ELIK

elici su legure eleza sa ugljenikom i drugim elementima. elici predstavljaju najee korienu grupu mainskih materijala. U novije vreme poznato je nekoliko hiljada raznih vrsta elika, koje se koriste u gotovo svim oblastima mainske tehnike. DOBIJANJE ELIKA Dobijanje elika se svodi na rafinaciju gvoa dobijenog u visokoj pei i dodavanju ferolegura. Gvoe za preradu u elik sadri do 4% C, 1,4% Si, 1,5% Mn, 0,25% P i 0,12% S. Stoga se u procesu dobijanje elika sadraji ovih elemenata svode na zahtevane vrednosti. Rastopljeno gvoe prerauje se u elike u: u Simens-Martenovoj pei (plameni postupak); u elektropei (pretapanjem) i u Besemerovom ili Tomasovom konvertoru.

Izbor postupka za dobijanje elika zavisi od vie faktora, a najvaniji su kvalitet i cena dobijenog elika, kao i hemijski sastav gvoa, tojest njegova istoa. Pri tome se dobija elik boljeg kvaliteta, ali skuplji od konvertorskog elika. Oksidacija u procesu dobijanja elika bie objanjena na primeru konvertorskog postupka. Kod konvertorskog postupka gvoe (sa elinim otpacima i do 30%) se ubacuje u konvertor bavastog oblika, koji je iznutra obloen odgovarajuom vatrostalnom oblogom, sl.4.1 a,b. Neposredno pre poetka reakcije sa kiseonikom dodaje se topitelj, koji pomae izdvajanje troske na povrini rastopljenog elika, sl.4.1 c. U konvertor se sputa cev sa kiseonikom (vazduhom), koja je oznaena strelicom na sl.4.1 d.

Slika 4.1 Konvertorski postupak dobijanja elika: a) punjenje metalnim otpadom;b) ulivanje rastopljenog metala; c) dodavanje peenog krea; d) uduvavanje kiseonika; e) izlivanje rastopljenog elika; f) izbacivanje ljake Ove reakcije prati oslobaanje toplote, koja je dovoljna da elik ostane u tenom stanju, a produkti oksidacije (CO, SiO2, MnO, P2O5) odlaze u trosku ili u vazduh. Na taj nain se sadraj C, Si, Mn i P dovodi na potrebnu meru, dok se za smanjenje sadraja sumpora koristi kalcijum iz topitelja koji gradi hemijsko jedinjenje CaS, koje takoe odlazi u trosku. Smanjenje sadraja ugljenika, sumpora, fosfora, mangana i silicijuma tokom opisanih procesa u konvertoru je prikazano na sl. 4.2.

Slika 4.2. Smanjenje sadraja hemijskih elemenata tokom procesa oksidacije

Tradicionalni nain livenja ingota sve vie se zamenjuje kontinualnim livenjem, sl. 4.3. Rastopljeni elik se izliva u pomonu posudu, gde se sa povrine uklanjaju neistoe, a zatim se ravnomerno i neprekidno proputa kroz bakarni kristalizator u kome poinje ovravanje i komoru za hlaenje, gde se ovravanje zavrava, sl. 4.3. Odlivak se izvlai, savija i ispravlja, da bi uao u ureaj za seenje brzinom jednakom brzini ulivanja u pomonu posudu. Za izvlaenje odlivka koristi se elina ipka, tzv. starter. Sam postupak ima niz prednosti u odnosu na livenje ingota, jer se dobija homogenija i sitnozrnija struktura elika usled vee brzine hlaenja, a postupak je i ekonominiji.

Slika 4.3. Kontinualno livenje elika PODELA ELIKA elici mogu da se podele prema: hemijskom sastavu, nameni, strukturi, nainu dobijanja, kvalitetu, obliku i stanju poluproizvoda. Prema hemijskom sastavu elici se dele na: ugljenine elike, legirane elike. Prema nameni elici se dele na: konstrukcione elike,

alatne elike, elike sa posebnim svojstvima.

