Osmanl'dan Gnmze Ordu-Siyaset likileri

Civil-Military Relations from the Ottoman Empire up to Today

Begm Burak* zet
Bu alma Trk Silahl Kuvvetlerinin (TSK) siyasal alandaki konumunun ana belirleyicilerini ortaya koymaya almaktadr. TSKnn genelde laik ulus devlet, zelde ise Kemalist ideoloji iin tad iddia edilen koruyucu rolne k tutmak iin Trkiyedeki askeri mdahalelerin tarihsel, teorik, yasal ve kurumsal zellikleri incelenecektir. Bilindii zere, Trk ordusu ulus-devlet yaratma srecinde nemli bir rol oynam ve modernleme srecinin de tayc gc olmutur. Bu sebeple, ordunun erken cumhuriyet tarihinden gnmze kadar siyasal alanda konumlanmasnda kayda deer bir meydan okumayla karlamad iddia edilebilir. Dier modern ordulardan farkl olarak, TSK lkeyi i dman unsurlarndan koruyacak yasal ve kurumsal bir zerklie sahiptir. dman konsepti siyasal slam ve Krt milliyetiliine atfta bulunarak TSKnn siyaset alanna direkt ve(ya) dolayl mdahalelerine zemin hazrlamaktadr. Gnmz Trkiyesinde hala neden Trk ordusunun kendini rejimin nihai koruyucusu olarak grd cevaplanmas gereken nemli bir sorudur. Bu balamda, sivillerin rol, siyasal kltr, tarihi arkaplan, sosyo-kltrel yap, ekonomik gelimilik seviyesi ve yasal\anayasal dzenlemeler ele alnp son kertede bu ok boyutlu faktrlerin askeri elitlerin siyasal rol edinmesine yol at iddia edilebilir. almada, slami kimliin ve Krt kimliinin askeri elitler tarafndan bir gvenlik meselesi olarak ele alnmasyla aslnda Trk devletinin milletin kendinden korunduu iddia edilmektedir.

Anahtar Kelimeler: Trkiye; Askeri Mdahale; Trk Ordusu; Kemalizm; Dman; Koruyuculuk. Abstract
This paper tries to reveal the chief determinants of the Turkish Armed Forces (TAF) role in political sphere. In order to shed a light upon the guardian role of the TAF for the secular nation-state in general and the Kemalist ideology in particular; the historical, theoretical as well as legal and institutional traits of the military interventions in Turkey will be analyzed. As already known, Turkish military played a key role in the nationbuilding process, hence the modernization era was also stimulated by the Army. It can be argued that, having a role like this, the military elites from the very beginning of the Republican era up to present, have not been experiencing any appreciable difficulties in placing themselves in the political life. Unlike its counterparts, the Turkish Army has a considerable amount of political and institutional autonomy which ultimately leads to emphasize its role in guarding the state from internal enemies. This term of internal enemy refers to political Islam and Kurdish movement, and from time to time the TAF exercise direct and / or indirect political authority to a variety of extents. The question of why the military elites still regard themselves as the only guarantor of the Turkish state is a crucial one to be answered. The role of the civilians, the political culture, historical background, socio-cultural structure,

Bu makale, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsne sunulan Trkiyenin Siyasal ve Ynetsel Yaamnda 28 ubat Srecinin Yeri zerine Bir nceleme balkl Yksek Lisans Tezinden yararlanlarak hazrlanmtr. * Ar. Grv., Fatih niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi - stanbul

History Studies
Volume 3 / 1 2011

Osmanl'dan Gnmze Ordu-Siyaset likileri

46

level of economic development and legal regulations of Turkey, all to some extent affect that role of the Army. Here I argue that multidimensional factors are determinant in shaping the militarys role in politics. In addition to that, by regarding the Islamic and Kurdish identities as security issues, the military gives itself the role of guardianship of the Turkish state too. The major argument of the paper is that, the Turkish Army protects the Turkish State from the Turkish nation in the context of internal enemy thanks to its so-called guardianship role of the Turkish State.

Key Words: Turkey; military intervention; Turkish Army; Kemalism; internal enemy; guardianship.

Giri Silahl Kuvvetlerin, Osmanl Devletinin zlme dneminden itibaren ynetim ve siyasette etkili olduu ve giderek bu etkili konumunu glendirdii ileri srlmektedir. Osmanldan bu yana en gl ve kkl kurum olan ordunun, birok kaynakta zellikle Osmanlnn son dnemlerinde savunmadan ziyade politikayla ilgilendii belirtilmektedir.1 Modernleme almalarnn ilk balatld kurum olan ordunun, Cumhuriyetin ilannda etkin bir rol stlendii ve kurucu ideoloji olan Kemalizmin asli taycs olduu bilinmektedir. Askeri brokrasinin sistem iinde zerklik kazanm, Osmanlnn son dnemlerinde balam, erken cumhuriyet dneminde ksmen zayflam fakat 1960 sonrasnda kuvvetlenmitir. 1971 ve 1980 mdahaleleri neticesinde bu zerklik halinin artt ve eitli biimlerde yeniden retildii gr birok yazar tarafndan paylalmaktadr.2 Ordunun sahip olduu tarihi\kltrel miras ordunun siyasal zerkliini beslemi ve ordu Cumhuriyetin kuruluundan bu yana rejimin ve Atatrk ilkelerinin koruyuculuu roln ciddi bir meydan okumayla karlamadan srdrmeyi baarabilmitir. Bu balamda, Trkiyede asker-sivil ilikilerinin seyrinin Trk ordusunun rejimi i dmanlardan koruma izgisiyle paralellik arz ettii ileri srlebilir. Bu ise Trkiyede demokratik pekimenin nndeki en nemli engellerdendir. 1.Osmanlda Ordu Siyaset likilerinin Seyrine Ksa Bir Bak Osmanl Devletinin zl srecine girmesiyle birlikte ordunun nceki dnemlerden farkl olarak topraklar koruma ve padiahn bu topraklara hkmetmesinde anahtar rol oynama ilevini yitirdii bilinmektedir. Zayflayan siyasal otoriteye kout olarak, orduda siyasallamann vcut bulduu ve klasik dnemde padiahn otoritesine tabi olan ordunun bu konumundan syrld ifade edilmektedir. Bu balamda yenierilerin eylemlerine iaret etmek klasik dnemdeki ordu-siyaset ilikilerin seyrinin nemli lde deitiini gstermesi bakmndan nemlidir. Ynetime muhalefetin younlat yllarda yenieri saflarndaki isyanlar padiahlarn tahttan indirilmesine hatta lmne yol amtr. Modernlemenin balatld kurum olan ordunun, Osmanlda bir orta snf (burjuvazi) yokluunun da etkisiyle anayasann ilan ve merutiyetin ilannda nclk ettii bilinmektedir. Osmanl miras, modern
1

Bu konudaki bir gr iin. bkz. Feroz Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, ev. Yavuz Alogan, stanbul, Kaynak Yaynlar, 2007, s.50-51. 2 Askeri brokrasinin zerklii ile ilgili grler iin bkz. mit Cizre, Muktedirlerin Siyaseti, ev. Cahide Ekiz, stanbul, letiim Yaynlar, 1999; Ali Bayramolu, 28 ubat: Bir Mdahalenin Gncesi, stanbul, letiim Yaynlar, 2007; Hikmet zdemir, Rejim ve Asker, stanbul, Afa Yaynlar,1989; Metin ztrk, Ordu ve Politika, Ankara, Gndoan Yaynlar, 1993; Serdar en, Gemiten Gelecee Ordu, stanbul, Alan Yaynclk, 2000; Haz. Ahmet nsel, Ali Bayramolu, Bir Zmre Bir Parti Trkiyede Ordu, stanbul, Birikim Yaynlar, 2006.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

47

Begm Burak

Trkiye tarihindeki ordu-siyaset ilikilerinin anlalmasna yardmc olmas bakmndan nem tamaktadr. Giderek sultana kar isyanc ve kimi zaman ulema ile birleerek reform kart bir izgi benimseyen yenieri ordusunun3 II. Mahmut tarafndan 1826da lavedilmesi sonrasnda klasik dnemin kurumsallama yaps zellikle ordu balamnda byk lde deiime uramtr. rnein 1841de rgtlenme asndan yerel komutanlar olan eyalet ordular tekil edildi. Merkezi brokrasi de glendirilerek ordu saflarndaki siyasileme (yenieri zihniyeti) bertaraf edilmeye alld. Ancak ilerleyen dnemde alan askeri okullar, yine ynetime muhalif askerlerin kmasna sebep olmutur. Bu bakmdan Harbiye Mektebi askerlerin politizasyonuna kap aralayan bir okul olarak deerlendirilmektedir. Askerlerin siyasallamasna ramen, teknik ynden glenen ordunun yine zamann en nde kurumu olduu bilinmektedir.4 Tanzimat dneminde asker sivil ilikileri balamnda nemli bir olay olarak deerlendirilen Kuleli Olay, (1859) ordu ve siyaset arasndaki ilikiyi gstermesi bakmndan dikkate deerdir. O yl, kendilerine Fedailer Cemiyeti diyen bir grup Sultan Abdlmeciti devirmek ve icap ederse katletmek iin bir komplo giriiminde bulundular. Ad geen cemiyet, baz alt ve orta rtbeli subaylardan oluan 40 50 kiilik bir rgtt. Ayn yl ierisinde komplocular tutuklandlar. Fedailerin dnce itibariyle liberal olduklar ileri srlyor. Bu nedenle 1876 anayasal hareketinin ncleri olarak grlyorlar. Dier bir gre gre ise fedailer bu dnemde, aznlklara verilen dnlere muhalif olan genlerdir.5 te yandan, 1876 Anayasal Devriminin gerekte askeri bir darbe niteliinde olduu ileri srlmektedir. Padiahn yetkilerine kimi kstlamalarn konulmas gerektiine inanan st dzey sivil ve askeri memurlar grubu bu harekette etkin rol oynamlardr. Bu anayasal devrim Tanzimatn asker ve sivil isimlerinin aktif rolnn rnyd, denilebilir. II. Abdlhamitin ynetiminde gerek asker gerekse sivil evreleri kontrol ve disipline eden bunun yan sra youn jurnal faaliyetleriyle ne kan bu dnem, 1878 ylnda parlamentonun sultan tarafndan sresiz tatil ilan edilmesiyle mutlakyeti bir yap kazanmtr. Siyasi daralmaya kar II. Abdlhamit eliyle alan modern okullar ve zellikle Harbiye mektepleri sayesinde, yeni bir teknokratlar snf da oluum halindeydi. Bu dnemde yaplan brokratik reformlar sayesinde ilk kez idarede asker sivil ayrmasna gidildi ve idare sivil bir hal ald. daredeki bu ayrma sayesinde ordunun ynetime dorudan doruya dahil olma imkan tasfiye edilmitir. Bu balamda, eskinin hem komutan hem ynetici olan valisinin yerine sadece komutan olan ordu komutanlar getirilmitir. II. Abdlhamit Dneminde ordunun, hem tekilat yapsnda hem de teknik donanm bakmndan ada bir grnm kazand bilinmektedir. Fakat ynetime dolayl da olsa zellikle ordu saflarndan muhalefet glenmekteydi. Alayllarn ynetimce kayrlmas
3

