlara ilaveten 1950lerin
NTERNET SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

266

Balkanlarda Siyaset

banda 150.000 kadar Trk, Bulgaristandan Trkiyeye ge zorlanmtr. Bu durum iki lke arasnda ciddi bir krize yol amtr ki bu durum 1968de aile birleimiyle ilgili antlama imzalanana kadar devam etmitir. 1960larda Bat ve Dou Bloklar arasnda yumuama (detant) dneminin balamas, Trkiyeye sosyalist Balkan lkeleriyle ilikilerini gelitirmesi asndan bir frsat sunmutur. Ankara bu srete zellikle Kbrs meselesiyle ilgili olarak blge lkelerinin desteini almaya almtr. Yukarda bahsedilen 1968 tarihli Trk-Bulgar antlamas byle bir ortamda gerekleebilmitir. Ancak 1980lerde Trk-Bulgar ilikileri yeniden byk bir kriz yaamtr. Bulgar ynetimi bu dnemde Trk aznla ynelik yeni bir asimilasyon kampanyas balatmtr. Trke isimler Bulgarca isimlerle deitirilmi, Trke eitim ve yayn organlarna son verilmitir. Trkiye bu konuyu mmkn olduunca uluslararas kurulularn gndemine getirmeye alarak meseleyi uluslararas hale getirmek iin aba sarf etmitir. 1989un yaz aylarnda 300.000in zerinde Trkn Trkiyeye ge zorlanmasyla TrkBulgar ilikilerinde ikinci g krizi yaanmtr. Sz konusu asimilasyon kampanyas, uluslararas camiada Bulgaristan byk lde yalnzlatrm ve lkede rejim deiikliine yol aacak olaylarn fitilini atelemitir. Bulgaristanda sosyalist ynetimin sona ermesiyle lkedeki Trklere haklar geri verilmitir.

Souk Sava Sonras Dnem

ki kutuplu dnemin sona ermesi Trkiyenin Balkan lkeleriyle ilikilerinde yeni bir dnem balatmtr. deolojik kutuplamann sona ermesiyle ilikiler ciddi bir ivme kat etmitir. Bu dnemde Trkiyenin blge politikas kalc barn ve istikrarn salanmas, gvenliin tesis edilmesi, blge lkelerinin Avro-Atlantik kurumlara entegrasyonunun salanmas temelleri zerine kurulmutur. Trkiye blge lkeleriyle asker, siyasi, kltrel ve ekonomik pek ok ibirlii anlamas imzalamtr. Bu dnemde Trkiye-Bulgaristan ilikileri, Sofyada rejimin deimesiyle birlikSIRA SZDE te byk bir ivme kazanmtr. Trklerin haklarnn geri verilmesi, iki lke arasnda ok boyutlu ibirliinin olumasna imkn salamtr. Bu sayede 1992de iki lke Dostluk,birlii ve Gvenlik Anlamasn imzalamtr. 1990larda Ankara-SofD NELM ya ilikileri o derece geliti ki snrdaki asker birliklerini geri ekmeyi bile kararlatrmlardr. Bylece iki komu lke arasndaki yaknlamann dier blge lkeS O R U lerine rnek olacak seviyeye geldiini kantlam oldular.
DKKAT Jivkov ynetiminin devrilmesinin ardndan Ankara-Sofya ilikileri hzl bir ekilde geliti.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Romanyayla ilikiler de bu dnemde gelime gsterdi. Yaklak 22 milyonluk SIRA SZDE nfusuyla Balkanlarn en kalabalk lkelerinden biri olan Romanya, Trkiyenin zellikle ekonomik alanda nemli bir orta hline geldi. Bu arada, Ankara hem AMALARIMIZ Bulgaristann hem de Romanyann NATOya yeliklerine destek verdi. Ayrca 1990larn ikinci yarsnda Trkiye-Bulgaristan-Romanya arasnda l ibirlii zirveleri gerekletirildi. Bu zirvelerin bir sonucu olarak lke arasnda 1998de teK T A P rrizmle ve rgtl sularla mcadele konusunda ibirlii anlamas imzaland. Ancak, hem Bulgaristan hem de Romanyayla 1990larda ilikileri glgeleyen nemli bir konu EPKKnn N lkelerdeki faaliyetleri oldu. Salanan ibirliinin bir sonubu T LEVZYO cu olarak 2000lerde Trkiyenin bu yndeki ikyetlerinin azald grld.

NTERNET

NTERNET

8. nite - Trkiye ve Balkanlar

267

Arnavutlukla Souk Sava dneminden gelen iyi ilikiler, 1990larda daha da gelitirildi. Arnavutluk nfusunun yaklak yzde 70inin Mslman olmas Trkiye-Arnavutluk ilikilerinde etkili oldu. Ayrca, Trkiyenin Kosova meselesinde taknd tutum da genel olarak Ankara-Tirana ilikilerinin ivme SIRA SZDE kazanmasna yol at. Bunun yannda, iki lke arasndaki asker ilikiler de olumlu bir seyir izledi. Trkiye, Arnavut subaylarn eitimine katkda bulunarak bu lkedekiE ordunun moDN LM dernleme abalarna destek salad. Bu lkede 1997de kan i karklklarn ardndan oluturulan ok Uluslu Bar Koruma Gcne Trkiye de asker gndereS O R U rek katkda bulundu. Arnavutlukta piramit sistemi ad verilen, bankalardan ok daha yksek faiz vermeleriyle DKKAT tannan finansal yaplarn kmesi byk bir i isyana yol at. lkede istikrarn tekrar salanabilmesi iin ok Uluslu Bar Koruma Gc oluturuldu. SIRA SZDE
AMALARIMIZ

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

Resim 8.1 Arnavutlukta AMALARIMIZ piramit sisteminin kmesi zerine i isyan patlak verdi.
K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

Kaynak: http://theredphoenix.files.wordpress.com

Trkiyenin 1990larda en ok yaknlat Balkan lkelerinden biri de 1991de Yugoslavyadan bamszln ilan eden Makedonya oldu. Bu lkenin Yunanistanla yaad anlamazlklarda Trkiye, skp ynetiminin yannda yer ald ve bu lkeyi Makedonya Cumhuriyeti olarak tand. Yunanistan, kendi lkesindeki bir blgenin adyla ayn olmasna itiraz ederek bu lkeyi Eski Yugoslav Cumhuriyeti Makedonya olarak tand ve o ekilde tannmas iin uluslararas topluma bastrd. Trkiye, 1993te skpte ilk bykelilii aarak ve Makedonyay resm adyla tanyarak bu lkeye destek verdi. 1995te Ankara ve skp, Dostluk ve birlii Anlamasn imzalad. Trkiyenin Makedonya politikasn etkileyen bir unsur da bu lkede yaayan Trk aznldr. Makedonyann bamszln kazanmasnn ardndan Trkiye-Makedonya ilikileri nasl SIRA SZDE bir seyir izledi?
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

SIRA SZDE

SIRA SZDE
Balkanlarda Siyaset

268
DNELM S O R U

Trkiye ikili ilikileri gelitirmenin yan sra blgesel ibirlii giriimlerinde inisiyatif almaya almtr. Karadeniz Ekonomik birlii rgtnn (KE) 1992de S O R U hayata geirilmesi bu balamda bir dnm noktasdr. KE, Trkiyenin Ainisiyatifiyle oluturulmutur. DKK T Ankarann nclk ettii bu projeye Yunanistan, Bulgaristan, Romanya, ArnaSIRA SZDE vutluk, Rusya, Ukrayna, Moldova, Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan ye olmulardr. KE ile blge lkeleri arasndaki ekonomik, bilimsel ve evresel AMALARIMIZ ibirliinin artmas hedeflenmektedir. Bu dnemde Trkiyenin blge politikasnn odak noktas ise eski Yugoslavya corafyasnda yaanan savalar olmutur. Yugoslavyada paralanma sinyalleri ilk SIRA TSZDE K A P ba gsterdiinde dier pek ok devlet gibi Trkiye de lkenin toprak btnlnn korunmasn destekledi ve Hrvatistan ve Slovenyada balayacak bir dalma srecinin bu cumhuriyetlerle snrl kalmayacana inand. atmalarn durmamaD NELM T E Hrvatistan ile Slovenyay tanmasnn ardndan ise 6 ubat 1992de s ve ABninL E V Z Y O N Hrvatistan, Slovenya, Bosna ve Makedonyann drdn birden tanyan Ankara, S O R U ayn yln Austos aynda da bu lkelerle diplomatik iliki kurdu. Yugoslavyada yaanan milliyetler aras anlamazlklar ve ekonomik sorunlar milliyetiD KKAT liin ykselmesine yol am, bu durum 1991de Yugoslavyann dalma srecini balatmtr. SIRA SZDE nceki nite ve blmlerde de yeri geldiince deinildii gibi Slovenya ve HrvatistannAMALARIMIZ bamszlklarn kazanmalarnn ardndan Bosna-Hersekin nnde iki seenek kalmt: Ya Srp milliyeti ynetiminin hegemonyas altnda kalmay kabul edecek ya da bamszln ilan edecekti. Bosna-Hersekte yaayan Srplar YuK T A P goslavya iinde kalmay tercih ederken Bonaklar ve Hrvatlar bamszlk yolunda ilerlemeyi istemekteydi. Nitekim 29 ubat-1 Mart 1992de gerekletirilen bamszlk referandumuna halkn yzde 64 katld ve katlanlarn yzde 99,7si lehTELE ZYON te oy kulland.VBunun ardndan bamszlk ilan edilmesi zerine Belgrad ve Saraybosna ynetimleri arasnda kriz patlak verdi. lk nce kk apta balayan atmalar Nisan 1992de savaa dnt. Bosna Sava boyunca Trk d politikasnn en dikkat ekici unsurlarndan biri, NTERNET blgesel ve uluslararas kurulularn dikkatini ekmeye ve onlar zm bulmalar iin ikna etmeye almas oldu. Ankarann tm etkisini kullanarak harekete geirmeye alt kurumlardan biri slam Konferans rgtyd (K). atmalar baladnda dnem bakan olan Trkiyenin inisiyatifiyle 17-18 Haziran 1992 tarihleri arasnda dileri bakanlar nezdinde dzenlenen K toplantsnda Birlemi Milletlerden Srp saldrlarnn durdurulmas iin gerekli nlemleri almas istendi. Trkiyenin sava srasndaki nemli inisiyatiflerinden birisi de Austos 1992de oluturduu Eylem Plandr. Trkiyenin BM Gvenlik Konseyi yelerine sunduu plan ilk aamada Srp glerine kar diplomatik baz nlemlerin alnmasn, bu nlemlerin baarsz olmas durumunda ise asker nlemlerin gerekli olduunu ifade etmekteydi. Trkiyenin savan erken saylabilecek bir aamasnda byle bir plan gelitirmesi, Bosna sorununun zmnde inisiyatif almak istediinin bir gstergesidir. Trkiyenin Bosnada savan sona ermesi iin asker yntem kullanma konusundaki politikas hem zaman ierisinde hem de siyasi aktrler arasnda deiim
NTERNET

DNELM

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

SIRA A P K T SZDE

DNELM TELEVZYON S O R U

NTERNET DKKAT SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM
8. nite - Trkiye ve Balkanlar S O R U

DNELM

269
S O R U

gsterdi. Cumhurbakan Turgut zal daha ilk dnemden itibaren asker mdahale seeneine scak bakt. Bu durum da zaman zaman hkmetle K A T D K cumhurbakanl arasnda ciddi gerginliklere yol at. zala gre bu corafyada bir Osmanl mirasnn mevcut bulunmas nedeniyle Ankarann blge iin ahlaki bir sorumluluu SIRA SZDE mevcuttu. Bu balamda Bosna Sava srasnda Trkiyenin yllardr unutmaya alt Osmanl mirasn hatrlamak zorunda kald ve Trkiye kabul etse de etmese de bu mirasn hem Trkiyede hem de dier Balkan lkelerinde yaamakta olAMALARIMIZ duu ifade edilmektedir.
K T P Souk Sava sonras Balkanlarn Trk d politikasna etkisini zellikleAneo-Osmanllk ve Turgut zaln rol balamnda ele alan bir alma iin baknz: aban H. al, Hayaletbilimi ve Hayali Kimlikler: Neo-Osmanllk, zal ve Balkanlar, izgi: Konya, 2006. TELEVZYON

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Buna karn, savan iddetinin dinmemesi ve uluslararas toplumun da caydrc herhangi bir nlem alamamas, hkmetin snrl bir asker mdahale seeneine daha scak yaklamaya balamasna yol amtr. Mays 1992den itibaren gzlemlenen NTERNET bu tutum, uluslararas bir kurulu, tercihen BM, kapsamnda bir mdahale gerekletirilmesini ve Trk askerlerinin de bu gce katlmasn ngrmekteydi. Trkiye bu konudaki inisiyatifi en bata ABDden beklemekte ve esas olarak g kullanmndan nce g tehdidinn Srplar caydrmada etkili bir rol oynayacana inanmaktayd. ATnin Bosna sorununun zmne ynelik olarak dzenledii Londra Konferansna Trkiyeyi davet etmesi ise Ankarada anlaml bir gelime olarak deerlendirildi. Bu konferansa esas olarak eski Yugoslavya corafyasndaki atmann taraflar ve AT yesi lkeler katlyorken Ankarann da davet edilmesi Trkiyenin yeni konumuyla ilgili eitli yorumlara yol at. 26-27 Austos 1992de dzenlenen konferansa Ankarann da davet edilmesi, Trkiyenin sergiledii aktif Bosna politikasnn ve blgedeki neminin bir gstergesi olarak yorumland. Bu duruma yol aan bir baka etken olarak da Trkiyenin Kdeki etkinlii grld. Bir baka deyile Trkiye Balkanlarda etkin olduka Avrupa nezdinde deeri artmaktayd. Trk karar alclar Souk Sava sonras dnemde de Trkiyenin Avrupa gvenlii asndan neminin devam ettiini dnmekte ve Bosna Sava sayesinde de bunu gsterebilmekteydi. Trkiye komu blgelerde etkili politikalar izlemeye altka Bat nezdinde daha ok deer kazanmaktayd. Trkiyenin Bosnayla ilgili bir baka inisiyatifi de Kasm 1992de stanbulda dzenlenen Balkan Konferans oldu. Trkiye bylece hem savan komu lkelere yaylmas tehlikesini gndeme getirmek hem de asker mdahale seeneini vurgulamak istedi. Bazlarnca da dikkat ekildii zere Trkiyenin bu konferans ABDnin pek rzas olmasa da gerekletirmesi nemlidir. Bu da Trkiyenin gerekli grd durumlarda nemli bir ortak olarak alglad ABDye ramen diplomatik inisiyatif alabildiini gstermektedir. Dileri Bakan Hikmet etin, Trkiyenin zm iin dnyay beklemeden inisiyatif almaya karar verdiini aklad. Uluslararas toplumun sorunun zm yolunda yeterince aktif bir tutum taknmadn dnen Trkiye, en azndan Bonaklar zerindeki ambargonun kaldrlmas iin arda bulunmaya balad. Yugoslavyaya uygulanan ambargodan esas olarak Bonaklarn zarar grdn ne sren Trkiye, Bonak halkna ambargonun kaldrlmas iin hem ABDnin hem de Knn desteini almaya alt. Trk d politikasnn genel olarak inisiyatif almaktan ekindii ve statkocu bir yaklam benimsedii hatrlanacak olursa Bosnayla ilgili ambargonun kaldrlmas iin uluslararas toplum nezdinde harekete gemesi dikkat ekicidir.

