Yeni Dnya Dzeni Araylar: Kreselleme

NTE

Amalar
Bu niteyi altktan sonra; 1989 ylndan itibaren dnyada meydana gelen gelimeler sonucunda oluan "tek kutuplu dnya" hakknda bilgi edinecek, Kresellemenin siyasal, sosyal, ekonomik ve kltrel alardan dnya lkelerini nasl etkilediini, Kreselleme zerine yaplan teorik tartmalarn neler olduunu kavrayacak, Kresellemenin ulus-devlet sisteminde yaratt sorunlar ve liberalizmin yaygnlamasn renebileceksiniz.

indekiler
Giri Dnemin Balca Gelimeleri Kreselleme Kreselleme Nedir? Kreselleme zerine Teorik Yaklamlar 1980'li ve 1990'l Yllarda Kreselleme: Tek Kutupluluk, Liberalizmin Ykselii ve Ulus-Devlet Sorunu zet

 Deerlendirme Sorular Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

alma nerileri
Sovyetler Birlii'nin dalmasndan sonra oluan "tek kutuplu dnya"nn Trkiye'yi nasl etkilediini dnnz. 1980 ylndan sonra liberalizmin Trkiye'de uygulanmasn ve toplumsal sonularn tartnz. Kreselleme ve yeni dnya dzeni kavramlarn karlatrnz ve arasndaki farkllklar tespit ediniz.

ANADOLU NVERSTES

YEN DNYA DZEN ARAYILARI: KRESELLEME

63

1. Giri
"Tek Kutuplu dnya"nn ortaya kmasna yol aan olaylar nelerdir? 1980'lerin ortalarndan itibaren yeniden glenen Yumuama Dnemi 1989'da artc bir aamaya ulat: O tarihten yalnzca 10 yl kadar nce Bat'da birok kii Sovyetler Birlii ve Dou Bloku'nun Dnya'ya gitgide egemen olduunu dnrken, 1989'da uluslararas yap hzla ters ynde deimeye balad. SSCB ve Dou Bloku'nda grlen hzl zlme birka yl iinde SSCB'nin dalmasna, Dou Bloku'nun yklmasna yol aacaktr. Bylece, uluslararas alanda ABD'nin "tek-kutuplu" egemenlii ortaya km olmaktayd. "Yeni Dnya Dzeni", "Globalleme" gibi kavramlarn aslnda ABD'nin egemenlii anlamna geldiini savunanlar hakl gsterebilecek bir dneme mi girilmekteydi? ABD, 1975 Helsinki Nihai Sened'nin insan haklar boyutunu kullanmak suretiyle son eyrek yzyl iinde, byle bir sonucu ustalkla elde mi etmiti? Hatta, 1945'ten beri mi adm adm bu amacna ulamt? te yandan, Sovyet-Amerikan nkleer dengesine (dehet dengesi'ne) dayal iki-kutupluluk yllarndan sonra imdi Dnya "dengesizliin deheti" iine mi girmekteydi. Tarihin daha nceki dnemlerinde de bir gl lkenin Avrupa (veya Dnya) egemenlii iddiasyla ortaya kt grlmt. rn. XIX. yzylda N.Bonaparte Fransa's, XX. yzylda A.Hitler Almanya's. Dier lkeler bu egemenlik giriimlerine kar bir sre sonra denge oluturmulard. Egemen olmak iddiasnda bulunanlar ise bu durum karsnda ykma uramlar, hatta dalma tehlikesiyle kar karya kalmlard. Amerika Birleik Devletleri'nin "tek-kutuplu" egemenlii i politikasn nasl etkilemitir? ABD'nin "egemenlii" ise, bu ynde bir "iddia"nn sonucu olmaktan ok kendi kendisini iinde bulunduu bir fiili durum zellii gstermek suretiyle nceki rneklerden nemli lde ayrlmaktadr. te yandan, ABD'nde "kendi i sorunlarna dnme" ynndeki "yalnzclk" (infiratlk) eilimleri de 1990'larda yeniden canlanacaktr. 1992 Bakanlk seimlerini Demokrat Parti'nin aday Clinton'un kazanmasnda bu etkenin rol olacaktr. Yani, ABD'nin "kendi kendinin freni olmas" da baka lkelerin "denge" ihtiyacn azaltan bir olgudur. Ancak, yine de ABD'nin "en gl devlet" konumunda bulunmas, dier lkeleri "denge araylar"ndan alkoyamayacak bir olgudur.

AIKRETM FAKLTES

64

YEN DNYA DZEN ARAYILARI: KRESELLEME

2. Dnemin Balca Gelimeleri

2.1. Kresel Gelimeler

2.1.1. ki Almanya'nn Birlemesi

ki Almanya'nn birlemesi nasl gereklemitir? 1989'u uluslararas ilikilerde bir dnm noktas yapan olaylar, o yln 9 Kasmnda, iki Almanya'nn (ve Dou-Bat bloklarnn) ayrln simgeleyen Berlin Duvar'nn almas ve 14 Ocak 1990'dan itibaren de yklmasyla hz kazanacaktr. Berlin Duvar'nn yklmasn izleyen gelimeler, iki Almanya'nn yeniden birlemesine giden yolu at. ki Alman halknn tekrar biraraya gelmesine Dou Alman hkmetinin de, onu destekleyebilecek SSCB'nin de kar kmas artk mmkn deildi. Bu ortam iinde, Bat Almanya SSCB'nin de "onay"n almak suretiyle Dou Almanya'yla giritii grmeleri hzla sonuca balad. Bu gelimelerin sonunda ABD, SSCB, ngiltere, Fransa ile Bat ve Dou Almanya arasnda 12 Eyll 1990'da Moskova'da iki Almanya'nn birlemesine ilikin anlama imzaland. Anlama'nn 3 Ekim 1990'da yrrle girmesiyle iki Almanya tek devlet ats altnda yeniden biraraya gelmi oluyordu.

2.1.2. Dou Bloku'nun Yklmas

Dou Bloku'nun yklmas Dou Avrupa lkelerinde ne gibi deiiklikler yaratmtr? Almanya'yla ilgili gelimelere paralel biimde, Dou Almanya gibi dier Dou Avrupa lkelerindeki ynetimler de k srecine girdiler. Bu lkelerin ekonomik ve siyasal sistemlerinde Bat tipi demokrasiler ynnde nemli deiiklikler oldu. Varova Pakt'da kendi kendisini feshetti. te yandan, Dou Bloku'nda ortaya kan dalmay, baz Dou Avrupa lkelerinin paralanmas izlemitir. Bu yndeki gelimeler zellikle ekoslovakya'nn 30 Eyll 1992'de ek ve Slovakya cumhuriyetleri olarak ikiye ayrlmasnda grld. Sovyetler Birlii'nin durumuna da aada deineceiz. Yugoslavya da paraland. Hrvatistan, Slovenya, Makedonya ve Bosna-Hersek bamsz oldular. Ancak, Bosna-Hersek'te 1992'de kan i sava 1996'ya kadar srd.

ANADOLU NVERSTES

YEN DNYA DZEN ARAYILARI: KRESELLEME

65

2.1.3. Sovyetler Birlii'nin Dalmas Sovyetler Birlii'nin dalmas eski Sovyet Cumhuriyetlerinde ne gibi siyasi deiiklikler yaratmtr? 1989'u izleyen dnemde Sovyetler Birlii'nin dalmas sonucunda, bata Rusya olmak zere, eski Sovyet cumhuriyetleri ayr ayr bamsz devletler olarak ortaya ktlar. Bu devletlerden 11'i (Azerbaycan, Belarus, Ermenistan, Kazakistan, Krgzistan, Moldova, Rusya Federasyonu, Tacikistan, Trkmenistan, zbekistan ve Ukrayna), 21 Aralk 1991'de Kazakistan'da (Almat'da) toplanarak "Bamsz Devletler Topluluu" ad altnda bir birlik oluturdular. Buna gre, ye lkeler birbirleriyle ilikilerinde egemen eitlik, "self-determination", iilere karmama, kuvvete bavurmama, anlamazlklarn bar zm, insan haklarna ve aznlklara sayg ilkelerine uymay ngrmekteydiler.

