STATIKO TRENJE PRI VISOKIM TEMPERATURAMA I NISKIM VREDNOSTIMA KONTAKTNIH PRITISAKA Abstrakt U radu se teorijski analiziraju problemi merenja

statikog koeficijenta trenja u uslovima relativno visokih temperatura i niskih vrednosti kontaktnih pritisaka. Autori predlau, teorijski analiziraju, i realizuju mernu instrumentaciju koja omoguava veoma precizno odreivanje statikog koeficijenta trenja pri visokim temperaturama. Program obimnih eksperimentalnih istraivanja izveden je u uem intervalu malih vrednosti kontaktnih pritisaka i relativno irem temperaturnom opsegu. Kontaktni parovi su izraeni od elika i bronze. Rezultati eksperimentalnih istraivanja pokazuju da pri malim vrednostima kontaktnog pritiska pri porastu temperature iznad 120 oC dolazi do veoma znaajnog poveanja statikog koeficijenta trenja. Autori rada smatraju da veoma znaajno poveanja koeficijenta trenja pri temperaturama do 180oC, u uslovima malih vrednosti specifinih pritisaka, moe imati znaajnu industrijsku primenu u smislu poveanja nosivosti tangencijalno optereenih veza koje spoljanje sile uravnoteavaju silama trenja. Kljune rei: Statiki koeficijent trenja, visoke temperature, specifini pritisak, strma ravan, merna instrumentacija 1. Uvod U zavisnosti od brzine relativnog kretanja tela u kontaktu trenje se moe podeliti na trenje u fazi mirovanja i trenje u fazi kretanja [1, 1b]. Trenje koje postoji kada se telo nalazi u fazi mirovanja predstavlja statiko trenje odnosno trenje mirovanja. Kako bi se telo pokrenulo potrebno je primeniti odgovarajuu spoljanju silu koja e savladati statiko trenje. Sila trenja u fazi mirovanja raste sa porastom tangencijalnog pomeranja sve do vrednosti koja je potrebna da bi nastupilo kretanje tela u kontaktu, to je prikazano na slici 1.
Friction force Inception of macro-sliding Static friction force

Static friction regime Micro-displacement

Dynamic friction regime Tangential displacement

Slika 1. Friction force versus tangential displacement; friction regimes [1, 1b] Iako, dva tela makroskopski miruju, mikro pomeranje, koje se jo moe nazvati poetno pomeranje, javlja se u zoni kontakta i prethodi fazi kretanja. Ovo mikro pomeranje moe dostii relativno velike vrednosti kada jedna od kontaktnih povrina ima malu tangencijalnu krutost u poreenju sa drugom kontaktnom povrinom, kao na primer kontakt gume i metala. Glavni parametri statikog 1

trenja su maksimalna sila statikog trenja, koja se ostvaruje u trenutku poetka makro pomeranja, i odgovarajua vrednost mikro pomeranja. Kada se tela relativno kreu, jedno u odnosu na drugo, potrebna je odreena sila kako bi se to kretanje odralo. Ta sila po svom intenzitetu mora biti vea od vrednosti sile trenja (dinamike sile trenja) u fazi kretanja. Statiki koeficijent trenja se izraunava preko maksimalne sile trenje koju je potrebno savladati da bi dolo od relativnog kretanja povrina u kontaktu. On zavisi od povrine kontakta, normalnog optereenja, atmosfere i temperature pri kojoj se ostvaruje kontakt, povrinske adsorbcije, kvaliteta obrade i materijala kontaktnih povrina [2-6]. Generalno moe se smatrati da statiki koeficijent trenja raste sa porastom vrednosti parametara povrinske hrapavosti [4], dok nizak koeficijent trenja kod DLC prevlaka direktna posledica kvaliteta kontaktnih povrina [5]. Neki autori su doli do zakljuka da neki od parametara hrapavosti, kao to su skewness i kurtosis, imaju veeg uticaja na statiki koeficijent trenja u odnosu na druge parametre [7,8]. Tayebi et al. [7] doao je do zakljuka da pri velikim vrednostima kurtosis-a, statiki koeficijent trenja opada sa padom spoljanje sile, pre nego se poveava sa poveanjem skewness-a. Takoe, Bhushan [8] je doao do zakljuka da je kurtosis jedan od parametara hrapavosti koji ima velikog uticaja na statiko trenje kod magnetnih traka. Za bolje razumevanje statikog trenja neophodno je poznavati mehanizme njegovog nastanka, to je bila tema brojnih naunih radova, posebno za metalne materijale u kontaktu [9-13]. McFarlane i Tabor [9] su ispitivali statiko trenje u kontaktu eline kuglice i bloka indijuma, i doli do zakljuka da materijal poinje da tee dok kontaktna povrina ne bude dovoljno velika da izdri optereenje. ak i pri veoma malim vrednostima tangencijalnih sila, nastaje tangencijalno teenje materijala u kontaktnom sloju, koji je ve plastino deformisan usled delovanja normalnog optereenja. Pomeranje koje je uzrokovano tangencijalnim teenjem materijala uslovljava dalje poveanje kontaktne povrine. Konstantnim poveanjem tangencijalne sile realna povrina kontakta se poveava sve do trenutka kada tangencijalna sila postaje vea od sile trenje na tako formiranoj povrini, tada poinje makro klizanje. Persson et al. [12] se fokusirao na granino podmazivanje pri visokim pritiscima (1GPa), to je tipino za kontakt vrstih materijala. Uticaj maziva u zoni kontakta dva vrsta tela se opisuje pomou elastinih opruga. Krute opruge podrazumevaju veoma malo statiko trenje sistema, dok u sluaju mekih opruga se javlja velika sila statikog trenja zbog elastinih nestabilnosti. Na niskim temperaturama mehanizam statikog trenja se odnosi na deformaciju neravnina (creep of asperities) u pravcu kretanja, dok se na visokim temperaturama javlja pojava mikrozavarenih spojeva i kretanje nastaje kada se ti spojevi raskinu [13]. Eksperimentalna ispitivanja statikog trenja se uglavnom fokusiraju na trenutak prelaska iz stanja mirovanja (statiko trenje) u stanje kretanja (trenje kretanja), koji je, u industrijskim uslovima, praen neeljenim stick-slip efektom. Stick-slip efekat dovodi do ozbiljnog habanja elinih kontaktnih parova i pokazuje veliku zavisnost od normalnog optereenja [14]. Na statiko trenje u uslovima sa podmazivanjem velikog uticaja ima vreme mirovanja, koje za posledicu ima istiskivanje maziva iz zone kontakta tokom perioda mirovanja, tako da se kontaktne neravnine nalaze u direktnom kontaktu u poetnom trenutku kretanja [15]. Autori D.-H. Hwang et al. [16] su se bavili ispitivanjem statikog trenja i trenja klizanja elik/elik, elik/alumina i alumina/alumina kontaktnih parova u uslovima sa i bez podmazivanja. Doli su do zakljuka da je najvea dobijena vrednost statikog koeficijenta trenja kod kontaktnog para elik/alumina, to je posledica stick-slip efekta, a najmanja kod elinog kontaktnog para. Uticaj povrinske hrapavosti je manje izraen kod kontaktnih parova od istog materijala. Poveanje 2

