CHNG 1.

C S T BO CA DI TRUYN V QU TRNH SINH SN

1.1. T bo nhn s v t bo nhn chun

1.1.1. Cu trc t bo nhn s - Sinh vt nhn s bao gm vi khun, x khun v vi khun lam. Chng l nhng sinh vt n bo, l cc t bo s khai, nhn cha c mng nhn bao bc.

Dng que ngn

Hnh du phy

Hnh xon kht

Hnh xon tha

Hnh sao

* Cu trc t bo vi khun in hnh bao gm:

- Thnh t bo
- Mng t bo (mng sinh cht) - Cht nguyn sinh - Vng nhn (AND dng vng), khng c mng bao bc -Trong khi cht nguyn sinh c cha riboxom, plasmid - Ty th dng s khai gi l mezoxom - Ngoi ra cn c th vi

Cu trc th nhn ca vi khun E.coli - Th nhn l AND dng vng, c di 1mm, kch thc 4x106 i base, cha khong 1.500 gen. - Si AND di dng co xon, xp cun li to vi chc di bn gi l cc tiu phn (cc domen), kt gi xung quanh khi protein (khng phi histon) v ARN.

Bacterial Chromosomes

Virus v thc khun th l nhng th v bo (cha c cu to t bo).

1.1.2. Cu trc t bo nhn chun

- Nhm t bo nhn chun bao gm tt c cc sinh vt cn li, t sv n bo n cc ng vt v thc vt bc cao. T bo c cu trc nhn hon chnh nhn c mng bao bc.

- Cu to t bo ng vt v thc vt v c bn ging nhau: + Mng t bo + T bo cht (cht nguyn sinh) + Nhn (c mng nhn bao bc), AND dng thng lin kt vi protein (histon) gi l NST + Bo quan: Riboxom, ty th, th golgi, mng li ni cht, lyzoxom - Cu to t bo ng vt v thc vt khc nhau:

+ TB thc vt c thm thnh t bo cng (cellulose), lp th trong lc lp l c quan quang hp; c khng bo.
+ TB ng vt khng c.

 Nhn t bo nhn chun cu to gm 3 thnh phn: - Mng nhn: thuc mng sinh hc kp, c cc l thng vi bo cht, c tnh bn thm.

Protein xuyn mng

Protein ngoi bin

- Dch nhn + Cht dch dng keo, c nht nh hn so vi nht ca cht nguyn sinh. + Dch nhn l ni din ra cc hot ng chc nng ca cc acid nucleic.

+ Trong dch nhn c nhiu protein, cc acid amin, mui khong

+ Dch nhn l ni cha cht nhim sc, tiu hch.

- Cht nhim sc (chromatin) l thnh phn ch yu ca nhn, l vt cht di truyn ca t bo. + Cht nhim sc bt mu mnh khi nhum bng cc thuc nhum kim. + tnh k cht nhim sc c dng hnh ht hay hnh si. l cc si NST trng thi dui xon, c trng cho nhn tnh k. + tnh k nhn thc hin (biu hin cc gen, ti bn AND, sa cha AND, ti t hp) - nhn trng thi chc nng. + giai on phn chia, NST co xon, mng nhn tan, tiu hch tan, NST tch u v chy v 2 cc ca t bo - nhn trng thi vn ng.

 Tiu hch - tnh k, tiu hch l thnh phn bt mu, hin r hn cc thnh phn khc. - Bnh thng trong nhn c 1 tiu hch, him c 2, 3. - cui tin k tiu hch tan v khi phc li mt k.

- tiu hch c on NST i qua vng t chc tiu hch.

- Tiu hch l trung tm sn xut ra cc ARN riboxom. - Cu to t phc ribonucleoproteit dng ht, dng si, cc protein khng nh hnh cu trc bc 4, si chromatin.

1.2. Nhim sc th
1.2.1. Khi nim 1.2.2. Hnh thi v cu trc ca nhim sc th * Cc loi hnh thi nhim sc th: + Dng cn

+ Dng lch
+ Tm ng rt lch + Dn gy + C eo thc cp + C th km

* Cu trc nhim sc th trung k - trung k NST c mc co xon cc i v c quan st r nht di knh hin vi. - NST trung k c cu trc 2 thanh, gi l 2 bn sc (2 sc ty) ging ht nhau.