Bu ordu devirmelerden mteekkildi. Ancak son zamanlarda bu kurum da bozuldu ve rejime tehdit sunar hale geldi. Lavedilmesi olay Vaka-i Hayriye yani Hayrl Olay olarak bilinir. Sonradan bu ordu yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye Ordusu kurulmutur. 4 Cemal zkan, Tanzimattan Cumhuriyete Ordu Tanzimattan Cumhuriyete Byk Trkiye Ansiklopedisi, stanbul, letiim Yaynlar, 1985, C.5. s.1215, 1261. 5 William Hale, Trkiyede Ordu ve Siyaset, ev. Ahmet Fethi, stanbul, Hil Yaynlar, 1996, s. 33.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

Osmanl'dan Gnmze Ordu-Siyaset likileri

48

muhalefeti daha da grnr hale getirmeye balad. Askerler arasnda terfi yolsuzluklar gibi ikayetlerin artmas ve bunlarn giderek rejime duyulan gvensizlikle akmas Osmanl ordusunu aktif politikann iine srkleyen ok nemli bir unsur olarak belirtilmektedir. Ayrca yeni okullardaki pozitivist eitim tarz askeri rencileri adeta harekete gemeye sevk ediyordu. stibdat rejimine honutsuzluklarn perinleyen bu eitim tarz ile askerler, kendilerini deiimin ncleri olarak grmeye balamlardr. 1889da Mekteb-i Tbbiye de kurulan ttihad-i Osmanl Cemiyeti bu tepkilerin vcut bulduu bir rgt niteliindeydi. 1895 itibariyle bu yaplanma Fransada kendine Jn Trkler adn vermiti. 1876 1908 aras ordu - siyaset - devlet odakl bir okumada ordunun dominant rolnn oluum sreci gze arpmaktadr. yle ki, 1876da olduu gibi muvazzaf subaylarn destei olmadan, sultann otoritesine kar durmak zlme dnemi de olsa zordu. Ancak alan askeri okullar kanalyla mektepli subay kesiminin younluk kazanan istibdat kart duruu ve siyasilemesi sebebiyle ynetime muhalif sesler ordu desteiyle vcut bulabilmekteydiler. 1908deki Jn Trk Devrimi \ Temmuz Devrimi tpk 1876daki gibi muvazzaf subaylarn geni desteiyle vuku buldu. ttihat ve Terakki Cemiyeti bu yllarda, ittihat kanat ve liberal kanat biiminde hiziplere ayrlmken 1908 Devrimini6 fiilen gerekletiren ordudaki blnmeyse muhafazakrlar, liberaller, ittihatlar ve tarafszlar arasnda grlmekteydi. Tarafszlar, siyasilemi askerler istemiyorlar ve ordunun sadece savunma odakl olmasn dnyorlard. Muhafazakar kesim padiaha daha bal ve alayl idiler. ttihatlar hem mektepli olmalaryla hem de aktif siyaset iinde yer almalaryla ynetime tehdit niteliindeydiler. Devrime ballk anlamnda ise komuta dzeyindeki subaylarn devrime bal olduklar gzlemlenmekteydi. Bu dnemde orduyu siyasilemeye iten sebeplerin banda iktisadi ve sosyo-politik nedenlerin olduunu grrz. Maalarn dkl, ynetimin alayl subaylar kayrmas, terfi ikyetleri ile siyasal, toplumsal ve ynetsel zapt- u rapt hali askerleri honutsuz klmaktayd. TC ordu ilikilerine deinmek gerekirse, cemiyetin ordusu deil de ordunun cemiyeti sz konusuydu.7 Cemiyet adeta orduya baml gibiydi, ancak kk rtbeli subaylar arasnda asker - sivil ilikilerinin seyri farklyd. Bu kiilere gre, cemiyete mensup olmak sivil ve asker yeler arasnda bir stat stnl hasl etmitir. zellikle zabitler, bu duygunun etkisiyle normal dnemlerde asla yapamayacaklar faaliyetlere girimilerdi. rnein bu zabitler, Merutiyeti ilan etmek iin nce daa kp, sonra sokaa dklmlerdir. Klalarna dnmeye de mesafeli duran bu zabitler iin kla zaten hrriyet olmadan, istibdat yklmadan dnlecek bir yer deildi.8 Bu dnemde politik btnl olmayan ordunun iktidar byk oranda Mahmut evket Paann elindeydi. 1909daki isyanc hareket (31 Vakas) bu komutan tarafndan bastrlmt. Ancak Mahmut evket Paa, ordunun politizasyonunu desteklemiyor ve isyann TC adna deil, lke adna bertaraf edildiini zellikle vurguluyordu. Ordu, bu tarihten sonra
6

Bu devrim iin bkz. Aykut Kansu, 1908 Devrimi, ev. Ayda Erbal, stanbul, letiim Yaynlar,1995; Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki ( 1908 1914) ev.Nuran Yavuz, stanbul, Kaynak Yaynlar, 1986. 7 Ahmet Turan Alkan, II. Merutiyet Devrinde Ordu ve Siyaset, stanbul, Ufuk Kitaplar, 2001, s. 51. 8 A. e. s. 53. 9 Feroz Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, ev. Fatmagl Berktay, stanbul, Kaynak Yaynlar, 1985. s. 21- 22.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

49

Begm Burak

esas olarak mesleki gerekelerle hareket ederken cemiyet, merutiyeti savunmaktayd. Bu olayla ilgili bir deerlendirme ise yledir: Hareket Ordusunun isyan bastrmas sultann iine gelmitir, ancak liberaller arasnda ordunun ani hareketi endie yaratmtr.9 II. Merutiyet Devrinde ordu siyaset ilikilerinin bir baka nemli olay da 1912de gerekleen Halaskar Zabitan Hareketidir. Kendilerine Kurtarc Subaylar diyen bir grup, seimlerin yenilenmesini ve ordunun siyaset yapmamasn talep ediyordu. Sunduklar beyannamede aslnda kendileri de siyaset yapmaktaydlar, rnein meruti esaslara dayal bir ynetim talep ediyorlard. Bu hareket neticesinde ittihat kesimce desteklenen Sait Paa hkmeti ekilmek zorunda kald. te yandan bu dnemde, askerin siyasal alanda konumlanmasna izin vermeyecek yasal dzenleme giriimlerine de gidildi. Tam ismi, Mensubin-i Askeriyenin Riyasat ile Meni tigali Zmnnda Askeri Ceza Kanununa Zeyil Olmak zere Tanzim Olunan Layiha-i Kanuniye olan yasa teklifi meclise sevk edilmiti ancak bu tekliften bir sonu kmamtr.10 2. Erken Cumhuriyet ve Tek Parti Dnemi: Kurucu ve Kollayc G Konumundaki Ordu Birinci Dnya Sava sonras dnemde, subaylar, brokratlar ve toprak sahipleri ksaca Jn Trk iktidar yaplanmasnn orta kademeleri direni hareketinin liderliine soyundular. 1923te Cumhuriyetin kuruluunda da bu kadrolar baroldeydi. Milli Mcadele kadrolar geni lde ttihatlardan olumaktayd. Cumhuriyet kurulduktan sonra da ayn kiiler ynetimi ellerinde bulundurmulardr. Askerler cephesine bakacak olursak Mete Tunayn ifadesiyle Paalar Komplosundan sonra orduda Mustafa Kemal Paaya bakaldrabilecek hibir nemli komutann kalmam olduunu grrz. Bir anlamda ordu tamamyla kendisine bal komutanlardan olumaktayd.11 1924teki Terakkiperver Cumhuriyet Frkas deneyiminden sonra Atatrk, devrimler iin daha uygun bir ortam yaratmak amacyla zmir suikast giriimi (1926) sonrasnda ordudaki muhalif seslerin tasfiyesine dnk baz yasal dzenlemelere nayak oldu. Bu dzenlemelerin en nemlisi ayn anda hem orduda hem de mecliste yer alnmasn yasaklayan kanundur. Ancak 1920 ve 1924 yllar arasnda grev yapan alt kabinede Erkan- Harbiye-i Umumiye Reisi ( smet ve Fevzi Paalar) bakanlar kurulunun yesi olarak grev yapmlardr. Buna ek olarak Mdafaa-i Milliye vekletinde de Fevzi, Refet ve Kazm Paalarla, kabinede her zaman iki generalin bulunduu grlmektedir.12 Dier yandan, 1925teki Takrir-i Skun Kanunu sonrasnda tm muhalefet susturulmutur. 1930daki gdml demokrasi deneyinden ( Serbest Cumhuriyet Frkas) sonra ise resmen tek parti devrine girilmitir. te yandan, Kurtulu Sava yllar asker - sivil ilikilerinin seyri asndan nemlidir, zira bu yllarda asker siyasetten uzakta tutulmak isteniyor ancak olaanst sava koullar

10

Ahmet Turna Alkan, a. g. e. , s. 144. 11Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas: (1923 1931), Ankara, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1981, s. 113. 12.A. e.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

Osmanl'dan Gnmze Ordu-Siyaset likileri

50

sebebiyle de asker, siyaset yapyordu. Bu yllarda savan da etkisiyle ordu giderek daha merkezi ve zerk bir hal almtr. Mete Tunaya gre ise ordu, 1923 sonras peyderpey ynetimin yasama kolundan yasal olarak uzaklatrlacakt. rnein, Askeri Ceza Kanununun 148. maddesiyle ordunun siyasete karma yasa pekimi oldu. Aktan siyasi konuma yapmak, siyasi nitelikli bildiri hazrlamak, imzalamak veya basna yollamak bir ordu mensubu iin su addediliyordu. Ayrca, tek parti dnemi boyunca Silahl Kuvvetlerin hkmetin icraatlarn destekleyen bir konumda olduunu kurulan stiklal Mahkemeleri ve Skynetim Mahkemeleri gibi kurumlardan da anlayabiliriz. Atatrk zelinde konuya eilecek olursak, Atatrkn asl hedefinin, orduyu siyaset dnda tutmak deil, ordunun kendine ve evresine btnyle sadk kalmasn salamak olduunun iddia edildiini grrz.13 Tek parti dneminde asker - sivil ilikilerinde askerin geri planda kald grlmektedir. mit Cizreye gre, bu dnemde ordunun sivil siyasette arlk tamamasnn nedeni, ordunun rakip bir iktidar oda olarak glenmesine engel olmaktr.14 zellikle devrimlerin uygulanmasnda ve yeni rejimin yukardan aaya doru iselletirilmesinin salanmasnda Silahl Kuvvetler, adeta sivil siyasi otoritenin bir arac olarak almtr. Atatrkn lmnden sonra, nnnn Cumhurbakan olmasyla ordunun st kademesiyle siyasal iktidar arasna mesafe konulmu oldu. 1944te Fevzi akmakn emeklilii nn tarafndan salanmtr. akmak sonras Genelkurmay Bakanlnn Savunma Bakanlna kar sorumlu hale getirilmesiyle birlikte ordunun zerkliini snrlama ynnde bir giriim olmutu ki bu daha sonra geilecek liberal demokratik sistem iin de olmazsa olmaz bir artt, zira demokratik bir sistemde askerler meru hkmetin zerinde yer alamazlar. nn Dneminde ordu - siyaset ilikilerinin nemli bir unsuru da devrimler zelinde ele alnabilir. zellikle 1939 1944 yllar arasnda, TSK Kemalist Devrimin koruyuculuu ilevini stlenmiti.15 Skynetim Mahkemeleriyle stiklal Mahkemelerinin yaptklar iblm ve devrimlerin benimsetilmesinde askerlerin oynad etkin rol (rnein tarikatlarn ve derghlarn kapatlmasnda) buna rnek olarak sunulabilir. Ayrca 1939da balayan Milli ef Dneminde brokrat snfnn siyasal elite gre daha aktif olduu gzlemlenmektedir. Zaten yeni bir ulus devleti kurup bu devleti modernletirmeye koyulan gcn burjuvazi deil brokrasi olmas da16 bu gzlemi dorular niteliktedir. lerleyen yllarda, Silahl Kuvvetler Kemalist Devrimin iktidar ortaklndan zellikle CHPnin seim yenilgisinden sonra kacaklardr. Ancak unu da belirtmek gerekir ki, bu dnemde subaylarn honutsuzluklar sadece i politika odakl deildir, d dinamikler de (NATO yelii gibi) rol oynamtr. Bununla birlikte 1950deki iktidarn el deitirmesi olay i dinamikler asndan belirleyici sonular dourmutur. Taban itibariyle CHPden olduka

