TRKLERDE DEMRCLER VE AMANLAR (The Blacksmiths and Shamans in Turks) Mehmet ERBA*

ZET amancl kompleksin varolduu birok toplulukta, zellikle de bunu en iyi yanstan Trklerde Demirci ve aman, yaanlan kltrel evrelere uygun olarak ve corafik artlarn da etkisiyle toplumsal katmanlarn en stnde yer edinmeyi becermi, hatta kurumlam; bu sayede varolduu toplumun birok eyleminde kendisin hissettirebilmi iki tiptir. Bu tiplerin elde ettikleri kamusal deerler, zamanla bu tipleri birbirlerine yaklatrm, bu yaknlk bu iki tipin ounlukla ayn elerle karmza kmasna sebep olmutur. Anahtar Kelimeler: Demirci, aman, By, Ate, aman Teknikleri, Alkars.

ABSTRACT In many communities which had Shamanist complex, especially the Turks had reflected that Shamanist complex Blacksmith and Shaman could make an impression in the top of the social class that were appropriate culturel period and they were impressed from geographic conditions, even they had turned into an institution. Thus, they are two types that could be felt themselves in a lot of actions. Public values which they had got, had got close to each other in the course of time, that closeness mostly had caused to coincide same elements of these types. Key Words: Blacksmith, Shaman, Magic,Ffire, Shaman Technics,Alkars,

Mitoloji, semboller ilmidir. Mitolojideki semboller hangi millete aitse, o milletin kltr evrenine iaret eder. Mitolojideki semboller daha ok kelimelerden mteekkildir. Bu nedenle kelimelere sadece dil kodlar olarak deil, inan kodlar olarak da bakmak lazm. nsanlk, ortak sembollere mn yklerken de ayn ekilde davranmtr; fakat mnya bal pratiklerde farkllklar tezahr etmitir. Bu farkllklarn oluumunda topluluklarn birbirini etkilemesi bir neden olabilecei gibi; o topluluun retim biimi, yaad corafya da nedenler arasnda saylabilir. Aa, da, ta, su gibi iyeler farkl topluluk ve gruplarda daima grlrken; bu iyelere bal uygulamalar, topluluktan toplulua deimitir. Mesela, Aaca bal inan ve uygulamalar her toplulukta grlrken aacn cinsi ya da uygulama biimi deimitir. Hristiyan Avrupa iin am aac n plan karken, Trkler iin kayn aac, Araplar iin hurma aac eitli kltlerle takdis edilmitir.
*

Ara. Gr., Dumlupnar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm: ceribas@dumlupinar.edu.tr