700 nm

1,400 nm

(d) Metaphase chromosome

* Nhim sc th c cc thnh phn quan trng sau: + Tm ng L ni nh vo ca cc si t v sc NST tch ra v chy v 2 cc ca t bo. Tm ng cu to t AND + protein, c nhiu on AND lp bi s cao. Thng thng mi NST c 1 tm ng, v tr tm ng quyt nh hnh dng NST: cn, lch, hnh gy, c NST c nhiu tm ng. + Th km c mt s NST, y l cu trc nh pha u mt NST, ni sau mt eo tht, vng c vai tr quan trng trong tng hp N riboxom. Ch c 1 s NST c th km v eo tht (eo th cp). + Mt s NST cn c cu trc phc tp u mt gi l ht mt

1.2.3. Kiu nhn v nhim sc

- Nhn t bo ca mi loi sv c c trng bi 1 b NST vi y cc c im v hnh thi v s lng c th, b NST ca loi gi l kiu nhn ca loi . V d: B NST 2n mt s loi sinh vt: + La 24

+ Ng
+ u H lan + Rui dm + Ngi

20
14 8 46

-Tng cp NST tng ng c xp theo th t bt u t di nht n ngn nht gi l nhim sc . + Theo NS c th phn bit tng i NST ca mi loi. + Phn bit cc NST thuc cc loi khc nhau.

Kiu nhn ca ngi dng nhim sc

1.2.4. Cc loi b nhim sc th + B NST n bi 1n + B NST lng bi 2n + B NST a bi th 3n, 4n

1.2.5. Cht nguyn nhim sc v d nhim sc

-Trn NST c vng nhum mu m c gi l cht d nhim sc (heterochromatine). + Cht d nhim sc biu hin dng cun xon cao + Tp trung nhiu dng DNA c kin trc trng lp bi s cao, rt cao, si NST c s kt t mnh, thc hin chu k co xondui xon km u (t hoc khng c gen hot ng) v thng sao chp mun hn. - Vng NST nhum mu nht l cht nguyn nhim sc (euchromatine). + Cht nguyn nhim sc l cht nhim sc (chromatine) trng thi dn xon.

+ DNA trng thi hot ng

1.2.6. Mt s dng NST khc

Nhim sc th khng l

- mt s loi cn trng cnh mm trong tuyn nc bt ca u trng tn ti dng NST rt ln - NST khng l.
- NST khng l gm 2 NST tng ng tip hp vi nhau, trng thi dui xon cc i nn c chiu di rt ln (gp 200 ln so vi NST bnh thng). - NST khng l din ra nhiu ln ti bn, song khng phn chia, nn hnh thnh 1 th gm rt nhiu si v NST c kch thc ln v b rng (s si NST NST khng l c th t ti 1000).

 Nhim sc th dng chi n - non bo ca nhiu loi ng vt (lng th, c, b st, chim) quan st thy cu trc NST c bit - dng chi n. - Ti cc vng xc nh, si NST dui xon mnh, vn thnh cc di vng ln xung quanh trc ca NST, lin quan n tng cng tng hp ARN riboxom.

1.3. Cu trc phn t ca si nhim sc th 1.3.1. Cc thnh phn ca si nhim sc

- DNA
- Protein ch yu l protein histon - RNA nhn. Protein histon + l cc protein c phn t ngn, cha t 100-200 aa. Phn lp ra 5 loi hisston k hiu H1, H2A, H2B, H3, H4. + L protein giu lizin v acginin chim khong 20-30% (aa kim tnh) lm cho histon c in tch dng mnh hp dn in tch m trn khung ng photphat ca pt DNA.

- Ngoi ra si NST cn cha 1 s protein khng phi histon (c th chng tham gia vo qu trnh hot ng ca gen), mt s ion kim loi: Mg++, Ca++, Na+,

Vd: si NST ca t bo chp r u: AND 36%, ARN 12%, protein 46-48%.