NTERNET

270

Balkanlarda Siyaset

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Bu dnemde tartlan bir baka konu ise Trkiyenin Bosnaya gizlice silah gnderip gndermedii meselesidir. etin bu yndeki sorular cevapsz brakmay tercih etmi olsa da eski Genelkurmay Bakan Doan Gre grevden ayrldktan sonra 1994 sonlarnda yapt bir aklamayla gizli silah sevkiyatn teyit etmi, ancak bunlarn yzde 90nn Hrvatistann eline getiini belirtmitir. Her ne kadar Ankara bu dnemde esas olarak Bonaklara destek olmaya ve onlarn durumunu uluslararas kurumlarda dile getirmeye alsa da, Hrvatlarla da iletiim kanallarn srekli ak tutmaya alt ve sava baladktan yaklak bir yl sonra ortaya kan Hrvat-Bonak anlamazlnn ortadan kaldrlmas iin aba sarf etti. Bu sayede Trkiye Balkanlarda sadece Mslmanlarn koruyucusu olduu eklindeki imajndan da bir nebze olsun syrlabildi. Gerekten de 1994te Bonak ve Hrvat taraflar arasnda atekesin salanmas ve Washingtonun arabuluculuunda Bonak-Hrvat federasyonunun kurulmasnda Ankara da etkili oldu. Nitekim federasyon anlamasnn ABDdeki imza trenine Trkiyenin davet edilmesi de bu adan nem tamaktadr. Bu arada, uluslararas ve blgesel kurumlarn temsilcileri de zm bulma aSIRA balar srasnda SZDE Trkiyeden yardm talep etme ihtiyac hissetti. BM Temsilcisi David Owen ve AT Temsilcisi Thorwald Stoltenberg, Mays 1993te Trkiyeyi ziyaret ederek barplann desteklemesi iin Trkiyenin Bosna-Herseki anlamazln D NELM zm yolunda tevik etmesini istedi. Dileri Bakan etin, Trkiyenin somut bir arabuluculuk rol oynamadn vurgulamakla birlikte bar salamak iin zS O R U zetbegovile bir an nce temas kuracan aklad.
D Sava Trkiye, Bosna K K A T srasnda aktif bir d politika izledi.

DKKAT

SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM K T A P S O R U

Bu arada Gvenlik Konseyinin 816 sayl kararyla uua yasak blgeyi ihlal SIRA SZDE eden Srp uaklarnn NATO tarafndan vurulmas ynndeki karar kabul etmesinin ardndan, NATO Trkiyeden 18 adet F-16 ua gndermesini istedi. SIRA SZDE AMALARIMIZ Ankarann Bosna politikasn etkileyen bir baka nemli faktr de savan kurban olarak grlen Bonaklar oldu. Osmanl dneminde Mslman olan bu halk, anavatan olarakE L M D N Trkiyeyi grmektedir. Demirelin Temmuz 1994te SaraybosK T ziyaret ncesinde Bonaklarn Demirel iin Kanuni Sultan Sleynaya planlad A P man dneminde grev yapm Topal Recep Paann konan hazrlamalar semS O R U bolik adan da olsa nemlidir.
TELEVZYON
DKKA Bonaklar, OsmanlTdneminde slam kabul etmi bir halktr.

TELEVZYON
DKKAT

SIRA R N E T N T E SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

1995teSIRA RSZDE saldrlarn younlatrmalarnn ardndan ABD nclnSrplarn NTE NET deki NATO gleri Srp hedeflerine ynelik saldrlar balatt. Mdahaleye aktif olarak katlmayan Trkiye, operasyonda yer alan uaklar iin hava destei saAMALARIMIZ lad. Bu arada Bonaklarn zmle ilgili olarak grme masasna oturtulmas iin ABD abalarn younlatrd ve bu noktada Trkiyeden de tekrar destek aramaya giriti. Austos 1995te ABD Bakannn Ulusal Gvenlik Danman K A P Anthony Lake TAnkaray ziyaret ederken bir sonraki ay bu kez Dileri Bakan Yardmcs Richard Holbrooke Bosna meselesinin zm konusunda yardm istemek amacyla Trkiyeye geldi. Trkiye, ABDnin arabuluculuunda 1 Kasm T E L E V Z Y Dayton Bar Anlamasn destekledi ve bar anlamasnn ta1995te imzalanan O N raflarca kabul edilmesinin ardndan blgeye gnderilen BM bar gc operasyonlarna katld.
NTERNET

NTERNET

8. nite - Trkiye ve Balkanlar

271

Trkiyenin sava srasndaki tecrbelerine gre Trkiyenin zm konusundaki inisiyatifleri arttka Trkiye daha fazla dikkate alnd ve ilgili aktrler Ankarann desteini daha fazla aramak zorunda kald. Owen ve Stoltenbergin ziyaretleri, Trkiyenin Londra Konferansna davet edilmesi, Richard Holbrookeun Ankaradaki temaslar; Trkiye aktif bir politika izledike uluslararas politikadaki rolnn daha fazla deerlendirildiini gstermektedir. Bir baka deyile Trkiyenin blgesel olaylardaki profili ykseldike uluslararas politikadaki rol de artmaktadr. zetlemek gerekirse Trkiye Bosnadaki sava sadece Bonaklara kar bir saldrganlk eylemi olarak deil, ayn zamanda Avrupada Osmanl kltrel mirasn yok etme abas olarak da deerlendirdi ve blgeyle dorudan ilgili bir lke olarak liderlik ve Bonak halknn koruyuculuu roln oynamaya alt. Balkan krizinin zmndeki rol hissedildike ABD, Avrupa ve BM gibi uluslararas aktrler tarafndan daha fazla dikkate alnd.

Kosova Krizi
Trkiye, Bosna Savann sona ermesinden sene sonra balayan Kosova Savanda da youn bir diplomasi gndemi takip etmitir. Srp gvenlik gleriyle Kosova Kurtulu Ordusu milisleri arasndaki atmalarn iddetlendii 1998 yl tam da Trkiyenin Belgrad ynetimiyle ilikilerini gelitirmeye alt dneme denk geldi. SIRA SZDE Fakat Kosovada iddet eylemlerinin artmas Ankaray Srbistanla ilikilerini gzden geirmeye zorlad. Trkiyenin Kosova politikas, Bosna politikasndan eitli alardan farkl oldu. Bunun eitli nedenleri vardr. ncelikle, KosovaE Lile Bosnann DN M Yugoslavya Federasyonu ierisinde sahip olduklar yasal stat birbirinden farklyd. 1974 Anayasasna gre Bosna-Hersek federe cumhuriyetken Kosova zerk blS O R U ge idi. Yasal adan Kosovann Yugoslavyadan ayrlmas mmkn deildi. 1974 tarihli Yugoslav Anayasasna gre Kosovann federasyondan ayrlmas mmkn deDKKAT ildi. Bu durum dikkate alndnda Kosovada atmalar baladnda Ankarann tutumu bu meselenin Yugoslavyann i meselesi olduu eklindeydi. Ksaca Trkiye anayasal adan ayrlma hakkna sahip olmayan Kosovann bamszl fikrine bu AMALARIMIZ dnemde souk yaklat. kinci nemli farkllk, Bonaklarn Trkiye dnda baka bir anavatanlarnn olK T A P mamasyd. Trkiye, Bonaklarla paylat tarih, kltrel ve dinsel zellikler nedeniyle bu halk tarafndan adeta bir anavatan olarak grlmekte ve Trkiyede de karln bulan bu anlay kurulan ilikilerde kendisini gstermekteydi. Kosoval ArnaT E L E V Z Y mparatorluvutlar ise anavatan olarak Arnavutluku grmekteydi. Hatta Osmanl O N undan ayrlan tm halklarda olduu zere Arnavutlarda da zaman zaman grlen Osmanl kartl ve ulusal kimliklerini bunun zerine kurmalar da sreci etkiledi. nc olarak, Bosnada bir Trk aznlk yokken Kosovada Srp ve Arnavut NTERNET milliyetilikleri arasnda skan ve giderek artan sorunlar yaayan bir Trk aznl vard. Bu da aznln haklarn korumaya alan Trkiyeyle Kosoval Arnavutlar arasnda sorunlara yol at. Son olarak, Bosnada bamszlk ncesi herhangi bir Bonak yeralt rgt yokken Kosovada UKnn varl ve iddete bavurmas, terrle mcadele eden Trkiye asndan Kosovann durumunu daha da karmak hle getirmiti. Bu unsurlarn etkisiyle Trkiye, Kosovada atmalarn balamas zerine atan taraflar iddeti durdurmaya ve siyasi diyalog balatmaya ard. Ayrca atSIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

272

Balkanlarda Siyaset

SIRA SZDE

DNELM S O R U

an taraflara kar tarafsz bir tutum taknmaya zen gsterdi. Ankarann diplomatik giriimleri ise bir yandan Srp ve Arnavut taraflar, te yandan blge lkeleri ve uluslararas kurumlar zerinde younlat. Bu durumun Trkiyenin Bosna politikasyla benzerlik tad dnlebilir, fakat Trkiye Bosna olaynda savan bandan itibaren Srplar saldrgan, Bonaklar madur olarak alglamt; Kosovada ise Trkiye Arnavutlar da atekese armakta, hatta zaman zaman UK faaliyetleri terr eylemi ya da terrist faaliyetler olarak deerlendirilmekteydi. Bu kapsamda 15 Temmuz 1998de Arnavutluku ziyaret eden Cumhurbakan Demirel, atmalarn sona ermesi iin Trkiye tarafndan hazrlanan plan aklad. Plan zetle iddetin hemen durdurulmas, Kosoval Arnavutlarn temel insan haklarnn tannmas, savaan taraflarn ksa srede aralarnda diyalog balatmalar ve tm yerinden edilmi kiilerin memleketlerine geri dnmelerine izin verilmesi temeline dayanyordu. atmalarn ilk aamalarnda Trkiye Srp tarafyla da temasn devam ettirme konusunda zenli davrand ve Belgrad da atmalar durdurmaya ikna etSIRA sarfetti. Bununla paralel bir ekilde Belgrad hkmeti de Trkimek iin aba SZDE yeyle diyalogunu srdrmeye alt. Bu politikann bir sonucu olarak Dileri Bakan smail Cem, Cumhurbakan Demirelin mesajn Yugoslav lideri MiloeDNELM vie iletmek zere Mart 1998de Belgrad ziyaret etti. Ceme gre soruna ksa srede bar bir zm bulunamad takdirde savan tm Balkanlara yaylmas S O tehlikesi vard. R U Trkiye diplomatik Tinisiyatifler gelitirerek Kosova sorununun zmne katk salamaDKKA ya alt. Trkiye Kosova konusunda blgesel aktrlerle de ortak bir zemin bulmaya alt ve grlerini Bulgaristan, Arnavutluk ve Makedonyaya iletti. Babakan Mesut Ylmazn AMALARIMIZ ziyaret ederek Babakan Ivan Kostovla grmesinin yan Bulgaristan sra Trkiye Kosova konusunun gndemde olduu iki nemli Balkan lkeleri toplantsna Haziran ve Ekim 1998 tarihlerinde ev sahiplii yapt. K T A Tm bunlardanP anlalaca gibi Trkiyenin Kosova politikas aktif ama temkinli bir ekilde yrtld ve Bosna politikasndan ksmen farkl geliti. Yukarda ele alnan nedenlerden dolay Trkiye Kosova Arnavutlarnn hamiliini stlenmeTELEVZ ON di ve bamszlkYtaleplerine destek vermekten ekindi. Trkiye esas olarak Bosnada yaananlar iki devlet arasnda gerekleen bir sava olarak deerlendirirken Kosovay ise i atma eklinde alglad. Bu dnemde Trkiye Balkanlardan Kafkaslara, Orta Doudan Orta Asyaya NTERNET kadar izledii tm politikalarda blge lkeleri ve Batl devletlerle birlikte hareket etmeye dikkat etti ve tek tarafl davranmaktan zellikle kand. Kosova politikasnda bunu ak ekilde grmek mmkndr. Trkiyenin Bosna ve Kosova politikalar arasndaki nemli bir farkllk da Kosovadaki olaylar baladnda Trkiyenin blgesel veya uluslararas kurulular nezdinde dorudan asker mdahale arsnda bulunmaktan kanmasdr. Buna karlk daha alt perdeden Bosnadaki hatann tekrarlanmamas gerektii vurgulanarak, bir an nce iddetin durdurulmas iin harekete geilmesi istendi. Bu balamdaki baka bir nemli sylem de eer herhangi bir mdahale gerekleirse Trkiyenin katlmaya hazr olduuydu.
SIRA SZDE

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

8. nite - Trkiye ve Balkanlar

273
SIRA SZDE

NATO Mdahalesi ve Trkiye

SIRA SZDE

Her ne kadar NATOnun Mart 1999dan itibaren Kosovaya dzenledii asker mdahale, BM Gvenlik Konseyinden onay almamsa da Trkiye, dahaL nceden sz D NE M verdii ekilde mdahaleyi destekledi ve hatta aktif olarak da katld. Hukuki sorunlara ramen mdahaleye katlrken Trkiye, yine ok tarafl hareket etmeye S O R U zen gsterdi. Trkiye, NATOnun Kosova mdahalesini destekledi ve mdahaleye katld. T DKKA NATO mdahalesinin balamasnn ardndan Trk uaklar, ilk bata denetim SIRA SZDE uularna katld, daha sonra ise bombardmanda yer ald. Trkiyenin BM Gvenlik Konseyi karar olmad iin uluslararas hukuk asndan tartmal olan byle AMALARIMIZ bir mdahaleyi onaylamas, desteklemesi ve hatta daha sonra aktif olarak Srp hedeflerinin bombalanmas eylemine katlmas Trk d politikas asndan bir dnm noktasdr. Bu politikayla Trkiye yaanan trajediden Srplar sorumlu tuttuSIRA TSZDE K A P unu gsterdi. Aslnda Trkiyenin bu olayla Kosovadaki Srp-Arnavut anlamazlnda temkinli davranmay brakarak 2008deki tanmaya giden yolu balatt ne srlebilir. NATO operasyonunun ardndan Trkiye, uluslararasMbar gcDNEL TELEV ZYON nn paras oldu. Nfusunun nemli bir ksm Trklerden oluan Prizren, Mamua ve Dragosta konulandrlmak zere Kosova Gcne (Kosovo Force - KFOR) S O R U Trk asker gnderildi. KFORa katlan Trk askerleri, Kosovada Trk aznln youn yaad K A T D K blgelerde grev ald. zetle, 1990lar boyunca Yugoslavyada yaanan dalma krizi, Trk d politikasnn nemli gndem maddelerinden biri oldu. Trkiye gerek Bosna gerekse Kosova sava srasnda hem blgesel hem de uluslararas aktrlerle birlikte hareAMALARIMIZ ket etmeye, hatta zaman zaman inisiyatif alarak onlar ynlendirmeye alt. Ankarann Bosna politikas, Cumhuriyet tarihinin en aktif d politikalarndan biri K T A olurken Kosova politikas aktif ama daha dk profilde gerekleti. P Trkiye 1990larda Balkanlarda nemli bir aktr hline geldi. Gerek Yugoslavyada patlak veren atmalarda gerekse dier blge lkeleriyle gelitirdii T Batl O N ilikilerde aktif bir rol stlendi. Trkiye sonuta bu blgeninE L E V Z Yrgtlere katlm ve Batl uluslararas sisteme entegrasyonu iin aba sarf etti. Sonu olarak Trkiyenin Balkanlarda 1990larda blgesel bir g hline geldiini sylemek mmkndr.
NTERNET SIRA SZDE NTERNET