2.1.4. NATO'nun Yeni Grnm Sovyetler Birlii ve Dou Avrupa'da ortaya kan gelimeler NATO'da bir anlamda "kimlik bunalm" yaanmasna yol amt: Birok Avrupa'l NATO lkesi, "Komnizm" ve "Sovyet tehdidi" ortadan kalktna gre, ittifak'n artk gerekli olmadn, bu nedenle de savunma harcamalarnda ksntya gidilmesi gerektiini dnmekteydi. Nato'nun yeniden yaplandrlmasn zorunlu klan nedenler nelerdir? Ancak, NATO -zellikle Genel Sekreter Wrner'in abalaryla- bu "kimlik bunalm"n atlatt. NATO'nun varln srdrmesi gerektii yolunda Bat kamuoyunda ortak bir kan oluabildi. Buna gre: Sovyetler Birlii dalmtr. Ancak, Rusya hala gldr ve yeniden bir tehdit gesi oluturabilecek durumdadr. Nitekim, birok eski Dou Avrupa lkedi de hala Rusya'dan duyduklar gvenlik kaygsyla NATO'ya ye olmak istemektedir. (Gerekten de bu lkelerle "Bar in Ortaklk" ilikisi kurulacaktr. Daha sonra, 1997 ylnda ek Cumhuriyeti, Macaristan ve Polonya'nn NATO'nun 50. kurulu yldnm olan 1999'a kadar ttifak'a ye olmalar kabul edilecektir.) NATO, dnya sorunlar karsnda Bat'l demokrasiler iin ortak bir platform zelliini srdrmelidir. NATO'nun dorudan sorumluluk kapsamna girmemekle birlikte Avrupa'nn baka yerlerinde ve Orta Dou gibi dolayl ilgi alanlarnda Birlemi Milletler'le ibirlii halinde baz grevler stlenilmesi gerekli olabilecektir.

AIKRETM FAKLTES

66

YEN DNYA DZEN ARAYILARI: KRESELLEME

Gerekten de NATO, yukarda 4. noktada belirtilen erevede 1995 ylndan sonra Bosna-Hersek'te barn salanmasnda etkili bir rol oynayacaktr.

2.2. Blgesel Gelimeler (Orta Dou Gelimeleri)

2.2.1. Krfez Bunalm

Krfez Bunalm'nn nedenleri nelerdir? 1989 sonras dnemde Orta Dou'da meydana gelen ilk gelime, uluslararas alandaki bar srece ters bir olayd: Krfez Bunalm. 1980-88 arasnda iki Krfez lkesi Irak ve ran arasnda yaanan savatan ksa bir sre sonra bu defa Irak ile Kuveyt bunalm ortamna srklendiler. Irak, Kuveyt'in bamsz olduu 1961 ylnda da bu lke zerinde hak iddia etmiti. ki lke arasnda o tarihte yaanan gerginlik Kuveyt'e bamszln veren ngiltere'nin bu lkenin arkasnda yer almas sonucu fazla uzamadan sona ermiti. Kuveyt'e kar gemiten gelen iddialarna ek olarak, son birka ylda ortaya kan ba geler de Irak' 1990'da bu lkeyle bir bunalma itti: Bir kere, Irak-ran Sava srasnda ar bor yk altna giren Badat ynetimi, Sava'tan sonra lkenin yeniden imar iin petrol fiyatnn ykseltilmesini, bunun iin de OPEC lkelerinin retimlerini ksmasn istiyordu. Kuveyt ise, dier petrol reticisi "muhafazakar" Arap rejimleri gibi, fiyatlarn ykselmesinden yana deildi. te yandan, Irak ran'la sava srasnda Kuveyt'e de borlanmt ve "mcadelesini Arap dnyas adna yaptn" syleyerek, imdi bunun silinmesini istiyordu. Kuveyt ise buna yanamyordu. Ayrca, Irak, Kuveyt'in, kendisinin ran'la savandan yararlanarak snrdaki Rummalia petrol blgesini ele geirdiini iddia ediyor; imdi bu topran geri verilmesini ve maruz kald petrol geliri kaybnn da tazminini istiyordu. Bu nedenlerin yansra, ran'la uzun sren savatan sonra lkenin normal dzene geiindeki glklerden ekinen Irak lideri Saddam Hseyin'in yeni bir d sorunun ieride halk birletirici etkisinden yararlanmak istedii de ne srlmtr. stelik, kk bir lke olarak Kuveyt'in Irak'a direnmesi beklenmeyeceinden, kolayca elde edilecek zafer, ran karsnda umduunu bulamayan Saddam'a ok ihtiya duyduu "i ve d saygnl" salayabilecekti. 1990 balarnda Irak ile Kuveyt arasnda kan gerginlii baz Arap lkeleri (zellikle Msr ve Suudi Arabistan) gidermeye altlar. Ancak, bu grmeler srasnda
ANADOLU NVERSTES

YEN DNYA DZEN ARAYILARI: KRESELLEME

67

Kuveyt'in "meydan okuyan tutumu"ndan ok rahatszlk duyan Saddam kuvvet kullanmay iyice aklna koydu. ABD'nin Badat'taki Bykelisi'yle yapt grmelerde bu lkenin Irak-Kuveyt bunalmna karmayaca izlenimini edinen Saddam daha da cesaretlendi. Nihayet, 1 Austos 1990 gn Irak kuvvetleri Kuveyt'e girdiler. Kuveyt'in igali karsnda Amerika Birleik Devletlerinin tepkisi ne olmutur? Ancak, bata ABD olmak zere birok lkenin ve Birlemi Milletler'in tepkisi Saddam'n beklemedii lde sert oldu. Birlemi Milletler, ayn gn ald 660 sayl Gvenlik Konseyi kararyla, Irak'n Kuveyt'ten kaytsz-artsz ekilmesini istedi. Irak ise karlat tepkiler zerine geirdii aknln ardndan tutumunu daha da sertletirip Birlemi Milletler kararna uymaynca, ABD yeni bir giriimde bulundu: ABD'nin giriimiyle Gvenlik Konseyi 6 Austos'ta Irak'a ekonomik ambargo uygulanmasn ngren 661 sayl karar kabul etti. Irak'n buna cevab ise 28 Austos'ta Kuveyt'i kendi topraklarna ilhak ettiini aklamak oldu. Oysa, 1 Austos'ta Kuveyt'e kar igale giriirken ksa sre iinde geri ekileceini sylemiti. Irak'a kar blgesel ve uluslararas alanda oluan tepkiler, ABD'nin liderliinde bir ok Uluslu G'n (koalisyon) oluturulmasn salayacaktr. 17 Ocak 1991 tarihinde Irak'a kar Krfez Sava balayacaktr. Irak, 25 ubat'tan itibaren Kuveyt'ten ekilmek zorunda kalacaktr. Sovyetler Birlii'nin giriimiyle Gvenlik Konseyi'nde 2 Mart'ta alnan 686 sayl karar unlar ngrmekteydi: Taraflar arasnda ate-kes salanacak; Irak bundan nceki 12 Gvenlik Konseyi kararn kabul edecek, Kuveyt'in ilhakyla ilgili btn ilemleri iptal edecek, tamirat borcu deyecek ve btn esirleri serbest brakacaktr. Irak btn bu artlar kabul ettiini bildirdi. Bylece Krfez Sava sona erdi. Gvenlik Konseyi 3 Nisan'da ald 687 sayl kararla da Irak'n elindeki belirli silahlarn denetimini ngren bir mekanizma oluturdu. ABD Bakan Bush 10 Nisan'da yaynlad bir bildiriyle de Irak'n 36. paralelin kuzeyindeki topraklarnda her trl askeri harekatn yasakladn da aklad. Bylece, Irak Krfez Bunalm'ndan sonra uluslararas alanda tam bir yalnzla itildii gibi, kendi lkesinin kuzey ksmnda da egemenliini fiilen yitirmi oluyordu.