1.3.2. Cu trc c bn ca si nhim sc

- Phn t AND lin kt vi protein histon to thnh mt chui ht u n. Cc ht chnh l pt histon cm li, DNA cun vo cc ht - ht c tn gi l nucleosome.

- Mi nucleosome gm 8 phn t histon: tm 2H3 + 2H4; bin gm 2H2A + 2H2B hnh thnh mt th tm, c ng knh khong 11nm v qun quanh l 1 on DNA khong 147 cp base. - on DNA ni gia 2 nucleosome khong 20 100 cp base. Gia 2 ht c n nh bi 1 pt histon H1, c vi tr c bit trong n nh cu trc chui ht.

VD: Humans have about 25 million nucleosomes/cell

- Chui ht nucleosome gi l cu trc c bn ca si NST (hay cu trc bc 1 ca si NST).

1.3.3. Cu trc solenoid v cc mc kt t khc ca si nhim sc

- Si NST c bn c th cun xp theo kiu l xo nn to cu trc bc 2 gi l cu trc solenoid c ng knh khong 30nm.
- Mi vng cun solenoid gm 6 nucleosome. Lm cho chiu di c bn gim i 6 ln v di DNA gim 40 ln. - Si NST cn c mc kt t cao hn bc 3, 4 hnh thnh cu trc NST trung k.

1.4. Vai tr ca nhim sc th trong di truyn

- Cu trc phn t ca si NST v qu trnh kt t ca n c ngha rt ln:
+ Trong s hot ho gen - th hin thng tin di truyn + Trong s vn ng - phn phi u v chnh xc vt cht di truyn cho cc th h t bo. - ADN vi m hnh cu trc cp phn t v m hnh cu trc trn si NST ca n chng t tnh hon thin ti cao ca vt cht mang thng tin di truyn - vt cht trung tm ca s sng.

1.5. C ch di truyn ca nhim sc th 1.5.1. Chu trnh t bo

- Khong thi gian gia 2 ln phn chia t bo lin tip gi l chu trnh t bo. - Mt chu trnh t bo gm 3 giai on: + Giai on phn chia nhn (nguyn phn) gm 4 k. + Giai on phn chia t bo cht. + Giai on trung gian (k trung gian) c 3 pha:

The cell cycle

+ Pha G1 (Gap) ko di t sau khi t bo phn chia n bt u sao chp vt cht di truyn. NST trng thi 1 si, Tb chun b c s vt cht bc vo tng hp AND.
+ Pha S (synthesis) l gai on tng hp AND, cui giai on ny AND tng gp i v chuyn sang pha G2.

+ Pha G2 l giai on ni tip sau S n bt u phn chia t bo. Tb chun b nng lng, c s vt cht khc bc vo qu trnh phn chia.

Thi gian ko di ca mi chu trnh t bo cc i tng l khc nhau. Giai on phn chia nhn (M) ch chim 1/7 -1/10 tng thi gian ca chu trnh t bo. Ng (Zea mays) 12-29 gi

u nga (Vicia faba)

Hnh (Allium cepa)

26-44 gi
13-23 gi

Thuc l (Nicotiana tabacum)

u H Lan (Pisum sativum) Mch en (Secale cereale)

10 gi
13-20 gi 10-20 gi

1.5.2. C ch nguyn phn

- S phn bo nguyn nhim sv nhn chun gm 2 qu trnh: phn chia nhn (mitosis) v phn chia t bo cht (cytokinesis). Nguyn phn c chia thnh 4 k.

1) K u (Prophase)
Cc trung th (centrioles) chuyn ng v 2 cc ca t bo, cc NST co li thnh si. Mi NST gm 2 si chromatid gn nhau tm ng. Cc si v sc toa ra t tm ng v trung th. Mng nhn v hch nhn bin mt (Tb thc vt khng c trung th).

2) K gia (Metaphase)
Tm ng ca mi NST i gn vi thoi v sc v sp mt phng xch o ca t bo. K ny chm dt khi tm ng ca mi cp NST ch em bt u tch ra.

3) K sau (Anaphase)
Tm ng ca cc NST tch i, hai NST n tch nhau v chuyn ng v 2 cc ca t bo nh hot ng ca t v sc (co li).