Btn kltrlerde, etrafnda kltlerin olutuu mitolojik sembollerden biri de demirdir. Demir, tm kltrlerde, tanrsal bir kaynaa balanm ve ounlukla gksel nitelikli kavramlarla ifade edilmitir. Demir anlamna gelen Smerce Anbar szcnn, gk ile ate piktogramlarndan olumas (Eliade, 2003: 22) ve szcn hem Smercede hem de Hititede gk metali ya da yldz metal (Eliade, 2003: 23) anlamna gelmesi, Yunancada parlak anlamna gelen szcklerle ilikisi (Eliade, 2003: 24); tanrsal kaynakla ilintisini gsteren nemli ibarelerdir. Eliadeye gre (2003: 23) demir szcnn Smercedeki ekli ile Orta Asyadaki eklinin ortak olmas, olduka mmkndr. Hatta ona gre Orta ve Gney Amerikaya demircilik, byk olaslkla Asyadan gelmitir (Eliade, 2003: 22). Demir, insanolunun asker ve siyasi tarihine dahil olmadan evvel, tinsel yaratmalara yol am; tpk atl sava arabalarnn, ulam arac olmadan nce ritel gei trenlerinde kullanlmas gibi, demir de sava arac olmadan birok ayini, miti ve simgeyi dourmu (Eliade, 2003: 25)tur. Bylece demirci de mitolojileri, metalurji srlarn ve ayinleri yaayan kii konumuna ykselmitir (Eliade, 2003: 25). Demirin Orta Asyadaki kefi, demiri ileyen kiiye de yeni bir toplumsal mevki kazandrm ve demirci, bu katmanlarn en stnde kendine yer edinmitir. Nitekim Moollarn demirciye darhan unvann vermesi ve dokuz atas demirci olan kiiyi aman saymas, aman byklerine de tarhan demesi (Ziya Gkalp, 1995: 10), Moollarn Gizli Tarihinde darhan sznn, memur, usta, demirci anlamlaryla kaydedilmesi ve bu szn Uygurcada da memur anlamna gelmesi; yine darhann, serbest, vergiden kurtulan anlamlarnn yannda (Temir, 1995: 15), demircinin karsna da sayg gstermek iin sylenmesi (nan, 1998: 231), demircinin ne kadar saygdeer olduunu gstermektedir. Zengin maden yataklarna sahip Orta Asya sahas, erken dnemlerde demiri kefetmi ve kullanma sokmutur. Demiri erken dnemlerde kefeden Trkler, retimde ve demiri kullanm biiminde ustalamlar; bunun sonucu olarak demir ilemecilii bir sanat kolu hline gelmitir. Nitekim Trkler arasnda sanat dal hline gelen demircilik, ayn zamanda en kutsal sanat olarak da tarihe gemitir. Bu kutsalla uygun olarak Proto-Trklerden saylan Hunlarda demir, din trenlerde, kurbanda da hayvan takdim etmek iin kullanlm; bundan dolay Hunlar demire byk sayg gstermiler, bu kurbana da ing-lu: kl en: ruh (kl ruhuna kurban)

demilerdir (nal, 2000:158). Bu ayinlerin yannda demir, birok mitolojik semboln de ad olmutur. Dnyann en eski topluluklarnda anasr- erbaa; su, hava, toprak ve ateten olumutur. Trklerin kozmogonik anlaylarnda ate ve su bulunmasna ramen, hava unsuruna rastlanlmaz. Toprak unsurunun da inlerden getiine inanlr. Bu unsurlarn yerine, Trklerce kutsal saylan aa ve demir unsurlarn grmekteyiz. Demir, hem anasr- erbaa iinde yer alan drt maddeden hem de ynleri gstermek iin kullanlan nemli sembollerden biridir. Demir, Trk kozmogonik sistemine gre Batnn semboldr. Bat bu mnda mevsim olarak sonbahar, gnn saati olarak akam, renk olarak ak, yldz olarak da Akpars denilen yldz takmn simgelemektedir (Esin, 2001: 26). Yine Altay Trklerinde gn on yedi kat vardr ve en ste tanr yaamaktadr. Bu tanrnn da iki olu vardr; birisi Demirhan, dieri de Su Handr (Ziya Gkalp, 2005: 28). Yine inde ve Trklerde gn kutbu saylan Kutup Yldzna Trkler, Altun ya da Demirkazk Yldz adn vermilerdir. Trkler gn Demirkazk Yldz etrafnda dndn dnrler (Esin, 2001: 41). Ural-Altay halklarnn inancna gre Altn Da (Semaru), dnyann merkezindedir. Abakan Tatarlar bu daa Demir Da demektedirler. Gktrk Yaztlarnda bu tanrsal zelliinden dolay demir, ebed (meng) olarak nitelen(?) imparatorluun simgesi olarak yaamakta ve bugn bile lmsz varlk anlamna gelen demirba szcnn temelini tekil etmektedir (Roux, 2001: 64). Yukarda sylendii zere demirin birok mitsel anlam tamas ve ayinlere konu olmas, demirciye kutsallk atfedilmesine neden olmu; bu ynyle demirci, zamanla birok ayinin esas yneticisi saylan amanla ayn mevkiye gelmitir. Bu ekilde aman ile Demirci arasnda -benzerler benzerleri dourur ilkesine uygun olarak- birok paralellik ortaya kmtr. Bu paralellik birok kavimde grlmesine ramen, Trklerde ok daha karakteristik bir zellik arz etmektedir. Bu paralellikler u ekillerde izah edilebilir: a) Trklerde, demircilerle din adam saylan Ozanlar (aman, Kam, Oyun, Bahi, Byc, Hekim, Atasagun), ayn ocaktan (yuvadan) (Roux, 1994: 64; Uraz, 1994: 168) saylmtr. Yakutlar bu ilikiyi anlatmak iin us da oyun da bir uyalah derler (nan, 1998: 231; Bayat, 2004: 41; Beydili, 2005: 155). Demir szcnn hem gksel motiflerde hem de yeraltna bal motiflerde gemesi, demirin tanrsal olduunu gsterdii gibi; her iki kaynaktan beslendiine de iaret etmektedir. Gk