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

SIRA TSZDE K A P

DNELM TELEVZYON S O R U

NTERNET DKKAT SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

2000L YILLARDA DI POLTKADA BALKANLARIN YER

Souk Savan sona ermesi ile birlikte Trkiye evre blgelerde meydana gelen atma ve istikrarszlk ortamnda her eyden nce kendi istikrar ve gvenliini salamay temel hedef olarak benimsemitir. Bununla birlikte Trkiye, Balkanlarda diyalog olmadan, atan taraflar uluslararas taahhtler dorultusunda ibirliine ikna etmenin mmkn olmadna inanmtr. Geleneksel realist kazan-kaybet (win-lose) tarz yaklam yerine, Ankara herkes iin kazan-kazan (win-win) tarz zmleri savunmaktadr. Bu yaklamyla da AB ile entegrasyon ve blgenin en nemli sorunlarnn zm adna tamamlayc ve nemli bir rol
Kazan-Kaybet: atma ve kriz zm stratejisi olarak iki tarafn girdii mzakerede bir tarafn kazanmasnn dier tarafn kaybetmesine ya da taviz vermesine dayanan politika. Kazan-Kazan: atma ve kriz zm stratejisi olarak taraflarn ayn anda kazanl kabilecekleri bir politikadr.

274

Balkanlarda Siyaset

stlenmektedir. Bu erevede Trkiye blge politikasn blgesel sahiplenme, kapsayclk-katlmclk ve gl AB entegrasyon srecinin devam ilkeleri zerine oturtmutur.
SIRA SZDE

Trkiyenin SIRA SZDE Balkan politikasnn temel ilkeleri nelerdir? Bu ilkeler evresinde politikalarn yrtmeye alan Trkiye, Balkanlar atDNELM malar ile kuatlm bir blge olarak deil, bir refah blgesi olarak grmek istemektedir. Bu vizyonda Balkanlar Avrupann bir evre blgesi deil, merkez bir S R U paras olarakOkabul edilmektedir. Blgeye dnk d politikann nemli mimarlarndan Dileri Bakan Ahmet Davutolu, Bakanlnn Stratejik Aratrmalar Merkezi iin kaleme ald ilk VizDKKAT yon Belgesini bu anlayla kaleme alm grnmektedir. Davutolu, bu vizyonunun yeni metodolojik prensiplerini de u ekilde sralamtr: SIRA SZDE Birinci metodolojik prensip olarak kriz odakl olmak yerine vizyon odakl bir yaklam benimsenmesinin altn izmektedir. kinci olarak geriye dnk (tarih maduriyet ve hakszlklar bak asyla) deil ileri grl bir yaklam benimAMALARIMIZ senmesini nermektedir. nc prensip blgesel sorunlara yaklamda ideoloji tabanl yaklam yerine deer tabanl yaklam nermektedir. Deer tabanl yaklam BalkanK uluslarP ve topluluklarnn etnik, din ve mezhepsel farkllklarn gz T A ard ederek belirli ortak deerler zerinde anlamalarn ngrmektedir. Bu vizyon ise Souk Sava dneminin ideolojik dogmalarn hatrlatan ya da daha sonraki dnemde blgeyi ve Osrayc etkisiyle komu alanlar yakp ykan etnik ve dinsel TELEV ZY N mikro-milliyetilik ideolojilerini yeniden reten ideoloji tabanl yaklamla tezat tekil etmektedir. Bu metodolojik ve ilkesel yaklamn yan sra pratik anlamda Trkiyenin blN ERNET geye ynelikTpolitika ncelikleri ise u ekilde zetlenebilir: 1) Balkanlarn kalc istikrar iin Trkiye blgeye ynelik ticaret, yatrm ve ulam projelerine zel nem atfetmektedir. 2) Balkanlardaki Trk ve akraba topluluklarn siyasal ve sosyal konumlarnn glendirilmesi ve bulunduklar lkelerin toplumsal hayatna tam anlamyla entegre olmalar, esenlik ve refahna katkda bulunup bundan haka pay almalar ve aktif siyasi katlm sergilemeleri desteklenmektedir. 3) Blge lkeleriyle ortak kar alanlar yaratlarak mevcut ibirliinin hzlandrlmas ve kapsaml bir blgesel entegrasyon salanmas hedeflenmektedir. Bu manada Gney Dou Avrupa lkeleri (GDA) birlii Sreci ve Blgesel birlii Konseyi nemli platformlardandr. 4) Trkiyenin Balkanlara ynelik politikas, tm Balkan lkelerinin gelecek 10-15 yl iinde Trkiye ile birlikte AB yesi olaca varsaymna dayandrlmaktadr. Blgenin AB perspektifi erevesinde, Trkiyenin Balkanllk ynnn ne karlp pekitirilmesine ve ayrca Trkiyenin siyasi arlk ve grnrlnn arttrlmasna allmaktadr. 5) Trkiye Bosna-Hersekte ve Kosovada uluslararas ynlendirme gruplarndaki etkin yelikleri ve buna paralel olarak KFOR ve EUFOR yaplanmalarndaki asker ve dier kurumlardaki sivil uzman-polis katklaryla Balkanlarda bilfiil mevcudiyet gstererek de etkinliini artrmay amalamaktadr. 6) Trkiyenin Bulgaristan, Bosna-Hersek, Makedonya, Kosova ve Srbistanla ikili ilikileri zellikle srekli dikkat gerektirmekte ve STKlar, i evreleri, devlet kurum ve ajanslar, siyasi partiler ve kamu-zel kurumlar (TKA, Yu-

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

8. nite - Trkiye ve Balkanlar

275

nus Emre Enstits, Yurt d Trkler ve Akraba Topluluklar Bakanl, Ticaret ve Sanayi Odalar, Belediyeler, Milli Eitim Mdrlkleri, Diyanet leri Bakanl ve Mftlkler) arasnda ciddi koordinasyon gerektirmektedir.

kili likiler ve oklu Giriimler

Trkiyenin blge lkeleriyle ilikilerinde n plana kan baz gelimeler u ekilde zetlenebilir: Bosna-Hersek, Dayton Bar Anlamasndan beri bamsz bir devlet olarak zorlu bir sreten gemektedir. Bosna Hersekin toprak btnl ve egemenliinin muhafaza edilmesi, istikrarnn glendirilmesi ve uluslararas tannm snrlar iinde ileyen bir devlet hline gelmesini teminen Trkiyenin desteinin srdrlmesi ve Avrupa-Atlantik yaplaryla btnlemesinin teviki nem arz etmektedir. Bu bakmdan Trkiye, Bosnann uluslararas anlamalarla tannan snrlarn korumaya ve lkedeki tm taraflarn katlm ile kapsaml bir reform iin zemin hazrlamaya odaklanmtr. Uluslararas toplumun blgeye ynelik ilgisinin azalmasna ramen Trkiyenin ikili ve blgesel platformlarda srdrd yapc rol nemli sonular ortaya koymaktadr. Dileri Bakan Davutolu, 2009da, Bosnal ve Srp mevkidalar Sven Alkalay ve Vuk Jeremi ile l bir danma mekanizmas balatmtr. Trkiye, Srp tarafndan baknca olumsuz deerlendirilen bir lke olduu iin somut sonular getirmeyecek gibi grnse de bu yaklam Balkanlardaki en etkili giriimlerden birisi olarak ortaya kmtr. Sanlann aksine, bu giriim Belgrada Bosna-Hersek bykelisi atanmas ve Srp Parlamentosunda Bosna Sava srasnda yaanan Srebrenica katliam dolaysyla zr ieren bildirgenin kabul ile sonulanmtr. Son olarak, bu mekanizma 24 Nisan 2010 tarihinde stanbulda Cumhurbakan Abdullah Gl, Bosna-Hersek Devlet Bakan Haris Silayci ve Srbistan Devlet Bakan Boris Tadiin katlmyla gerekleen l Balkan Zirvesi ile talandrlmtr. Zirve, Balkanlarda uzlama yolunda nemli bir adm olmutur. Bu zirvede kabul edilen stanbul Deklarasyonu, Ankarann toplantlar kurumsallatrmak ve gven artrc nlemleri harekete geirmek iin kararlln ortaya koymutur. Zirvenin Silayciin Belgrad ziyareti ve Tadiin Temmuz 2010da Srebrenica soykrmnn 15. yl dnm anma trenlerine katlmas gibi somut sonular olmutur. Srbistanla yrtlen siyasi diyalog zellikle Srbistann Sancak blgesindeki 2,5 milyon Mslman Bonakn mftlk sorununun zmne katk salamaktadr. Trkiye ayn zamanda, dileri bakanlar dzeyinde, Hrvatistan ve Bosna-Hersek ile paralel l bir sre iinde yer almaktadr. Taraflar, bu mekanizma sayesinde bir araya gelmekte Bosnada Bonak ve Hrvat topluluklarn barl birlikteliini ve iki lke arasndaki ilikileri glendirmeyi ve olas baz ortak projeleri tartmaktadrlar. 22 Nisan 2010da Tallinnde toplanan NATO Dileri Bakanlar, Bosnay yelik Eylem Planna (Membership Action Plan- MAP) katlmaya davet ettiler. Bu blge adna da ok nemli bir admdr. Trkiye, byle bir yeliin Bosnay AvrupaAtlantik topluluuna balayacan ve reform srecini olumlu etkileyerek lkenin istikrara kavumasna katk salayacan deerlendirmektedir. Trkiye, ayrca Dayton Anlamas ile oluturulan Bosna Yksek Temsilcilii Ofisinin erken kapatlmamas gerektii grndedir. nk Dayton Anlamasnn etkin bir ekilde yrtlmesini salayacak dzenlemeler tamamlanm deildir. Bu durum ciddi bir gvenlik riskine dnebilir. Konu AB yesi olmayan Trkiye, ABD ve Rusya gibi aktrler de dahil olmak zere yakn istiare iinde ele alnmaldr. lkenin seim ve demokrasi kltrnn tm aktrlerin katksyla glendirilmesi gerekmektedir.

Mftlk Sorunu: Osmanl dneminde Saraybosna mftl tarih olarak blgenin din otoritesi idi. 1878den sonra blgeyi igal eden Avusturya-Macaristan mparatorluu 1882de Saraybosnada Reis-ulUlema kurumunu yaratt. Yugoslavya dneminde de Mslmanlarn din kurumu hline gelen bu kurum Yugoslavya 1991de daldnda sadece Mslman Bonak halknn kurumu hline dnt. rnein; Zagreb, Ljubljana, Bat Avrupa ve Kuzey Amerikada Bonak toplumu din adan Saraybosnadaki Reis-ul Ulemaya baldr. Srbistan ve Karada 2006da resmen ayrldnda Bonaklarn youn olarak yaad Sancak blgesi de resmen ikiye blnd. Sancakn Srbistanda kalan ksmnda Saraybosnann din nderliini kabul etmeyen evreler kt. Belgrad ynetimi de zamanla bu kesimlere destek verdi. u anda Srbistanda biri Riyaset adyla Belgradda, dieri ise Meihat adyla Yeni Pazarda (Novi Pazar) olmak zere iki din kurum bulunmaktadr.

276

Balkanlarda Siyaset

Ankara Balkanlarda her zaman daha geni katlml uluslararas yaklamlar desteklemitir. Dolaysyla lke olarak Trkiyenin baars bu uluslararas camiann blgedeki baarsndan bamsz olarak deerlendirilmemelidir. Ankarann bu yeni politikasnn blgede milliyeti evrelerde ciddi bir muhalefetle karlat da sylenebilir. Trkiyenin zellikle Bosna-Hersek politikas bu manada phe ve eletirilerin hedefi olmutur. Davutolunun Ekim 2009da Saraybosnada bir konumasnda syledii Anadolu tmyle sizindir, tpk Saraybosnann da bizim olduu gibi... aklamas ile Babakan Erdoann Haziran 2011 genel seimleri sonras zafer konumasnda Bu akam stanbul kazand kadar Saraybosna da kazanmtr aklamalar bu evrelerce Trkiyenin gizli emellerinin delili olarak istismar edilmitir. Bonaklar tarafndan Trkiyenin yaklam karlarnn garantisi olarak grlrken, milliyeti Srplar tarafndan Dayton-Paris Anlamalarnn kurduu sistemin muhafazasna engel olarak deerlendirilmekte, Bosnal Hrvatlar bakmndan ise kendilerinin nc entite olarak tannmas perspektifini andran bir politika olarak alglanmaktadr. Szkonusu tepkilerin ve pheci yaklamn da etkisiyle Trkiyenin Balkan corafyasnda aktif politikasn yeni ya da neo-Osmanlclk olarak tanmlayan kesimler de vardr. Davutolu bu benzetmeye karn Yeni Osmanlclk gibi bir politikas olmadn defaatle aka ifade etmitir. Kosova ile ilikilerin her alanda ve kalclk unsuru ne karlarak gelitirilmesi, siyasi, ekonomik, asker, eitim ve kltrel alanlarndaki Kosova yaplanmalarnda Trkiyenin arlnn hissettirilmesi nemli bir d politika hedefidir. ABD ile koordinasyon iinde hareket eden Trkiye, Kosovann bamszln tanyan ilk lkeler arasnda yerini almtr. Ankara Kosovann bamszl konusundaki politikasn baarl taktiksel deiikliklerle bilinli bir ekilde sonuca gtrm, bu anlamda karar alclar 2000li yllarda Trkiyenin Balkanlar politikasn olutururken Souk Sava dneminde ve 1990larda olduu gibi Batyla paralel hareket etmilerdir. ngrlr ekilde, Srbistandan bu duruma tepki gecikmemi ve Trkiyenin Belgrad bykelisinin gven mektubunun onaylanmas neredeyse bir yl srmtr. Kosovann uluslararas stats meselesi tam olarak zlemedii iin lkenin blgesel rgtlere katlm hlen tartmal bir konudur. Trkiye, Kosovann tannmasndan bamsz olarak Kosova halknn blgesel ibirlii mekanizmalarna dahil olmasnn nemli olduunu deerlendirmekte; aksi takdirde, blgenin Balkanlarn ortasnda bir kara delik olarak ortaya kmasndan endie duymaktadr. Hukukun stnlnn kurulmas ve Kosovada yolsuzluk ve rgtl sula mcadelede yaplacak bir hata, kanlmaz olarak tm blgeye yaylma etkisi gsterecektir. Trkiye Kosovadan Babakan ve Devlet Bakan dzeyinde gerekletirilen ziyaretlerde Kosovann uluslararas platformlarla btnleme ve saygn bir ye olarak yer alma srecinde esnek ve pragmatik bir yaklam benimsenmesini telkin etmektedir. Srbistan, Bat Balkanlarn en byk ekonomisi ve en kalabalk lkesi olarak istikrar iin anahtar konumda olarak grlmektedir. Balkanlarda kalc barn salanmasnda kilit nemi haiz Srbistanla diyalog ve ibirliinin glendirilmesi ve Srbistann blge politikalarnn daha yapc olmaya tevik edilmesi Trkiyenin nem atfettii bir nceliktir.
SIRA SZDE