13 14

Aktaran, William Hale a. g. e, s. 76. mit Cizre, Egemen deoloji ve TSK: Kavramsal ve likisel Bir Analiz, Haz. Ahmet nsel, Ali Bayramolu, a. g. e. , s. 141- 42. 15 mit zda, Atatrk ve nn Dnemlerinde Ordu -Siyaset likileri, Ankara, Gndoan Yaynlar, 1991, s. 126. 16 alar Keyder, Trkiyede Devlet ve Snflar, 13. Bask, stanbul, letiim Yaynlar, 2008, s. 9.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

51

Begm Burak

farkl olan Demokrat Parti17(DP), kimi politika ve sylemleriyle ordu iin mdahale zemini hazrlamtr. 3.ok Partili Siyasal Yaama Gei ve Sonrasnda Asker - Sivil likilerinin Seyri Ya da Askeri Mdahaleler Zinciri kinci Dnya Sava yllarnda Silahl Kuvvetler genel itibariyle tarafsz bir strateji izlemi ve savaa katlmamtr. Politik balamda ise, ordu ierisinde bu yllardan itibaren ve zellikle 1950lerle birlikte gizli rgtlenmeler (komita faaliyetleri) vcut bulmutur. Albay Alparslan Trke (1960 Hareketinin nclerinden bir isim), bizzat ordu iindeki faaliyetleri dorular nitelikte bilgiler vererek bu dnemde askerlerin siyasiletiini belirtmitir.18 27 Mays 1960ta ordu, seilmi bir sivil ynetimi devirmek iin mdahale ettiinde ordunun bu tavrn mmkn klan sebeplerin bir ksmnn hlihazrdaki yapsal unsurlarda gizli olduu bilinmektedir. Dnemin toplumsal, ekonomik ve siyasal zelliklerinden soyut bir deerlendirme, ordu siyaset devlet erevesindeki aklamalar yetersiz brakacandan ok partili siyasal yaama gei ve sonrasn ksaca betimlemek konumuz asndan gereklidir. kinci Dnya Sava sonras, liberal demokrasi zafer kazanmt ve yeniden yaplanan dnya siyasetinde, Trkiye de Cumhuriyetin kuruluundan bu yana yzn batya dndnden demokratik bir sistemi benimsemeliydi, zira batya eklemlenmesi iin bu artt. 1946da CHP iindeki kimi muhalifler tarafndan kurulan DP, bu sebeple nnnn de desteiyle politik arenada yerini alm oldu. Taban itibariyle tek parti ynetiminden mutsuz geni bir halk kitlesine sahip olan DP, 1950de iktidara geldi. 1954 seimleriyle de gcn perinleyen bu parti, 1950lerin ortasndan itibaren mali sebepler ve kimi otoriter eilimleri ve eylemleri sebebiyle politika retemez bir hale geldi. 27 Maysa gtren nedenler arasnda DPnin baskc bir rejim kurma giriimleri ve buna kar giderek glenen muhalefet ve genlik hareketinin nemli rol oynadn syleyebiliriz. 1953 sonras siyasal haklara ve muhalefete kstlamalar getirildii bilinmektedir.19 rnein, DP ounluunun kararyla basna ve siyasal faaliyetlere yasaklar getirilmitir. te yandan, yine bu dnemde niversitelerin zerkliinin bozulduu da kaydedilen bir dier gelimedir. Blent Tanr, 27 Maysa gtren nedenleri ekonomik ya da sosyal deil, siyasal olarak nitelemektedir. Orduya mdahale imkan veren siyasetin yapsal unsurlarna bakacak olursak Meclis ounluunu elde eden siyasal partinin milli iradeyi temsil yetkisini yalnzca kendilerinde grdnden Hkmet ve parti iinde oluan dar bir oligarinin partinin meclis grubunu da denetim altna alarak milli iradenin tek szcs kimliine brnm olduunu grrz. 3.1. Silahl Kuvvetlerin Ynetime lk Mdahalesi: 27 Mays 1960 ve Sonras Cumhuriyet tarihindeki20 bu ilk askeri mdahalenin meydana gelmesinde ekonomik ve siyasal temeldeki sebeplerin yannda Cumhuriyetin asker ve sivil elitlerinin stat ve itibar
17

DP hakknda kapsaml bir inceleme iin bkz: Cem Eroul, Demokrat Parti: Tarihi ve deolojisi, Ankara, mge Kitabevi, 1990. 18 mit zda ,a. g. e., s.143. 19 Blent Tanr, Osmanl Trk Anayasal Gelimeleri, 14. Bask, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2006, s. 352. 20 Cumhuriyet tarihine bakarsak Trkiye Devletinin kurallarla yaamay tercih ettiini sylemenin ne kadar zor olduunu grrz. Devletin hukukun stnlnden holanmadn, neredeyse sreklilik kazanm istisna

History Studies
Volume 3 / 1 2011

Osmanl'dan Gnmze Ordu-Siyaset likileri

52

kaybnn bu askeri mdahaleye zemin hazrlad vurgulanmaktadr. Davut Dursuna gre, Trk siyasal sisteminde merkez ile kenar (evre) arasndaki fay hattnn kart deerler ve ilkeler zerinden ykselmesi ve her iki kesimin de temsilcilerinin demokratik tutumlara ncelik tanmamas darbeyi beslemitir.21 27 Maysn nderlerinden Alparslan Trkein kiisel kanaati ise 1960 ncesi subaylk mesleinin bir mahkmiyet ve mahrumiyet meslei haline getirildiidir. Bu anlamda Trkein, gittike artan ekonomik skntnn ve kt siyasal gidiin darbeyi kanlmaz kldn belirtmesiyle22 bir bakma bir asker olarak Onun gznde tm suun sivil liderlerde olduu deerlendirmesine ulaabiliriz. Sosyolojik anlamda merkez ile evre arasndaki gerilim, ekonomik olarak artan enflasyon oran ve isizlik gibi faktrler ile siyasal anlamda Menderes ve partisinin otoriter icraatlar ve durular 27 Maysta emir-komuta zinciri dnda gelien bir askeri darbeye kap aralamtr ve siyasal iktidar askerlerce tmyle devralnmtr. Siyasal iktidarn askerlerce tmyle devralnmasna zemin hazrlayan koullar iinde, burjuvazi-brokrasi dengesinin bozulmas ve burjuvazinin brokrasi aleyhine glenmesi sonucu oluan tepkinin de nemli bir yer tuttuu bilinmektedir. Darbeden sonra Milli Birlik Komitesi (MBK)23 adyla 38 kiilik bir grup oluturuldu ve Mays Ekim 1960 aras bu komite iktidardayd. Daha sonra ordu destekli nn hkmetleri24 kurulsa da sivil siyasete gei sreci sorunlu bir dnem oldu. Cemal Grsel liderliindeki MBK yasama organ olmann yan sra fiilen perde arkasndaki kabine gibi hareket etmekteydi. Bu arada devrilen hkmet lideri Adnan Menderes, kabinesi ve tm eski DPli milletvekilleriyle birlikte 27 Maysta gzaltna alnmt. Mahkmlar 19 ayr davada sulamalarla kar karya kaldlar. 27 Maysn hazrlanmasnda ve gereklemesinde balca rolleri oynayan iki nemli kurum olan ordu ve niversite, demokratik ileyiin tkanmasna zemin hazrlayan yapsal unsurlarn yansmalar zerinden (ekonomik gerilik, toplumsal blnmlk gibi) hareket etmilerdi. ktisadi bunalm ve gittike otoriterleen DP politikalar ile ordudaki artan gerilim neticesinde askeri mdahale vuku bulmutu. Orduda o yllarda her kademede gereinden fazla general ve st rtbeli subay vard; bu, alt rtbeli subaylar iin terfi ikayetlerini gndeme getirmekteydi. te yandan, ordunun modernizasyonu iin eski subaylarn emekliye ayrlmas gerekmekteydi ve bu da gereklemi oldu. Emekliye ayrlan kimi subaylar daha sonra sivil
koullarn isteyerek srdrdn biliyoruz. Toplumla iliki erevesinde bu istisna durumu somut olarak olaanst hal ve rfi idare rejimlerinde ortaya kar. Devlet bir ulusal tehlike retorii kullanarak kurallar st ve tabii ki hibir kaideye balanamayan, dolaysyla da ngrlebilirlii olmayan bir hareket tarzn benimsemitir; bu nitelii ile de toplumdan gelen snrlama taleplerine iddetle kar koymutur. ( alar Keyder, Cumhuriyet Devleti Ne Kadar Glyd? Uluslararas Atatrk ve ada Toplum Sempozyumu, Haz.Mrit Balabanllar, stanbul, Bankas Kltr Yaynlar, 2002, s. 334 35. ) Vurgular bana aittir. 21 Davut Dursun, 27 Mays 1960 Darbesi: Hatralar, Gzlemler, Dnceler, stanbul, ehir Yaynlar,2001, s.37. 22 AlparslanTrke, 27 Mays ve Gerekler, Ankara, Berikan Yaynlar, 2000, s.14. 23 38 kiilik komiteden sadece bei tugeneral ve daha yukar rtbedendi.- Cemal Grsel, Fahri zdilek, Cemal Madanolu, rfan Babu ve Stk Ulay. Geri kalan 33 ye yzba binba, yarbay ve albaylardan oluuyordu. Tam liste iin bkz. Walter F. Weiker, The Turkish 1960 61 Revolution: Aspects of Military Politics, Washington, Brookings Institution,1963, s. 119. 24 Ordu + CHP = ktidar forml ileride bu parti iin demokratik tutumu bakmndan gven sorununa yol aan bir gelime olarak kaydedilmektedir.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