Tanrnn (Kayrakan) arabasnn Demirkazk Yldz etrafnda dnmesi ile Erlikin saraynn siyah demirden olmas, bu tanrsal ilikiyi net olarak bizlere ifade etmektedir. Ayrca Erlik ile Gk Tanrnn en bata, yani balangta beraber olmas ve her ikisinin de han sfat tamas, bu iki yce varln gcne iaret etmektedir. amann yeraltna ve gkyzne seyahati, yeraltnda demirci ile ilikisi ve yine darhan szcnn demirci, asilzade, vergiden muaf anlamlar yannda amanlarn atas anlamnda da kullanlmas, bu ortak ata teorisine ayna tutmaktadr. b) Demirci ile aman arasndaki benzerlii salayan bir dier ortak nokta da atete gizlidir. Ate ve demir, yaratln sebepleri olarak gze arpmaktadr; nk hem aman hem de demirci, meslekleri gerei, atee hkmetmek zorundadr. aman atei daha ok kt ruhlar korkutmak, fala bakmak ya da i arnmay gerekletirmek iin kullanrken; demirci, elie ya da demire yeni bir ekil vermek iin kullanyordu. Ate sayesinde yeni bir ara gelitirmeyi beceren demirci, gemi dnemler iinde harikulde bir i yapyor kabul edilmi; bir zanaatkr olarak byle bir ii becermesi ve amancl eler (ate) tamasndan dolay da aman katna ykselmitir. Zira Ergenekon Destannda da delen kiinin demirci olarak karmza kmas basit bir tesadf saylamaz. Dikkat edilecek olursa bu destanda bahsi geen Demirciyle birlikte Demir Da, Demir Da eritmek iin ate ve motif olarak da kurt geer. Destanda kurt bir hayvan olarak kamza ksa da biliyoruz ki; Trk destanlarnda geen bu nevden kurtlar aslnda, lm byk Kamlarn ruhlarnn tezahr ettii yce varlklardr; yani, ad geen kurt bir Kam temsil etmektedir. Bu da gsteriyor ki destan, Trklerce kutsallk atfedilen atalar kltn, demiri, atei, Kam ve demirciyi hep bir arada yanstmaktadr. Altaylarn Yaratl Efsanesinde de demir, Erlik Hann yaratma kudretini gsterdii varlk olarak gze arpmakta; Erlik Han, ekici, rs, kr eline alp her vuruta bir hayvann (kurbaa, ylan, ay, domuz, deve) ve kt ruhlar saylan Albs, ulmusun kmasn salamaktadr. Tanr, Erlik Hann elinden yaratma gcn almak iin; krk, eki ve rs alr, atee atar ve krk bir kadn, eki de bir erkek olur. Bu kadn ve erkek de daha sonra eti yenmez birer ku olur. Yine Yaratl Efsanesinde grlecei zere demir (rs, eki) ve ate, ister Erlik Handan (yerden) isterse tanrdan (gkten) gelsin, yaratmann en nemli aralarndandr. Erlik Han, demirden, yaratma kudretini ortaya karmak iin rs ve ekici birbirine vuruyor ve atei (demiri birbirine srekli vurmak, ate paralar kmasna sebep olur) kullanyorsa tanr da eki, krk ve