AIKRETM FAKLTES

68

YEN DNYA DZEN ARAYILARI: KRESELLEME

ABD ise Orta Dou'da yllardr var olan egemenliini, 1989 sonrasnda uluslararas alanda glenen konumuna uygun biimde imdi daha da pekitirmekteydi. Kuzey Irak'ta da ABD, ngiltere, Fransa ve talya'ya ait birliklerden oluan bir eki G meydana getirildi. "Bunalm" sona ermi, fakat "sorun" ortada kalmt. Hatta yeni "sorun"lar ortaya kmt: Kuzey Irak'n gelecei ne olacakt? Irak'n toprak btnl korunacak myd? Zaman ilerledike, eski ve yeni "sorun"larn zmszl ABD'nin blgedeki etkinliini de tehdit eder bir nitelik kazanmaktadr. Nitekim, ubat 1998'te ABD ile Irak arasndaki ilikiler yeniden gerginletiinde Arap dnyas iinde de, blgede de, genel olarak uluslararas alanda da Vaington'un 7 yl ncesine oranla daha az destek bulabildii grlecektir.

2.2.2. Arap-srail Bar Gelimeleri

Yeni dnya dzeni oluturulmaya allrken Arap-srail sorunu nasl zlmeye allmtr? Krfez Sava'nn sona ermesinin ardndan, ABD Arap-srail bar konusuna da el att. ABD Bakan Bush, 6 Mart 1991 tarihinde Kongre'de yapt konumada srail'in tannmas ve gvenliinin salanmas ile Filistinlilere de meru siyasal haklarnn verilmesi temeli zerinde Arap-srail anlamazlna son vermek zamannn geldiini sylyordu. ABD Dileri Bakan Baker'in blgede yapt temaslarn sonunda, 30 Ekim 1991'de Madrit'te Orta Dou Konferans topland. ABD, rdn heyeti iinde yer alan Filistinliler ile srail temsilcilerini biraraya getirmeyi baarmt. Daha sonra Norve'in giriimleriyle srail ve FK arasnda ikili grmeler de yapld. Bu gelimelerin sonunda srail Bakan Rabin ile FK lideri Arafat arasnda 13 Eyll 1993'te Vaington'da bar ilkelerini ngren tarihi belge imzaland. ki taraf birbirini tanyor, Bat eria ve Gazze blgesinde zerk Filistin ynetimi kuruluyordu. srail ile rdn arasnda da 26 Ekim 1994'te, snr blgesinde yer alan Vadi Arava'da bra antlamas imzaland. Bu gelimeler Arap-srail sorununu tmyle zm deildir. Filistinlilerin gelecekteki stats ne olacaktr? srail'in zellikle Suriye'yle de bar antlamas yapmas mmkn olabilecek midir?

ANADOLU NVERSTES

YEN DNYA DZEN ARAYILARI: KRESELLEME

69

te yandan, gerek srail'in iindeki gerek Filistin'deki kktendinci akmlarn bara muhalefetinin bu sreci nasl etkileyecei de karmak bir konudur.

3. Kreselleme
Kreselleme (globalleme) gnmzde en ok sz edilen kavramlardan birisidir. En genel anlamyla kreselleme, endstriyel genilemeye ve kitle iletiim aralarnn yaygnlamasna paralel olarak siyasal, kltrel ve ekonomik dzeydeki ok ynl toplumsal ilikilerin dnya apnda yaygnlamas olarak tanmlanmaktadr. Gnmzn iletiim teknolojisinin gc, dnya leindeki toplumsal etkileimin hzn ve yaygnln giderek artrmaktadr. Btn bu sreler, kresel dzeyde yeni toplumsal ve yapsal oluumlar ortaya karmakla snrl kalmamakta fakat ayn zamanda evrensellik, ulus-devlet, siyasal otorite, yerellik, etnik yaplar ve toplumsal kimlik gibi kavramlar deiime uratmaktadr. zellikle 1970li yllarla birlikte makro dzeyde meydana gelen siyasal ve ekonomik deimeler hibir lke snr tanmadan btn toplumlar etkisi altna almakta ve bu etkileim sreleri kitle iletiim aralar ile daha da yaygnlaarak dnya toplumlarnn deiim dinamiklerini derinden etkilemektedir. Dnyamz ekonomik, siyasal ve kltrel boyutta iie geerek bir kresel toplumu meydana getirdii ve bireylerin iinde bulunduu toplumun corafi mekan dnyann neresinde olursa olsun, kresel deiim dinamiklerinden giderek daha ok etkilenebilir hale geldii belirtilmektedir.

4. Kreselleme Nedir?
Kreselleme farkllama m yoksa btnleme midir? Kreselleme ile ilgili yanl anlalmalardan birincisine gre kreselleme ile birlikte insan toplumlar birbirlerine daha ok yaknlamakta ve bu yolla toplumsal ve kltrel ynden birbirinden olduka farkl olan toplumlar fonksiyonel ynden giderek daha ok btnlemektedir. Buna gre, kreselleme dnya toplumlar arasndaki toplumsal ve ekonomik gelimilik farkllklarn azaltmakta ve dolaysyla siyasal atmalarn nne gemektedir. Kreselleme toplumlarn ekonomik, siyasal ve kltrel boyutta etkileimler yolu ile fonksiyonel adan btnletii ve bu nedenle toplumlar aras farklln ve atmalarn giderek azald anlamna gelmemelidir. Zira, kreselleme kendi iinde hem toplumlar aras btnlemeyi ve hem de farkllamay da ieren ok ynl bir gelime olarak grlmelidir. Kreselleme ile dnya toplumlar bir taraftan birbirlerine daha ok yaknlamakta ancak dier taraftanda yeni atmalar beraberinde getirmektedir.
AIKRETM FAKLTES

70

YEN DNYA DZEN ARAYILARI: KRESELLEME

Kreselleme ile birlikte toplumlar benzer iletiim aralar ve retim tekniklerini kullanmas ve gnlk yaamdaki tketim kalplarnn kresel dzeyde belirlenmesi nedeniyle insan toplumlarn birbirlerine yaknlatrmaktadr. Ancak, kresel dzeydeki oluumlara kar siyasal ve kltrel deerlerini eskisinden daha fazla n plana karmaktadr. Kaldki, gnmzde gerek yerel dzeyde ve gerekse ulusal dzeyde siyasal atmalarn ve savalarn bir azalma eilimi ierisinde bulunduunu pek syleyemeyiz. Bu nedenle kreselleme btnleme ile farkllamay ve yaknlama ile atmay ieren ok ynl bir gelime olarak ele alnmaldr.

Kreselleme yeni bir dnya dzeni midir? Kreselleme ile ilgili yaplan ikinci bir yanllkta, bu kavramn yeni dnya dzeni kavram ile kartrlmasdr. Bu yanl anlalmaya gre kreselleme, ekonomik ve toplumsal ynden gl olan bata Amerika olmak zere gelimi bat lkelerinin kendi ekonomik karlar dorulsunda dnyay ynlendirme almalarndan baka bir ey deildir. Bu erevede kreselleme batnn az gelimi lkeler zerinde kurduu yeni bir emperyalist yaylma siyasetidir ve yeni dnya dzenide bunun effaf bir kavramsallatrmasndan ibarettir. Kresel dzeyde dnya toplumlar bir etkileim ierisindedir. Kukusuz, bu etkileim nemli bir lde gelimi olan lkelerin lehine ilemektedir. Gelimi olan lkeler kendi ekonomik ve siyasal glerini kullanak kresel dzeydeki ilikilere kendi karlar dorultusunda yn vermeye almaktadrlar. Bu erevede yeni dnya dzeni gelimi olan lkelerin souk sava sonrasnda dnya leindeki ok ynl toplumsal ilikileri kendi kontrolleri altnda tutma ve dzenlemeye alma abasdr denebilir. Souk sava sonrasnda ortaya kan bu durum kukusuz kresellemenin nemli bir boyutunu ortaya koymaktadk. Ancak, yinede kreselleme yeni dnya dzeni ni de iine alan ok daha geni ve karmak ilikileri ieren bir kavramdr. Kreselleme olgusu yalnzca gelimi lkeler tarafndan belirlenen tek ynl bir toplumsal sreci ifade etmektedir. Kresel dzeydeki ilikilerde gelimi lkelerin az gelimi lkelere gre daha etkin ve gl grnmeleri az gelimi lkelerin kreselleme srecine hi bir etkisinin olmad anlamna gelmemelidir. Kald ki kreselleme yalnzca souk sava sonras ortaya kan bir olgu deildir. Tersine, kreselleme tarihsel sre ierisinde srekli olarak gelien ve yaygnlaan ve bu balamda gelimi veya az gelimi tm toplumlarn karlkl etkileimleri sonucu ortaya kan bir toplumsal olgudur.