53

Begm Burak

hizmetlerde grev aldlar. kinci tasarruf ise, niversiteye ilikindir. Gerek darbe ncesi gerekse sonrasnda niversitelerle ilgili problemler mevcuttu. MBK darbenin hedefleri arasndan ikinci ncelii niversite kurumuna vermitir.25 te yandan, Kurucu Meclis oluturulmutur. Bu aamayla birlikte MBKnn, iktidar sivil ellere devri ilk defa gndeme gelmitir. Ancak sivil siyasete gei sancl bir sre olacaktr, zira MBK lideri Grsel ve general arkadalar iktidar sivillere devretmeden nce bu erken dne muhalefet eden komite yelerini bertaraf etmek zorundaydlar. Bu durum, MBK iindeki ilk ciddi krize yol at ve Trke ve dier on radikalin - bunlar yapsal reformlarn icrasna dek uzun sreli bir askeri ynetimden yana tavr almlard - 13 Kasm 1960ta komiteden atlmalaryla sonuland. Ondrtler demokrasiye souk bakan bir grup olarak nitelenmektedir. Bu tasfiyenin bir sebebinin de rtbeler aras ekimeler olduu bilinmektedir. Tasfiye olay bu anlamda, generallerin ve lmllarn zaferi olarak yorumlanabilir. Konumuz asndan unun altn izmek gerekir: Liberal demokrasinin temel ilkelerine kar ktklar iin bu tasfiye olay vuku bulmutur, zira bu radikal kliin nemli bir ismi Yzba Muzaffer zda, Atatrkten daha ileri gidip Onun eksik braktklarn tamamlamak mecburiyetindeyiz! demitir. Bu yllarda ordu iinde Silahl Kuvvetler Birlii26 adl bir yaplanma oluturulmutur. Bu rgt, hem alt rtbelerden gelecek mdahaleci admlara kar tetikteydi hem de MBKnn faaliyetlerine gz kulak olmaktayd. Siyasi ortam ise hala gergindi. DPlilerin yarglanma sreci ise bu gerilimi arttrmaktayd. 21 Temmuzda Kurucu Meclis seimlerin 15 Ekim 1961de yaplmasn oylayp kabul etti. Politik alanda Kasm 1960 ve Temmuz 1961 aras dnem, sivil siyasal kurumlarn tedrici olarak yeniden kurulmasna tank oldu. Ancak, 21 Ekim 1961de sunulan ankaya Protokol27 adeta bir darbe manifestosu niteliindeydi. Yeniden yaplanan siyasal ve ynetsel sistemde ounluun tahakkm riskine kar Anayasa Mahkemesi gibi kurumlar ina edildi. Ayrca 1961 Anayasas iki meclisli bir parlamentoyu ngrmekteydi. Yine bu anayasa ile dnce, ifade ve rgtlenme zgrlkleri
25

Orhan Erkanl, Anlar, Sorunlar, Sorumlular... , stanbul, Baha Matbaas, 1972, s.44.

26Silahl Kuvvetler Birlii, o sralar varlndan pek kimsenin haberi olmayan bir emsiye rgt niteliindeydi. Aktif komuta mevkilerindeki st rtbeli subaylar tarafndan organize edilmiti. SKB, zaman zaman MBKya bir kar-cunta gibi davranma tehdidinde bulunmutur. te yandan bu rgtn faaliyetlerinin Grsel ve arkadalarnn, subaylarn genel desteine sahip olmadklarn ve ordu iinde bir blnme tehlikesinin var olduunu gsterdii belirtilmitir. Ayrca o dnemde iki kez darbe giriiminde bulunan Talat Aydemir ve grubu da Ankarada SKB Genel Konseyi adyla dzenli olarak toplantlar yapyorlard. Menderesin idam edilmesi olaynn SKBnin orta rtbeli subaylar arasnda ho karland da belirtilmitir, zira William Halee gre eer bu idam gereklemeseydi, rgt iindeki orta rtbeli subaylar arasnda ciddi bir huzursuzluk tehlikesi ortaya kard. ( William Hale, a. g. e. , s. 126 131). SKB hakknda bkz. Levent nsald, Trkiyede Asker ve Siyaset, ev. Orun Trkay, stanbul, Kitap Yaynevi, 2008, s. 7579. 27Bu protokol ile ordu yeni TBMM toplanmadan evvel duruma fiilen mdahale edeceini ve seim sonular ile MBKnn fesh edileceini ilan ediyordu. Osman Metin ztrk, Ordu ve Politika, Ankara, Gndoan Yaynlar, 1993, s. 74. 28 MGKdan nce 1949 ylnda Milli Savunma Yksek Kurulu ad altnda benzer bir tekilat kurulmutur. Bu tekilatn grevi milli savunma politikasn tespit ve topyekun milli seferberlik plannn barta hazrlanmas olarak tanmlanm Milli Savunma Bakan ve Genelkurmay Bakan dnda babakan ve onun nerecei bakanlar da iine almt. MSYK, gc babakana veriyor, gndemi onun tespit etmesini ngryordu. ( Ali Bayramolu, a. g. e., s. 77.)

History Studies
Volume 3 / 1 2011

Osmanl'dan Gnmze Ordu-Siyaset likileri

54

garanti altna alnmaktayd. Sosyal Devlet ilkesi ilk kez benimsenmi oldu. 1960 sonras nemli bir gelime de iktisadi adan meydana gelmitir. Ekonominin bir plan balamnda, rasyonel bir ekilde yrtlmesi hedefler arasnda ncelikliydi, zira ekonomik kt gidi politik kilitlenmeye gebe olmaktayd. Bu sebeple Devlet Planlama Tekilat kuruldu. Ancak unu da belirtmek gerekir: Tm bu gelimelere ve yapsal yeniliklere ramen 1961 Anayasas yapsal bir temel olmadan liberal siyasete geii salamakla bu liberal siyasetin gayet krlgan olmas sonucunu dourdu. Bu krlganlk ve yapsal temel yoksunluu, daha sonra rejimin sivilleememe problemine zemin hazrlayan nemli bir etken olmutur. Askerin ynetsel ve siyasal alandaki rol, bu yapsal eksiklik ve ani benimsenen liberal siyaset ile pekimitir, diyebiliriz. 1961 Anayasasyla birlikte Silahl Kuvvetler, anayasal bir kurum olan MGK28 araclyla Bakanlar Kuruluna edzeyde bir konuma yerletirilmitir. Bylece MGK Bakanlar Kurulu ile askeri brokrasi arasnda balant da kuran bir kurum durumuna getirilmitir. te yandan bu yeniden yaplanan sosyal, ekonomik ve siyasal yapnn dnda, ordudaki mdahaleci hareketler de hala devam etmekteydi. 22 ubat 1962de ve 20 Mays 1963te Talat Aydemir darbe giriimlerinde bulunmu fakat baarl olamamt. zellikle 1962 ve 1963 aras dnemde eitli komplo hareketleri gzlemlenmektedir. Ancak yeni bir mdahale vuku bulmamtr. 1963teki baarsz darbe teebbssnden sonra greli bir askersivil uzlasndan sz etmek mmkndr. 27 Mays sonras ordunun siyasal ve ynetsel alanda zerklik kazand bilinmektedir. Mustafa Erdoana gre 1776 Tarihli Virginia nsan Haklar Bildirgesinin 13. maddesine gre, ordu her durumda sivil gcn emri altnda bulunmaldr.29 Askeri brokrasinin zerklii liberal demokrasilerde orduya biilen ilev ve role aykrdr, ancak kriz ortamlarnn Trkiyede bu zerklii srekli besledii de bilinen bir gerektir. Askerlerin kendilerini siyasal ve ynetsel alanda konumlamalarnn, onlarn kendilerini Atatrk Devrimlerinin savunucusu olarak grmelerinden g ald bilinmektedir. Bir subaya gre, 27 Mays gerekte Atatrk Devrimlerinin deimez savunucusu olan gen kitlelerin bir eylemi olarak nitelenmektedir.30 3.1.1. Askeri Rejimlerin Snflandrlmas ve 27 Mays 1960 Mdahalesinin Literatrdeki Yeri Askeri rejim tipleri Eric Nordlinger ve Morris Janowitzin klasikleen anlatmlarnda belirtilmitir.31 Buna gre her birinde ordunun u ya da bu ekilde sivil otoriteye tabi olmas ve kendisinin zerk bir siyasi g uygulamamas anlamnda pretoryen olmayan farkl askersivil kontrol ilikisi modelinden sz edilmektedir: Bu modellerin ilki geleneksel-aristokratik modeldir. Bu modelde askeri ve sivil gler ayn aristokratik snf tarafndan paylalr ve bu iki kesim arasnda atmadan kanlr. Askeri elitin artan profesyonel uzmanl nedeniyle bu modelin modern devletlere

29 30

Mustafa Erdoan, Rejim Sorunu, Ankara, Vadi Yaynlar, 1997, s.29. Talat Turhan, 27 Mays 1960tan 28 ubat 1997ye: Devrimci Bir Kurmay Subayn Etkinlikleri, stanbul, Sorun Yaynlar, 2001, s.167. 31 Eric Nordlinger, Soldiers in Politics : Military Coups and Governments, Prentice Hall, New Jersey, 1977 ; Morris Janowitz, Military Institutions and Coercion in The Developing Nations, Chicago, University of Chicago Press, 1977.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

55

Begm Burak

uygulanamayaca ileri srlmektedir.32 Totaliter-nfuz edici modelde ise askeri otorite siyasi otoriteyle uyum iindedir. Sovyetler Birlii ve inin komnist rejimlerinde bu model gzlenmektedir. Ayrca askerlerin alanan siyasal dnceleri kabul etmesi ve askeri deneyim ile birlikte rtbe ykseltilmesinde nemli bir kriter olarak kabul edildiinden mevcut siyasal dzeni kabul etmelerinin daha kolay saland ifade edilmektedir. Nordlingerin deyimiyle siyasal uyum dllendirilir.33 Bir dier asker-sivil kontrol ilikisi modeli ise liberal-demokratik modeldir. Bu modelde ordu, sivil iktidardan ayrlp ona tabidir, depolitize ve olduka profesyonellemitir. Bu modelde ayrca ordu, btesi ve i yaps hakkndaki dzenlemelerde sivil denetimi kabul eder. Ordu, sivil ynetimin politikalarn kabul etmese bile onun otoritesine ballk gsterir. Bu modelde sivillerin daha fazla sorumluluklar ve ynetim konusunda daha fazla becerileri olmas nedeniyle, askerlerin sivillerin yannda ikincil bir konumda olduklar bilinmektedir. Bu modelde hkmet, karar ve eylemleriyle ordunun onuruna, uzmanlna ve siyasal tarafszlna sayg duyduunu aka gstermelidir. Ancak o zaman liberal modelin sivil kontrol garantiledii belirtilmektedir.34 Bu modellerin yannda sivil kurumlarn greli zayfl ve buna bal olarak ordunun ekonomik, toplumsal ve siyasi deiime mdahil olmas balamnda yukarda bahsi geen modellerin uygun olmad lkelerde askeri rejimler yaplar, amalar ve sivil gruplarla ilikileri bakmndan geni bir eitlilik gsterirler.35 Bu rejimler ise iktidarda kalma sreleri ve siyasi, toplumsal ve ekonomik yaplara mdahale etme dereceleri bakmndan snflandrlmaktadrlar. Tipolojileri yle aklayabiliriz: Riyaset rejimleri ya da Veto rejimleri, iktidar devralmadan hkmet kararlar zerinde veto yetkisini kullanarak etkide bulunurlar. Bu tip rejimler, genelde statko yanls rejimlerdir. Bu rejim trnde sivil siyasi kurumlar ilemeye devam eder. Ancak siyasi kurumlarn kararlar birok alanda ordu tarafndan denetim ya da ynlendirme altndadr. Bu nedenle riyaset rejimler, ordunun sivil bir ynetimi devirip yerine ordu iin kabul edilebilir baka bir ynetim geirdii durumlarda grlmektedir. Bu rejimlerin genelde statkoyu korumay amaladklar belirtilmektedir. Sresiz elde tutmaya niyet etmeden ( Nordlinger 2 4 yllk bir zaman aral neriyor.) dorudan siyasi iktidar devralan Muhafz rejimler, daha youn bir nfuz elde ederler. Bu tip rejimler, sivil politikaclarn yaratt pislii temizlemenin kendilerine dtn iddia ederler. Bu rejim trnde askerler, askeri mdahaleye yol aan koullarn yeniden olumasna imkan vermeyen bir ortam oluunca iktidar sivil ellere terk ederler. Btn askeri rejim trleri gibi muhafz rejimler de baskcdrlar ve sivil haklar snrlarlar, ancak bu snrlama iktidar sresinin de snrl olmasna bal olarak ok uzun sre devam etmez. Muhafz rejimler statkoyu korumak istedikleri fakat bunu yapmak iin kt uygulamalar ve eksiklikleri dzeltmeye de hazr olmalar anlamnda lml muhafazakrlar olarak da adlandrlmaktadrlar.36
32 33