rs atee atarak yaratla sebep oluyor; yani demir tanrsaldr. Dolaysyla demirci de tanrsal olmaldr. Grnen odur ki demirciler, yaptklar iin nitelii ve toplumsal ilevleri dolaysyla zamanla kutsiyet kazanarak din adam ve byc seviyesine ktlar; nk bir kavim bir eye yksek derecede ehemmiyet yklerse bunun zamanla din mahiyet alma ihtimali artmaya balar. Hatta bu konuda ortaya kan efsane ve destan trnden eserler, tarih srelerde mahiyet deitirerek din vazifesi grmeye balar. c) Trklerde demirci ile amancl elerin benzerliini gsteren bir dier delil de Anadoluda evliya ve eren yatrlarnn demirle ilgili olmasdr. Kamlarla ayn kmeden insanlar olarak kabul ettiimiz demirciler Anadoluda da unutulmam, birok evliya yatrna ismini vermeyi becermitir. orum Sungurluda Demireyh Trbesi, Bursa Osmangazide Demirta, Denizli Serinhisarda Yataan Baba, Samsunda Kl Dede, Karamanda Demir Gmlek Emnddin (Sezgin, 1998: 481507), Adanada Demirta Dede (Okuluk, 1998: 361), Afyonda Demiryalayan Baba, Kamanlar yaknndaki Demir Baba (Birdoan, 1998: 97), Sivas-Divriide Kl Baba (Ergun, 2004: 542) isimleri; Orta Asya ve Anadolu balantsn en iyi gsteren iaretler olmasnn yannda, demir ve demircilerin, Trk toplumunda ne kadar nemsendiinin de belgesidir. stelik bu tip trbelere ounlukla tedavi iin gidilmesi, zellikle demir ismi tayan trbelerde, gelen hastalara demir yalatlmas, baz hastalarn arsnn benzeme bysne uygun olarak bak vb. nesnelerle kesilmesi; btn bunlarn tesadf pratikler olmadklarn gsterir. Ayrca Anadoluya gelen ve keramet ehli olan bu evliya ve erenlerin, Orta Asyada, amanlk yapan kiiler olduu da dikkatten uzak tutulmamaldr. d) Hem demircilik hem de amanlk ilah kaynakl mesleklerdir. amanlk kiiye yolla geer: 1. sel arlma yoluyla 2. amanlk mesleinin kaltsal aktarm (babadan ola gemesi) 3. Kendi veya klan isteiyle aman olma (Eliade, 1999: 31). Bunlarn ierisinde en gl amanlar, isel arlma yoluyla aman olanlardr. aman olacak kiiyi burada ya tanrlar ya da ruhlar amanla davet ederler. Ayn ileyiin demircilerde de var olduunu grmekteyiz. Buryatlarn inancna gre; Gksel Demirci Bointojn dokuz olu, insanlara maden ilemeyi retmek iin yeryzne inmi. Onlarn ilk rencileri de demirci ailelerin atalar