Trkiyenin SIRA SZDE ilikilerinin temel zellikleri nelerdir? Srbistanla

DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

8. nite - Trkiye ve Balkanlar

277

Trkiye, Kosova konusunda fikir birliinde olmasa bile Srbistann Avrupa ve Avrupa-Atlantik yaplarna entegrasyonunun salanmas gerektiini savunmaktadr. Ekim 2009da Cumhurbakan Gl, Srbistan ziyaret ettiinde stratejik ortaklk nerisinde bulunmutur. ki lke makamlar st dzey diyalog hlinde hem ikili dzeyde hem de blgesel dzeyde kltrel ve ekonomik ortaklk mekanizmalar zerinde almaktadr. Bulgaristanla ilikilerde saylar %10 civarnda olan Trk aznln varl ok gl bir kpr ilevi grmektedir. Trk aznln bu lkedeki demokratik srece ve seimlere gl ekilde katlm Bulgar yetkililerin vnerek bahsettikleri Bulgar etnik modelinin de esasen temelini oluturmaktadr. 2011 yl yaz aylarnda seilmi mftnn stats sorununun zm iki lke yetkilileri arasnda srdrlen st dzey diyalogun nemli bir baars olmutur. Bu gelime esasen yukarda belirtilen etnik modelin Ekim 2011de gerekletirilen Cumhurbakanl ve yerel seimler ncesinde ar milliyeti ve rk ATAKA partisi yandalar ile Roman aznlk mensuplar arasnda yaanan atmalar srasnda yaad ciddi snamadan baaryla kmasnn sigortasn tekil etmitir. Daha nceki nite ve blmlerde de yeri geldiince not edildii gibi Trkiye bamsz Makedonyay, anayasal adyla Makedonya Cumhuriyeti olarak tanyan ilk lkelerden biri olmutur. Yunanistanla aralarndaki mevcut sorunlara dorudan taraf olmadan Makedonyann Avrupa-Atlantik yaplarna yeliini ve lkesel btnln idame ettirebilmesi Trkiye bakmndan nemlidir. Bu nedenle Ankara, Makedonyann NATO yeliinin Yunanistan tarafndan engellenmesini doru bir yaklam olarak deerlendirmemektedir. Bununla birlikte Ankara, diplomatik yollarla BM himayesinde devam eden isim sorununa karlkl kabul edilebilir bir zm bulma abalarn desteklemektedir. NATO yelii, bu lkenin kalc bir istikrara kavumas iin gerekli olduundan yelik srecinin isim sorunu tarafndan rehin alnmamas gerektiini savunmaktadr. Gvenliin blnmezlii ilkesi tm Balkanlara ve Makedonyann AB yelii hedefine uygulanabilir olmaldr. st dzey yetkililerin bu lkeye ziyaretlerinde verilen mesajlarda Trkiye, Makedonyann ok etnili ve ok kltrl toplumsal dokusunun korunmasnn nemini yinelemektedir. Nitekim Ohri ereve Anlamas ile kurulan etnik dengelerin ve istikrarn hassasiyeti devam etmektedir. Dolaysyla Makedonyann i gelimeleri srekli bir dikkat gerektirmektedir. Makedon dilinin ilkretim birinci snftan itibaren mecburi ders olarak okutulmas ve skp 2014 projesi kapsamna giren Slav mirasn anmsatacak antlar, heykeller ve binalar yaplmas tartmalarna Arnavut kesim tarafndan ciddi bir tepki gsterilmitir. skp hkmeti ile temaslarda Ankara, etnik uyumu korumak iin lkedeki tm etnik gruplara yapc mesajlar vermenin nemini vurgulamaktadr. Bununla birlikte skpn gl bir NATO ve AB entegrasyonu gayreti olmamas bu abalar daha zor hle getirmekte ve gelecek adna endieleri arttrmaktadr. Yunanistan ve Romanya AB yesi lkelerin Trkiye ile ikili ilikilerinden nasl faydalanabileceklerine ve blge refahna nasl daha aktif katk salayabileceklerine ilikin iyi birer rnektir. Nitekim, Trkiye ve Yunanistan arasnda 87 yllk Cumhuriyet Dneminde sadece 35 anlama imzalanmken 25 Mays 2010 tarihinde dzenlenen Yksek Dzeyli Stratejik Konsey toplants srasnda sadece bir gnde 25 anlama imzalanm ve iki lke Bakanlar Kurullar ortak toplant dzenlemitir. te yandan Romen Cumhurbakan Trayan Basescu st dzey yetkililer ve i evrelerinden oluan byk bir heyetle 11-12 Aralk 2011 tarihinde Trkiyeye gerekletirdii ziyaret srasnda ikili ilikilerin stratejik ortaklk dzeyine kartlmas iin

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ
Balkanlarda Siyaset

278

K T A P

K T A P

TELEVZYON

nemli admlar atlmtr. Ziyaret srasnda imzalanan Stratejik Ortaklk Belgesi ile iki lke d politika, gvenlik politikalar, ekonomi, enerji, evre, adalet, kltr ve TELEVZYON eitim alanlarnda karlkl ulusal karlara dayanan uzun dnemli ibirlii salanmaya allmtr. Balkanlara ynelikEresm d politikayla ilgili kapsaml bilgi iin baknz: http://www.mfa. NTERN T gov.tr/balkanlar_ile-iliskiler.tr.mfa SIRA SZDE

NTERNET SIRA SZDE

Trkiyenin Yeni Balkan Vizyonu

DNELM S O R U D aktif M Son on yllk N E L politikas gstermitir ki Trkiye Balkanlarda gerek bir Balkan Barnn tesisi iin yapc rol oynayan bir aktr konumuna ykselmitir. Trkiyenin Balkanlara getirdii yeni vizyon esasen bu blgenin ihtiyac olan pozitif bir S O R U psikolojinin de ncln yapmaktadr. En zor sorunlara bile bir zm bulunabileceini rnekleri ile sunmay baarmtr. Davutoluna gre Balkanlarda geleDK A cein gemiin KnT yarglar zerine deil, ortak bar havzas olarak yeni bir vizyon zerine kurulmas gerekmektedir. Dileri Bakan iki unsuru n plana kartSIRA SZDE maktadr: lki, bu evre havzalarda tarihin normallemesidir. kincisi, gelecee kriz odakl ve n yargyla deil vizyon odakl ve bir ufukla bakma gereidir. Tarihin normallemesinden kastnn, halklarn birbirine baknn ve anlaynn yeni bir AMALARIMIZ zihniyetle ele alnmas abas olduunu ifade etmitir. Bakan Davuolu tarihin normallemesinin Balkanlarla ilgili olarak be unsurunun olduuna bunlarn da ehirlerin, devletlerin, blgenin ve Avrupann norK T A P mallemesi ile Balkanlarn kresel siyaset kltrnde ok kltrllkle yer edinmesini kapsadn ifade etmektedir. Kresel kltre de Balkanlar paralanm bir mekn olarak deil, aksine btnletirici bir kltrn omurgas olarak takdim etTELEVZYON mek gerekmektedir. Bu vizyonun gerei de Trkiyenin Balkanlar gibi bir ekilde koptuu corafyalarla tekrar btnlemesidir.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Trkiyenin yeniRBalkan vizyonu iin u iki dokmana baklabilir: Ahmet Davutolu, GeleNTE NET cee Dnk Bir Balkan Vizyonu, Dileri Bakanl- Stratejik Aratrmalar Merkezi, Vision Paper, http://sam.gov.tr/tr/a-forward-looking-vision-for-the-balkans/ ve Ahmet Davutolunun IV. Bykeliler Konferans vesilesiyle Trakya niversitesi Balkan Kongre Merkezinde yapt konuma, Balkan Savandan Balkan Barna 29 Aralk 2011, Edirne. http://www.mfa.gov.tr/buyukelciler-konferansi-vesilesiyle-trakya-universitesi-balkankongre-merkezinde-yaptigi-konusma-29-aralik-2011.tr.mfa Trkiye yeni Balkan vizyonu ile blgenin sistemik yeniden yaplanmasnn yaptalarn da oluturmaktadr. Bosna-Hersek ve Kosovada olduu gibi devlet yaplarn glendirirken, dier taraftan AB ve NATO yeliklerinde blge lkelerine sahip kp cesaretlendirmekte, rklk ve mikro-milliyetilikle deerler dzleminde yeni bir pa getirmek suretiyle mcadele edilmesini tevik etmektedir. zetle blgenin AB ile olumlu iliki kurabilecek bir alt-blge olmasn temin etmeye abalamaktadr. Bu amaca uygun olarak Bosna-Hersek, Srbistan ve Hrvatistanla ikili ve ok tarafl zeminler oluturmaya gayret etmekte, blgenin GDA ve Blgesel birlii Konseyi gibi uluslararas platform ve kurumlarn glendirmeye abalamaktadr. Trkiye BMdeki aktif rol, NATO yelii ve G-20 gibi uluslararas kurululardaki kpr rol sayesinde blgenin entegrasyon ve karlkl bamllnn, refah dzeyinin tarihsel rolne uygun olarak gelimesine katk sunabilecek konumunu etkin bir ekilde kullanmaya balamtr.

8. nite - Trkiye ve Balkanlar

279

Balkanlarn stanbuldan, Trkiyenin ise Saraybosnadan balayan gvenlik algs esasen rtmektedir. Blgede karlar olan tm kesimlerin farkl gvenlik alglamalarnn uzun vadede taban tabana zt sonular dourabildiini tarih ac ekilde gstermi ve retmitir. Yukarda sunulan vizyon ancak blge tarafndan sahiplenildii lde baarya ulaabilecektir. Bunun kararn vermek ise blge lkeSIRA SZDE lerinin kendi vizyonlarnn genilii ile alakaldr.

SIRA SZDE

BALKANLARDA TRK AZINLIKLAR

nceki nite ve blmlerde de ifade edildii zere, Trklerin Balkanlardaki varl, Slavlarnki kadar eskidir. Eski alardan kalma antlar ve kalntlar, OsmanS O R U ldan nce Balkanlara gelmi olan deiik Trk asli boylarna iaret etmektedir. Osmanllardan nce de Balkanlara yerleen Trk boylar oldu.
DKKAT

DNELM

DNELM S O R U

DKKAT

Osmanl Devleti, Trklerin Balkanlarla hem en uzun sreli ve en SZDE ilikilerini kalc SIRA gelitirmi hem de Balkanlarda etkileyici sonular oluturmutur. 1352 ylnda impe Kalesinin ele geirilmesiyle Osmanllar Balkanlara ilk admn atm, bunu ise Orta Avrupaya doru yaklak 350 yl sren ilerleme izlemitir. AMALARIMIZ 14. yzyln ikinci yarsnda, Osmanlnn ancak Viyana nlerinde durdurulabileceini tahayyl edenler Avrupada neredeyse hi yoktu. kinci Viyana KuatK T A P masndaki bozgun ise Osmanl gcnn sona ermesinin balangc olmutur. 1683 ylnda balayan ve Avusturya, Polonya ile Venedik Cumhuriyeti ordularnn ittifak karsnda baarszlkla sonulanan kinci Viyana Kuatmasnn arTELEVZYO dndan, Osmanllar Avrupada fethettikleri baz blgeleri kaybetmeyeN ve gneydouya doru ekilmeye balamtr. Dahas, Osmanl gcnn yenilebilir ve daSIRA SZDE labilir olduu grlm, bu ise Balkan halklarnn milliyeti rgtlemesini tevik edici bir rol oynamtr. Orta Avrupa ilerinden ve Balkanlardan geri ekilNTERNET me sreci yaklak 210 yl boyunca devam etmitir. 13 Temmuz 1878 tarihli BerDNELM lin Kongresinde alnan kararlar, Osmanlnn Balkanlardaki hkimiyetini nemli lde kaybetmesine neden olmutur. 1912 ylndan sonra ise Osmanl BalkanS O R U SIRA SZDE lar tamamen kaybetmitir. Osmanl Devletinin Balkanlardaki varl 1912-1913 yllarndaki BalkanKSavalarna kaDK AT DNELM dar srd.
S O R U Osmanlnn Balkanlardan ekilme srecinde buralarda yerleik Mslman halk sistematik mezalime maruz kalmtr. Her eyden evvel, Osmanl hkimiyetinin kaybedildii ve Osmanl ordusunun geri ekildii blgelerden, K A T Mslman ahaAMALARIMIZ DK li de g etmek zorunda kalmtr. Zira Hristiyan gleri, gnll g etmeye yanamayanlar ya zorla g ettiriyor, ya ldryor ya da zorla Katolikletiriyordu. SIRA SZDE 1821 ylndaki Yunan ayaklanmas, Balkanlardaki Trk ve Mslmanlarn sisK T A P tematik olarak etnik temizlie tabi tutulmas ve srlmesi olaylarnn ilki olarak kabul edilmektedir. Bu ayaklanma erevesinde gerekleen AMALARIMIZ Tripolie katliam ise Trklerin tarihteki en byk dramlarndan birisidir. TELEVZYON

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON SIRA SZDE NTERNET

DNELM S O SZDE SIRA R U DKKAT DNELM

SIRA SZDE

SIRA SZDE S O R U AMALARIMIZ DKKAT SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON

Bu konuda Ali Fuat renin Balkanlarda lk Dram: Unuttuumuz Mora Trkleri ve K T A P Eyaletten Bamszla Yunanistan (stanbul: Babali Kltr, 2009) adl kitabnda ayrnNTERNET tl bilgi bulabilirsiniz.
TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