William Hale, a. g. e. , s. 258. Aktaran, Birsen rs, Trkiyede Askeri Mdahaleler [Bir Aklama Modeli], stanbul, Der Yaynlar,1996, s. 102. 34 A. e. , s. 101. 35 Morris Janowitz, a. g. e. ,s. 83. 36 William Hale, a. g. e., s.260.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

Osmanl'dan Gnmze Ordu-Siyaset likileri

56

Son olarak Hkmedici rejimler, nceki tiplerden ok daha ileri derecede denetim uygularlar veya uygulamaya alrlar. ktidarda ise ok daha uzun soluklu kalmay tercih ederler. Bu tr rejimlerde askerler, kendilerini devrimci ya da radikal modernletirici olarak tanmlarlar. Toprak reformu ve ulusallatrma gibi mekanizmalarla ekonomik ve toplumsal yeniden yaplanmay salayarak ve mevcut siyasi kurumlar devirerek politik g dalmnda uzun erimli deiikliklere gitmeyi amalarlar. Bu deiimleri yapmaya alrlarken hkmedici rejimler medyay kat bir denetime tabi tutarak kendi kurduklar rgtler dndaki tm rgtleri ve siyasi partileri kapatarak daha az radikal rejimlerden ok daha fazla baskc olurlar.37 Dier taraftan bu deiimleri yapmaya alrlarken hkmedici rejimlerin medyay kat bir denetime tabi tuttuu ve kendi kurduu rgtler dndaki tm siyasi partileri kapatarak daha az radikal rejimlerden daha ok baskc olduklar bilinmektedir. 1960 ylndaki ilk askeri mdahalenin, Nordlingerin gardiyan veya ynetici tipleri arasnda bir yere oturduu ifade edilmektedir.38 Ordu, lke iindeki giderek artan siyasal gerilim ve atmay durdurmak iin dier bir deyile statkoyu muhafaza etmek amacyla eylemde bulunmutur. te yandan, 1960 mdahalesi ve seimlere kadar sren askeri ynetim gardiyan tipe de benzetilmektedir. DP ynetiminin izledii siyasalar nedeniyle subaylarn sosyo-ekonomik koullarnn bozulmasnn da bu mdahalede etkisinin olduunu gz nne alrsak mit Cizrenin ifadesiyle ordu mdahale geleneiyle bir anlamda, kendi kurumsal, onursal ve iktidarsal karlarn srdrme amac n gtmektedir.39 3.2. 12 Mart Rejimi: Askerler, Siviller ve Krizle Gelen Muhtra 1961 Anayasas ile radikal siyasetin balamas ve siyasal yelpazenin sada ve solda olduka eitlilik arz etmesi siyasal ve toplumsal kutuplamay da beraberinde getirmitir. Etkin kurumsal ve siyasal kanallarn eksiklii sebebiyle bu toplumsal siyasallamann yapsal temelden yoksun olarak balanan liberal siyaseti giderek daha radikal bir hal almaya zorlad bilinmektedir. Genel olarak muhtra ncesi bu dnem, Trkiye ekonomisinin ve karakterinin ok byk bir deiim geirdii yllara tekabl etmektedir, zira liberal siyaset dnda, Trkiyenin 1960lardan nceki arlkl tarmsal lke olma nitelii de deimitir ve on yln sonunda gl bir sanayi sektr olumutur. Sermayenin gayrisafi milli hslaya katks neredeyse tarmnkine eitlenmitir, diyebiliriz. Bunu da hzl bir kentleme ve g olgusu izlemitir. 12 Mart Muhtrasnn en nemli sebebi 1969 seimleri olarak grlebilir.Bu seimler sol kesimin demokrasiye ve parlamentarizme kar daha da souk olmasna neden olurken askerleri mevcut ereveyi korumaya yneltmi, bylece 1961 sonrasnda birlikte hareket edenler, birbirlerine ters dmlerdir. 1969 sonras, AP ve dier sa partilerin demokratik yollarla iktidardan uzaklatrlmasnn hayli g olduu anlalnca, sol kesimdeki darbeci eilimler younluk kazanmtr ve demokratik gelimeyi savunanlar, solda olduka azalmlardr. Silahl Kuvvetler iinde ise, 1963ten sonra hiziplere blnme sz konusuydu. Emirkomuta zincirinin dndan sol nitelikli mdahale tehdidi vard. Ordu - siyaset ilikisi bakmndan bu dnemdeki nemli bir olay, o zaman Hava Kuvvetleri Komutan olan
37 38

A. e. , s. 259- 60. Aktaran, Birsen rs, a.g. e. , s. 120. 39 mit Cizre, a. g. m., s. 151.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

57

Begm Burak

Orgeneral Muhsin Batur tarafndan sivil otoriteye verilen muhtralardr. Batur, emrindeki komutan ve subaylarn grlerini aldktan sonra Ocak 1970te siyasal, ekonomik ve sosyal bunalmlara referans veren ve reformlarn gerekliliini vurgulayan bir dosyay MGKya sunmutur. Ancak bu muhtralardan bunalmlarn tasfiyesi ve\ya reformlarn icras gibi neticeler kmamtr. Bu dnemde giderek ordu iindeki huzursuzluklarn artt gzlemlenmektedir. Bu muhtrann nedenleri ve zamanlamas hala net bir ekilde anlalm deildir. Muhtra, meclisi ve hkmeti Trkiye Cumhuriyetinin gelecei... ciddi bir ekilde tehlikededir... sonucuyla birlikte, lkeyi anariye, karde kavgasna ve toplumsal ve iktisadi huzursuzlua srklemekten sorumlu tutuyordu. 12 Mart sonras partiler st hkmet modeli benimsendi. Nihat Erim hkmeti kurmakla grevlendirildi. Erim hkmeti toplumun ekonomik ve sosyal yapsnn deiimine ynelik birtakm yasa tasarlar hazrlayp, parlamentoya sunmu ancak TBMMnin tepkisiyle karlamtr. Mdahale sonras kurulan askeri rejimi askerler ile sivil politikaclar arasnda kurulan kararsz bir g dengesine dayal bir idare ekli olarak betimlemek mmkn. Askerlerin tarafnda ise bu dnemde blnmeler mevcuttu. Mdahaleye neden olan komutanlar arasndaki blnme - Batur gibi reformistlerle esas vurguyu kanun ve dzenin gerekliliine yapan Tama gibi muhafazakarlar arasnda olan - bu dnemde meydana gelen ayr bir gelimedir.40 te yandan, muhtray sunan askerlerin yasal erevede kimi deiikliklere gittikleri bilinmektedir. 22 Eyll 1971de yaplan deiiklikle, skynetim konusunda yeni dzenlemelere gidildii kaydedilmitir. Sava hali, ayaklanma olmas ya da vatan ve rejime kar kuvvetli bir eylem olduunu gsterir kesin belirtilerin meydana kmas gibi skynetim ilann gerektiren hallere, lkenin ve milletin blnmez btnln iten veya dtan tehlikeye sokmak veya temel hak ve hrriyetleri ortadan kaldrmaya ynelik yaygn iddet hareketleri gibi haller de eklenmitir. Bu dnemde askeri brokrasi asndan mevzuata eklenen nemli bir dier gelime de 13.05.1971 tarih ve 1402 sayl Skynetim Kanununun kabul edilmesidir. Bu kanun ile skynetim komutannn, skynetim blgesinde genel gvenlii, huzuru ve kamu dzenini salamak amacyla bir ksm temel hak ve zgrlklerin kullanmnn kstlanmasn ya da tamamen durdurulmasn da ieren bir dizi nlemi alabilecei belirtilmitir. Skynetim ilan edilen yerlerde ilenen kimi sularn skynetim mahkemelerinde ele alnaca dikkate alnrsa askeri gvenlik brokrasisine olaanst dnemlerde, sistem ierisinde gl bir yer verildiini grrz. 41 12 Mart mdahalesinin yalnz AP asndan deil, Trk siyasal tarihi asndan da bir kilometre ta olduu bilinmektedir. nk bu tarihten itibaren 1961 dzeninin getirdii zgrlkler askerler tarafndan budanmaya balam ve bu sre 12 Eyll ile srdrlmtr. 1971 1973 askeri ara rejimi dneminde 1961 Anayasasnn 55 maddesi deitirilmitir. 1971deki anayasa deiiklikleri paketine APnin yan sra CHP ve Demokratik Parti gruplar

40 41

William Hale, a. g. e. , s.170. Seydi elik, Osmanldan Gnmze Askeri Brokrasinin sistem indeki Yeri, stanbul, Salyangoz Yaynlar, s. 163.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

Osmanl'dan Gnmze Ordu-Siyaset likileri

58

da oy vermilerdir. mit Cizreye gre, AP, devlet otoritesini kii hak ve hrriyetleri karsnda glendirmeyi amalayan bu ara rejime en byk destei veren sivil kesimdir.42 Ara rejimin noktaland Mart 1973teki cumhurbakanl seimi ise, asker-sivil ilikileri asndan sivillerin lehine bir sonu yaratmtr. 1961 ve 1965te Meclisin, komutanlarn sunduu adaylar cumhurbakanl makamna setii bilinmektedir. 1973te komutanlarn aday, muhtrada imzas bulunan ve zamann Genelkurmay Bakan olan Faruk Grler idi, ancak seim sonunda sivillerin aday olan Oramiral Faruk Korutrk bu makama hak kazanm oldu. Bu dnem iin TRTnin adeta Grlerin seim brosu gibi almakta olduu da dile getirilmitir.43 1973 Cumhurbakanl seiminde muhtrann gl ismi Grlerin seilememesi olaynn 12 Mart rejimini fiilen bitiren bir eylem olduu bilinmektedir. 3.3. Siyasal Amazlar, III. Askeri Mdahale ve Sonras ( 19731983) 12 Eyll 1980 askeri darbesine giden yolda, parlamenter sistem tkanklnn etkisiyle sivil rejimin ke doru gittii bilinmekteydi. Ordu, parlamenter sistemin sorunlar zmede inisiyatif alamamasnn itici gcyle nc kez ynetime el koyarak 12 Eyll 1980de demokrasinin bir kez daha askya alnmasna sebep olmutur. Demokrasinin nc kez rafa kaldrlmasna giden yolda, uygunsuz birleimlerle kurulan koalisyon hkmetlerinin paynn byk olduu bilinmektedir. 1980 askeri darbesine giden yolda ekonomik faktrler de belirleyici bir rol oynamtr. 1977 1980 yllar arasnda ekonominin olduka kt bir durumda olduu kaydedilmektedir. ilerin devam eden huzursuzluklaryla birleen dviz ktlnn (dolaysyla petrol, hammadde ve yedek para ktl) kanlmaz olarak milli gelir zerinde bunaltc bir etki yaratt dile getirilmektedir. Ayrca ila, margarin ve ampul gibi yaamsal nemi haiz rnlerin 1979 knda sk sk piyasadan kaybolduu veya karaborsaya dt de bilinmektedir.44 Trk ordusunun standart ethosu milli birlik ve laiklik dncesine sadakat -45 12 Eyll 1980 ncesi sarslma yaamaktayd. ncellerinden farkl olarak alt ve orta rtbeli subaylarn komplo ve harekete geme hazrlklar 12 Eyll ncesi yoktu. Bunun bir gstergesi olarak, nceki iki mdahalede olduu gibi 12 Eyll 1980 Darbesini, Silahl Kuvvetlerde bir temizlik hareketi yani tasfiye olay izlememitir. 12 Eyll ynetiminin icraatlarna bakacak olursak, askerlerin hayatn neredeyse tm alanlarnda geni ve derin deiiklikler yaptna ahit oluruz. Sadece ekonominin faaliyet alanna dokunulmad bilinmektedir. Demirel Hkmetinin 24 Ocak 1980de yrrle koyduu ekonomik istikrar program askerlerce aynen korunmutur.46 Yeni hkmetin 21 Eyllde yrtme yetkisi MGKya ait olmak zere kurulduu bilinmektedir. Babakan emekli bir amiral olan Blent Ulusu idi. Hkmet, daha ok brokratlar, profesrler ve emekli subaylardan oluuyordu.