olmutur. Baka bir inanca gre de Bointoj, insanlara maden ilemeyi retmek iin yeryzne inmi Ak Tanrdr (Eliade, 1999: 512-513). Baka bir kaynaa gre de Buryatlarda demircilerin patronu, Hara Dargahi Tenggeridir. nanca gre kara amanlarn hepsi demircidirler. Bu demirciye Boron-Hara-Tenggeri (Siyah yamur tanrs) denilir. Bu tanr, Hacir adl bir demirci yetitirmitir. Sonra bu demirci, amanlarn hepsine demircilii retmitir (Bayat, 2004: 38-39). zbeklerde de yeni amanlk yapmaya balayan bir kii, Hz. Davutun hayr duasn almak iin, Harezmin gneyindeki eski bir kalede gecelemeliydi (Beydili, 2005:156). e) Demirci aletleri de tpk amann davulu gibi kutlu saylr, her aletin bir koruyucu ruhu olduuna inanlr (nan, 1995: 84). amann davulu daima duvarda asldr. O herhangi bir yere braklmaz, onun kirlenmemesine itina gsterilir. Bugn iin Kurna nasl sayg gsteriliyorsa, aman davuluna da yle sayg gsterilir. amann elbisesi de amana yardmc ruhlarn tavsiyesine uygun olarak yaplr ve bu tavsiyelerin dna klmaz. Trklerde, ister gemite olsun isterse bugn olsun, sava ara ve gerelerine kar sayg daima n plandadr. Kama, kl, orak, trpan gibi aletlerin ky yerlerinde hl duvarlara aslmas; tfeklerin ounlukla kap arkasna konmas; masallarda gen kz ve erkek kahramann beraber ayn yata paylamak zorunda kaldklarnda aralarna kl koymalar; askerde, tfein, sahibi olan kii tarafndan namusu olarak grlmesi her ne kadar bu aletlerden gelecek olan muhtemel bir zarar nlemeye ynelik davranlar olsa da- Trklerdeki bu saygnn tipik birer gstergeleridir. f) Hem demircilik hem de amanlk soy esasna dayanr. Bir kii aman olmak isterse aman soyundan gelmek zorundadr. Yukarda bahsedildii zere, amanlk soy esas (babadan oula geme) yoluyla gerekleir. Kaltsal aktarm denilen bu yntemde amanlk zellikleri gsteren ocuk, kendisine yaplan teklifi kabul etmese, ya delirir ya da lr. Yakutlarn inancna gre de; demircileri koruyan Kday Bahs adnda hami bir ruh vardr. Bu ruh hibir doast gcn egemenliinde saylmayan bir ruhtur. Demircilik sanatn ve hatta amanlk etme becerisini, insanlara ilk balayan bu Kday Bahsdr. amanlar ou kez bu ruhu kendilerinin babas sayarak Ben Kday Bahsnn oluyum derler (Beydili, 2005: 155; Bayat, 2004: 40). Bugn iin Anadoluda, aman soyundan saylan ocak ailelerin de soy yoluyla ve el verme eklinde meslei kendilerinden sonraki nesillere aktard kabul edilirse, bu nevden iler gemite, acayip saylmamaldr. Ocak szcnn

Od+caktan geldii bilindiine gre bu iler, hem bir ocaa (aileye) hem de o ailenin ruhunu temsil eden, o aileye tedavi etme yetenei kazandran atee saygnn emaresi saylmaldr. Oca (ate) temsil eden ocak ailede soy ne kadar nemliyse, onun birinci derecede mmessili saylan demirci iin soy esas gdlmesi o derece nemlidir. stelik ocak aileye verilen soy kazanmnn, demircilerden ve amanlardan bu ailelere geme ihtimali de olduka yksektir. g) Hem amanlar hem de demirciler, ruhsal yenilenmenin simgesi durumundadrlar. aman olacak kii nceki benliini kaybeder; yeni bir benlik, vcut ve isim alr. Anadoluda klarda grdmz bade ime, rya grme ve taprma gibi inansal kaynakl eylemelerin temelinde amanlk kurumu yatmaktadr. klarda olduu gibi amanlar da mutlaka ryaya dalar, bade ier ve kan kaybeder. 3, 5 veya 7 gn uykuda kalr. amana, Tanr ya da ruhlar; kendisine yardmc olacak ruhlarn adlarn, grevlerini ve onlara nasl ulaacan anlatr. Kt ve iyi ruhlarn adlar, gnderdii hastalklar da bu srada aman adayna retilir. Yakutlarda aman seilen adamn ruhu yeraltna getirilir, burada demir bir beie konur. Bu beikte kuzey ve yeralt bayanlar ad verilen ihtiyar kadnlar, aday, on yl emzirdikten sonra Kday Bahsya verirler, Kday Bahs amann ruhunu atete glendirir ve terbiye eder (Bayat, 2004: 42-43). amanla gei ritellerinde demirci, aman adaynn ban kesip souk su olan bir kazana, para para doranm etlerini de kaynayan bir kazana koyar. Adayn ilikleri aya dnp akar. Demirci kemikleri bir yere toplar ve onlar etle rer. Ban birletirdikten sonra gzlerini kartp, yerine baka bir gz koyar. Sonra parmaklar ile kulaklarn deler ve yle der: Bundan sonra bitkilerin ne konutuunu anlayacaksn. Etleri de ruhlar arasnda, yine demirci paylatrr (Bayat, 2004: 40). Anadoluda zellikle zeybeklie (efe) gei merasiminde kzanlarn, defne aacna sapl kama altndan gemeleri, bir tr yemin merasimi gibi grnse de; bunun yanna kzanlktan efelie geenlerin, yeni bir kimlik ve kiilik kazandklar da akldan uzak tutulmamaldr. klarda rya grp yeni bir kiilik kazanan kii, yeni kiiliine uygun bir mahls alr. Mahls ryasnda pir verir. Badesiz klarda ise genellikle ustas verir. Efelie geen kii de ayn ekilde kzan adn brakp efe adn alr ve bu ilem bir usta eliinde yaplr. Btn bunlar yaparken de demir (kama), yeni kimliin olumasnn esasn tekil eder.