Prema strukturi elici mogu da budu feritni, podeutektoidni, eutektoidni, nadeutektoidni, ledeburitni, austenitni i martenzitni1. Prema nainu dobijanja razlikuju se Tomasov, Besemerov, Simens- Martenov i elektro-elik. Prema kvalitetu to jest sadraju sumpora i fosfora, elici se dele na: elike obinog kvaliteta (ugljenine) sa sadrajem sumpora do 0,06% i fosfora do 0,07%, kvalitetne elike (ugljenini i legirani) sa sadrajem sumpora 0,035- 0,04% i fosfora 0,0350,04%, visoko kvalitetne elike (legirani) sa sadrajem sumpora do 0,025% i fosfora do 0,025%, plemenite elike (legirani) sa sadrajem sumpora do 0,015% i fosfora do 0,015%. Prema obliku i stanju poluproizvoda elici se dele na: valjane, vuene, kovane, livene, bruene, presovane i ljutene. UGLJENINI ELICI Ugljenini elici su legure eleza i ugljenika (sa sadrajem C do 2,0%), u kojima su prisutne primese. Na ugljenine elike otpada 90% svetske proizvodnje elika, pa oni predstavljaju osnovni materijal u mainskoj industriji. Ugljenik je osnovni i najuticajniji element od kojeg zavise struktura i osobine elika. Prema sadraju ugljenika, ovi elici se dele na: niskougljenine do 0,25% C, srednjeugljenine od 0,25% do 0,6% C, viskokougljenine preko 0,6% C. Prema nameni, ugljenini elici se dele na: konstrukcione, do 0,6% C i alatne, preko 0,6% C.

Imajui u vidu svojstva pojedinih struktura elika (poglavlje 5.1), jasno je da sa porastom sadraja ugljenika kod podeutektoidnih elika znaajno raste zatezna vrstoa, Rm, u manjoj meri napon teenja, ReH, i tvrdoa, a smanjuje se izduenje, A, i kontrakcija, Z, sl. 4.4.

Slika 4.4. Uticaj ugljenika na mehanika svojstva ugljeninih elika

Osim ugljenika, u sastav elika ulaze i drugi elementi koji se smatraju prateim, skrivenim ili sluajnim primesama, to je ematski prikazano na sl. 4.5. Pratee primese, Si, Mn, Al, S i P u eliku posledica su procesa dobijanja gvoa i elika .

Slika 4.5. ematski prikaz vrsta primesa u elicima LEGIRANI ELICI Legirani elici osim ugljenika i primesa sadre i druge legirajue elemente, koji se dodaju radi poboljanja zahtevanih svojstva. Legirani elici se dele prema broju, sadraju i vrsti legirajuih elemenata. Prema broju legirajuih elemenata, elici se dele na jednostruko i viestruko legirane. Prema ukupnom sadraju legirajuih elemenata, elici se dele na: nisko legirane do 5% legirajuih elemenata i visoko legirane vie od 5% legirajuih elemenata. Prema vrsti legirajuih elemenata, razlikuje se vie grupa elika, koji se nazivaju prema legirajuim elementima: Cr-Ni elici, Cr elici, Ni elici, Mo elici, Cr-Mo-V elici, Mn elici, V elici, Si elici. Za svaki element odreena je gornja granica do koje se on smatra primesom, odnosno legirajuim elementom preko te granice, tabela 4.1.

Tabela 4.1. Minimalni sadraj legirajuih elemenata u elicima OZNAAVANJE ELIKA Prema standardu JUS C.B0.002 elici se oznaavaju nizom slovnih i brojanih simbola. Opta oznaka elika moe da se predstavi na sledei nain:

Prema standardu elici su svrstani u dve grupe: elici sa utvrenim mehanikim svojstvima i elici sa utvrenim hemijskim sastavom i mehanikim svojstvima.

elici sa utvrenim mehanikim svojstvima u osnovnoj oznaci imaju: na prvom mestu broj 0; na drugom mestu broj koji oznaava nazivnu, odnosno minimalnu vrednost zatezne vrstoe koja je utvrena za elike u toplo oblikovanom ili normalizovanom stanju. Znaenje simbola dato je u tab. 4.2; na treem, etvrtom i petom mestu broj koji oznaava pripadnost elika podgrupi, tab. 4.3.