42 43

mit Cizre Sakallolu, AP- Ordu likileri: Bir kilemin Anatomisi, stanbul, letiim Yaynlar, 1993, s. 111. A. e. s. 169. 44 William Hale, a.g. e. , s. 192 93. 45 A. e. , s. 200. 46 A. e., s. 216.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

59

Begm Burak

1982 Anayasasnn askeri otoriteye kazandrd yeni yetkilere bakacak olursak, bu Anayasann muhtelif hkmleriyle askerlerin sivil ynetime geiten sonra da devletin genel dzeni iinde etkili olmasn salayan baz garantiler elde ettiini grrz. Orgeneral Kenan Evrenin cumhurbakanlna seilmesi (Genelkurmay Bakan ve MGK Bakan olmasna ek olarak) 1982 Anayasasnn geici 1. maddesi ile salanmtr.47 Evrenin bu makama gelmesi iin, Anayasann cumhurbakan seimi iin ngrd kuraldan bir defaya mahsus olarak vazgeilmi ve Anayasa hakkndaki halk oylamas ile birlikte cumhurbakannn dorudan doruya halk tarafndan seilmesi salanmtr. 1982 Anayasasnn askeri otoriteyi glendirdii bir dier nokta da anayasann Milli Gvenlik Kurulunu dzenleyen 118. maddesinde yer almaktadr. Buna gre kurulun asker yelerine saysal stnlk salanmasyla kararlarn balayclk rol pekimi ve askerin sistem zerindeki vesayeti48 artmtr. Dier taraftan, 1982 Anayasasnn49 geici 15. maddesi ile Milli Gvenlik Konseyi yelerine ve 12 Eyll rejimindeki ilemlere salanan yarg bakl da nem tar, zira geici 15. maddenin 3. fkrasna gre, bu dzen iinde karlan kanunlar, kanun hkmnde kararnameler ve dier tasarruflarn anayasaya aykrl iddia edilemeyecekti. Askeri ynetim, yaplan seimler sonras 6 Aralk 1983te resmen noktalanmtr. Yaklak 3 yl sren askeri ynetimin meruluunun 1960 ve 1971dekinden ok daha az tartmal olduu bilinmektedir. Askerler eliyle yrtlen seim kampanyas sonras 20 Mays 1983te kurulan Turgut zaln partisi Anavatan Partisi seimlerden galip kmtr ve 1983n son gnlerinde sivil siyasi yaama yeniden geilmitir. 4.1980lerden 1990lara Ordu-Siyaset likileri 1980lerde balayan ve geleneksel siyasal yaplarn zlne tanklk eden bu evrede, 1983 sonras yava yava devlet-d aktrlerin (Sivil Toplum rgtleri) g kazanmaya balad ve kltrel aidiyetlerin siyasiletii kaydedilmektedir. Bilindii zere Trkiyede ithal ikameci sanayilemeye bal kalknma modeli 1970lerin sonlarna doru bir bunalma girmitir. 24 Ocak Kararlar ile Turgut zal liderliinde, kalknma modelinin ulusalc-devleti bir stratejiden radikal bir biimde ulusaltesi bir stratejiye kayd da bilinmektedir. Bu balamda deien ekonomik yapya kout olarak siyasal ve ynetsel mekanizmalar da deiime uram ve serbest piyasa ekonomisine geile birlikte devlet, eski konumundan farkllamaya balamtr. Ekonomik liberallemeyle birlikte slami sermayenin bir iktisadi aktr olarak g kazanmasyla siyasal alandaki farkllamay sermaye yapsndaki farkllama izlemitir. Turgut zaln babakanken geleneksel kutsal devlet anlayna aykr olarak, srekli bir biimde devletin insanlar iin var olan bir ara olduu temasn ilemi olduu dile getirilmektedir. Ona gre devletin grevi, esas itibariyle bireylerin nndeki engelleri kaldrmaktr. Akn devlet anlaynn and bu yllarda zal, Mustafa Erdoana gre
47 48

Serap Yazc, Trkiyede Askeri Mdahalelerin Anayasal Etkileri, Ankara, Yetkin Yaynlar, 1997, s. 176. 1982 Anayasasnn Milli Gvenlik Kuruluna yansmalar ve ordunun sistem zerindeki vesayetinin artmas ynndeki bilgi ve deerlendirmeler iin bkz. Serap Yazc, a. g. e. , s. 184- 188. 49 1982 Anayasas, mit Sakalloluna gre, askeri kesime siyasal sistem iinde istisnai bir rol ve etkinlik salam olduundan, siyasal yaama darbeler yoluyla dorudan mdahaleyi adeta gereksiz klmaktadr. ( mit Sakallolu, Ordu ve Siyaset Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi Cilt: 14, stanbul, letiim yaynlar, 1995, s. 1001).

History Studies
Volume 3 / 1 2011

Osmanl'dan Gnmze Ordu-Siyaset likileri

60

brokratik Atatrklk yorumuna kar da allmn dnda bir tutum almtr. Bu tutuma gre, Atatrkn sz ve eylemleri bir dogma veya kutsal bir revelasyon deildir.50 Ayrca zal, kendisi de brokrasinin iinden gelmi olmasna ramen, seilmilerin atanmlara nceliinden sz ederek askeri brokrasiyi sivil siyasetin denetimi altna almaya almtr. zaln brokratik ideolojiden ayrld lde halka yakn durduu da dile getirilmektedir.51 Turgut zaln sivillemeye ynelik iki nemli baarsndan sz edilebilir. Bunlardan biri devlet protokolndeki yeriyle52 ilgilidir. Babakan olduu zaman yedinci srada olan yerini zal, 1987 balarnda devlet protokolnde nc sraya alr. nceden ilk sradaki Evreni TBMM bakan izliyor ondan sonraki drt srada ise Cumhurbakanl Konseyinin drt yesi olan paalar geliyordu. zaln sivilleme ynndeki ikinci baars ise 1987 Haziranndaki ztorun Operasyonu idi. Bu operasyon sivil otoritenin askeri otorite karsnda gcn gstermesi bakmndan nemlidir. te yandan, Krfez Krizinde zaln benimsedii tutum ve Genelkurmay Bakan Torumtay ve Dileri Bakanln bilgilendirmeden admlar atmas asker-sivil elitin byk tepkini ekmitir. Orgeneral Torumtay bu olay sonras istifasn sunmutur. Silahl Kuvvetlerin en st kademesinin uyar ya da veto sunmak yerine istifasn sunmas ordu-siyaset ilikilerinin seyri asndan ncellerinden farkl bir durum arz etmektedir. Son tahlilde, 24 Ocak ile balayan ve ANAP hkmetleriyle devam eden dnmn, 1990larda siyaset, toplum ve ekonomide yeni aktrlerin ortaya kmasna zemin hazrlamas sz konusudur. Siyaset snfnn bu aktrleri dlamas sonucu gelien toplumsal kutuplama, bu yllarda kriz dinamiklerini besleyen en nemli unsur olarak tanmlanabilir. Geleneksel sa ve sol ayrmnn kaybolduu ve siyasal partilerin temsil ve meruiyet krizlerine tank olunan bu yllarda, devletin ve milletin blnmez btnlne kar Krt sorunu ile laik cumhuriyete tehdit olarak nitelenen siyasal slam ivme kazanm bu ise asker-sivil ilikilerini gerilimli bir atmosfere tamtr. 5.28 ubat Sreci Ya da Post-Modern Darbe 24 Aralk 1995 genel seimlerinden oylarn yzde 21,4n alarak 158 milletvekili karan RPnin sandktan birinci parti olarak kmasnn kimi asker ve sivil evrelerde gerilimlere sebep olduu bilinmektedir. Siyasal literatre post-modern53 darbe olarak geen 28 ubat Srecine zemin hazrlayan faktrlerin banda Kemalistler tarafndan RPnin demokrasiye ve demokrasinin nkoulu olan laiklie inanmad tezi ileri srlmektedir.54 Bu tezin yannda 28 ubat sreci, laik kamuoyunun slami bir partinin arka arkaya kazand

50

Mustafa Erdoan, Trk Politikasnda Bir Reformist: zal, hsan Da, hsan Sezal,. Kim Bu zal: Siyaset, ktisat, Zihniyet, stanbul, Boyut Kitaplar, 2003 , s. 20. 51 A. e. , s. 21. 52 Genelkurmay Bakanlnn devlet protokolndeki yerine ilikin tartmalar, yrtmenin iki ball sorununu yanstan nemli bir konudur. 12 Eyll sonras oluturulan protokol listesi uyarnca Genelkurmay Bakan bakanlardan nce olmak zere, Cumhurbakan, TBMM Bakan ve Babakandan sonra nc sradadr. Bu durum demokratik kurum ve kurallarn yerleik olduu lkelerden farkldr. Trkiye dnda hibir NATO yesi lkede byle bir protokol yoktur. 53 Postmodern darbe nitelemesi iin bkz. Hulki Cevizolu, Generalinden 28 ubat tiraf: Postmodern Darbe, stanbul, Cevizkabuu Yaynlar, 2001. 54 Hakan Yavuz, Milli Gr Hareketi: Muhalif ve Modernist Gelenek, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt:6, slamclk, Haz: Tanl Bora, Murat Gltekingil, stanbul, letiim Yaynlar, 2004, s. 600.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