Kreselleme uluslararaslama mdr? Baka bir yanl anlamaya gre kreselleme uluslararaslama dr. Bu yanl anlalmaya gre kreselleme, uluslararas ekonomik, siyasal ve kltrel gelimelere paralel olarak lkeler arasndaki ilikilerin artmas ve yaygnlamasdr. Kresel dzeydeki ilikilerin gelimesi ve yaygnlamasnda uluslararas ilikilerin rol olduka byktr. Kukusuz, lkelerin birbirleriyle gelitirmeye altklar siANADOLU NVERSTES

YEN DNYA DZEN ARAYILARI: KRESELLEME

71

yasal ilikiler, karlkl ticaret anlamalar ve gvenlik gibi konularda g birlii yapmalar kreselleme srecinde olduka nemli bir yere sahiptir. Bu adan bakldnda kresellemenin en gl aktrlerinden birisi devletlerin bizzat kendisidir diyebiliriz. Ancak kreselleme uluslararaslama ile snrl bir kavram deildir. Zira kreselleme hkmetler, devletler ve onlarn kurduu ok uluslu kurulularn faaliyetlerini de kapsayan ok daha geni bir kavramdr. Zira kresel dzeyde ulusal devletlerin ilikilerin kapsam dnda kalan zel kii ve kurulular arasndaki ticari ve ekonomik ilikileri, borsa ve banka gibi finans kurulularnn uluslararas dzeydeki hareketlilii, uluslararas turizmin yaygnlamas ve kltrel ve sportif faaliyetleri gibi gelimeleri gz ard etmemek gerekir. zellikle yazl ve grsel basn yolu ile salanan bilgi ak birbirlerini hi tanmayan ancak dnyann farkl mekanlarnda bulunan insanlarn etkileimini salayabilmektedir. rnein internet yolu ile salanan iletiim kreselleme olgusu ierisinde nemli bir etken olarak karmzda durmaktadr. Btn bunlar gstermektedir ki, artk gnmzdeki bir toplumsal olgu (kendi iinde zgnl ve farkll ierse bile) yalnzca yerel ve ulusal snrlar ierisinde olan bir gereklik olarak deil, fakat ayn zamanda dier toplumlar etkileyebilmesi balamnda bir kresel olgu olarak ele alnmas gerekmektedir. rnein, Bosna ve Hersekte meydana gelen ve etnik yn olduka ar olan bir atmann blgesel ve yerel snrlarn tesine tap dnya yani kresel bir sorun haline gelebilmektedir. Ayn rnei deiik toplumsal formlarda da grebilmek mmkndr: insan haklar, aids, nkleer silahlanma, evrecilik, vs. Btn bunlar, modernleme ncesi kitle iletiim aralarnn ok az ya da snrl dzeyde gelitii geleneksel dnyann neresinde olursa olsun kresel gelimelerle ok daha fazla etkileim ierisine girmitir. Bu anlamda dnyamzn kk bir ky haline dntn syleyebiliriz. Artk gnmzde insanlarn kresel dzeydeki gelimelerden ve bunun etkilerinden kanabilmesi mmkn deildir. Dahas, kreselleme ile dnya toplumlarnn iine girdii bu dnemeten artk geriye dnebilmeleri de pek olas deildir. Zira, bu gn dnyann her lkesinde kitle iletiim aralar yaygn bir ekilde bulumaktadr. Artk gnmzde her evde televizyon ve radyo gibi iletiim aralar bulunmaktadr. Yazl ve grsel basn giderek ok daha fazla sayda insan tarafndan izlenmektedir. Dolaysyla, medya dnyadaki tm olup bitenleri annda farkl corafi mekanlarda bulunan insanlara aktarabilmektedir. Endstriyel mal ve hizmetler ile sermayenin hareketliliinin artmas kresel dzeyde dnya toplumlar birbirlerine daha ok yaklatrmaktadr. Dnyann deiik yerlerinde bulunan toplumlarn birbirleri ile karlkl etkileimlerinin artmas toplumlarn isel geliim dinamiklerini derinden etkilemektedir.

5. Kreselleme zerine Teorik Yaklamlar

Kreselleme olgusunu teorik ynden irdelemeye alan ok sayda yaklam bulunmaktadr. Ancak biz bu nitede kreselleme tartmalarnda ad en ok geen
AIKRETM FAKLTES

72

YEN DNYA DZEN ARAYILARI: KRESELLEME

Anthony Giddens, Roland Robertson ve Immenauel Wallersteinin yaklamlarna deineceiz. imdi srasyla bu teorik yaklamlar ele alalm.

5.1. Anthony Giddens: Zaman ve Mekansal Boyutta Kreselleme

Giddens kresellemeyi zaman ve mekan balamnda ele almaktadr. Modern a ncesinde toplumlar kendi yaamlarn zaman ve mekansal adan belirli bir corafi blgeye bal olarak dzenlemekteydiler. Modern a ncesinde zaman kavram insan toplumlarnn yaad yreye ilikin olarak belirlenmiti. Yllk veya gnlk olarak zaman kavram genelde rutin olarak tarmsal faaliyetlere balanlmas ve bitirilmesine ve gnein douu ve batna gre belirlenmiti. Geleneksel toplumlarda zamann belirlenmesi iin ne bir teknolojiye ne de bir saate gereksinim vard. Ayn ekilde, Giddensa gre, toplumsal ilikilerde belirli bir corafi mekana bal olarak belirlenmekteydi. Modern a ncesindeki toplumlar kendi iine kapal olduklar iin ilikiler daha ok yzyzeydi ve kitle iletiim aralar pek gelimediinden baka mekanlardaki insan toplumlarn ne etkileyebiliyor ne de onlardan etkilenebiliyordu. Giddensa gre, kreselleme ile birlikte gerek zaman kavram ve gerekse mekan kavram belirli bir blgeye bal olmaktan kmakta ve btn dnya toplumlarnn ortak kullanm haline gelmektedir. zellikle Greenwih ile birlikte herkezce geerli saylabilen bir zaman kavram (dakika, saat, gn ve yl) dnyann her tarafnda yerel olmaktan kartlm ve kresellemitir. Yine ayn ekilde teknolojinin gelimesi, retimin art ve kresel iletiim aralarnn yaygnlamaya balamas toplumsal ilikileri mekansal anlamda yerellikten karm kreselletirmitir. Artk gnmzde insanolu kendi yresi ile ilgili olmayan bir konu hakknda bilgi sahibi olabilmekte ve dnya sorunlar zerine tartabilmektedir. rnein, Trkiye de bulunan bir birey yabanc bir lkenin parasn tayabilmekte, bozdurabilmekte veya baka bir lkenin para birimine dntrebilmektedir. Bu da gstermektedir ki toplumsal ilikilerin kendisi de iinde bulunduu yerellikten kmakta ve kresel ilikilerin bir paras haline gelmektedir.