4) K cui (Telophase) - u k cui, cc NST t li 2 cc t bo v bt u dui xon. Mng nhn v tiu hch c hnh thnh v cui cng nhn tr li trng thi k trung gian.

- Song song vi qu trnh trn, gia t bo xut hin vch ngn phn tch thnh 2 t bo mi - gi l cytokinese. V c bn t bo cht phn chia thnh 2 phn bng nhau. tb ng vt hnh thnh eo tht khi phn i tb. Tb thc vt hnh thnh vch ngn.

Nguyn phn to ra 2 t bo con c s lng v cht lng nhim sc th ging ht nh t bo m.

* ngha di truyn ca nguyn phn - Mi t bo ca c th a bo c hnh thnh do phn chia nguyn nhim u ging nhau v lng vt cht di truyn nhn t bo. - Qu trnh ti bn DNA cng nh qu trnh ti cu trc phn t ca si nhim sc l c hi cho thc hin cc c ch iu ho, qua cc gen mi c hot ho hnh thnh nn cc nhm t bo phn ho theo chc nng c th a bo. - Nguyn phn va m bo cho s tng v lng, ng thi to ra hiu qu bin i v cht.

1.5.3. Gim phn (phn bo gim nhim)

- Gim phn l qu trnh phn bo chuyn bit trong s lng NST (2n) gim i mt na (n), xy ra t bo sinh dc. - Gim phn tri qua 2 ln phn chia lin tip nhau, gi l gim nhim I v II. - Ln phn chia th nht (gim nhim I) lm gim s lng NST i mt na. - Ln phn chia th hai (gim nhim II) ging nh nguyn phn. - Kt qu l t mt t bo m (2n) phn chia thnh 4 tb con (1n). - Mi ln phn chia u tri qua 4 k: k u, k gia, k sau v k cui.

 Gim nhim I
1) K u I

Chia ra lm 5 giai on:

Giai on si mnh (Leptolen). NST chuyn sang trng thi co xon, NST rt mnh, di, phn b khp nhn. NST dng si kp. Giai on hp si (Zygoten). Cc NST tng ng tip hp vi nhau.

- Giai on si th (Pachiten).Cc i NST tng ng hon thnh tip hp hon ton. Mt b gm 2 NST kp tip hp vi nhau to thnh 1 th gm 4 si, gi l t th. - Giai on si i (Diploten). 2 NST ca mi cp tng ng y nhau ra. Xut hin mt s im dnh gia 2 NST, gi l cc hnh cho. V tr hnh cho lin quan n s trao i on gia 2 NST tng ng.

- Giai on kt thc si i (Diakines). Cc NST vn i theo cp, chng c mc co xon ln, t kch thc ngn nht, mng nhn tan, tiu hch tan. B my hu ty hnh thnh.

2) K gia I - Cc cp NST tng ng chuyn v mt phng xch o ca tb. - Tm ng ca 2 NST tng ng nh vi thoi v sc. - mi cp, s sp xp ngu nhin ca 1 NST c ngun gc t b, mt t m hng v 2 cc t bo. y l c s ca s phn ly, to s a dng v cc giao t v s a dng v cc t hp kiu gen th h sau.

3) K sau I
Cc cp NST lng tr tch ra v mi NST trong i tng ng chy v 2 cc ca t bo.

4) K cui I
- Hai nhn mi c hnh thnh, mi ci vi na b NST (n). - Cc nhn con vi s lng NST bng nhau, nhng kiu gen khng tng t nhau.

 Qu trnh gim nhim II xy ra tip theo, thc cht l nguyn phn v cng chia lm 4 k.

* ngha ca gim phn - S tip hp trong gim phn hnh thnh nn cc cp NST tng ng m bo cho s phn chia ng u vt cht DT v 2 cc tb. - S tip hp trong gim phn lin quan n s trao i cho gia cc gen tng ng trn cp NST tng ng, to nn nhng kiu t hp gen mi.

- Thng qua gim phn, cc gen hay on NST ngoi lai c th b loi b. - S phn tch ngu nhin ca cc NST cp tng ng v 2 cc tb to nn s a dng v cc kiu giao t v t to nn s a dng v kiu gen i sau.