280

Balkanlarda Siyaset

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Yunan isyanclarn Tripoliede yaptklar ise daha sonraki yllarda Osmanlya kar isyan eden dier Balkanl uluslara bir model tekil etmitir. Neticede, ayn yntemlere bavurularak Trkler uradklar katliamlar ve srgnlerle nemli lSIRA SZDE de Balkanlardan sklp atlmtr. Justin McCarthynin verilerine gre, 1912-1913 Balkan Savalar ncesinde, Arnavutluk D N E L M hari Osmanlnn Avrupadaki blmlerinden alnan topraklarda, 2.315.293 Mslman yaamaktayd. Balkan Savalar sonrasnda bu rakam yzde 62 orannda eksilerek 1.445.179e inmitir. Bu srete 632.408 Mslman lm, O R U 812.771i iseS Anadoluya g etmitir. Tarihi Stefanos K A T D K Yerasimos, Osmanlnn gerilemesi ve Balkanlarda yeni ulus-devletlerin kurulmasnn kaybedilmi topraklarn geri alnmas olarak alglandn ve Birinci Dnya Savann sonuna kadar amacn Trkleri Avrupadan atmak olduunu yazmtr. SIRA SZDE Osmanl sonras dnemde Balkanlarda yaanan krallk ve sosyalizm dnemlerinde Trkler ile Mslmanlara genel olarak hep pheci bir gzle baklm ve AMALARIMIZ kendilerine yabanc muamelesi yaplmtr. Ayrca, dnemden dneme ve lkeden lkeye deien dozlarda, mezalimin deiik boyutlar varln hep srdrmtr. K T A P Trk ve Mslmanlar ldrlmeye devam edilmi, sebepsiz tutuklanm, ge zorlanm ve Bulgaristan ile Bat Trakya rneklerinde arlkl grlen asimilasyon politikalarna maruz kalmtr. 1992-1995 yllar arasnda yaanan Bosna Savanda E L E V Z Y O gerekletirilen katliamlar ve soykrm ise 20. yzyln sonlarnBonaklarT zerinde N da da Balkanlardaki Mslmanlarn trajik dnemler yaamasna yol amtr. Trk ve dier akraba topluluklara ynelik izlenen bu yndeki politikalar, Balkanlarn etnik ve din haritasn kkten deitirmitir. Resm rakamlara gre gnNTERNET mzde Balkanlardaki Mslmanlarn toplam says yaklak 8 milyon 250 bin civarndadr. Bu rakam, blgenin toplam nfusunun % 12sine karlk gelmektedir. Oysa Osmanl nfusu ile ilgili kapsaml bir alma yapan Kemal Karpata gre, 19. yzyln ikinci yarsnda Mslmanlarn Balkanlardaki nfusa oran % 43lere varmt. Bu fark, bal bana, Balkanlardaki Trk ve Mslman varlnn azalma srecinin incelenmesini gerektirmektedir. Gnmzde Balkan lkelerinde Trk aznlklarn durumunu da yakndan ilgilendiren byk deiiklikler olmutur. yle ki yaklak 20 yl nce kapal birer topluma sahip olan Bulgaristan ve Romanya, gnmzde Avrupa Birlii (AB) yesi lkeler olarak demokrasi ve zgrlklerin mevcut olduu ak toplumlara dnmlerdir. Dier taraftan, gnmzde tm Bat Balkan lkelerinde, Avrupa ve Atlantik kurumlar ile btnlemeyi hedefleyen ve demokratik yollardan seilen ynetimler iktidarda bulunmaktadr. ABye yelik perspektifi sayesinde, uzun sren savalar dneminin ardndan, Balkanlar kanunlarn byk lde iledii, demokrasi anlaynn yerlemeye balad ve insan haklarnn garanti edildii daha istikrarl bir blgeye dnme srecine girmitir. Balkan lkelerinin d siyasetlerindeki bu deiimler, i politikalarna da olumlu yansmaktadr. Bu erevede, neredeyse btn Balkan lkelerindeki aznlklarn yasal ve siyasi statlerinde nemli dzeltmeler yaplmtr. Bu tr gelimelerin Balkanlardaki Trklerin gnlk yaamlarna yansmalar olumlu olmakla birlikte lkeden lkeye deien uygulamalar bulunmakta ve baz sorunlar hl varln srdrmektedir. Nitekim Romanya Trkleri hari, Balkanlarn dier lkelerinde yaayan Trk ve akraba topluluklarn skntlar zaman zaman gndeme gelmektedir.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Mslmanlarn Balkanlarn toplam nfusu iindeki oran son 150 ylda % 43ten % 12ye geriledi.

SIRA SZDE
8. nite - Trkiye ve Balkanlar DNELM

SIRA SZDE

DNELM S O R U

281

Bulgaristan Trkleri
En ok Trkn yaad Balkan lkesi Bulgaristandr.

S O R U

DKKAT Balkanlardaki Trk nfusun neredeyse yzde 80i Bulgaristanda yaamaktadr.

DKKAT

1990 ncesi dnemde Bulgaristan Trkleri deiik skntlar yaamtr. Sadece SIRA SZDE 1984-1989 yllar arasnda soya dn sreci olarak adlandrlan zorunlu asimilasyon uygulamalarna direnen Bulgaristanl Trklerden yzlercesi ldrlm, yzAMALARIMIZ lercesi de alma kamplarna gnderilmitir. 1989 ylnda ise 360 binin zerinde Trk, Bulgaristandan Trkiyeye zorla g ettirilmitir. 11 Ocak 2012 tarihinde Bulgaristan Meclisi, sosyalist rejiminin Mslman ve Trklere kar uygulad zorlu asiK T P milasyon kampanyasn knayan bir bildiri kabul etmitir. 360 bindenA fazla Trk kkenli Bulgaristan vatandann 1989 ylnda lkeden kovulmasnn bir tr etnik temizlik olarak ilan edildii bildiride, sorumlu kiilerin sank olduu ve 20 yldr srncemede braklan davann sonulandrlmas ve sulularn T E L E V Z Y O N cezalandrlmas talep edilmitir. Bulgaristanl Trklerin Souk Sava sonras dnemdeki durumu, 1980li yllarda iinde bulunduklar artlarla karlatrlamayacak lde iyiyeEgitmektedir. BulNT RNET garistanl Trkler 1990l yllarn balarna kadar siyasi hayatn neredeyse tamamen dnda kalmt. Bugn ise yelerinin ounluunu Trklerin oluturduu Hak ve zgrlkler Hareketi (HH), Bulgaristan siyasetindeki kilit partilerden biri olma zelliini tamaktadr. 1992-1994 ile 2001-2009 yllar arasnda deiik hkmetlerde yer alan HH, son yllarda baz Bulgar evrelerce ok fazla sorgulanm ve ktlenmi olmasna ramen, sahip olduu milletvekili saysn her seimde daha ykseklere karmay baarmtr. Bir zamanlar Bulgaristan meclisinde 21 milletvekiline sahip olan HH, Temmuz 2009 seiminden sonra 38 milletvekili ile mecliste temsil bulmutur.

SIRA SZDE
Soya Dn Sreci: Bulgaristann eski devlet bakan Todor Jivkov bu AMALARIMIZ politikayla Trklere ynelik asimilasyon kampanyas izledi.

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Resim 8.2 Bulgaristann Razgrad Kentine Bal Nasreddin (Biserci) Kynn enlik simli Trk Kadnlar Korosu Kaynak: Erhan Trbedar

Bulgaristan anayasasnda etnik, din veya baka gruplara gre herhangi bir ayrm yaplmamakta, aznlk kavram ise kullanlmamaktadr. Anayasann 6. maddesine btn vatandalarn itibar ve haklar ynnden eit olduu belirtilmektedir. Anayasann 36. maddesinde ise Bulgarca dilini renip kullanmann btn Bulga-

282

Balkanlarda Siyaset

ristan vatandalarnn hakk ve ykmll olduu, ancak ana dili Bulgarca olmayan vatandalarn, Bulgar dilinin zorunlu okunmas yannda kendi dillerini okumaya ve kullanmaya haklarnn olduu da vurgulanmaktadr. Anayasann tand bu hakka istinaden Bulgaristanda Trke gazete ve dergiler yaymlanabilmekte Bulgar ulusal radyosunda gnlk iki saatlik, televizyonunda ise on dakikalk Trke yayn yaplmaktadr. Bunun dnda Bulgaristan Trklerine ait iki tiyatro ve folklor gruplar bulunmaktadr. Anayasaya uygun olarak, Bulgaristan ulusal eitim programnda anadil olarak Trke dersi hem zorunlu semeli hem de serbest semeli ders gruplar iinde 1.8. snf rencinin tercihine sunulmaktadr. Ne var ki istatistikler Bulgaristanda Trke dersine olan talebin yllar iinde ciddi bir ekilde azaldna iaret etmektedir. yle ki 1992-1993 retim ylnda Trke okumak iin dileke ile bavuran renci says yaklak 98 bin iken 2010-2011 retim ylnda Trke dersini tercih eden toplam renci says 13.536 olmutur. Bulgaristann ABye yelik srecinde gerekletirdii demokratikleme hamlelerinin, Bulgaristan Trklerine de olumlu yansmalar olmasna ramen, baz skntlar hl varln srdrmektedir. nceki nite ve blmlerde de zaman zaman deinildii zere zellikle 2005-2011 yllar arasnda, Trk ve dier aznlklarn dman, rk ve ar milliyeti Ataka Partisinin sylemleri endie verici olmutur. Bu dnemde Ataka sk sk lkedeki Trke yaynlarn durdurulmasn talep etmi ve Trk isimlerinin ve bir siyasi parti olarak HHn yasaklanmas gerektiini savunmutur. Dahas Ataka, camilerdeki ezan sesini susturmak iin de aba sarf etmitir. Bulgaristan Anayasasnn 13. maddesinde, lkede herhangi bir dine yasak getirilemeyecei ve din kurumlarn devletten ayr olaca gvencesi verilmitir. Ne var ki 2010-2011 dneminde Bulgaristanda bir bamftlk krizinin yaratlm olmas dikkat ekmitir. Bulgaristan yetkilileri Yksek dare Mahkemesinin bir kararna dayanarak Mslmanlarn setii bamftnn yerine, Nedim Gencev isimli baka bir bamftnn atanmasn uygun bulmutu. Byle bir hamleyle, Trklerin ve dier Mslmanlarn din ynden daha sk bir ekilde devletin kontrol altnda tutulmas amalanm olabilir. Ancak verilen hukuki mcadelenin ardndan, Bulgaristan Yksek stinaf Mahkemesinin Nisan 2011de ald kararla bamftlk krizi Gencevin aleyhine zlmtr. Bu arada, somut bir kant bulunmuyor olmasna ramen, Bulgar polisinin zaman zaman lkedeki Mslmanlarn slam adna yaplan terrizm ile balantlarn aratrd ve baz basknlar dzenledii belirtilmelidir. Bu tr uygulamalar ise lkedeki Mslmanlarn Bulgarlar tarafndan din fanatikler olarak alglanmasna sebebiyet vermektedir. Nitekim 2005 ylnda yaplan bir kamuoyu yoklamas, Bulgar genlerinin bir ksmnn aznlklara kar olumsuz duygular beslendiini, ankete katlanlarn % 62sinin Bulgaristanl Trkleri din fanatikler olarak algladn ortaya karmtr. 2009 ylna ait Bulgaristan meclis seimlerine ynelik kampanyalarda Ataka dndaki dier baz sa partilerin de Trklere ynelik tutumlarn sertletirdii gzden kamamtr. Sz konusu seimlerde imdiki Bulgaristan Babakan Boyko Borisovun lideri olduu, GERB ksa adyla bilinen Bulgaristann Avrupai Geliimi in Vatandalar partisi de Trk kart slupla oylarn ksmen ykseltebilmiti. Bulgaristanda Trk kart sylemlerin prim yapyor olmas, Bulgaristan toplumunun bir ksmnda Trklere kar n yarglarn devam ettiine iaret etmektedir. Yine de bu yndeki olumsuzluklara ramen, gnmzde Bulgaristanl Trklerin esas sorununun daha ok ekonomik nitelikte olduu sylenebilir. ok byk bir

8. nite - Trkiye ve Balkanlar

283

ksm krsal kesimde yaayan Bulgaristan Trklerinin iinde bulunduklar sosyal, ekonomik ve kltrel artlar, hlen Bulgarlarn bir hayli gerisindedir. 2003 ylnda yaymlanan bir raporda, her be Bulgaristanl Trkten ikisinin yoksulluk snr iinde yaad belirtilmitir. Kaderleri, kltrleri ve inanlar Trklerinkiyle btnlemi olan Kumanlarn soyundan geldii iddia edilen Pomaklar ise yoksullua daha derin bir ekilde gmlmlerdir. Rodop Dalarnda youn olarak yaayan ve saylarnn 200 bin civarnda olduu tahmin edilen Pomaklar, Bulgar yetkililerce bir etnik aznlk olarak tannmamakta ve din aznlk muamelesi grmektedir. Pomaklarn younlukta yaad blgeler yeterince kalkndrlm deil ve isizlik oranlar ortalamann ok zerindedir.

Bat Trakya Trkleri

Bulgaristandan sonra, Trklerin youn yaad ikinci Balkan lkesi Yunanistandr. Yunanistann kuzey dousunda yer alan Bat Trakyada yaayan Trklerin saysnn 120 bin civarnda olduu tahmin edilmektedir. Yunanistan yetkilileri Bat Trakya Trklerini kltrel bir zenginlik olarak grmektense uzun sre potansiyel bir tehdit ve tehlike olarak deerlendirmitir. 1990larn ilk yarsna kadar, Yunanistann Bat Trakya politikasnda nemli bir deiim olmamtr. Bu tarihten sonra ise Yunan yetkilileri Bat Trakyadaki Trklere ynelik baskc politikalarn hafifletmeye balamtr. Her eyden nce, yaklak 40 bin Trkn yllarca dolam hakkndan mahrum kald yasak blge uygulamas sona erdirilmitir. Yasak blge, komnizmin yaylma tehdidine kar alnan bir nlem olarak Yunanistann kuzey kylarnda 1936-1995 yllar arasnda uygulanmt. SkSIRA SZDE asker kontrol altnda tutulan blgeye giri ve klar zel izinlere balyd. 1970li yllarn ikinci yarsndan sonra Atina yasak blge uygulamasna aama aama son vermeye balaDNELM mt. Ne var ki Trakya blgesinde sz konusu uygulama 1995 ylna kadar devam etmitir. Yasak blgenin kapsad yaklak 40 bin Trk ok zor sosyoekonomik S O R U koullar altnda yaamlarn srdrmtr. Yasak blge uygulamas yznden yaklak 40 bin Bat Trakyal Trk dnyann en byk DKKAT ak hava cezaevinde bulunuyor gibiydi. Bat Trakyadaki Trklerin saysnn azaltlmas maksadyla Trklerin Yunan vatandalndan atlmasn salayan 1955 tarihli ve 3370 sayl Yunanistan vatandalk yasasnn 19. maddesinin kaldrlmas da 1990 sonras dnemde Bat Trakya TrkAMALARIMIZ leri asndan yaanan nemli bir gelimeydi. Yunanistan Anayasas ve Lozan BaSIRA SZDE r Anlamasndaki dzenlemelerle elien sz konusu 19. maddede, etnik adan K T A P Yunan kkenli olmayanlar geri dnme niyetleri bulunmadan Yunanistandan ayrlrlarsa, vatandalklarn yitirdikleri beyan edilebilir denmekteydi. Bu durum yurt DNELM dnda domu veya yurt dnda yerleik hle gemi Yunan olmayanlar iin de geerliydi. Bu maddeye istinaden, deiik sebeplerle Trkiyeye geici ziyarette TELEV ZYON S R U bulunan Bat Trakyal Trklerin bir ksmnn vatandalklar iptal Oedilmitir. Yunanistan ileri Bakanlnn verilerine gre, 1955-1998 yllar arasnda 19. maddeye DKKAT NTERNET dayanarak Bat Trakya ve On iki Adadan 46.638 Trkn vatandal iptal edilmitir. Bu yndeki uygulamalar dnda, Trkleri fakirletirme amac gden ekonomik basklarn hafifletilmesi ve Yunan niversitelerinde aznlklara sabit bir giri kontenjannn salanm olmas da Bat Trakyal Trkler asndan nemli gelimeler olmutur. AMALARIMIZ
SIRA SZDE SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P