normalnog optereenja utie na poveanje statikog koeficijenta trenja kod kontaktnog para elik/alumina, dok kod kontaktnih parova od istog materijala nema znaajnijeg uticaja. Prisustvo mineralnog ulja u zoni kontakta umereno utie na statiki koeficijent trenja, dok znaajno smanjuje trenje kretanja. Uticaj podmazivanja je izraeniji pri veim normalnim optereenjima. Takoe, frikcione karakteristike materijala na povienim temperaturama su bile veoma esta tema brojnih naunih radova [17-23]. Meutim veoma mali broj naunih radova se bavi statikim koeficijentom trenja na povienim temperaturama [18,19]. H. Kumar et al. [18] su vrili ispitivanje statikog i dinamikog koeficijenta trenja na pin-on-disc tribometru sa linearno recipronim kretanjem. Tom prilikom su vrednost statikog koeficijenta trenja uzimali u momentima kada je brzina kretanja bila najmanja, a vrednost dinamikog koeficijenta trenja onda kada je brzina klizanja najvea. Rezultati su pokazali da je statiki koeficijent trenja u svim ispitnim kombinacijama vei od dinamikog i da raste sa porastom temperature. John and Dae [24] je ispitivao statiki koeficijent trenja klizanja pri malim vrednostima normalnog optereenja. Za optereenje manje od 100 mgf, prosena vrednost statikog koeficijenta trenja se poveava kako se optereenje smanjuje. Za optereenja izmeu 100 mgf i 1.1 gf, nivo statikog koeficijenta trenja je bio konstantan, kreui se u opsegu od 0.30-0.40. Rezultati ukazuju da je, uprkos izvanrednoj glatkoi, realna povrina kontakta i dalje znaajno manja od nominalne povrine kontakta i da statiki koeficijent trenja i dalje preteno zavisi od optereenja. Testovi sa vrstim esticama izmeu dodirnih povrina pokazali su da ako je nivo optereenja mali (< 0.9 Pa), promena u vrednosti statikog koeficijenta trenja je zanemarljiva i u sluaju abrazivnih estica i u sluaju vrstih maziva. U sluaju abrazivnih estica smatra se da je ovakav rezultat posledica veliine estica. Kod vrstih maziva, smatra se da je ovaj efekat posledica injenice da optereenja nisu dovoljno velika da bi izazvala smicanje elija maziva. Jedna od tema naunih radova je identifikacija i kvantifikovanja uticaja razliitih faktora na veliinu statikog koeficijenta trenja u sistemima steznih pribora za obradu metala [25]. Autori su se bavili odreivanjem minimalne sile stezanja koja e spreiti klizanje predmeta i prikazom zavisnosti statikog koeficijenta trenja od faktora kao to su kvalitet obrade povrine predmeta obrade, geometrije i veliine kontaktnih elementata, sile stezanja, prisustva neke vrste maziva ili rashladnog sredstva i krutosti kontaktnog para. Habib et al. [26] su zakljuili da statiki koeficijent trenja raste pri opadanju krutosti kontra ??? tela, i da je nezavisan od nominalne povrine kontakta. Statiko trenje je bilo tema teorijskih i eksperimentalnih radova i predloeni su korisni modeli koji se odnose na raspored neravnina na povrinama elastinih tela [27], adsorbovanog mazivog sloja [28] i uslova nastanka relativnog klizanja [29-31]. Pregledom litearature uoeno je da su eksperimentalna ispitivanja statikog koeficijenta trenja vrena na eksperimentalnoj opremi razliite konstrukcije i kontaktne geometrije: pin-on-disc tribometar sa linearno naizmeninim kretanjem [18], centrifugal force aparatus (CFA) [24,26], CSM nanotribometar [1], kao i putem drugih metoda merenja na bazi primene vune sile (pulling force) na horizontalnoj i kosoj ravni [5, 32]. Prema saznanjima autora do sada nisu vrena sistematska istraivanja u oblasti odreivanja statikog koeficijenta trenja pri povienim temperaturama u uslovima malih vrednosti kontaktnog pritiska. Sa tim u vezi, autori ovog rada su razvili mernu instrumentaciju koja omoguava veoma precizno merenje statikog koeficijenta trenja pri visokim temperaturama i malim vrednostima kontaktnog pritiska. Na razvijenoj mernoj instrumentaciji izveden je program obimnih eksperimentalnih istraivanja. Rezultati obavljenih eksperimentalnih istraivanja ukazuju na veoma znaajan uticaj temperature i kontaktnog pritiska na veliinu statikog koeficijenta trenja.