Gnmzde bireyler, belirli bir davran ierisinde bulunurken artk yerel dnmemekte kresel oluumlar da hesaba katmaktadr. Bu bir anlamda insanlarn dnmsel olarak yerel ve kresel gelimeleri hesaba katmas ve buna gre gnlk yaama yn vermesi demektir. rnein, tatil iin baka bir lkeye giden bir turistin dnyada olup bitenleri izleyebilmesi, dnya borsalarndaki son gelimeleri merak edebilmesi, kald otele deyecei cret nedeniyle dviz alm-satm ile ilikili ne kadar zarar olabileceini hesap edebilmesi, gnein altnda fazla kald taktirde bunun deri kanserine neden olup olmayacan dnebilmesi, tatil dn uak irketinin uuunu erteleyip ertelemediini merak edebilmesi gnmz bireyinin yerel ve kresel boyutta dnmsel bir ekilde hareket ettiini aka gstermektedir.
ANADOLU NVERSTES

YEN DNYA DZEN ARAYILARI: KRESELLEME

73

Giddens kresellemeyi nasl tanmlamaktadr? Giddens kresellemeyi zaman ve mekansal olarak birbirlerinden olduka ok uzakta gelien olaylarn yerel oluumlar biimlendirebilmesi ve bu yolla birbirleri ile ilikili olan dnya leindeki toplumsal ilikilerin giderek younlamas olarak tanmlamaktadr. Fakat Giddens kresellemenin zaman ve mekansal boyutta toplumlar birbirlerine fonksiyonel olarak yaknlamas gibi grlmemesi gerektiini ne srmekte ve blgesel ve yerel olan farkl trden toplumsal formlarn bu oluuma tepki gsterebilmesinin de ok mmkn olduunu belirtmektedir. Giddens buna rnek olarak ta kreselleme ile ulus-devlet ve ulusalclk gibi kavramlarn neminin giderek azalacan zellikle kapitalizmin uluslararaslamasnn bunda ok etkili olduunu ancak blgesel ve yerel dzlemde buna bir tepki olarak ulusalclk hareketlerinin, blgesel-kltrel kimliin glenmesi veya yerel zerklik taleplerinin n plana kmasnn olas olduunu belirtmektedir. Giddens kresellemeyi ka boyutta ele almaktadr? Giddens kresellemenin drt boyutta ele alnmas gerektiini ne srmektedir. Dnya kapitalist ekonomisi, Ulus-devlet sistemi, Dnya askeri dzeni, Uluslararas i blm.

Giddensa gre kresellemenin birinci boyutu dnya kapitalist ekonomisidir. Buna gre kapitalizmin 16. ve 17. yzyllarda ortaya kmasyla birlikte, kresel dnya dzeni siyasal gten daha ok ekonomik gce dayanmaktadr. nk dnya kapitalist ekonomisi ticaret ve sanayi balant merkezleri yolu ile btnlemitir. Bu nedenle dnyamzdaki ekonomik kresellemede en nemli rol oynayan kapitalist dnya ekonomisidir. Zira uluslararas ekonomik ilikiler daha ok lkelerin ve ok uluslu irketlerin kapitalist trden i balantlar, endstriyel mal ve hizmetlerin alm ve satm, datm ve pazarlanmas ile belirlenmektedir. lkeler arasndaki ekonomik gelimilik farkll da dnya kapitalist ekonomi dzeninin bir sonucudur. Giddensin yaklamnda, kresellemenin ikinci boyutunu ise ulus-devlet sistemi meydana getirmektedir. Giddensa gre ulus-devletler kresel siyasal dzenin en nemli yesidirler. nk ulus-devletler blgesel ve uluslararas ekonomik politikalarn yrtlmesi, uygulanmas ve dzenlemesinde olduka etkin rol almaktadrlar. Ancak kresel siyasal dzende bir ulus-devletin etkin olabilmesi o devletin refah dzeyi ve askeri gcyle snrldr. Ulus-devletler kendi aralarnda siyasal ve ekonomik karlan korumak ve gelitirmek iin tpk Avrupa Topluluu (AT) rneinde olduu gibi, kresel ulus-devlet sistemini oluturmaya ynelebilmekteAIKRETM FAKLTES

74

YEN DNYA DZEN ARAYILARI: KRESELLEME

dirler. Giddens bu sreci ayn zamanda devletlerin uluslararas egdmlenmesi olarak tanmlamakta ve gnmz dnyasnda, ulus-devletler sisteminin siyasal ve ekonomik kresellemede olduka etkin bir rol oynadn belirtmektedir. Kresellemenin nc boyutunu ise dnya askeri dzeni oluturmaktadr. Ortak silahlanma ve savunma politikalar yoluyla birden fazla lkenin (rneinNATO) silahl glerini birletirmesi kresellemenin nemli bir boyutunu meydana getirmektedir. Bylece, belirli bir blgede olan atma o blgedeki uluslarn bal bulunduu uluslararas askeri rgtleri kolayca harekete geirebilmekte ve yerel atmalar btn dnyay ilgilendirebilen bir kresel sorun haline gelebilmektedir. Giddens birinci ve ikinci dnya savalarnn buna iyi bir rnek oluturduunu belirtmektedir. Giddensa gre kresellemenin drdnc boyutu ise uluslararas iblmdr. Endrstriyel gelimeye bal olarak gelimi ve azgelimi lkeler arasndaki farkllamalarn kapsamna alan ve srekli genileyen bir kresel i blmnden sz etmek mmkndr. Bu yaklama gre, modern endstri yaplmas gereken ilerin dzeyine deil fakat ayn zamanda blgesel dzeyde var olan i blm erevesi ierisinde endstrinin gelimilik dzeyine, sendikalama oranna, i gcnn el becerisine ve hammadde retimine baldr. Bylece kresel olarak belirli blgeler retim merkezleri heline gelirken belirli blgeler endstri d retim faaliyetlerinde younlamaktadr. Her ne kadar belirli blgeler dierlerine gre daha gelimi olsa bile, lkelerin birbirlerine olan karlkl bamllklar giderek artmaktadr. Kresellemenin modern endstriye bal olarak ortaya kard bir dier sonu ise teknolojisinin dnya apnda yaylmas ve bunun retim sreciyle snrl kalmayp insanlarn gnlk yaamnn iine kadar girmesi ve kresel olarak btn bireyleri derinden etkileyebilmesidir. zellikle kitle iletiim aralarnn giderek yaygnlamas bireylerin dnyada olup biten olaylar annda izleyebilmelerine olanak tanmasdr. Giddensa gre kreselleme modernitenin bir sonucudur ve bu sre, kapitalist modernizmin dayand ekonomik, siyasal ve kltrel gelimelerin dnya apnda yaygnlamasndan baka bir ey deildir.Giddensin yaklamnda gnmzdeki kresel gelimeler modernitenin dnya panda yaygnlatn yani kresseltiini gstermektedir. Bu nedenle, Giddens kreselleme srecinin ge modirnite olarak ele alnmasnn daha doru olacan belirtmektedir.

Giddensn yaklamnn zayf ynleri nelerdir? Giddensin yaklam kresellemenin yanlzca ekonomik aktrlerle snrl kalmayp, siyasal, kltrel ve askeri boyutlar da kapsadn ne srmesi nemli bir katk olarak ele alnabilir. Ancak kresellemenin drt boyutu olan ulus-devlet sistemi, dnya kapitalist ekonomisi, dnya askeri dzeni ve uluslararas i blm arasnda ne tr balantlar olduu ve kresellemede her bir faktrn birbirleri ile karlkl etkileiminin ne dzeyde bulunduu malesef yeterince aklanmamtr. rnein ekonomik olarak geri kalm ancak byk bir askeri gce sahip olabilen bir lkeANADOLU NVERSTES

YEN DNYA DZEN ARAYILARI: KRESELLEME

75

nin (rnein in) kreselleme srecinde oynad rol pek ayrntl bir ekilde aklanmyor. Dier bir soru da kresellemenin ekonomik boyutu ile ilgilidir. Acaba azgelimi lkelerin geri kalmalarnda dnya kapitalist ekonomisinin etkileme boyutu nedir, yani isel etkenler mi, yoksa kresel boyutta uluslararas kapitalist ilikiler mi daha nemli rol oynamaktadr? Giddens az gelimi lkelerin iinde bulunduu amazdan nasl kurtulabileceini veya kresel olarak daha ok merkez lkeler lehine ileyen bu kresel ilikilerde az gelimi lkelerin geleceinin ne olaca ve az gelimilik emberini nasl krabilecei konusunda yeterli bir aklama getirememeketedir. Giddensin yaklamnn dier bir zayfl da kresellemeyi ok nedenli bir yaklamla aklamaya almas ve kesin sonulara ulaamamasdar. Ayrca gnmzde kresellemede din faktr nemli bir etken olarak ele alnmas gerekir. Zira baz dinler (islamiyet ve hristiyanlk gibi) kresel bir yaylmay kendi iinde tamaktadrlar. Gnmzde dinsel kkenli toplumsal deimelerin kresellemede ok nemli bir rol oynadn Ortadoudaki gelimelerde (ran-Irak sava, Krfez sava, Cezayir ii sava gibi) ok ak bir ekilde grebilmekteyiz.