61

Begm Burak

seim baarlarndan duyduu endieyle beslenmi bir mdahale olarak da yorum bulmaktadr.55 28 ubat Sreci, ok eksenli ve ok aktrl karmak deiim srecinin rettii sert atmalarn bir sonucu56 olarak da okunabilir. Bu srete laikliin tehdit altnda olduu iddias seimler sonras kimi medya organlar araclyla canl tutulmutur. Seilmi hkmetin grevden uzaklatrlmas iin medya ve sivil toplum zerinden laiklik ilkesinin tehdit altnda olduu ilenmi ve TSK siyasal alandaki etkinliini olduka arttrmtr. Refahyol Hkmetinin kurulmasyla birlikte Cumhuriyet tarihinde ilk kez slamc bir partinin liderinin Babakanlk koltuuna oturduu bilinmektedir. Erbakann Babakan olmasndan sonra medyada laiklik ilkesinin tehdit altnda olduuna dair haberlerin younluk kazand bilinmektedir. 28 ubat tarihli MGK toplantsnda kamuya duyurulan bildirinin anayasa hukuku ve siyaset bilimi asndan muhtra olarak nitelenmekte olduu ve MGK bildirisinde yer alan kaygnn anayasallk ve demokrasiyle badamayacan Mustafa Erdoan u ekilde ifade etmektedir: Bildirinin melliflerinin temel kaygs Atatrk milliyetilii, Atatrk ilke ve inklaplar, ada medeniyet, rejim aleyhtar, ad uygulamalar, devleti gszletirmeye yeltenmek gibi ibarelerde yansyan devleti-ideolojik bir kaygdr. adalktan ve ada medeniyetten ayrlma ynndeki eilimleri yeren ibarelerle birlikte dnldnde, laikliin bir yaam tarz olduunun vurgulanmas, devletin asl kaygsnn insan haklar, hukuk devleti ve demokrasi olmayp, belli bir dnya gr ve toplum projesini hakim klmak olduunu gstermektedir.57 te yandan, bu dnemde, askeri otoritenin merkezileme sreci ve bu srete yargnn emir-komuta mekanizmasna tabi klnmasna tank olunmutur. Refahyol Hkmeti dneminde TBMMye getirilen ve Askeri Ceza Kanununda deiiklik ngren bir yasa tasarsnda u hkmler yer almtr: Askeri savclar; askeri yargya tabi btn sular sebebi ile yapacaklar soruturmalarda, suun ar cezalk olmas veya gecikmesinde saknca umulan hallerde soruturmaya balamadan nce tekilatnda Askeri Mahkeme kurulan kta komutan veya askeri kurum amirinin szl iznini alacaklar, daha sonra yazl olarak teyit edilmesini isteyeceklerdir. () Askeri savclar hazrlk soruturmas srasnda, soruturmann geniletilmesi durumunda genel kurala uygun olarak kuruluunda askeri mahkeme bulunan kta komutan veya askeri kurum amirinin yazl veya szl iznini alacaklardr.58 Ordunun yeni eylem tarznn bu srete unsur zerine temellenmi olduu bilinmektedir. lki TSK bnyesinde, siyasi, toplumsal, idari ve ekonomik alanlarda takip mekanizmas oluturmak. kinci aamada Silahl Kuvvetleri siyasi karar yaplarnn iine yerletiren yasal mekanizmalara g kazandrmak. Dier yandan, Genelkurmay Harekat Bakanl bnyesindeki Psikolojik Harekat ubesinin 28 ubat dneminde Psikolojik Harekat Dairesine dnm olduu bilinmektedir. Bu daire tarafndan yasal olmayan
55 56

Ali Bayramolu, 28 ubat Bir Mdahalenin Gncesi, stanbul, letiim Yaynlar, 2007, s. 13. A.e. 57 Mustafa Erdoan, 28 ubat Sreci, Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 1999, s. 24. 58 Ali Bayramolu, a. g. m., s. 104 105.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

Osmanl'dan Gnmze Ordu-Siyaset likileri

62

yollardan yaplan en nemli faaliyetlerin iinde, RPnin aleyhine haberler hazrlayarak basna vermek ve yaymlanmasn salamak ve partinin kapatlmas iin kampanyalar yapmak olduu bilinmektedir. Dier taraftan, ulusal gvenlik anlaynn yine bu dnemde MGK tarafndan deitirilerek irticann ncelikli tehdit dzeyine karlmasnn ardndan. Souk Sava sonras Trkiyesinde ulusal gvenlik stratejisinin askeri arlkl mimarlarnn Trkiyeye ynelik i ve d tehditlerin azalmad konusunda birlemekte olduklar ifade edilmektedir. Milli Savunma Bakanlnn iki ylda bir yaymlad Beyaz Kitapta u ifadeler yer almaktadr: Dengelerin deiim srecinde olduu Ortadou, Kafkaslar ve Balkanlar gibi istikrarszlk ve belirsizliklerle dolu bir blgenin ortasnda yer alan Trkiye, Souk Sava sonras dnemde de terrizm ve radikal dinci akmlar, etnik farkllklardan kaynaklanan blgesel atmalar, kitle imha silahlar ile uzun menzilli fzeler gibi risk ve tehditleri dikkate almak zorundadr.59 Bu dnemde, TSKnn meru yollarla i bana gelmi olan Refahyol Hkmetini grevinden uzaklatrmak iin bavurduu yollardan biri de yarg mensuplarna, akademik evrelere ve medyaya sunduu brifinglerdir. Ahmet nsel, brifinglerle bu srete TSKnn kendine bitii roln toplum mhendislii olduunu sylemektedir: Siyasal meruiyetini nce kendi silahl konumundan, sonra Trkiye Cumhuriyeti halknn iinde boulduu genel gvensizlik ortamndan alan bu toplum mhendislii misyonunu srdrmek iin, ya otoriter bir siyasi rejimin merkezinde yer almak gerekir ya da bir siyasal parti gibi faaliyet gstermek. Birinci kta, Meclis, siyasi partiler an zorlad koullar nedeniyle tahamml edilen bir figran olurlar. kinci kta ise, Silahl Kuvvetler Partisinin varl silahsz kuvvetlere dayanan siyasal oluumlar gdk brakr, hatta fiilen yok eder. Trkiyede bir siyaset ve ynetme biimi olarak yrrlkte olan ulusal gvenlik rejimi bu iki kkn sentezidir. Bu rejimin doal bir sonucu siyasetin siyasetsizlemesidir. Silahl Kuvvetlerin toplum mhendislii operasyonunun (olaynn!!!) srdrlebilir kalmas iin siyasetin bir ulusal gvenlik saplants iinde gereklemesi gerekir.60 Post-Modern darbe olarak anlan bu srete Refahyol Hkmeti son bulmutur. te yandan bu dnemde i ve d politikada askerin hkmeti devre-d brakan icraatlar olduu bilinmektedir. politikada askerin Krt meselesiyle ilgili kendi i bnyesinde ekonomik ve sosyal nitelikli nlem paketi hazrlamas ve ileri Bakanln atlayarak zellikle valilikler vastasyla MGK kararlarnn bir ksmnn uygulatlmasna ilikin uygulamalar buna rnek olarak gsterilebilir. D politikada ise Trk-Yunan ilikilerinin merkezde bulunduu Avrupa ile ilikiler, Amerika ile ilikiler ve Ortadou ile ilikiler, zellikle srail ile ilikilerde askerin Dileri Bakanl ile yakn ilikiler iinde olduu bilinmektedir. 6. 2000li Yllarda Ordu-Siyaset likileri: Sorunlar ve Umutlar 28 ubatn Milli Gr iinde blnmelere yol at bilinmektedir. Milli Gr iindeki yeniliki kanat 3 Kasm 2002 seimlerinden galip kmtr. Geleneki kanat ise Saadet Partisini kurmutur. Yenilikilerin kurmu olduu AKPnin iktidara gelmesinin,
59 60

Milli Savunma Bakanl, Beyaz Kitap, Ankara, 2000, s. 1 Ahmet nsel, Ulusal Gvenlik Siyaseti ve Silahl Kuvvetler Partisi, Birikim, Say:149, 2001, s. 13.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

63

Begm Burak

1999da Avrupa Birliine tam yelik stats sonras askeri brokrasisinin greli de olsa liberal demokrasilerdeki olaan rolne evrilmesine ve askeri brokrasinin sistem iindeki zerkliini zayflatan gelimelere zemin hazrlad bilinmektedir. zellikle 2003ten sonraki dzenlemeler sistemin ksmi de olsa sivillemesine nemli katklarda bulunmutur. Dier taraftan, 2002 seimleri ncesi asker-sivil ilikilerinin seyrine ve yaplan yasal dzenlemelere bakacak olursak 2001 tarihinde gerekleen, 1982 Anayasasnn 37. maddesini ieren en kapsaml anayasa deiiklii erevesinde, MGKnn yaps ve faaliyetlerini dzenleyen 118. maddenin elden getiini grrz. Bu dzenlemeyle askeri kesimin saysal stnl siviller lehine bozulmutur. te yandan maddenin ikinci frkasndaki, MGKda alnacak kararlarn Bakanlar Kurulunca ncelikle dikkate alnaca eklindeki ifade yerini Bakanlar Kurulunca deerlendirilir ibaresine brakmtr. Bylelikle 1961 Anayasas ile balayan MGKnn grev ve yetkilerinin geniletilmesinin g kaybettii bilinmektedir. te yandan dnemin asker-sivil ilikilerinin kimi zaman gergin olduu bilinmektedir. Bunun somut bir rnei u olaydr: 23 Nisan 2003 tarihli dnemin Meclis Bakan Blent Arnn dzenledii Ulusal Egemenlik ve ocuk Bayram resepsiyonuna Genelkurmay Bakannn, Arnn trbanl einin de katlmas sebebiyle gitmedii bilinmektedir. Ayrca, 5 Mays 2003 tarihinde de Silahl Kuvvetler, bir basn aklamasyla laik, demokratik ve sosyal hukuk devletinin en byk gvencesi olduunu ifade etmitir. Ayn yln Ekim aynda ise General lker Babuun basna sunduu bir aklamada her yl mam Hatip Liselerinden 25000 rencinin mezun olduu, ancak Diyanet leri Bakanlnn 5500 din grevlisi atadn belirttii bilinmektedir.61 Bu dnemde, asker-sivil ilikilerindeki anti-demokratik uygulamalarn dzeltilmesine ynelik icraatlarn meydana geldii de bilinmektedir. Mays 2003te Avrupa Birlii 6. uyum paketinde gerekletirilen bir deiiklikle Radyo Televizyon st Kurulundaki MGK temsilcisi devre d braklmtr. 30 Temmuz 2003 tarihinde ise TBMMden geen Avrupa Birliine ilikin 7. Uyum Paketi ieriiyle asker-sivil ilikilerini siviller lehine evirmeyi hedefleyen nemli admlardan birisi atlmtr. Dier taraftan MGK Genel Sekreterinin siviller arasndan da tayin edilebilmesi ve sekreterin seilmesinin Babakana devredilmesi de sivilleme ynnde kaydedilen bir dier gelimedir. Kurulun ayda bir yaplan toplantlar iki aylk periyotlara evrildii de bilinmektedir. Kurulun icrac yetkilerinin kaldrlmas da sivilleme ynnde nemli bir adm olarak grlmektedir. 7. Uyum Paketi askeri harcamalar ve mallara yeni hkmler getirerek mutlak denetimsizlik rejimini deitirmeyi de hedeflemitir. Bylelikle sembolik de olsa askeri harcamalar hem siyasi hem de hukuki olarak denetime ak hale gelmilerdir. 1999 ylnda Avrupa Birliine adaylk sreciyle balayan ve 2002 sonras ivme kazanan asker-sivil ilikilerinin grece demokratikletirilmesine ramen Cumhuriyetin ve temel niteliklerinin kurucu ve kollayc aktr olarak TSKnn, siyaset alanna mdahaleleri son bulmamtr. Bunun ak bir rnei 27 Nisan 2007 tarihli Genelkurmayn, Cumhurbakanl seimlerinin yapld gece kurumun resmi internet sitesinden yaymlad