2. Teorijska razmatranja vezana za razvoj tribometra za merenje statikog koeficijenta trenja pri visokim temperaturama i malim vrednostima kontaktnih pritisaka Razvoj merne instrumentacije za merenje koeficijenta trenja pri visokim temperaturama vezan je sa nizom problema fizike i tehnike prirode [18,19,24,26]. Ovi problemi, prvenstveno vezani za pouzdanost merenja, u irem smislu te rei, posebno su izraeni pri merenju koeficijenta trenja u uslovima visokih temperatura i malih vrednosti kontaktnog pritiska. Prema dostupnoj literaturi autorima ovog rada nije poznato da je razvijen tribometar namenjen merenju statikog koeficijenta trenja u uslovima visokih temperatura i malih vrednosti kontaktnih pritisaka. Problemi su vezani za injenicu da je u uslovima visoke temperature kontaktnih parova potrebno precizno izmeriti veoma male vrednosti fizikih veliina (normalnog optereenja i sile trenja). Da bi se izmerile ove male veliine sila neophodno je da u mernom lancu postoje i odgovarajue elektronske komponente (senzori sile i ostale elektronske komponente). S obzirom da senzori sila, iz razloga pouzdanosti merenja, moraju biti van zone visokih temperatura namee se potreba da odreeni signali vezani za mala pomeranja i silu budu preneti mehanikim putem od zone visoke temperature (komore u kojoj se vri zagrevanje kontaktnog para do eljene temperature) do senzora koji e kvantifikovati vrednosti sile trenja i normalnog optereenja kontaktnog para. Tipian primer jednog realizovanog tribometra koji funkcionie po navedenom principu prikazan je na slici 2.

Slika 2. Primeri tribometra za odreivanje koeficijenta trenja pri visokim temperaturama [?]. Duni Vezano za prikazanu konstrukciju tribometra (Slika 2.) namee se pitanje pouzdanosti merenja odnosno moguih greaka merenja koje neminovno moraju postojati u navedenom mehanikom lancu prenosa signala sile. Te greke su prisutne kao posledica zazora odreenih spojeva ili termikih deformacija mehanikih elemenata (poluga i slinih elemenata) koji uestvuju u lancu prenosa signala. Greke, koje inae direktno utiu na pouzdanost merenja je veoma teko kvantifikovati, iz razloga to iste, u odreenoj meri sadre i stohastiku dimenziju. Autori ovog rada su poli od ideje da poznati i u fizici opte prihvaeni princip merenja statikog koeficijenta trenja preko strme ravni nadgrade i tako omogue merenje i u slovima visokih temperatura i malih vrednosti kontaktnog pritiska. Princip merenja koeficijenta trenja preko strme ravni (slika 2.) u osnovi se zasniva na korienju gravitacione sile. Statiki koeficijent trenja, kao 4

to je poznato predstavlja odnos sile trenja i sile upravne na povrinu kontakta, pri emu je uslov ravnotee na strmoj ravni dat izrazom F > mg sin . U graninom sluaju trenja klizanja vai jednakost:

F N

mg sin = tg , mg cos

(1) m- masa tela; g- ubrzanje

gde je: veliina statikog koeficijenta trenja; F - sila trenja; zemljine tee; -ugao strme ravni.
Rp N m G sin
x