Tabela 4.2. Znaenje simbola na 2. mestu osnovne oznake elika sa utvrenim svojstvima

Tabela 4.3. Faktor uticajnosti legirajueg elementa Ugljenini i legirani elici sa utvrenim hemijskim sastavom i mehanikim svojstvima u osnovnoj oznaci imaju: za ugljenine elike na prvom mestu cifru 1; za legirane elike na prvom mestu brojani simbol najuticajnijeg legirajueg elementa, tab. 4.4. Najuticajnijim legirajuim elementom se smatra onaj element koji ima najvei proizvod sadraja i faktora uticajnosti, datog u tab. 4.5;

za ugljenine elike na drugom mestu je desetostruka vrednost maksimalnog sadraja ugljenika zaokruenog na desetine; za legirane elike na drugom mestu je brojani simbol elementa drugog po uticaju. Kod jednostruko legiranih elika simbol na drugom mestu je 1; na treem, etvrtom i petom mestu je brojani simbol koji oznaava podgrupu elika po nameni, tabtabela 4.6.

Tabela 4.4. Brojani simbol za najuticajnije legirajue elemente

Tabela 4.5. Faktor uticajnosti legirajueg elementa

Tabela 4.6. Simboli na 3., 4. i 5. mestu osnovne oznake elika sa utvrenim sastavom ZAKLJUAK elici predstavljaju najee korienu grupu mainskih materijala. Dobijanje elika se svodi na rafinaciju gvoa dobijenog u visokoj pei i dodavanje ferolegura. Rastopljeno gvoe prerauje se u elike u Simens- Martenovoj pei, u elektropei ili u Besemerovom ili Tomasovom konvertoru. Naredna faza u dobijanju elika je oblikovanje prilikom prelaza iz tenog u vrsto stanje. Teni elik se lije u metalne kalupe (kokile), gde ovrava u ingote, koji se zatim zagrevaju na priblino 1200C i valjaju u poluproizvode. Prema koliini zaostalih gasova u toku ovravanja elici se dele na neumirene, poluumirene i umirene. elici mogu da se podele 103 prema: hemijskom sastavu, nameni, strukturi, nainu dobijanja, kvalitetu, obliku i stanju poluproizvoda. Prema obliku i stanju poluproizvoda elici se dele na: valjane, vuene, kovane, livene, bruene, presovane i ljutene. Ugljenini elici predstavljaju osnovni materijal u mainskoj industriji. Prema nameni ugljenini elici se dele na konstrukcione, do 0,6% C i alatne, preko 0,6% C. Struktura i mehanika svojstva ugljeninih elika zavise od sadraja ugljenika. Pored ugljenika, u sastav elika ulaze i drugi elementi koji se smatraju prateim, skrivenim ili sluajnim primesama. Legirani elici, pored ugljenika, sadre i druge legirajue elemente, koji se dodaju radi poboljanja zahtevanih svojstava.Od konstrukcionih elika se zahteva da imaju dobra mehanika svojstva, da se dobro obrauju rezanjem, deformacijom (kovanje, valjanje, izvlaenje, presovanje), da imaju dobru zavarljivost i nisku cenu. U ovu grupu elika spadaju finozrni konstrukcioni elici, elici za cementaciju, elici za poboljanje, elici za opruge, elici za automate, vatrootporni elici, elici za rad na povienim temperaturama i nerajui elici. Alatnim elicima nazivaju se ugljenini i legirani elici, koji imaju visoku tvrdou i

otpornost prema habanju, a upotrebljavaju se za izradu razliitih alata za obradu metala i drugih materijala. elini liv je legura eleza i ugljenika od koje se izrauju odlivci za rad u uslovima dinamikog optereenja, kada se ne preporuuje upotreba livenih gvoa.