h) Hastalklarn tedavisinde hem demirci hem de aman hemen hemen ayn grevi grrler. aman kt ruhlarla savarken demirci de kt, kara dmanlarla savar. Altay amanizminde byk nem tayan sava eler (zrh, mzrak, yay, kl), insanln, gerek dman olan cinlere kar savama gereklii ile aklanr (Eliade, 2000: 27). Bu balamda Krgz/Kazaklarda demirden, kt ruhlarn katklarna inanlrd. Anadoluda da lousa kadnlara musallat olduuna inanlan alkars, ancak demirden korkar. Yeni yaplan evlere at nal aslmas, lousa kadnlar alkarsndan korunmak iin lousa ve ocuun yatann altna Kurn, Enam, kama, orak, bak, makas, maa, kurgu, ocakl klc, demir alet, ekmek, soan, sarmsak, rekotu, kolan, at yular, erkek pantolonu ve yelei konmas; ine deitirmeleri ve bylece kt ruhu aldatmalar; ocuklar hastaland zaman atee ya atmalar, atein zerine iemenin gnah saylmas; demir ve demirciye bal kltlerin banda gelmektedir. Dede Korkutta, kt ruh saylan Tepegzle savaan kiinin adnn Basat olmas da bununla ilgili bir durumdur. Anadoluda masat diye bir szck vardr ki, demir aletleri bilemee yarayan aratr. Bu szck o zamanlar, Basat olarak kullanlmaktayd ve b-m deiimine urayarak bugne masat olarak gelmitir. Dede Kokutta Tepgz Basatn yenmesi, aslnda mitolojik olarak, demirci ile kt ruhun mcadelesini simgesel olarak bize nakletmektedir. ) Hem aman hem de demirci g, ate ve grlt unsurlarna bal olarak kt ruhlar korkutmaktadr. Demirin erkek ve g esi olarak kullanlmas, aslnda yeralt dnyasnn hkimi Erlik Hana dayanmaktadr. Erlik, hem ktln hem de gcn simgesidir. Dikkat edilecek olursa Erlik Han, kozmogonik olarak da demirin temsil ettii bat ynnn yldz konumundadr. Ayrca Erlikin dokuz olundan birinin ad Temir Kan (Demirhan)dr. Anadoluda lousay korkutmak iin demir yannda erkek esinin de kullanlmas, dikkate ayandr. Lousann yannda ok kk de olsa bir erkek ocuk braklr. Bu mmkn deilse, yatan zerine bir erkek gmlei veya buna benzer bir nesne braklr. Hatta alkarsnn, o evde at varsa, o atn kuyruunu rdne inanlr. Alkars, Alp Kars; yani Erlik Hann eidir. Ate; bilindii zere hem byy hem temizlenmeyi hem de ruhu temsil eder. Kt ruhlar korkutmann bir yolu da grlt kartmaktr. aman, davulla ayin yaparken, davulun ii ruhlarn barna konumundadr. Davula srekli vuran aman, bylece kt ruhlar uzaklatrmakta; eer bir hastal tedavi ediyorsa da bu ekilde kt ruhlar korkutarak aldklar ruhu geri getirmelerini salamaktadr.