G cos

Slika 3. Ravnotea tela na strmoj ravni Greka merenja statikog koeficijenta trenja po ovom principu moe biti jedino posledica greke merenja ugla u odnosu na idealnu horizontalu u trenutku kada je telo koje se nalazi na strmoj ravni iz stanja mirovanja prelo u stanje kretanja. Ako se preko odreenog mernog sistema obezbedi periodina promeno ugla sa preciznou merenja od, na primer, jednog ezdesetig dela stepena, odnosno 1, sa dovoljno dugim periodima vremena t za koje telo prividno miruje na strmoj ravni, proizilazi da je greka merenja odreena funkcija ugla i izmerene vrednosti koeficijenta trenja, odnosno: tg ( + ) tg = 100 , [%] (2) tg gde je relativna greka merenja; - greka merenja ugla . Ako se ima u vidu da je koeficijent trenja = tg , onda je na osnovu dijagrama datog na slici 4 mogue odrediti relativnu greku merenja ( ) koja je pored ostalog i funkcija veliine koeficijenta trenja.
2 1.8

Friction coefficient [-] Relative percent difference [%]

1.6 1.4 1.2 1 0.8 0.6 0.4 0.2 0 0 4 8 12 16 20 24 28 32 36 40 44

Rotation of steep plane [ ]

Slika 4. Grafiki prikaz relativne greke merenja koeficijenta trenja preko strme ravni 5

ematski prikaz projektovanog i realizovanog ureaja za merenje statikog koeficijenta trenja primenom strme ravni pri visokim temperaturama i malim vrednostima kontaktnog pritiska prikazan je na slici 5. Sa eme prikazane na slici 5 moe se primetiti da se kontaktni parovi, zajedno sa sistemom za zagrevanje (elektrootporni greja) i sondom za merenje temperature u taki veoma bliskoj zoni kontakta ispitivanih uzoraka zakree u odnosu na horizontalu do eljenog ugla . Merenje ugla zakretanja strme ravni obavlja se na mehanikom principu sa preciznou oitavanja ugla od 1. Merni sistem je odvojen od zone visokih temperatura, izolovan, uravnoteen masama m1 i m2 i veoma je stabilan u mehanikom i termikom smislu. Naime, u mernom sistemu ne postoje elementi ija temperatura prevazilazi vrednost od 30oC i pri zagrevanju kontaktnih parova do temperature od 200oC. Takoe, u mernom sistemu ne postoje elementi koji zbog mehanikih optereenja trpe znaajnije deformacije.

m1g

O1 C x

m2g

D A

O e(T) B1

D1 A1
Slika 5. ematski prikaz realizovanog ureaja.

Na slici 6.a,b.dati su fotografski prikazi realizovanog ureaja. Sa slika se moe uoiti da se zakretanje strme ravni obavlja runim zakretanjem nonijusa koji obezbeuje preciznost oitavanja ugla od 1. Na velikoj skali, koja se moe jasno uoiti na slici 6b. uglovi su izgravirani u stepenima. Tako da ureaj omoguava periodino zakretanje ugla strme ravni do vrednosti od 60o sa, kako je reeno, preciznou oitavanja od 1. Nivelacija ureaja vri se alatniarskom libelom koja obezbeuje preciznost odreivanja poetnog horizontalnog poloaja sa grekom manjom od 0,01/200. Sa slike 6b. se takoe moe uoiti geometrija ispitivanih uzoraka. Geometrija uzoraka moe biti razliita, odnosno uzorcima se moe simulirati veliki broj tipova kontakta, odnosno moe se simulirati linijski kontakt, povrinski kontakt ili kontakt u taki. U sluaju prikazanom na slici 6b. to je kontakt valjaka razliite teine po kanalima razliitog radijusa krivine koji su izraeni na bloku. Zadavanje eljene vrednosti temperature u kontaktu vri se preko termoregulatora koji je prikazan na slici 6.a.

Slika 6.a.b Fotografski prikazi realizovanog ureaja 3. Program eksperimentalnih istraivanja Eksperimentalna ispitivanja imala su za cilj utvrivanje uticaja temperature na veliinu koeficijenta trenja u uslovima malih vrednosti specifinih pritisaka kontaktnih parova. Simuliran je linijski tip kontakta valjaka male mase po unutranjim povrinama bloka razliitih radijusa krivine. Na slici 7.a, b prikazan je CAD model bloka sa kontaktnim povrinama razliitog radijusa krivine i fotografski prikaz ispitivanih valjaka. Valjci su izraeni od leine bronze (copper alloy) hemijskog sastava 1.3% Sn, 0.19% P, ostatak Cu, density 8890 kg/m3, modulus of elasticity 117 GPa i Poasonov koeficijent 0.33. Radijusi krivina (poluprenici) ispitivanih valjaka kretali su se u intervalu Rv=2-7mm, dok su duine svih valjaka iznoseile 20 mm. Mase ispitivanih valjaka kretale su se u intervalu od 2.23 27.37 g. Blok sa kontaktnim povrinama razliitog radijusa krivine (R1=2,5 mm; R2=5 mm; R3=6,5 mm; R4=8mm) izraen je od legiranog elika (chrome alloy steel) 100 Cr 6 (E52100) hemijskog sastava 1% C, 0.25 % Si, 0.2-0.4 % Mn, 1.5 % Cr, tvrdoe > 61 HRc, modulus of elasticity 203.3 GPa i Poasonov koeficijent 0.285. Hrapavost obraenih povrina oba kontaktna para kretala se u intervalu Ra = 0,8 1m . Eksperimenti su izvedeni pri poveanju temperature za po 20oC, poevi od temperature T1=20oC do temperature T2=180oC. Svako merenje je ponavljano po 10 puta, tako da je ukupno izvedeno 1350 nezavisnih eksperimenata. Autori su smatrali, da je zbog specifine prirode kontakta, posebno zbog malih vrednosti nivoa optereenja kontaktnih parova i neizbenih razlika mikrogeometrije kontakta pri tako malim nivoima optereenja u prisustvu visokih temperatura, neophodno, u cilju donoenja validnih zakljuaka, upravo izvriti veliki broj eksperimenata. U tom svetlu, i statistiki posmatrano, treba naglasiti da se obradom statistike mase podataka uvek minimiziraju greke sluajnog karaktera.