DNELM

TELEVZYON S O R U

DKKAT NTERNET

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

284

Balkanlarda Siyaset

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Bu yndeki olumlu gelimelere ramen, Bat Trakyal Trkler deiik skntlarla kar karya kalmaya devam etmektedir. Gnmzde Bat Trakyadaki temel sorunlar, Trk adnn kullanlamyor olmas sorunu, mftlk sorunu, eitim sorunu, siyasal haklara ilikin sorunlar, yurttalk ve adil yarglanma hakkna ilikin sorunlar ve ekonomik alandaki sorunlar eklinde sralanabilir. Son zamanlarda Yunanistann Trk aznlna danmadan vakf idare yneticilerini tayin etmi olmaSIRA aznlna danmadan devlet memuru statsnde grev yapacak s ve yine TrkSZDE 240 imam atam olmas, Bat Trakya Trk toplumuna ilave rahatszlk vermektedir. Yunanistan Trklerin sadece din kimliklerini tanmakta, ancak etnik kimlikleDNELM rini Trk aznlk yoktur, Mslman Yunanllar vardr sylemiyle reddetmektedir. Bu yzden, Trk ve Trke terimlerinin kullanlmasna ciddi kstlamalar getirilmektedir. S O R U Yunanistan BatK Trakyal Trklerin din kimliini kabul ediyor, ancak etnik kimliklerini D KAT tanmay reddediyor. Yunanistan din ve vicdan zgrlne ilikin haklarn kullanmnda da ciddi sorunlar karmaktadr. Yunanl yetkililer, Trklerin setii din liderleri tanmamakta ve AMALARIMIZ iine gelen baz aznlk mensuplarn getirip Mslmanlayerine kendi r kontrol altnda tutmay amalamaktadr. Bat Trakyadaki Trk eitimine gelince, Yunanistann en ok eletirilen alanlardan biri olduu belirtilmelidir. Trke K T temelleri 1923 ylnda imzalanan Lozan Antlamasna, 20 Nisan eitimin hukuki A P 1951 ylnda imzalanan Kltr Protokolne, 1952 ylnda gerekletirilen aznlk okullarnda grevlendirilecek kontenjan retmenlerle ilgili Nota Teatisine ve 1968 tarihli LTrkiye-Yunanistan Ankara ve Atinadaki Kltr Komisyonu ProtoTE EVZYON kollerine baldr. Ancak Yunanistann eitim konusundaki uygulamalar incelendiinde yukarda saylan anlamalara uymad anlalmaktadr. Yunanistan, uluslararas insan haklar belgelerindeki aznlk eitim haklar ile ilgili dzenleNTERNET melere ilikin ykmllklerini de gerektii lde yerine getirmemektedir. rnein, Yunan ilkokullaryla kyasland zaman, Trk ocuklarn eitim grd ilkokullar ok daha kalabalk durumdadr ve devletten daha az mali destek grmektedir. Ortaokul ve lise retiminde ise arlkl olarak tek dilli Yunanca eitim grlmektedir. Genel olarak Trk renciler kaliteli eitimden de mahrum braklmaktadr. Bat Trakyada Trklerin siyasal rgtlenme hakk da deiik ihlallere uramaktadr. Yunanistan vatandalk yasasnn iptal edilen 19. maddesinden dolay vatandalklarn kaybedenlerin byk bir ksmnn haklarnn geri verilmemi olmas ve yarg hakk konusunda Trklere ynelik haksz uygulamalarn durdurulmam olmas, Bat Trakya Trklerinin temel ikyetleri arasnda yer almaktadr. Bunlarn dnda, Yunan ynetimi Bat Trakyal Trklerin kltrlerinin ayrlmaz SIRA SZDE bir parasn oluturan Osmanl mimari eserlerine ilgisiz kalmaya devam etmektedir. Bat Trakyadaki Trk vakflar ise gerek anlamda zerk bir statden mahrum braklmaktadr. E L M DN
SIRA SZDE

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

SIRA SZDE

DNELM

SIRA SZDE S O R U
DNELM DKKAT S O R U SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ

Bat Trakyal Trklerin devam eden temel sorunlar nelerdir? SIRA SZDE
S O R U DKK Bat Trakya D N E ekonomik adan en geri kalm blgeleri arasnda yer almaktadr. ABninALT M S O R U SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ

SIRA SZDE

SIRA SZDE

8. nite - Trkiye ve Balkanlar

285

Yunanistan Mill statistik Kurumunun 2005 verilerine gre Dou Makedonya ve Bat Trakya olarak snflandrlan blgede kii bana den GSYH, lke genelindeki ortalama kii bana den GSYHnn % 65,2si kadar olmutur. Bat Trakya Trklerinin yaklak % 80inin krsal kesimde yaad tarmclk ile hayvanclktan geindii gereinden hareketle Trklerin kii bana den gelirinin, blge ortalamasndan olduka daha dk olduunu tahmin etmek zor deildir. Nitekim 2006 ylnda, Dou Makedonya ve Bat Trakyada retilen gayrisafi katma deerin sadece % 8,5i, tarm, ormanclk, madencilik ve balklk gibi ekonomik faaliyetleri ieren birincil sektre ait olmutur. Bat Trakyadaki dk kalknmlk seviyesine ramen, Trklerin younlukta yaad blgelerin AB fonlarndan yararlanma dzeyi yetersiz seviyelerde kalmaktadr. AB tarafndan finanse edilen bir almann raporunda Bat Trakyaya ilikin AB fonlarnn en byk ksmnn, Yunanlarn yaad gney blgelere verildiine dikkat ekilmektedir.

Makedonya Trkleri
2002de yaplan nfus saymna gre saylar 78 bine yakn olan Makedonya Trklerinin, 1990 sonras dnemde ulusal haklarn koruma, g nedenlerini ortadan kaldrma ve Trke eitim hakkn en iyi ekilde kullanma gibi alanlarda ciddi mcadele vermek zorunda kaldklar sylenebilir. Her eyden nce, Makedonyal Trkler, zerlerinde hissettikleri asimilasyon basksna kar kendilerini koruma ihtiyac duydular. nk bir taraftan Arnavut basks srerken Makedonlar, Debre, Resne ve Radovi ilelerine bal kylerde yaayan ahalinin Trklemi Makedonlar olduklar ynnde propagandalar yapmtr. Bylece, bir taraftan Trk kimlii bask altnda kalrken dier taraftan Makedonyadaki Osmanl eserleri tahrip edilerek Trk izlerinin de yava yava silinmesine allmtr. Makedonyadaki Trklerin temel zelliklerinden birisi, lke apnda dank bir ekilde yayor olmalardr. Bundan kaynaklanan olumsuz sonulardan bir tanesi, seimler esnasnda Trk oylarnn dalmasdr. Dier olumsuz sonu ise yaadklar baz blgelerde yeterli sayy tutturamadklar iin, kendi dillerinde eitim hakkndan yeterince istifade edememeleridir. Bundan dolay, zellikle Makedonyann dousundaki Trk ocuklar, ya Makedonca ya da Arnavuta ders grmekte ve asimilasyon tehlikesi ile kar karya kalmaktadr. Bunun yannda, eitimde kadro ve kitap eksiklii sorununu yaayan Makedonyal Trkler, lkedeki lisans ve yksek lisans programlarndan da yeterince istifade edememektedir. Makedonyada yaayan Trkleri 1990larn balarndan bu yana temsil eden Trk Demokratik Partisidir (TDP). Ne var ki zamanla yeni Trk partileri ortaya km, ayrca Trklerin oylar Trkleri temsil etmeyen siyasi partilere de gitmeye balam ve neticede Trk aznln oylar iyice blnmtr. 2001 ylnda Makedonyada yaanan i atmalar ve ardndan imzalanan Ohri Bar Anlamas (ereve Anlamas) da Trklerin sorunlarna yeni boyutlar getirmitir. yle ki Ohri Bar Anlamasnn sadece Makedonyadaki Arnavut aznln durumunda iyilemeler salad, Trkler ve dier aznlklar ise ihmal ettii ynnde ikyetler bulunmaktadr. Bir baka ifadeyle Ohri Bar Anlamasnn en byk zaaf, Trk, Bonak, Roman gibi Arnavut d aznlklarn hak ve karlarn yeterli lde dikkate almam olmasdr. Makedonya Meclisi tarafndan kabul edilen bayramlara ilikin yasaya uygun olarak, TDPnin teklifiyle 21 Aralk tarihi Makedonyal Trklerin ulusal bayram olarak kabul edilmitir. Bu tarih, Makedonyada 1944 ylnda ilk kez Trke eiti-

Ohri Bar Anlamas: Arnavutlar ile Makedonlar arasndaki silahl atmalar sona erdiren Anlamayla barn temelleri atld. Ne var ki atmalardan 11 yl sonra da Makedonyadaki etnik ilikiler hl krlgandr.

286

Balkanlarda Siyaset

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

min balatld tarihtir. Makedonya Trkleri anayasal dzeyde eit haklara sahip ayr bir ulus N E L Mtannmtr. lkokul ve ortaokulda Trke eitim grebilmekteD olarak dirler. Trk Dili ve Edebiyat blmnde ise lisans eitimi de grlebilmektedir. Bunun dnda, kltrden basn-yayn faaliyetlerine kadar Makedonyal Trklerin S O R U Trke olarak etkinlikleri bulunmaktadr.
D K A Trke televizyon yaynlar Makedonyada 1969 ylnda balamtr. Trkiye dndaK ilk T

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Kukusuz, Makedonya Trkleri gnmzde ekonomik nitelikli sorunlarla da SIRA SZDE kar karyadr. zellikle krsal kesimlerde olduka ar ekonomik koular mevcuttur. Trk nfusunun ounlukta yasad baz kylerde temel yaam ihtiyalaAMALARIMIZ rn karlayacak altyap ve salk birimleri bile bulunmamaktadr.

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

SIRA SZDE

DNELM S O R U

T A P Kosova ve KMakedonya Trkleri 1990larn balarna kadar ayn lkenin ats altnda yaam ve ortak kaderi paylamlardr. Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyetinin dalmasyla birlikte Kosova ve Makedonya Trkleri birbirinden ayr izTELE ZYON giler zerindeVhareket etmeye baladysalar da kaderleri benzer kalmaya devam etmitir. 1999da Kosovada yaanan savan ardndan balayan yeni dnemde, saylar 35 bin civarnda olduu tahmin edilen Kosoval Trklerin sorunlar ilk balarda daha N T E R Nniteliklere brnmtr. rnein, halk iinden baz ar milliyetciddi E T i Arnavutlar Trk dilinin kullanlmasn yasaklamaya almtr. Bunun dnda iten sebepsiz uzaklatrlma hadiseleri de yaanmtr. Bir baka ifadeyle, 1999 sonras dnemde Kosova Trkleri zerinde bask uygulamalar artmtr. Ancak, zamanla Kosovadaki Trkler daha rahat nefes almaya balamtr. 1974 tarihli Kosova Sosyalist zerk Blgesi Anayasas, Trklerin yaadklar yerlerde Arnavuta ve Srpa dnda Trkeye de resm dil stats tanmt. Ne SIRA SZDE var ki bu anayasa, 1989 ylnda Srp lider Slobodan Miloevi tarafndan tek tarafl olarak iptal edilmitir. Haziran 1999da Kosovada greve balayan Birlemi Milletler Geici Misyonu (UNMIK), Miloeviin iptal ettii 1974 anayasasn geri getirDNELM di. Ancak, Trklere hakszlk yaplarak Trke dilinin stats zerine hkmler uygulatlmad. Hem baz Kosoval Arnavut politikaclar hem de UNMIK yetkilileri, S O U Trkenin eskiRresm dil statsne kavuturulmasna uzun sre ayak diretmitir.

Kosova Trkleri

DKKAT

Son yllarda D K K A T Trkler Trke dilinin stats ve kullanm zerine verdikleri mKosoval cadeleyle dikkat ekti. Gelinen noktada, sadece Kosovann Prizren belediyesinde Trke dili anayasal dzeyde resm dil statsne sahiptir. Ancak birok Kosova belediyesi Trkenin kullanmda resm dil olmasyla ilgili yasalar karmtr. Uygulamaya baklAMALARIMIZ d zaman, bugn Trke rahatlkla Kosova apnda konuulabilmektedir. Ancak, belediyelere Trke olarak yazlm dilekelerin sunulmas, nfus czdanlarnda K T P Trke ifadelerinA de yer almas gibi hususlar genel olarak pek fazla uygulama alan bulamamtr. Kosova ileri Bakanlnn kararyla ubat 2012den itibaren Prizren belediyesince dzenlenen resm evraklarda Trke ifadeler de yer bulmaya balamtr.V Z Y O N TELE Bamsz Kosova Anayasas sadece Trklerin deil, genel olarak Kosova aznlklarnn baz haklarn gvence altna almtr. rnein, Kosova Anayasasnn 64. maddesi gereince, 120 sandalyelik Kosova meclisi iinde 20 yer sabit olarak
NTERNET SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

8. nite - Trkiye ve Balkanlar

287

Kosova aznlklarna ayrlmtr. Bu erevede 1999 sonras dnemde Kosovadaki Trkler iin iki sandalye gvenceye balanmtr. Ne var ki 2007 ylna ait yeni dzenlemeler gereince, Kosovann 2008deki bamszlk ilann izleyen iki meclis seiminin ardndan, Trkler iin gvenceye balanan meclisteki sandalye says bire drlecektir. Bunun dnda Kosova anayasann 96. maddesinde, Kosovadaki Srp olmayan aznlklar iin (Trkler dhil) bir bakanlk ve iki bakan yardmcl gvenceye alnmtr. Bunlarn dnda, Kosova Anayasas Kosoval Trklere meclis bakan yardmcl kazanma ve Kosova Yarg Kurulu ile Anayasa Mahkemesine katlma gibi gvence altna alnm imknlar da sunmaktadr. Bu arada Kosova Trkleri ilkokul ve ortaokulda tamamen Trke eitim grebilmektedirler. Trk Dili ve Edebiyat blmnde ise Trke lisans eitimine de devam edebilmektedirler. Kosova Anayasasnn 9 Nisan 2008deki kabulnden sonra, Kosovada yaayan tm toplumlar kendilerine bayram zelliini tayacak gnler tayin etmitir. Trk toplumu temsilcilerinin talebi zerine 23 Nisan gn, Kosova Trklerinin Ulusal Bayram olarak yasallamtr.