1.5.4. So snh nguyn phn v gim phn Ging nhau

- Sao chp AND trc khi vo phn bo.

- u chia thnh 4 k.

- S phn u mi loi NST v cc t bo con.

- Mng nhn v hch nhn bin mt k u v hnh thnh li k cui. - Hnh thnh thoi v sc.

 Khc nhau
Nguyn phn Gim phn

- Xy ra tb soma - 1 ln phn bo: 2 tb con - S NST gi nguyn (2n) - Mt ln sao chp DNA, 1 ln chia - Thng, cc NST tng ng khng bt cp. - Khng c trao i cho - Tm ng chia k gia - Duy tr s ging nhau: tb c kiu gen ging kiu gen tb m

- t bo sinh dc - 2 ln phn bo: 4 tb con - S NST gim 1 na (n) - Mt ln sao chp DNA, 2 ln chia - Cc NST tng ng bt cp. - C trao i cho - Tm ng khng chia k gia I nhng chia k gia II - To s a dng

1.6. Qu trnh sinh sn hu tnh

1.6.1. S hnh thnh giao t c v giao t ci thc vt c hoa

a) S hnh thnh giao t c

- T mt t bo m ht phn bc vo phn chia gim nhim, sau 2 ln phn chia hnh thnh 4 tb con dnh lin nhau gi l th t bo t, khi tch ra c gi l cc tiu bo t.

2n

T bo m

Gim nhim I
1n

Gim nhim II 1n Th t bo t

-Sau cc tiu bo t bc vo phn chia nguyn nhim ln 1. Phn chia ny c c im l nhn phn chia u, song bo cht phn chia khng u. + Kt qu hnh thnh 1 tb ln gi l tb pht trin,cha nhiu cht dinh dng cung cp cho ht phn ny mm. + 1 tb nh gi l tb pht sinh.

- T bo pht sinh phn chia nguyn nhim ln 2 to ra 2 tinh t (giao t c)

1n

Th t bo t

Bo t

Nguyn phn ln 1 Tbo ln

Tbo nh Nguyn phn ln 2

Tinh t (giao t c)
Ht phn

b) S hnh thnh giao t ci

2n T bo trng Ti phi Tr bo T bo nhn tm T bo i cc 1n i bo t

T bo m

Gim nhim I

Gim nhim II

T bo t T bo thoi ho

- Giao t ci hnh thnh trong non bo ( bu nhu ci). - T mt t bo m ca i bo t (2n) qua 2 ln phn chia gim nhim hnh thnh 4 tb con (n) xp theo 1 dy. Ngay sau 3 tb b thot ho, cn 1 tb pht trin gi l i bo t v pht trin thnh ti phi. - i bo t nguyn phn 3 ln lin tip to 8 tb ti phi. + 2 tb i vo gia dung hp vi nhau to tb nhn tm (2n). + 3 tb dn v pha l non to thnh t vo trng v 2 tr bo. + 3 tb dn v pha i din gi l t bo i cc.

1.6.2. Th phn v th tinh

Th phn l qu trnh ht phn ri trn u ca vi nhu ci v ny mm hnh thnh ng phn vn ti ti phi. - Th phn c th do t th phn, nh gi, cn trng

- S ny mm ca ht phn ph thuc vo nhiu yu t (tnh lu cht dinh dng, iu kin mi trng,).

- C th nhiu ht phn cng ri trn vi nhu v ny mm cho nhiu ng phn. V th s sy ra cnh tranh gia cc ng phn.

- Khi 1 ng phn a 2 tinh t vo ti phi thi xut hin phn ng ngn cn cc ng phn khc hoc c nhiu tinh t roi vo nhng ch c 2 tinh t tham gia th tinh.

 Th tinh l qu trnh kt hp gia tinh t vi t bo trng to thnh hp t (2n) v pht trin thnh phi. - thc vt din ra qu trnh th tinh kp:

+ Mt tinh t phi hp vi t bo trng to thnh hp t (2n) v pht trin thnh phi.

+ Mt tinh t kt hp vi t bo nhn tm pht trin thnh khi t bo c nhn tam bi th (3n), cha cht dinh dng gi l ni nh.