61

Aktaran, Gareth Jenkins, Continuity and Change: Prospects for Civil-Military Relations in Turkey, International Affairs, Say:83, 2007, s. 350.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

Osmanl'dan Gnmze Ordu-Siyaset likileri

64

bildiriyle62 vcut bulan mdahalesidir. Halkn din duygularnn istismar edildiinin ne srld bildiride, anlurfada bartl kk kz ocuklarnn ilahi sylemesi ve Kutlu Doum Haftas etkinliklerine katlmalar ynnde talimat verilmesi gibi olaylardan hareketle rejimin irtica tehdidi altnda olduunun sylenmesinin altndaki asl hedefin Cumhurbakanl seim srecine mdahale olduu bilinmektedir. Sonu olarak 1999da Trkiyenin ABye tam yelik statsne hak kazanmas sonras demokratikleme ve ordu siyaset ilikilerinin liberal demokrasilerdeki ordu siyaset ilikilerinin seyrine evrilmesi zellikle 2001 ve 2003te yaplan yasal ve anayasal dzenlemelerle ivme kazanmtr. Ancak bu durum, fiili olarak gereken sivillemeye zemin hazrlamamtr, zira seilmi hkmetin emrinde olmas gereken askeri brokrasi hala fiili zerk bir yapya sahiptir. Sonu Osmanlnn son dnemlerini takiben, Cumhuriyetin kurulmasndan gnmze dek tek-parti dnemi dnda neredeyse her zaman Trk Ordusu u veya bu ekilde siyasette sz sahibi olmay srdrmtr. Ordunun sahip olduu siyasi rol, Trkiyedeki sosyo-kltrel deerler, tarihi miras ve ordunun Trk modernleme srecinin tayc gc olmasyla da devaml olarak yeniden retilmektedir. Genel olarak Trk ulus-devletini zel olarak ise Atatrk devrimlerini i ve d dmanlardan koruma misyonu, ordunun siyasetteki ayrcalkl konumunu glendiren bir dier faktrdr. almamzda Osmanldan gnmze asker-sivil ilikilerinin seyri zellikle 1960, 1971 ve 1980 mdahaleleri zelinde detayl bir biimde ele alnm ve asker-sivil ilikilerinin dayand yasal ve yapsal temeller ele alnmaya allmtr. te yandan, 1990larn sonlarndan itibaren Avrupa Birliine (AB) yelik sreci, ordunun siyasi roln grece zayflatm ve yaplan yasal\anayasal dzenlemelerle ordunun konumu ve rol, demokratik sistemlerdeki olaan duruma doru evrilmeye balamtr. Bu almada gnmzde hala ordunun siyasal slam ve Krt meselesi konular erevesinde siyasi roller edinme eiliminin olduunun alt izilmitir. Bu da Cumhuriyetin kendi temel tasarmlarndan olan Batllama projesiyle elien bir durum arz etmektedir. Trkiye, Cumhuriyetin kuruluundan bu yana yzn Batya dnm olan bir devlet olarak asker-sivil ilikilerinde liberal-demokratik modeli benimsemek durumundadr. Bu modelde ise askerler seilmi hkmetin emrinde alan memurlar olarak grlrler. Ancak Trkiyede Bakanlar Kurulu, Cumhurbakan ve glge kabine olarak nitelenen Milli Gvenlik Kurulu (MGK) ile yrtmenin bal olduu bilinmektedir. Bu ise demokratik dzene aykr olarak addedilmektedir. Bu balamda, AB uyum yasalar kapsamnda Trk siyasal yapsnn asker-sivil ilikilerinin dnmesiyle daha fazla demokratikleeceini umut etmek safdillik olmasa gerek.

62

Bildiri metni iin bkz. (evrimii)http://www.tsk.mil.tr/10_ARSIV/10_1_Basin_Yayin_Faaliyetleri/10_1_Basin_Aciklamalari/2007/BA_ 08.html (24.09.2009)

History Studies
Volume 3 / 1 2011

65

Begm Burak

KAYNAKA Kitaplar Ahmad, Feroz: Modern Trkiyenin Oluumu, ev. Yavuz Alogan, stanbul, Kaynak, 2007 Ahmad, Feroz: ttihatlktan Kemalizme, ev. Fatmagl Berktay, stanbul, Kaynak, 1985 Alkan, Ahmet Turan: II. Merutiyet Devrinde Ordu ve Siyaset, stanbul, Ufuk Kitaplar, 2001 Bayramolu, Ali: 28 ubat: Bir Mdahalenin Gncesi, stanbul, letiim, 2007. Bayramolu Ali, Ahmet nsel (Haz): Bir Zmre, Bir Parti Trkiyede Ordu, stanbul, Birikim, 2006. Cevizolu, Hulki: Generalinden 28 ubat tiraf: Postmodern Darbe, stanbul, Cevizkabuu, 2001. Cizre, mit: Muktedirlerin Siyaseti: Merkez Sa Ordu slamclk, stanbul, letiim, 1999. elik, Seydi: Asker ve Devlet: Osmanldan Gnmze Askeri Brokrasinin Sistem indeki Yeri, stanbul, Salyangoz, 2008 Da, hsan: Kimlik, Sylem ve Siyaset: Dou-Bat Ayrmnda Refah Partisi Gelenei, Ankara, mge Kitabevi, 1998. Dursun, Davut: 27 Mays 1960 Darbesi: Hatralar, Gzlemler, Dnceler, stanbul, ehir, 2001 Erdoan, Mustafa: 28 ubat Sreci, Ankara, Yeni Trkiye, 1999. Erkanl, Orhan:Anlar, Sorunlar, Sorumlular, stanbul, Baha, 1972. Eroul, Cem: Demokrat Parti, Tarihi ve deolojisi, Ankara, mge, 1990. Hale, William: Trkiyede Ordu ve Siyaset, ev. Ahmet Fethi, stanbul, Hil, 1996. Janowitz, Morris: Military Insttutions and Coercion in the Developing Nations, Chicago, Chicago Press, 1977. Jenkins, Gareth: Context and Circumstance: The Turkish Military and Politics, New York, Oxford University Press, 2001 Kansu, Aykut: 1908 Devrimi, ev. Ayda Erbal, stanbul, letiim, 1995. Keyder alar: Trkiyede Devlet ve Snflar, 13. Bask, stanbul, letiim, 2008. Nordlinger, Eric: Soldiers In Politics : Military Coups and Govenments , Prentice Hall, New Jersey, 1977. rs, Birsen: Trkiyede Askeri Mdahaleler [Bir Aklama Modeli], stanbul, Der, 1996. zda, mit: Atatrk ve nn Dnemlerinde Ordu -Siyaset likileri, Ankara, Gndoan, 1991 zdemir, Hikmet: Rejim ve Asker, stanbul, Afa, 1989. ztrk, Metin O: Ordu ve Politika, Ankara, Gndoan, 1993. Sakallolu, mit Cizre: AP-Ordu likileri: Bir kilemin Anatomisi, stanbul, letiim, 1993. Tanr, Blent: Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, 14. Bask, stanbul, Yap Kredi, 2006. Tunay, Mete: Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas, Ankara, Tarih Vakf Yurt, 1981.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

Osmanl'dan Gnmze Ordu-Siyaset likileri

66

Turhan, Talat: 27 Mays 1960tan 28 ubat 1997ye: Devrimci Bir Kurmay Subayn Etkinlikleri, stanbul, Sorun, 2001. Trke, Alpaslan: 27 Mays ve Gerekler, Ankara, Berikan, 2000. nsald, Levent: Trkiyede Asker ve Siyaset, ev. Orun Trkay, stanbul, Kitap, 2008. Weiker, F. Walter: The Turkish 1060-1961 Revolution: Aspects of Military Politics, Washington, Brookings, 1963. Yazc, Serap: Trkiyede Askeri Mdahalelerin Anayasal Etkileri, Ankara, Yetkin, 1997. Makaleler Bayramolu, Ali: Asker ve Siyaset Bir Zmre, Bir Parti, Trkiyede Ordu, Haz. Ahmet nsel, Ali Bayramolu, stanbul, letiim Yaynlar,2006. s. 59- 118. Cizre, mit: Egemen deoloji ve TSK: Kavramsal ve likisel Bir Analiz, Bir Zmre, Bir Parti, Trkiyede Ordu, Haz. Ahmet nsel, Ali Bayramolu, stanbul, letiim Yaynlar,2006. s. 145- 163. Demirel, Tanel: Civil-Military Relations in Turkey: Two Patterns of Civilian Behaviour Towards the Military, Turkish Studies, C:4, Say:3, Gz 2003, s. 1- 25 Erdoan, Mustafa: Trk Politikasnda Bir Reformist: zal , Kim Bu zal: Siyaset, ktisat, Zihniyet Haz. hsan Da, hsan Sezal, stanbul, Boyut, 2003, s. 18- 29 nsel, Ahmet: Ulusal Gvenlik Siyaseti ve Silahl Kuvvetler Partisi, Birikim, Eyll 2001, Say:149, s. 8 13. Jenkins, Gareth: Continuity and Change: Prospects for Civil-Military Relations in Turkey, International Affairs, 2007, Say.83, 339-355. Keyder, alar: Cumhuriyet Devleti Ne Kadar Glyd? Uluslararas Atatrk ve ada Toplum Sempozyumu, Haz. Mrit Balabanllar, stanbul, Bankas Kltr Yaynlar, 2002, s. 328 342. Michaud-Emin, Linda: The Restructuring of the Military High Command in the Seventh Harmonization Package and its Ramifications for Civil-Military Relations in Turkey, Turkish Studies, C.8, Say:1, Mart 2007, s. 25- 42. zkan, Cemal: Tanzimattan Cumhuriyete Ordu , Tanzimattan Cumhuriyete Byk Trkiye Ansiklopedisi, stanbul, letiim Yaynlar, 1985. Sakallolu, mit C.: Ordu ve Siyaset Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi Cilt: 14, stanbul, letiim yaynlar, 1995, s. 1001- 1007 Yavuz, Hakan: Milli Gr Hareketi: Muhalif ve Modernist Gelenek, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt:6, slamclk, Haz: Tanl Bora, Murat Gltekingil, stanbul, letiim Yaynlar, 2004, s. 591 603 Dier Milli Savunma Bakanl, Beyaz Kitap, Ankara, 2000 27 Nisan 2007 tarihli elektronik-muhtra hakknda ke yazlar ( 18.10.2009) (evrimii).http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=219781 (evrimii)http://yenisafak.com.tr/yazarlar/?t=30.04.2007&y=YasinAktay

History Studies
Volume 3 / 1 2011

67

Begm Burak

E-muhtra \ 27 Nisan 2007 tarihli Genelkurmay internet bildirisi metni ( 24. 10. 2009) (evrimii)http://www.tsk.mil.tr/10_ARSIV/10_1_Basin_Yayin_Faaliyetleri/10_1_Ba sin_Aciklamalari/2007/BA_08.html Avrupa Birlii 2004 Yl lerleme Raporu (5. 5. 2010) (evrimi) www.dpt.gov.tr/DocObjects/Download/2994/ilerle04.pdf

History Studies
Volume 3 / 1 2011