Demirci de ekici ile demire ya da rse srekli vurarak ses kartmakta, bylece onun da kt ruhlar korkuttuuna inanlmaktadr. Anadoluda bu ve buna benzer uygulamalar hl mevcuttur. Ay tutulmas zamannda davul veya teneke alnmas, ezan okunmas, tfek sklmas; biri nazar ettii zaman tahtaya veya baka bir maddeye vurulmas; gelinin yeni geldii evin kapsnda cam, bardak, mlek gibi bir nesne krmas; herhangi bir evde ayna veya cam trnden bir eya krldnda, bunun hayra yorulmas; gelin alnrken ve gelin getirildiinde tfek sklmas, temelde, grlt kartmaya ve zarar verecek erir ruhlar korkutmaya ynelik tavrlardr. i) Demirci ile aman arasndaki ilikinin bir boyutu da kullandklar silahlarda gizlidir. aman, kt ruhlar korkutmak iin tahta kl kullanrken, demirci ise dmanlarna kar demir kl kullanmaktadr. Anadoluda zuhur eden evliya menkbelerinde evliyalarn, tahta klla gerek dmana kar savamas; demirci ile amancl elerin ne kadar birbirine kartn ve birbiri ile uyum derecesinin ne kadar yksek olduunu gstermektedir. Orta Asya inan evreninde grlen kt ruhlara kar kullanlan tahta kl, ilm gelime ve tarih srecin getirdii aklcla uygun olarak artk mahhas bir dmana kar kullanlmaya balanmtr. Sonu olarak unu syleyebiliriz; Trklerin inan evreninde demirci ile aman ayrlmaz iki para hline gelmi ve bu iki para, ounlukla da birbirini tamamlar nitelik tamtr. zellikle mitolojik trlerde (destan, efsane ve masalda) bu benzerliklerin daha ok grlmesi; Trklerin erken dneminde, bu ilikinin gelitiini gstermektedir.

KAYNAKLAR BAYAT, Fuzuli. (2004). Trk aman Metinleri (Efsaneler ve Memoratlar). Piramit Yaynlar. Ankara. BEYDL, Cell. (2005). Trk Mitolojisi (Ansiklopedik Szlk). Ankara. BRDOAN, Nejat. (1998). Otman Baba ve Velyetnamesi. I. Uluslar Aras Trk Dnyas Eren ve Evliyalar Kongresi Bildirileri. Ankara. ELADE, Mircea. (1999). amanizm. ev: smet BRKAN. Ankara. ELADE, Mircea. (2000). Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi. ev: Ali Berktay. stanbul. ELADE, Mircea. (2003). Demirciler ve Simyaclar. stanbul. ERGUN, Pervin. (2004). Trk Kltrnde Aa Klt. Ankara. ESN, Emel. (2001). Trk Kozmolojisine Giri. stanbul. NAN, Abdlkadir. (1995). amanizm. Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Ankara. NAN, Abdlkadir. (1998). Makaleler ve ncelemeler. C.II. Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Ankara. OKULUK, Refiya. (1998). Adana Halk Kltrnde Demirta Dede Klt ve Etrafnda Oluan Efsaneler. I. Uluslar Aras Trk Dnyas Eren ve Evliyalar Kongresi Bildirileri. Ankara. ROUX , J. Paul. (2001). Trklerin ve Moollarn Dini. stanbul. SEZGN, Abdlkadir. (1998). Eren ve Evliya Kavramnn Din, Tarih, Folklorik zah ve Eren nanc zerine Dnceler. I. Uluslar Aras Trk Dnyas Eren ve Evliyalar Kongresi Bildirileri. Ankara. TEMR, Ahmet. (1995). Moollarn Gizli Tarihi. Ankara. URAZ, Murat. (1994). Trk Mitolojisi. stanbul. NAL, Mustafa. (2000). Hiung-nu Trklerinde Kl Kurban Trenleri. Trk Dnyas Tarih Dergisi. S.158. ubat. ZYA GKALP. (1995). Trk Medeniyeti Tarihi. Toker Yaynlar. stanbul. ZYA GKALP. (2005). Trk Tresi. Toker Yaynlar. stanbul.

10