Slika 7.a.b CAD model bloka i fotografski prikaz ispitivanih valjaka 7

4. Rezultati eksperimentalnih istraivanja Za navedeni opseg masa ispitivanih valjaka (m = 2.23 27.37 g), kao i za granine vrednosti ugla strme ravni pri kojima je dolo do prelaska iz stanja mirovanja u stanje klizanja, za svaki eksperiment je preko izraza N = mg cos izraunato normalno optereenje kontakta i ono se kretalo u intervalu 0.017-0.263 N. Valjci su ostvarivali kontakt po kanalima razliitog radijusa krivine (R1=2.5 mm; R2=5 mm; R3=6.5 mm; R4=8mm) koji su izraeni na bloku. Teorijski kontaktni pritisak koji je ostvaren pri ovim kontaktima proraunat je preko poznatih izraza iz teorije elastinosti, odnosno:
2 2 Rb Rv q 1 12 1 2 = p= ; ; k1 = ; k2 = , (3) Rb Rv (k1 + k 2 ) E1 E2 gde je: p - kontaktni pritisak; q -optereenje po jedinici duine valjka (cilindra); Rv poluprenik valjka; Rb radijus krivine kanala na bloku; 1 - Poasonov koeficijent za materijal valjka; 2 Poasonov koeficijent za materijal bloka; E1 - modul elastinosti materijala valjka; E2 - modul elastinosti materijala bloka. S obzirom da su valci razliitog prenika ostvarivali kontakt sa cilindrinim povrinama razliitog radijusa krivine, na osnovu prorauna po navedenim izrazima (3), proizilazi da se promena teorijskog kontaktnog pritiska kretala u intervalu malih vrednosti (1,89-4,70 N/mm2). Na slici 8a. prikazan je 3D dijagram zavisnosti koeficijenta trenja od promene temperature i kontaktnog pritiska. Sa dijagrama prikazanog na slici 8a. moe se uoiti veliki uticaj temperature na vrednosti koeficijenta trenja. Pored toga, sa istog dijagrama se moe uoiti i relativno velika vrednost disperzije koeficijenta trenja. Na slici 8.b dat je 2D dijagram na kojem su uporedo prikazane tri veliine, tj: Odnos posmatrane temperature i maksimalne temperature sa kojom je merenje vreno (T/Tmax). Tako da maksimalna vrednost veliine (T/Tmax) ima jedininu vrednost za sve eksperimente koji su izvedeni sa temperaturom od T=Tmax=180oC, Odnos posmatranog pritiska i maksimalnog pritiska sa kojim je merenje vreno (p/pmax). Tako da maksimalna vrednost veliine (p/pmax) ima jedininu vrednost, za sve eksperimente koji su izvreni pri pritisku p=pmax=4,292 N/mm2, i Statiki koeficijent trenja . Zahvaljujui ovakvom prikazu (Slika 8b.), mogu se dublje sagledati uticaji promene kontaktnog pritiska na promenu koeficijenta trenja.

Slika 8. a), 3D dijagram promene koeficijenta trenja usled promene temperature i specifinog pritiska i b) 2D dijagram promene koeficijenta trenja usled promene odnosa T/Tmax i promene odnosa p/pmax. 8