5.2. Robertson ve Kreselemeninin Tarihsel Aamalar

Robertson kreselleme zerine olan tartmalarda belkide ad en ok sz edilenlerden birisidir. Roberstona gre kreselleme devletler aras etkileim srelerinin bir sonucundan ok toplumsal ve kltrel srelerin ileyiine baldr. Kreselleme dnyannn bir btn olarak yaplanmas ile ilgili olan somut gelimelerin kavramlatrlmasdr. Yani, dnyann toplumsal ve kltrel faktrlerin etkileimi sonucu yerel ve kresel dzeyde srekli olarak yeniden retilmesi kresellme kavramnn zn oluturmaktadr. Bunun iinde kresellemeyi tarihsel bir bak as ierisinde ele almak gerekmektedir. Buradan yola karak, Robertson kreselleme kavramn insan toplumlarnn geliiminin belirli bir tarihsel aamalarna bal olarak aklamaktadr.

Robertson kresellemeyi hang tarihsel aamalar erevesinde aklamaya almaktadr? Robertson kresellemeyi 15. yzyldan balamak zere tarihsel srete be aamal model erevesi ierisinde incelemektedir. Her evrede kresellemenin younluu ve karmakl bir nceki dneme gre artmaktadr. Bu be aamal sre srasyla; Oluum aamas, Balang aamas, Kalk aamas,

AIKRETM FAKLTES

76

YEN DNYA DZEN ARAYILARI: KRESELLEME

Hakimiyet iin mcadele aamas, Belirsizlik aamasdr. Robertson'a gre kresellemenin "oluum aamas" (Avrupa, 1400-1750) bireyselciliin ve humanizmin nem kazand ve ulusalcln ortaa toplum anlayna kart olarak ortaya kt bir dnemdir. Kresellemenin ikinci evresi "balang aamas" (Avrupa, 1750-1875). Bu aamada niter devlet kavram, btnleme, uluslararas ilikilerin formallemesi, bireylerin birer yurtta olarak n plana kt ve insanlk kavramnn daha da belirginletii br dnemdir. Bu dnem ayrca Avrupa dndaki toplumlarn da uluslararas toplumun birer paras olmaya balad ve ulusalclk ve uluslararasclk gibi kavramlarnn tartld dnemin bir balangc olmaktadr. Robertson'a gre kresellemedeki nc aama olan "kalk aamas" 1875'lerden 1925'lere kadar olan dnemi kapsamaktadr. Bu dnem artk ulusal toplum kavramnn kabul grd, ulusal ve bireysel kimlik kavramlarnn tartld, Avrupa ktas dndaki baz toplumlarn da uluslararas topluma katld, hmanizmin uluslararas dzeyde iyice yerletii ve kresel iletiimin hzland bir dnemdir. Ayrca bu dnemde uluslararas kresel yarmalar (Olimpiyat Oyunlar, Nobel dlleri, vb.) ortaya kmaya balamtr. Kresellemedeki drdnc aama olan "hakimiyet iin mcadele aamas" ise 1925'lerden 1960'l yllarn sonuna kadar uzanmtr. Bu dnem kresel boyutta ok byk savalara ve atmalara sahne olmu, atom bombasnn kullanlmasnn ve savalarda insanlarn kitlesel olarak katledilmesinin bir sonucu olarak, insann doasna ve geleceine ynelik olan ilgiler artmtr. Robertson'a gre 1960'lar sonrasn iine alan ve nc Dnya'y da kapsayan dnem kresellemenin en u noktaya ulat "belirsizlik aamasdr". nk bireyler son derece karmak olan kresel oluumlardan (ulusal, etnik, rksal, cinsel, vs.) etkilenmektedir. Bu aamada kresel kurulularn says ve hareketlilii artmakta buna karn insan topluluu farkl trden kltrel ve etnik sorunlarla daha ok yzlemektedir. Ayrca bu dnem kresel kitle iletiim sisteminin glendii ve bireylerin sivil toplum, dnya vatandal, sava kartl, insan haklar, evrecilik, vb. trden kavramlara olan ilgisinin artt bir dnemdir. Robertson'a gre kreselleme hzn 19 ve 20. yzyl modernitesinden alan ve gnmzde tek bir dnya toplum yapsna doru olan bir gelimeyi ifade etmekle birlikte bu srecin kresel bir btnlemeye doru olan bir gelime olarak grnmemesi gerektiini belirtmektedir. nk gnmzde varolan zgn olann evrensellemesi ve evrenselin zgnlemesidir. Ancak kreselleme sreci asndan uluslarn farkl kltrel kimlie sahip olabildikleri kabul edilmesi gereken bir durumdur. rnein ulus-devletlerinin bile kresel gelimelerden kendilerini koruyabilmek iin ulusal kimliklerini n plana karmaya almalar bile aslnda o uluslarn
ANADOLU NVERSTES

YEN DNYA DZEN ARAYILARI: KRESELLEME

77

kresellemeden etkilendikleri sonucunu dourmaktadr. nk uluslar yine kresel dzeyde kendi ulusal kimliklerinin ne kadar iyi olduu imajn yaratmaya almaktadrlar. Robertson yukarda ad geen kreselleme aamalarnn her toplumun isel dinamiklerinden bamsz olarak ortaya ktn iddia etmekte ve kanlmaz bir ekilde btn toplumlarn isel dinamiklerini etkilediini ne srmektedir. Robertson'un be aamal modeli Giddens'in yaklamndan farkl olarak kresellemede tarihsel srecin oynad rol ortaya koymas asndan nemli bir eksiklii kapatm olmasdr. Robertson'un yaklamnn zayf ynleri nelerdir? Robertson'un yaklam tamamyla Avrupa merkezcidir. Ekonomik, siyasal ve kltrel boyutta Avrupa'nn dnya toplumlarnn kreselleme srecine ok nemli etkilerde bulunduu su gtrmez bir gerektir. Ancak kreselleme srecine Avrupa ktas dndaki lkelerin de nemli bir etkisi olduu da bir gerektir. Ayrca Robertson kreselleme srecini tarihsel olarak aklarken, bir aamadan dier bir aamaya geite hangi faktrlerin etkin rol oynadn ve bu aamalar birbirlerini hangi dinamikler sonucu takip ettiini yetirince ortaya koyamamtr. Robertson'un yaklamnda dier bir eksik yn ise bireylerin kreselleme ierisinde oynad role yeterince yer verememesidir. Gerekten de bireyler iinde bulunduklar toplumdaki varolan deiim dinamiklerinden etkilendikleri kadar bu sreci belirli bir dereceye kadar etkileyebilen birer aktif yedirler.