Romanya Trkleri
Romanyada Trkler arlkl olarak Dobruca blgesinde yaamaktadr. Osmanlnn iskn politikas erevesinde Dobrucaya Anadoludan Trkler yerletirilmi olmas dnda Krm Tatarlarnn da gelmesi neticesinde bu blge nemli bir Trk nfusunu barndrmaya balamtr. Ne var ki zamanla blgeden Anadoluya doru ters g yaanmtr. 2002 ylna ait nfus saymlarnn resm sonularna gre Romanyada 32.596 Ouz ve 24.137 Tatar Trk olmak zere toplam 56.733 Trk yaamaktadr. Sovyetler Birlii dneminde izlenen maksatl ayrtrma siyaseti yznden, gnmzde bile bu iki Trk toplumu arasnda siyasi ayrlklar hissedilebilmektedir. Sosyalist dnemin balamasna kadar Romanya Trkleri kltrel ve din kimliklerini yaatma, ayrca siyasi ve sosyal haklarn muhafaza etme hususlarnda nemli lde baarl olabilmitir. Ne var ki 1944te balayan sosyalist ynetim altnda, dier aznlklarla birlikte Romanya Trklerinin de haklar eitim ve kltrden din yaama kadar deiik ihlal ve kesintilere uramtr. 1990 bandan itibaren ise Romanyada Trkler dhil, aznlklarn durumu dzeltilmi ve kendilerine tm haklar salanmtr.
Resim 8.3 Romanyada nfusun tamam Trk olan Bapnar kynn ilkokul rencileri Kaynak: Erhan Trbedar

288

Balkanlarda Siyaset

Her eyden nce Romanya Anayasasnn 6. maddesinde aznlklara kendi etnik, kltrel, dilsel ve din kimliklerini korumalar ve gelitirmeleri dorultusunda hak ve gvence tannmtr. 32. maddede ise aznlklarn kendi dillerini renebilecekleri ve kanunlarn ngrd erevede ana dilde eitim grebilecekleri belirtilmitir. Anayasann 59. maddesinde de mecliste temsil bulmay hak edecek kadar oy alamayan aznlklara, Romanya meclisinde sabit birer sandalyenin tahsis edilecei belirtilmitir. Gnmzde Trk aznln Romanya resm makamlar karsnda temsil eden ve aznla tannan yasal haklardan yararlanmaya alan iki dernek bulunmaktadr. Bunlar Romanya Trklerinin Demokrat Birlii ile Romanya Tatar-Trk Mslmanlarnn Demokratik Birliidir. Bu iki birlii eskisi gibi ortak at altnda toplama araylar gnmze kadar sonu verememitir. Romanya Anayasasnn 59. maddesine uygun olarak hem Ouz hem de Tatar Trklerinin mecliste birer milletvekili bulunmaktadr. Milletvekili adaylar ise belirtilen iki dernein genel kurulunda oylanmaktadr. Elbette, bu iki dernek Trklere ilikin kltrel faaliyetlerin ounu gerekletirmekte ayrca Trklerin rf ve adetlerini canl tutmaya da abalamaktadr. Bunun dnda Romanya hkmeti deneklerinden de istifade eden bu dernekler, Trke ve Romence yazlarn yer ald sreli yaynlar da yaymlamaktadr. Yazl yaynlarn dnda, Kstence Radyosunda haftada yarm saat, Romanya ulusal televizyonunda ise ayda bir saat Trk toplumu hakknda bilgi verilmektedir. Romanyadaki Trklerin, Romanya eitim sistemi erevesindeki tm dersleri Trke olan bir okulu yoktur. Dier aznlklar gibi Trkler de semeli ders olarak ana dili dersini grebilmekte, ayrca Trklerin tarihi ve gelenekleriyle ilgili de Trke olarak ders grebilmektedir. Bir genel deerlendirme yapmak gerekirse Balkan Trklerinin tarihte maruz kaldklar mezalim dikkate alndnda, gnmzde gemile kyaslanmayacak lde iyi durumda olduklar sylenebilir. Ancak Balkan Trklerinin gnmzde de devam eden baz skntlar bulunmaktadr. Balkan lkelerinin ulusal kamuoylar, zellikle de Yunanistan ve Bulgaristandaki kamuoyu, Trk aznln bir baka lkenin veya ulusun deil, kendilerinin bir paras olarak grmeyi benimsemedii srece, Trk aznlnn sorunlarnn zmlenmeye allmasnn etkisi snrl kalacaktr. Hibir zaman ayrlk taleplerde bulunmayan Balkan Trklerinin skntlarna, uluslararas kurulular tarafndan hazrlanan insan haklar raporlarnda pek fazla yer verilmemektedir. Bu yzden, sorunlarna etkin zmler retebilmek iin Balkan lkelerinde yaayan Trkler, aralarndaki iktidar-muhalefet ilikisinden uzak durmal ve birlik ile beraberlik iinde olmaldr.

8. nite - Trkiye ve Balkanlar

289

zet
A M A

Balkanlarda Trk kltrnn etkilerini tespit etmek Trklerin Balkanlarla temasnn olduka eski bir tarihi olmasna karn asl kalc ilikileri Osmanllar zamannda balam ve bu dnemin tesirleri gnmze kadar gelmitir. Osmanllar henz stanbulu almadan ve Anadoluda tam bir hakimiyet kurmadan nce Balkanlar fethedip blgede yz yl srecek bir bar ortam salamlardr. Kurulan hakimiyet ve beraberinde yerleen ynetimin ortaya kard siyasal ve idari yaplar etkilemenin yannda, Osmanllar blgenin dini, etnik ve kltrel yapsn da derinden etkilemilerdir. Blgede ksa srede kurulan bar ortam ve salanan dzen sayesinde blge batan baa yeniden imar edilmi pek ok ehir, kasaba ve merkez dini yaplar, eitim kurumlar, ticari binalar, askeri tesisler, kamu daireleri ve sivil mimari rnekleri ile donatlm ve bunlarn detaylar saylacak olan kpr, cami, eme, trbe, mesken, ar, tekke, han, sebil, adrvan, kale, menzilhane, saat kulesi, kla medrese, ktphane gibi binlerce eser blgeye Osmanllarca kazandrlmtr. Osmanl hakimiyetinin g kaybna paralel ortaya kan zellikle blgede kurulan ulusdevletler sonucu yaanan gelimeler Osmanl etkisini azaltm olsa da blgede hem etnik olarak Trklerin hem de dini olarak Trklerle birlikte yerel halklardan Mslmanlarn varl sayesinde, Balkanlar hala Trk kltrnn yaad en canl blgelerden biri olma zelliini srdrmektedir. 1923-1999 aras dnemde Trkiyenin Balkanlar politikasnn temel ilkelerini aklamak Cumhuriyet tarihi boyunca Trkiyenin Balkanlar politikasn dorudan etkileyen i ve d dinamikler vardr. Bu dinamikleri u ekilde zetlemek mmkndr: ncelikle Balkanlar, Osmanl mirasnn hl canl bir ekilde yaad blgedir. Trkiye buradaki Osmanl mirasnn devam ettirilmesinin nemli olduuna inanmaktadr. Ayrca, Osmanl dnemindeki demografi politikalarnn bir sonucu olarak bu blgede yaayan Trk ve Mslman nfuslar bulunmaktadr. Ankara, bu halklarn varlklarn, kltrlerini ve inanlarn zgr bir ekilde srdrmelerine imkn tann-

masna nem vermektedir. Ayrca, bu blge Trkiyenin Batya alan kapsdr. Bu blgede yaanan istikrarszlklar, Trk gurbetilerin ve tccarlarn Avrupaya geiini zorlatrmaktadr. Trkiye, bu blgenin istikrara ve bara kavumas iin aba sarf etmitir. 2000li yllarda Ankarann blge politikasnn parametrelerini tanmlamak Trkiye 2000li yllarda Balkanlarda gerek bir Balkan Barnn tesisi iin yapc rol oynamaya devam etmitir. Trkiyenin Balkanlara ynelik vizyonu esasen bu blgenin ihtiyac olan pozitif bir psikolojinin de ncln yapmaktadr. Ankara, en zor sorunlarn bile zm olabilecei perspektifinin rneklerini kendisi bulup kartarak sunmay baarmtr. Trkiye bu yeni Balkan vizyonu ile blgenin sistemik yeniden yaplanmasnn yaptalarn oluturmaktadr. Ulus-devlet yaplarn Bosna Hersekte ve Kosovada olduu gibi glendirirken dier taraftan AB ve NATO yeliklerinde blge lkelerine sahip kp cesaretlendirmektedir. Bu amaca uygun olarak Bosna-Hersek, Srbistan ve Hrvatistanla ikili ve ok tarafl zeminler oluturmaya gayret etmekte blgenin Gney dou Avrupa lkeleri birlii Sreci ve Blgesel birlii Konseyi gibi uluslararas platform ve kurumlarn glendirmeye abalamaktadr. Blgedeki Trk aznlklarn durumuyla ilgili aklama yapmak Souk Sava dneminin sona ermesi ve Balkan lkelerinde piyasa ekonomisine gei srecinin yaanmaya balamasyla birlikte Trkiyenin blge lkeleriyle var olan ticari ve ekonomik ilikileri de geliim gstermeye balamtr. Ne var ki ekonomik ilikiler yldan yla artyor olmakla birlikte, henz arzu edilen seviyeye ulaamamtr. Ayrca eski Yugoslavya corafyasnda yaanan savalar, Trk iadamlarnn blge lkeleri iinde daha ok Romanya ve Bulgaristana odaklanmasna neden olmutur. Bununla birlikte, Balkan lkelerinde sren kalknma ve zelletirme abalar, Trk i adamlarna ekonomik frsatlar sunmaya devam etmektedir.

A M A

A M A

AM A

290

Balkanlarda Siyaset

Kendimizi Snayalm
1. Aadaki yarglardan hangisi Balkanlarda Trk kltrnn etkisi konusunda doru deildir? a. Osmanllar ile balayan Trk etkisi Balkanlarn kltrel, etnik ve sosyal yapsn belirleyen en nemli unsurlardan biridir. b. Osmanllar Balkanlarda pek ok yerleim birimini ya temelden kurmular ya da yeniden imar etmilerdir. c. Balkanlarda, Trk edebiyat asndan nemli isimler yetimitir. d. Osmanl sonras kurulan Balkan lkeleri Trklerin ina ettikleri eserleri korumaya azami gayret gstermilerdir. e. Balkan lkelerinin konuma, yeme ve giyim-kuam dahil gndelik hayatlarnn pek ok alannda hala Osmanl etkileri grlr. 2. Aadaki lkelerden hangisi 1934 tarihli Balkan Paktnn kurulma amalarndan biri deildir? a. Artan Sovyet yaylmaclna kar gvence salamak. b. Bulgaristann revizyonist siyasetine kar ibirlii yapmak. c. talyann yaylmac siyasetine kar mcadele edebilmek. d. Balkanlarda snrlarn gvenliini salamak. e. Pakta ye lkeler arasnda gvenlik ibirliini arttrabilmek. 3. Aadaki olaylarn hangisinde Trkiye aktif bir d politika izlemitir? a. 2001 Makedonya krizi b. Kosova Sava c. Slovenyadaki sava d. Hrvatistan Sava e. Bosna Sava 4. Aadaki lkelerden hangisi ABde Balkanlar, Balkanlarda AByi temsil ediyor izlenimi vermektedir? a. Yunanistan b. Hrvatistan c. Slovenya d. Makedonya e. Bosna Hersek 5. Trkiye hangi lkedeki Yksek Temsilcilik Ofisinin erken kapatlmamas gerektii grndedir? a. Makedonya b. Slovenya c. Hrvatistan d. Bosna Hersek e. Srbistan 6. Balkanlarda hangi blgede mftlk sorunu yaanmaktadr? a. Sancak b. Podgorica c. Saraybosna d. Voyvodina e. Prizren 7. Trkiye, Makedonyay nasl tanmaktadr? a. Eski Yugoslav Cumhuriyeti Makedonya b. Makedonya Cumhuriyeti c. Eski Yugoslavya Cumhuriyeti Makedonya d. skp Cumhuriyeti e. Eski Yugoslav Cumhuriyetlerinden Makedonya 8. Bulgaristanda soya dn politikalar uyguland srada bata olan lider kimdir? a. Jelu Jelev b. Joseph Stalin c. Todor Jivkov d. Alexander Stamboliski e. Kral Simeon 9. Osmanl Devletinin Balkanlardaki varl aadaki olaylardan hangisiyle sona erdi? a. Balkan Savalar b. 93 Harbi c. Trablusgarp Sava d. Birinci Dnya Sava e. anakkale Sava 10. Balkanlardaki en byk Trk nfus aadaki lkelerin hangisinde yaamaktadr? a. Romanya b. Kosova c. Makedonya d. Bulgaristan e. Bosna Hersek

8. nite - Trkiye ve Balkanlar

291

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. a 3. e Yantnz yanl ise Balkanlarda Trk Kltr Etkisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ki Sava Aras Dnem konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Souk Sava Sonras Dnem ve Kosova Krizi konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Genel Grnm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kili likiler ve oklu Giriimler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kili likiler ve oklu Giriimler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kili likiler ve oklu Giriimler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bulgaristan Trkleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Balkanlarda Trk Aznlklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bulgaristan Trkleri konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Balkanlarda bugn bile nemli saylan pek ok ehir ya dorudan Osmanllar tarafndan kurulmular ya da gelime ve bymeleri Osmanllar eliyle gerekletirilmiti. rnein Bulgaristandaki Yenipazar, Eskicuma, Osmanpazar, Rusuk, Servi, Lom, Kzanlk, rpan, Tatarpazarc, Karlova, Sarmbeyli, htiman, Kstendil, Cumaibal, Eripalanga, Krcali, Eridere, Dardere, Koukavak, Mestanl, Cisri Mustafapaa kasabalar hep Trk yaplar olup kylerin ise yzde altm Trk eseridir. Saraybosna Trklerin eline getiinde yz elli hanelik bir kyd. Onu bugnk bakent ve ok kltrllk merkezi hline getirenler Osmanl yneticileri idi. Bu imar faaliyetleri dolays ile blgede ok sayda byk cami, medrese, kpr ve benzeri eserler ortaya kmtr. Sra Sizde 2 Bu lkenin Yunanistanla yaad anlamazlklarda Trkiye, skp ynetiminin yannda yer ald ve bu lkeyi Makedonya Cumhuriyeti olarak tand. Yunanistan, kendi lkesindeki bir blgenin adyla ayn olmasna itiraz ederek bu lkeyi Eski Yugoslav Cumhuriyeti Makedonya olarak tand ve o ekilde tannmas iin uluslararas topluma bastrd. Trkiye, 1993te skpte ilk bykelilii aarak ve Makedonyay resm adyla tanyarak bu lkeye destek verdi. 1995te Ankara ve skp, Dostluk ve birlii Anlamasn imzalad. Trkiyenin Makedonya politikasn etkileyen bir unsur da bu lkede yaayan Trk aznldr. Sra Sizde 3 Souk Savan sona ermesi ile birlikte Trkiye evre blgelerde meydana gelen atma ve istikrarszlk ortamnda her eyden nce kendi istikrar ve gvenliini salamay temel hedef olarak benimsemitir. Bununla birlikte Trkiye, Balkanlar'da diyalog olmadan, atan taraflar uluslararas taahhtler dorultusunda ibirliine ikna etmenin mmkn olmadna inanmtr. Geleneksel realist kazan-kaybet (win-lose) tarz yaklam yerine, Ankara herkes iin kazan-kazan (win-win) zmleri savunmaktadr. Bu yaklamyla da AB ile entegrasyon ve blgenin en nemli sorunlarnn zm adna tamamlayc ve nemli bir rol stlenmektedir. Bu erevede Balkanlara ynelik olarak zel ilkeleri de Balkan politikasnn temeline oturtmutur. Bunlar: Blgesel sahiplenme, kapsayclk-katlmclk ve gl AB entegrasyon srecinin (tm konjonktrel zorluklarna ramen) devam ilkeleridir.