5. Diskusija Na osnovu teorijskih razmatranja i obavljenih eksperimentalnih istraivanja moe se zakljuiti da se fiziki princip merenja statikog koeficijenta trenja preko strme ravni moe vrlo efikasno primeniti i u uslovima ispitivanja pri visokim vrednostima temperatura i malim vrednostima kontaktnih pritisaka. Dijagram na slici 4. jasno pokazuje da je pri odreivanju statikog koeficijenta trenja reda veliine 0.1, korienjem principa strme ravni, greka merenja reda veliine 0.3%. Za vee vrednosti koeficijenta trenja, to je skoro uvek sluaj pri merenju statikog koeficijenta trenja pri malim vrednostima kontaktnog pritiska i visokim vrednostima temperatura, greka merenja je srazmerno manja. To podrazumeva i odreenu preciznost merne instrumentacije (preciznost ureaja za merenje tribometra), to je pri realizaciji ureaja sa kojim su vrena ova eksperimentalna ispitivanja postignuto. Naime, ostvarena je preciznost merenja ugla od 1. Ureaj je projektovan tako da u mernom sistemu ne postoje elementi ija temperatura prevazilazi vrednost od 30oC i pri zagrevanju kontaktnih parova na temperaturi od 200oC. Takoe, ureaj ne poseduje elemente koji zbog mehanikih optereenja trpe znaajnije deformacije koje bi mogle uticati na preciznost merenja. Merenje temperatura preko termo parova u takama bliskim zonama kontakta ispitivanih elemenata (kontaktnih parova) poveava validnost dobijenih rezultata merenja. Veliki broj izvrenih merenja i vei broj ponavljanja eksperimenata u identinim uslovima omoguio je da se statistikom obradom rezultata merenja minimiziraju sluajne greke merenja. Eksperimenti su izvedeni pri malim vrednostima normalnog optereenja koje se kretalo u intervalu 0.017-0.263 N, i teorijskim kontaktnim pritiscima koji su se kretali u intervalu 1,919-4,292 N/mm2. Autori rada su svesni injenice da se realno ostvareni kontaktni pritisci, pri malim nivoima normalnog optereenja, verovatno znaajno razlikuju od proraunatih teorijskih kontaktnih pritisaka. Sa tim u vezi polo se od realne pretpostavke da postoji izraena korelacija izmeu teorijskih i realno ostvarenih kontaktnih pritisaka. Naime, logino je pretpostaviti da e realni kontakti ostvareni po veim radijusima krivina kontaktnih parova biti ostvarene po veem broju vrhova neravnina i pri manjem kontaktnom pritisku. Sa tim u vezi, realno je oekivati da e proraunati teorijski kontaktni pritisak biti u korelaciji sa realno ostvarenim kontaktnim pritiskom, i da e na indirektan nain biti realniji pokazatelj nego to je to normalno optereenje kontakta. Iz razloga to normalno optereenje kontakta, za razliku od teorijskog kontaktnog pritiska, ne uzima u obzir promenu geometrije kontakta (razliite vrednost radijusa krivina kontaktnih parova). Na osnovu 3D dijagrama prikazanog na slici 8.a moe se zakljuiti da za date uslove ispitivanja temperatura ima izraen uticaj na vrednost statikog koeficijenta trenja. Moe se rei da pri promeni temperature od 20-180oC statiki koeficijent trenja poraste skoro tri puta. Ove velike promene statikog koeficijenta trenja su oigledno posledica toplotnih efekata na materijal u kontaktu. Na osnovu dijagrama sa slike 8.a takoe se moe zakljuiti da statiki koeficijent trenja, posmatrano u proseku, priblino zadrava konstantne vrednosti sve do temperatura bliskih vrednosti od 120oC, posle ega ima izraen trend rasta. Veoma je verovatno da upravo iznad temperatura bliskih vrednosti 120o C dolazi do fizikih promena u povrinskim slojevima kontaktnih parova u smislu njihovih tribolokih svojstava. Na slici 8.b prikazan je 2D dijagram promene koeficijenta trenja usled promene odnosa T/Tmax i promene odnosa p/pmax. Sa ovog dijagrama se moe primetiti da minimalnim vrednostima odnosa p/pmax, u itavom temperaturnom opsegu, odgovaraju maksimalne vrednosti koeficijenta trenja i obrnuto. To dokazuje da statiki koeficijent trenja i u uslovima malih vrednosti kontaktnih pritisaka i visokih temperatura, upravo zavisi i od nivoa kontaktnog pritiska, to je u saglasnosti sa ispitivanjima raenim u drugaijim uslovima ispitivanja[24, 33, 34]. Naime, pri porastu kontaktnog pritiska dolazi do pada koeficijenta trenja i obrnuto. Treba naglasiti da su, veoma verovatno, poveane disperzije (oscilovanje) koeficijenta trenja (slika 8a.b) oko osnovnog trenda u odreenoj meri posledica neminovnih razlika u topografiji povrina kontaktnih parova. Ve je reeno da su povrine kontaktnih parova pre izvoenja eksperimenta svedene na priblino istu vrednost hrapavosti Ra = 0,8 1m . Meutim, u uslovima izraeno niskih optereenja kontakta 9