5.3. Wallerstein ve Kapitalist Dnya Ekonomisinin Kresellemesi

Dnya kapitalist ekonomilerinin, endstriyel retim, sermaye birikimi ve uluslararas pazar ilikileri asndan kresel olarak tek bir kapitalist dnya toplumuna doru ilerlemekte olduu ne srlmektedir. Artk kresel dzeyde oluan ekonomik dalgalanmalardan ve krizlerden btn dnya lkeleri giderek daha ok etkilenmektedir. zellikle uluslararas pazarda ok uluslu irketlerin btnlemeleri, yabanc sermaye yatrmlarnn artmas, lkeler arasnda teknoloji transferinin yaygnlamas ve belirli corafi blgelerde bulunan lkelerin ekonomik ve siyasal dzeyde bloklamaya doru ynelmeleri kreselleme srecinin nedenleri arasnda gsterilmektedir. Ancak bu kresellemenin ne tr ekonomik, siyasal ve kltrel formlar ierisinde gerekletii ve az gelimi lkelerin konumlarnn ne olduu tartma konusu olmaya devam etmektedir. rnein, Wallerstein kreselleme olgusunu kapitalist ekonomik sisteminin ileyiine bal olarak incelemeye almaktadr. Wallerstein kresellemenin kapitalist sermayenin snr tanmayan yaylmaclnn ve buna bal olarak ortaya kan uluslararas iblmnn bir yansmas olarak grmektedir. Kresel dnmler
AIKRETM FAKLTES

78

YEN DNYA DZEN ARAYILARI: KRESELLEME

kapitalist sermayenin srekli genilemek istemesinin doal bir sonucudur. Wallerstein kapitalist dnya sisteminin ileyiini merkez lkeler (gelimi kapitalist lkeler), evre lkeler (az gelimi kapitalist lkeler) ve yar evre lkeler (yar gelimi kapitalist lkeler) modeli erevesinde incelemektedir. Wallerstein'e gre merkez lkeler ekonomik olarak daha gl olduklar iin dnya ticaret dzenini kendi karlarna gre dzenlemekte ve bylece azgelimi evre lkelerini doal kaynaklar ve insan gc asndan smrmektedirler. Bylece, Wallerstein kresellemenin lkeler arasndaki eitsizlii srekliletirdiini ve bu eitsizlii kresel gelimelere paralel olarak belirli formlar iersinde yeniden rettiini ne srmektedir. Wallerstein'e gre ekonomik ve siyasal dzeydeki kresel deimeler kapitalist dnya ekonomisinin genilemesiyle birlikte olumutur. Bu nedenle hibir tarihsel sistem kapitalist dnya ekonomisi kadar kendi iinde ilintili, karmak, yaygn ve ayrntl olmamtr. Wallerstein'in yaklamna gre, kapitalist dnya ekonomisi genilemeye her zaman gereksinimi olmutur ve bunun sonucu olarak son drtyzylda Avrupa merkezli bir sistemden btn kreyi kapsayacak bir sisteme gemitir. Bu sre ierisinde merkez lkeler kendi ulusal devletlerini glendirmi, ekonomilerini kalkndrm ve ulusal kltrlerini de gelitirmilerdir. Buna karn evre lkeler ise ekonomik olarak merkez lkelere baml ve geri kalm, ve bylece ulusal devletlerini glendirememilerdir. Ayrca, evre lkeleri merkez lkelerin kltrel etkisi altna girnitir. Bylece ekonomik srete kapitalist sermayenin genilemesine bal olarak dnya apna yaylan kreselleme, kltrel boyutuda iine alarak kapitalist dnyay tek bir sistem haline getirmitir. Wallerstein azgelimi lkeler ile gelimi lkeler arasndaki eitsiz ekonomik ilikilerin kreselleme zerine olan etkilerini vurgulamas asndan literatre nemli bir katkda bulunmutur. Ayn ekilde Wallerstein'in yaklamnn batllama ve/ veya modernleme teorilerinin ok baarl bir elitirisini yaptn da syleyebiliriz.

Wallerstein'in yaklamnn zayf ynleri nelerdir? Wallerstein'de ekonomiyi temel belirleyici bir faktr olarak ele almas onu ar ekonomizm yapt eletirisine drmektedir. Ayrca, Wallerstein Giddens'in kreselleme sreinde nemini iaret ettii siyasal ve askeri glerin rolne yeteri kadar arlk verememitir. Wallerstein'in bir dier zayf noktas ise, kresel dzeyde gelimi merkez lkelerin azgelimi evre lkelerini kendi ekonomik ve siyasal kskacna alarak doal ve insan kaynaklarn smrdn ne srmesi ve evre lkelerin belirli bir uluslararas i blm erevesinde kapitalist dnya ekonomisinin ierisinde gelimi bir kapitalist merkez lke haline gelemeyeceini belirtmesidir. Halbuki gelimekte olan baz lkeler (Gney Kore, Tayvan, Hong Kong vb.) belirli bir ekonomik kalknma dzeyine ulam ve hatta uluslararas pazarlarda bir ok gelimi merkez lkeleri ile rekabet edebilir bir hale gelebilmitir.

ANADOLU NVERSTES

YEN DNYA DZEN ARAYILARI: KRESELLEME

79

6. 1980'li ve 1990'l Yllarda Kreselleme: Tek Kutupluluk, Liberalizmin Ykselii ve Ulus-Devlet Sorunu
Souk sava dneminin sona ermesi ekonomik adan kresellemeye daha da bir hz kazandrmtr. 1990'l yllar ile birlikte dnyamz tek kutuplu bir kreselleme srecini derinden yaamaktadr. Sosyalist bloun yklmas kapitalizmin ve liberal ekonominin bir zaferi olarak grlmekte ve az gelimi lkelerin ekonomik kalknmalar iin serbest piyasa ekonomisinin kurallarnn btn ilerlii ile uygulanmasnn tek bir zm yolu olduu iddia edilmektedir. rnein, zelletirme, devletin ekonomideki arln olabildiince kltme, uluslararas ticaretin nndeki gmrk, kota, koruma, vb. tr engelleri ortadan kaldrma ve lke i pazarn ulus lararas serbest rekabete almas gibi 'yeni sa' ideolojinin politikalar IMF ve Dnya Bankas gibi uluslararas finans kurulular tarafndan az gelimi lkelerin nne sunulmakta ve bu yolla liberal ekonomik politikalar kreselletirilmektedir. Liberalizmin ykseliinde hangi etken nemli bir rol oynamtr? zellikle 1980'li yllar ile birlikte, ngiltere'de Thatcher ve Amerika'da Reegan ile birlikte liberal politikalar dnya apnda byk bir ykselie gemitir. Bu sre ierisinde, uluslararas ticaretin serbestlemesi ve zellitirme az gelimi lkelerin kalknmalarn gerekletirebilmeleri iin olmazsa olmaz trnden politikalar olarak kresel dzeyde yaygn olarak uygulanmaya balanmtr. Trkiye'de 1980'li yllar ile birlikte ekonominin da almas ve 1986'da zelletirme uygulamalarna geilmesi bir tesadf deildir. Kreselleme ile ulus-devlet bir g kaybna m uramaktadr? Kreselleme ile birlikte tartlan bir dier noktada 'ulus-devlet'in giderek gcn kaybettiidir. nk kreselleme ile birlikte gerek ekonomik, gerek siyasal ve gerekse askeri dzeyde ok uluslu kurulularn says ve gc artmakta ve bu kurulular ulus-devlet'lerin gcn azaltc faaliyetlerde bulunmaktadrlar. Hatta yllk cirosu bir ok ulus-devlet'tin milli gelirini aan ok uluslu irketler bulunmaktadr. Sorunun asl kayna udur: bir ulus-devlet'ten ok daha gl olabilen bir uluslararas kuruluu ondan daha zayf ve gsz durumda olan bir ulus-devlet nasl denetleyebilecektir? Eer ulus-devletler bu ok gl uluslararas kurulular denetleyemecek durumda iseler bu kurulular demokratik olarak nasl kontrol altna alnabileceklerdir? Eer bu ok gl uluslararas kurulular ulus devlet tarafndan deilde ulus-devlet sistemleri (rnein Avrupa Topluluu) tarafndan kontrol edilebilecek ise bu durum ulus-devletin kreselleme ile birlikte bir g kaybna uradnn bir gstergesi deil midir? Gerektende, Avrupa Topluluu rneinde olduu gibi ulus-devlet sistemlerinin bizzat kendisi ulus-devletin zerinde bir g gibi durmaktadr. Gerektende, uluslararas dzeyde ulus-devletin bizzat kendisi deil ancak birden fazla uluslarn bir
AIKRETM FAKLTES