4. a 5. d 6. a 7. b 8. c 9. a 10. d

292

Balkanlarda Siyaset

Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 4 Kosova ile ilikilerin her alanda ve kalclk unsuru ne karlarak gelitirilmesi, siyasi, ekonomik, asker, eitim ve kltrel alanlarndaki Kosova yaplanmalarnda Trkiyenin arlnn hissettirilmesi nemli bir d politika hedefidir. ABD ile koordinasyon iinde hareket eden Trkiye, Kosova'nn bamszln tanyan ilk lkeler arasnda yerini almtr. Ankara Kosovann bamszl konusundaki politikasn baarl taktiksel deiikliklerle bilinli bir ekilde sonuca gtrm, bu anlamda karar alclar 2000li yllarda Trkiyenin Balkanlar politikasn olutururken Souk Sava dneminde ve 1990larda olduu gibi Batyla paralel hareket etmilerdir. Kosova'nn uluslararas stats meselesi tam olarak zlemedii iin lkenin blgesel rgtlere katlm hlen tartmal bir konudur. Trkiye, Kosova'nn tannmasnn ve blgesel ibirlii mekanizmalarna dahil olmasnn nemli olduunu deerlendirmektedir. Sra Sizde 5 Gnmzde Bat Trakyadaki temel sorunlar, Trk adnn kullanlamyor olmas sorunu, mftlk sorunu, eitim sorunu, siyasal haklara ilikin sorunlar, yurttalk ve adil yarglanma hakkna ilikin sorunlar ve ekonomik alandaki sorunlar eklinde sralanabilir. Son zamanlarda Yunanistann Trk aznlna danmadan vakf idare yneticilerini tayin etmi olmas ve yine Trk aznlna danmadan devlet memuru statsnde grev yapacak 240 imam atam olmas, Bat Trakya Trk toplumuna ilave rahatszlk vermektedir. Ohri ereve Anlamas, Avrupa Konseyi http://www.coe.int/t/e/legal_affairs/legal_cooperation/police_and_internal_security/ohrd%20agreement%2013august2001.asp, (Eriim Tarihi 10 Mays 2010). Aanolu, H. Y., Osmanldan Cumhuriyete Balkanlarn Makus Talihi G, stanbul: Kum Saati, 2001. Altunya, E., The Kosovo Crisis And Turkey (1991-2001), Yaynlanmam Doktora Tezi, Bilkent niversitesi, Ekonomik Ve Sosyal Bilimler Enstits, Eyll 2003. Ashmore, R. D., Social Identity, Intergroup Conflict, And Conflict Reduction, Oxford: Oxford University Press, 2001. Ayverdi, E. H., Avrupa'da Osmanl Mimari Eserleri, stanbul, 1981-82. Balkan Trkleri Gmen Ve Mlteci Dernekleri Federasyonu, www.bgf.org.tr Birlemi Milletlerin D Ticarete likin Verileri, http://comtrade.un.org. Bora, T., Bosna-Hersek, Yeni Dnya Dzeninin Av Sahas, stanbul: Birikim, 1999. Bora,T., Turkish National Identity, Turkish Nationalism and the Balkan Problem, zdoan-Saybal, The Balkans. Bozbora, N., Arnavut Milliyetiliinin Douu, Geliimi ve Gnmze Etkileri, Avrasya Dosyas, Cilt 14, No 1, 2008. Bozbora, N., Osmanl Ynetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusuluunun Geliimi, stanbul, Boyut, 1997. Cohen, L. J., Broken Bonds, Yugoslavias Disintegration and Balkan Politics in Transition, Boulder: Westview Press, 1995. al, . H., Hayaletbilimi ve Hayali Kimlikler, Neo-Osmanllk, zal ve Balkanlar, Konya: izgi, 2006. andar, C., Trkiye, Bosna-Hersek Ve Tarihle Barmak, Yeni Trkiye, Cilt 1, No 3, Mart-Nisan 1995. etiner, Y., u Bizim Rumeli, stanbul, 1994. Davutolu, A., A Forward Looking Vision Paper For The Balkans, MFA Strategic Research Center Vision Paper, http://sam.gov.tr/a-forward-looking-vision-forthe-balkans/ Demirta-Cokun, B., Kosovann Bamszl Ve Trk D Politikas (1990-2008), Uluslararas likiler, Cilt 7, Say 27, Gz 2010.

8. nite - Trkiye ve Balkanlar

293

Dennis, J. D. Sandole, Virulent Ethnocentrism: A Major Challenge For Transformational Conflict Resolution and Peacebuilding in the Post-Cold War Era, The Global Review of Ethonopolitics , I (2002-4). D Ekonomik likiler Kurulu, Trkiyenin Balkan lkeleriyle Ticari Ve Ekonomik likilerine Dair Raporlar, http://www.deik.org.tr. DTM, Gney Dou Avrupa le Ticari Ve Ekonomik likiler Hakknda Genel Deerlendirme, Ankara: D Ticaret Mstearl, Anlamalar Genel Mdrl Raporu, 2010. Dursun, A. H., Tuna Gzellemesi, stanbul, 2004. Dnya Bankas Veritaban, http://data.worldbank.org. Eren, ., Rumelide Trk Kltr, stanbul, 1970. Ersoy-Hacsaliholu, N. ve M. Hacsaliholu (Der.), 89 G, Bulgaristanda 1984-89 Aznlk Politikalar ve Trkiyeye Zorunlu G, stanbul: Yldz Teknik niversitesi, 1989. Gkat, M. A., Geographik, Yeniden Kefedilen Yunanistan, stanbul, 2001. Gkbilgin, T., XV nci ve XVI nc Asrlarda Edirne ve Paaeli Livas, stanbul, 1952. Gksu-zdoan G. Ve Kemli Saybal (Der.), The Balkans: A Mirror of the New International Order, stanbul: Eren, 1995. Gnlbol, M., Olaylarla Trk D Politikas Cilt I (19191973), Ankara: Ankara niversitesi SBF Yaynlar, 1982. Grannes, A., K. R. Hauge and H. Sleymanolu, A Dictionary of Turkisms in Bulgarian, The Institute for Comparative Research in Human Culture, Novus Forlag, Oslo, 2002. Grsel, N., Balkanlara Dn, stanbul, 1995. Hafz, N., Bulgaristanda ada Trk Edebiyat Antolojisi, 2 (1944-1984, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl, 1987. Hale, W., Turkish Foreign Policy 1774-2000, Londra: Frank Cass, 2000. Hpken, W., Zwischen Kulturkonflikt Und Repression: Die Trkische Minderheit n Bulgarien, Nationen, Nationalitten, Minderheiten Probleme Des Nationalismus in Jugoslawien, Ungarn, Rumnien, Der Tschechoslowakei, Bulgarien, Polen, Der Ukraine, Italien Und sterreich: 1945-1990, Valeria Heuberger Et Al. (Der.), Viyana: Verlag Fr Geschichte Und Politik, 1994. brahimgil, M., Balkanlarda Trk Eserlerinin Bugnk Durumu ve Kpr Mimarisinden rnekler, Uluslararas Sempozyum, Kprler Kurduk Balkanlara,

stanbul: stanbul Bykehir Belediyesi Yayn, 2008. nalck, H., Osmanl Tarihine Toplu Bak, Osmanl, Cilt 1, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, 1999. nalck, H., Trkler ve Balkanlar, Trklk Bilgisi, 3, Prizren, 2005. sen, M. ve M. brahimgil, Balkanlarda Osmanl Miras, Gezi Rehberi, stanbul, 2005. sen, M., Varaym Gideyim Urumeline, stanbul, 2009. Karpat, K. H, Balkanlar, TDV, slam Ansiklopedisi, C.7, stanbul: TDV, 1992. Kiel, M., Some Reflection on the Origins of Provincial Tendencies in the Ottoman Architecture of the Balkans, Islam in the Balkans, Edinburg, 1979. Kreevljakovi,H., Stari Bosanski Gradovi, Nae Starine, S. 2, Sarajevo 1954. Lewis, R., Osmanlda Gndelik Yaam. ev. A. R. Orhunsoy, Ankara: Alter Yaynclk, 2009. Ltem, . E., Trk-Bulgar likileri 1983-1989, Cilt I, 1983-1985, Ankara: Asam, 2000. Mccarthy, J., lm Ve Srgn: Osmanl Mslmanlarna Kar Yrtlen Ulus Olarak Temizleme lemi, 1821-1922, ev. B. Umar, stanbul: nklap Yaynlar, 1998. Oran, B. (Der.), Trk D Politikas, stanbul: letiim, 2001. Ortayl, ., mparatorluun En Uzun Yl, stanbul: letiim, 1999. ren, A. F., Balkanlarda lk Dram: Unuttuumuz Mora Trkleri Ve Eyaletten Bamszla Yunanistan, stanbul: Babali Kltr Yaynlar, 2009. zcan, G. Ve . Kut (Der.), En Uzun On Yl, stanbul: Boyut, 1998. zcan, G., Continuity and Change in Turkish Foreign Policy in the Balkans, Gksu, zdoan ve Saybal (Der.), The Balkans. zlem, K., Unutulan Balkan Trklerinin Sorunlar Grafii zerine Bir Deerlendirme, Trkoca, 2 Austos 2011. http://www.turkocagi.org.tr/ modules.php?name=yorumlar&pa=showpage&pid=771 ztuna, Y., Rumelini Kaybmz, stanbul, 1990 Petrovi, Z. And D. Relji, Insight Turkey Vol. 13 / No. 3 / 2011 pp. 159-172 Poulton, H. And T. S. Farouki, Muslim Identity and the Balkan State, Londra: Hurst & Company, 1997. Ragaru, N., The Former Yugoslav Republic of Macedonia: Between Ohrid And Brussles, in J. Batt, Is There An Albanian Question?, Paris: Institute For Security Studies, Chaillot Paper No. 107, Ocak, 2008.

294

Balkanlarda Siyaset

Robins, P., Suits And Uniforms, Turkish Foreign Policy Since The Cold War, Seattle, University of Washington Press, 2003. Rothbart , R. And Karina Korostelina, Identity, Morality, And Threat: Studies in Violent Conflict, Lanham, Md: Lexington Books, 2006. Rma, ., Turkish Foreign Policy Towards The Balkans: New Activism, Neo-Ottomanism Or/So What? Turkish Policy Quarterly, Volume 9, No:4, 2011. Sander, O.,The Balkan Cooperation in Perspective, The Turkish Yearbook of International Relations, No. 7, 1966. Schlegel, D., Die Rolle Der Trkei Whrend Der Konflikte n Ex-Jugoslawien, Zeitschrift Fr Trkeistudien, Cilt 12, No 2, 1999. Sevk, . H., Tunadan Batya, stanbul, 1935. Skalic, A., Turcizmi U Srpckohrvatskom Jeziku, Sarajevo, 1966. Soysal, . ve . Kut, Dalan Yugoslavya Ve Bosna-Hersek: Olaylar-Belgeler, 1990-1996, stanbul: OBIVISIS, 1997. abanovi, H., Knijevnost Muslimana Bih Na Orijentalnim Jezicima, Sarajevo, 1973. Triandafyllidou, A. and D. Anagnostou, Yunanistann Bat Trakya Mslmanlar: Blgesel Kalknma Stratejileriyle lgili Tavsiyeler, Atina: Hellenic Foundation For European And Foreign Policy, 2007. Tufan, M., Balkanlarda Bin Yllk Trk Kltr, Tebli, Tarih Boyunca Balkanlardan Kafkaslara Trk Dnyas Semineri, 29-31 Mays 1995, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, Tarih Aratrma Merkezi, 1996. TUK, http://www.tuik.gov.tr. Turan, . M. Z. brahimgil, Balkanlardaki Trk Mimar Eserlerinden rnekler, Ankara: TBMM, 2004. Trbedar, E., Balkan Trkleri: Balkanlarda Trk Varl, Ankara: ASAM, 2003. Uluslararas Adalet Divan, Kosova daresi Hakknda Basn Aklamas, 10 Kasm 2008. Uluslararas Adalet Divan, http:// www.icj-cij.org/docket/files/141/14797.pdf (Eriim Tarihi 13 Mays 2010). Uzgel, ., Balkanlarla likiler, Oran, Trk D Politikas, Cilt II. Uzgel, ., Doksanlarda Trkiye in Bir birlii Ve Rekabet Alan Olarak Balkanlar, zcan ve Kut (Der.), En Uzun On Yl. Uzgel, ., Kosova Sorunu Ve Trkiye, Oran, Trk D Politikas, Cilt II.

Vali, F. A., Bridge Across The Bosphorus. The Foreign Policy of Turkey, Baltimore: The Johns Hopkins Press, 1971. Volkan, V., D. A. Julius and J. V. Montville (Eds.), The Psychodynamics of International Relationships, Vol. I: Concepts And Theories, Lexington, Mass.: Lexington Books, 1990. Yaln, E., Trk-Bulgar Ortak Kltr, Atatrk Yolu Dergisi, S 43, Ankara, Bahar 2009. Yenisoy, H. (Sleymanolu), Bulgar Folklorunda Trk Folkloru Etkileri, Bilig, S. 2,Ankara, 1996. Yenisoy, H. (Sleymanolu), Bulgaristan Trkleri iiri, Trk Dili: Dil ve Edebiyat Dergisi, Trk iiri zel Says V, Trkiye D ada Trk iiri, S. 531, Ankara 1996. Yerasimos, S. (2000). Milliyetler Ve Snrlar: Balkanlar, Kafkasya Ve Orta Dou. ev. . Tekeli, stanbul: letiim, 2000. Zimova, N., Kemalist Turkeys Concept of Foreign Relations and Its Value in the Contemporary Context. Turkey And the Balkans in the Early 1930s, Archiv Orientalni, 56, 1989.