(male vrednosti kontaktnog pritiska) i mnogi drugi parametri hrapavosti (maksimalna visina neravnina, kriva noenja profila i dr.) utiu bitno na rasturanje rezultata merenja. Bez obzira na iznete, uslovno reeno potekoe u stvaranju identinih uslova ispitivanja, realizovana ispitivanja su jasno pokazala trendove i nivoe promena statikog koeficijenta trenja u uslovima ispitivanja pri visokim temperaturama i malim vrednostima kontaktnih pritisaka. 6. Zakljuci Na osnovu izloenog moe se zakljuiti sledee: Rezultati analize literaturnih izvora ukazuju da su teorijska i eksperimentalna istraivanja u oblasti statikog trenja usmerena u velikom broju pravaca. Neke od aktuelnih oblasti istraivanja su: istraivanja vezana za dizajn topografije kontakta koji obezbeuje maksimalne vrednosti statikog koeficijenta trenja [2]; istraivanja vezana za razvoj i triboloka ispitivanja kompozitnih biomaterijala [3]; istraivanja vezana za identifikaciju i kvantifikovanje uticaja razliitih faktora na veliinu statikog koeficijenta trenja u sistemima steznih pribora za obradu metala [6]; ispitivanja vezana za uticaj vibracija, vlage i drugih faktora na nosivost veza koje su ostvarene trenjem [7]; razvoj ureaja za merenje statikog koeficijenta trenja, detekcija trenutka poetka kretanja i merenje vrednosti adhezione sile [1]; razvoj teorijskih modela za proraun vrednosti statikog koeficijenta trenja odreenih materijala [4]. S obzirom na temu rada treba naglasiti da se istraivanja vezana za merenje koeficijenta trenja klizanja po principu strme ravni veoma prisutna [5], a posebno u smislu razvoja mernih ureaja i poreenja dobijenih rezultata sa rezultatima dobijenih merenjem statikog koeficijenta trenja po drugim metodama. Razvijeni ureaj za merenje statikog koeficijenta trenja klizanja u uslovima visokih temperatura i malih vrednosti optereenja kontakta, koji funkcionie po principu strme ravni, koncipiran je tako da omoguava veoma precizno odreivanje statikog koeficijenta trenja. Greka oitavanja vrednosti ugla je manja od 1 pa je, sa tim u vezi, greka izmerene vrednosti statikog koeficijenta trenja faktiki zanemarljiva. Posebno kada se merenja obavljaju pri poveanim temperaturama, odnosno kada je re o koeficijentima trenja relativno visoke vrednosti. Rezultati merenja statikog koeficijenta trenja klizanja ispitivanih materijala, u uslovima visokih temperatura i malih vrednosti optereenja kontakta (male vrednosti kontaktnog pritiska i male vrednosti normalnog optereenja), ukazuju na veoma znaajan uticaj temperature i kontaktnog pritiska na vrednost i disperziju koeficijenta trenja. U mnogim oblastima tehnike, prvenstveno mainstva, prisutni su sluajevi da se spoljanje statiko ili dinamiko optereenje uravnoteava preko sila trenja. Sa tim u vezi, veoma znaajno poveanja koeficijenta trenja pri temperaturama u opsegu 120-180o C, u uslovima malih vrednosti specifinih pritisaka, moe imati i znaajnu industrijsku primenu u smislu poveanja nosivosti tangencijalno optereenih veza koje spoljanje sile uravnoteavaju silama trenja.

Autori rada smatraju da budua istraivanja treba usmeriti u pravcu utvrivanja tribolokih karakteristika razliitih materijala i razliite geometrije i mikrogeometrije kontakta u uslovima visokih temperatura i niskih vrednosti kontaktnih pritisaka.

10

7. Literatura [1] Elena Loredana Deladi: Static Friction in Rubber-Metal Contacts with Application to Rubber Pad Forming Processes, PhD thesis, University of Twente, Twente, 2006. [1b] D. Dowson: History of Tribology, Professional Engineering Publishing Limited, London and Bury St Edmunds, UK, 1998. [2] K.-H. Zum Gahr, K. Voelker, Friction and wear of SiC fiberreinforced borosilicate glass mated to steel, Wear 225229 (1999) 88895. [3] P. Blau, The significance and use of the friction coefficient, Tribol. Int. 34 (2001) 585591. [4] B. Ivkovic, M. Djurdjanovic, D. Stamenkovic: The Influence of the Contact Surface Roughness on the Static Friction Coefficient, Tribology in Industry, Vol. 22, No. 3&4, pp. 41-44, 2000. [5] U. Muller, R. Hauert: Investigations of the coefficient of static friction diamond-like carbon films, Surface and Coatings Technology, Vol. 174 175, pp. 421426, 2003. [6] Boris Polyakov, Sergei Vlassov, Leonid M. Dorogin, Peteris Kulis, Ilmar Kink, Rynno Lohmus: The effect of substrate roughness on the static friction of CuO nanowires, Surface Science, Vol. 606, pp. 13931399, 2012. [7] Noureddine Tayebi, Andreas A. Polycarpou: Modeling the effect of skewness and kurtosis on the static friction coefficient of rough surfaces, Tribology International, Vol. 37, pp. 491505, 2004. [8] Bhushan B, Sundararajan S, Scott WW, Chilamakuri S.: Stiction analysis of magnetic tapes, IEEE Magnetics Transactions, Vol. 33, No. 5, pp. 32113213, 1997. [9] McFarlane, J.S., Tabor, D.: Relation between friction and adhesion, Proceedings of the Royal Society of London. Series A, Mathematical and Physical Science, Vol. 202, No. 1069, pp. 244-253, 1950. [10] Johnson, K.L.: Surface interaction between elastically loaded bodies under tangential forces, Proceedings of the Royal Society of London, Series A, Mathematical and Physical Sciences, Vol. 230, No. 1183, pp. 531-548, 1955. [11] Chang, W.R., Etsion, I., Bogy, D.B.: Static friction coefficient model for metallic rough surfaces, Journal of Tribology, Vol. 110, pp. 57-61, 1988. [12] Persson, B.N.J., Albohr, O., Mancosu, F., Peveri, V., Samoilov, V.N., Sivebaek, I.M.: On the nature of the static friction, kinetic friction and creep, Wear, Vol. 254, pp. 835-851, 2003. [13] Galligan, J.M., McCullough, P.: On the nature of static friction, Wear, Vol. 105, pp. 337-340, 1985. [14] C.-R. Yang, Y.-C. Chiou, R.-T. Lee, Tribological behaviour of reciprocating friction drive system under lubricated contact, Tribol. Int. 32 (1999) 443453. [15] K.C. Ludema, Friction, in: B. Bhushan (Ed.), Modern Tribology Handbook, vol. I, CRC Press, Boca Raton, FL, 2001, pp. 205233. [16] D.-H. Hwang, K.-H. Zum Gahr: Transition from static to kinetic friction of unlubricated or oil lubricated steel/steel, steel/ceramic and ceramic/ceramic pairs, Wear, Vol. 255, pp. 365 375, 2003. [17] O. Barrau, C. Boher, R. Gras, F. Rezai-Aria: Wear mecahnisms and wear rate in a high temperature dry friction of AISI H11 tool steel: Influence of debris circulation, Wear, Vol. 263, 160168, 2007. [18] H. Kumar, V. Ramakrishnan, S.K. Albert, C. Meikandamurthy, B.V.R. Tata, A.K. Bhaduri: High temperature wear and friction behaviour of 15Cr15Ni2Mo titanium-modified austenitic stainless steel in liquid sodium, Wear, Vol. 270, pp. 14, 2010. [19] Peiman Mosaddegh, John Ziegert, Waqas Iqbal, Yazid Tohme: Apparatus for high temperature friction measurement, Precision Engineering, Vol. 35, pp. 473483, 2011.