80

YEN DNYA DZEN ARAYILARI: KRESELLEME

araya gelerek oluturmu olduu ulus-devlet sistemlerinin (rnein, Avrupa Topluluunun) kresel boyutta etkinlii artmakta ve ulus-devletin kendisi giderek g kaybetmektedir. Bu ayn zamanda, az gelimi lkelerin kendi snrlar ierisinde sahip olduu en nemli siyasal glerden biri olan ulusal devletin kendisi, daha ok gelimi lkelerin etkisinde olan kresel gelimeler sonucu giderek zayflatlmaya allmasdr. Bylece Wallerstein'in de belirttii gibi, nc dnya lkeleri kresel dzeyde adeta gszle mahkum edilmektedir. Ancak nitenin banda da belirtildii zere kreselleme ok ynl bir sretir. Dolaysyla, ulusal devletler kresel dzeydeki uluslu irketlerin gcnn artmasna kar kendi nlemlerini alabilmektedirler. Zira, liberal ekonomik politikalarn uyguland bir ok lkede bile ulusal devletin kendisi hala hem siyasal ve hemde ekonomik olarak gcn koruyabilmekte ve bunda direnebilmektedirler. rnein ngiltere kapitalizmin ve liberal ekonomik politikalarnn beii olan bir lke olmasna karn Avrupa Topluluu ile btnlemede siyasal ve ekonomik gcn tek bir elde yani Avrupa Topluluu parlemontosunda tutulmak istenmesine iddetle kar kmakta ve bunun ye lkelerinin ulusal gcn zayflatacan ne srmektedir. zellikle Asya ve Afrika gibi ktalarda potansiyel etnik atmalarn bu gnk konumu ve iinde bulunduu gerilim varolduka ulusalclk, ulus-devlet ve ulusal kltr'n gcnde nemli bir zayflama ne gnmzde ve nede nmzdeki yllarda pek mmkn grnmemektedir.

zet
Dnyamzda kresel dnmlerin yaand ak bir gerektir. Dnyamz kitle iletiim aralarnn yaygnlamasna paralel olarak toplumsal, ekonomik, siyasal ve kltrel ynden ok youn bir etkileim ierisinde bulunmaktadr. Gnmzde dnya toplumlar kresel dzeyde btnleme ile farkllamay, uyum ile atmay bir arada yaamaktadr. Bu nedenle, kreselleme ne yanlzca dnya toplumlarnn fonksiyonel bir btnlemeyi, ne 'yeni bir dnya dzeni' ile e anlaml bir szck ve ne de uluslararas ilikiler ile snrl olarak ele alnmas gereken bir kavramdr. Zira kreselleme yukarda belirtilen tm zellikleri iine alan ok ynl bir toplumsal srece tekabl etmektedir. Teorik olarak ise, Giddens kreselleme olgusunu zaman ve mekan kavram erevesinde irdelemekte ve kresellemeyi en genel anlam ile toplumsal ilikiler ann iinde bulunduu yerellikten darya tamas ve kresel iletiim sistemleri aracyla dnya toplumlarnn karlkl bir etkileim ierisine girmesi olarak tanmlamaktadr. Giddens kreselleme olgusunu kapitalist dnya ekonomisi, dnya askeri dzeni, ulus-devlet sistemleri ile uluslararas i blm olarak drt boyutta ele almaktadr. Robertson ise kresellemeyi tarihsel sre ierisinde srekli olarak genilemekte olan ok ynl toplumsal ilikiler a olarak grmektedir. Bu erevede kresellemeyi tarihsel sre ierisinde oluum aamas, balang aamas, kalk aamas, hakimiyet iinde mcadele aamas ve belirsizlik aamas olarak ele alan Robertson bu tarihsel geliimi daha ok Bat Avrupa merkezli olarak grmektedir. Wallerstein ise kresellemeyi daha ok ekonomik bir temelden yola karak kapitalist dnya ekonomisiANADOLU NVERSTES

YEN DNYA DZEN ARAYILARI: KRESELLEME

81

nin ekonomik ve kltrel ynden genilemesi olarak ele almaktadr. Merkez lkeler, evre lkeler ve yar evre lkeler ayrmn yapan Wallerstein, dnya kapitalist ekonomisinin kreselleme ile gelimi lelerin lehine az gelimi lkelerin ise aleyhine ileyen eitsiz ilikileri yeniden rettiini ne srmektedir. Kreselleme olgusu 1990'lardan itibaren souk sava dneminin sona ermesi ile birlikte tek kutuplu olarak tm dnya toplumlarn derinden etkilemektedir. zellikle kitle iletiim aralarnn yaygnlamas yerkre zerindeki toplumsal ilikileri daha da younlatrmakta ve artk insanolu geriye dnm mmkn olmayan bir kresel yolculua doru hzl admlarla gitmektedir. Kresellemenin yaygnlamas ile birlikte evrensellik, ulus-devlet, kimlik, etniklik, yerellik, vb. her trl kavram yeniden tanmlanmaya balanmtr. Bu balamda, yerel dzeydeki geleneksel kltr ile yeniliki kresel kltrn ok iyi bir sentezinin yaplmas gerekmektedir. Belki bu yolla 'kresel dnen ancak buna karn yerel haraket edebilen' bireylerden meydana gelen toplum kendi zn yitirmeden varln devam ettirebilir.

Deerlendirme Sorular
Aada verilen sorularn yantlarn verilen seenekler arasndan bulunuz. 1. Kresellemeyi daha ok tarihsel aamalara bal olarak aklayan dnr kimdir? A. A. Giddens B. R. Robertson C. I. Wallerstein D. M. Weber E. J. Habermas Kreselleme kavramn zaman ve mekan balamnda ele alan dnr kimdir? A. J. Habermas B. M. Weber C. I. Wallerstein D. A. Giddens E. R. Robertson

2.

AIKRETM FAKLTES

82

YEN DNYA DZEN ARAYILARI: KRESELLEME

3.

Dnyadaki lkeleri gelimi merkez lkeler, evre lkeleri ve yar evre lkeleri olarak ele alan dnr kimdir? A. R. Robertson B. A. Giddens C. J. Habermas D. I. Wallerstein E. M. Weber Kresellemeyi kapitalist dnya ekonomisi, dnya askeri dzeni, ulus devlet sistemleri ve uluslararas iblm erevesinde ele alan dnr kimdir. A. A. Giddens B. M. Weber C. I. Wallerstein D. R. Robertson E. J. Habermans Robertson'a gre aadakilerden hangisi 1400-1750 yllar arasnda Avrupa'da bireyselciliin ve humanizmin nem kazand ve ulusalcln ortaa toplum anlayna kart olarak ortaya kt bir aamadr? A. Oluum aamas, B. Balang aamas, C. Kalk aamas, D. Hakimiyet iin mcadele aamas, E. Belirsizlik aamas

4.

5.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Armaolu, Fahir H., 20. Yzyl Siyasi Tarihi, 1914-1995. Sander, Oral, Siyasi Tarih (1918-1994). Archer, M. S. (1991), "Sociology for One World: Unity and Diversity", International Sociology, cilt. 6, no.2. Beyer, M. S. (1994). Religion and Globalization, Sage, London. nar, M. (1993) "Kresel Sermaye ve Ulus-Devlet zerine Etkileri", Toplum ve Bilim, no. 62. Gdens, A. (1994) Modernliin Sonular, Ayrnt Yaynlar, stansul. Hall, S. (1995) "Yerel ve Kresel", Mrekkep, no 3-4. Robertson, R. (1992), Globalization, Sage, London.
ANADOLU NVERSTES

YEN DNYA DZEN ARAYILARI: KRESELLEME

83

Somel, C. (1996) "retimde Globalleme ve Kalknma", Toplum ve Bilim, no. 69. Suur, N. (1994) "Kreselleme zerine Sosyolojik Bir nceleme", Birikim, no. 73. Tryakan, E. D. (1994), "The New Worlds and Sociology: An Overview", International Sociology, cilt. 9, no. 2. Wallerstein, I. (1987), "World System Analysis", A. Giddens ve J. H. Turner (ed.), Social Theory Today, Polity, Cambridge.

AIKRETM FAKLTES