11

[20] ZHANG Xiao-yu, REN Ping-di, ZHONG Fa-chun, ZHU Min-hao, ZHOU Zhong-rong: Fretting wear and friction oxidation behavior of 0Cr20Ni32AlTi alloy at high temperature, Trans. Nonferrous Met. Soc. China, Vol. 22, pp. 825-830, 2012. [21] Q. Luo: Temperature dependent friction and wear of magnetron sputtered coating TiAlN/VN, Wear, Vol. 271, pp. 2058 2066, 2011. [22] J. Hardell, E. Kassfeldt, B. Prakash: Friction and wear behaviour of high strength boron steel at elevated temperatures of up to 800C, Wear, Vol. 264, pp. 788799, 2008. [23] J. Hardell, B. Prakash : High-temperature friction and wear behaviour of different tool steels during sliding against AlSi-coated high-strength steel, Tribology International, Vol. 41, pp. 663671, 2008. [24] John E. Dunkin, Dae E. Kim: Measurement of static friction coefficient between flat surfaces, Wear, Vol. 193, pp. 186-192, 1996. [25] W. Xie, E.C. De Meter, M.W. Trethewey: An experimental evaluation of coefficients of static friction of common workpiecefixture element pairs, International Journal of Machine Tools & Manufacture, Vol. 40, pp. 467488, 2000. [26] Habib S. Benabdallah: Static friction coefficient of some plastics against steel and aluminum under different contact conditions, Tribology International, Vol. 40, pp. 6473, 2007. [27] J.B. Skoloff, Static friction between elastic solids due to random asperities, Phys. Rev. Lett. 86 (2001) 33123315. [28] S. Kato, E. Marui, A. Kobayashi, S. Senda, The influence of lubricants on static friction characteristics under boundary lubrication, ASME J. Tribol. 107 (1985) 188194. [29] M.H. Mser, M.O. Robbins, Conditions for static friction between flat crystalline surfaces, Phys. Rev. B 61 (2000) 23352342. [30] V.L. Popov, A theory of the transition from static to kinetic friction in boundary lubrication layers, Solid State Commun. 115 (2000) 369373. [31] G. Reiter, A.L. Demirel, J. Peanasky, L. Cai, S. Granick, What determines static friction and controls the transition to sliding, Tribology Letters. Vol. 1, pp. 112, 1995. [32] Na Jin Seoa, Thomas J. Armstrongb, Philip Drinkaus, A comparison of two methods of measuring staticcoecient of friction at low normal forces, Ergonomics, Vol. 52, No. 1, pp. 121135, 2009. [33] S. Aleksandrovi, B. Nedeljkovi, M. Stefanovi, D. Milosavljevi, V. Lazi: Tribological Properties of Steel and Al-Alloys Sheet Metals Intended for Deep Drawing, Tribology in Industry, vol. 31, No. 3-4, pp. 11-16, 2009. [34] N. Marjanovic, B. Ivkovic, B. Stojanovic, M. Blagojevic: Disk on Disk Test of Gear Pair Power Losses, Tribology in Industry, vol. 32, No. 4, pp. 10-16, 2010. [33]

12