Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Yl/Volume:2 Say/Issue 4, s.

Gz 2006

SRDRLEB L R KALKINMA EREVES NDE EVRE POL T KALARI VE MAL ARALAR Driye TOPRAK*
ZET evre ekonomisinin dsal maliyetleri olduka yksektir. zellikle sanayileme ve teknolojik gelimeler ile birlikte retimin ve tketimin hzla artmas sonucu; hava, su ve toprak hzla kirlenmeye, doal kaynaklar tkenmeye balam, doann kendi kendini yenileme nitelii zarar grmtr. Gelimekte olan lkelerin temel hedefi kalknmadr ancak evre politikalar uygulayarak bu hedefi tehlikeye atmaktan ve yabanc sermayeyi karmaktan korkmaktadrlar. Bu durum, kirli endstrilerin gelimi lkelerden gelimekte olan lkelere kaymasna neden olmaktadr. Anahtar Kelimeler: srdrlebilir kalknma, evre politikalar, evre vergileri.

Environmental Policies and Financial Instruments Within Sustainable Development

ABSTRACT The external costs of environmental economics are very high. As a result of the increase in production and consumption especially with industrial and technological developments, air, water and soil started to pollute, natural resources started to be exhausted and the automatic renewal characteristic of nature has been damaged. The basic aim of developing countries is to develop. However, they are afraid of risking this aim with the application of environmental policies and frightening the foreign investment. As a result, this causes the transfer of dirty industries from developed countries to developing countries. Key Words: sustainable development, environmental policies, environmental taxes.

Ara.Gr., Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Maliye Ana Bilim Dal, dtoprak@iibf.sdu.edu.tr

TOPRAK

GR Sanayi devriminden 20. yzyln sonlarna kadar evresel sorunlar ihmal edilmi ve zerinde durulmamtr. 20. yzyln sonlarna doru, evresel sorunlarn ekonomi asndan nemli olduu anlalm bylelikle pek ok kii ve bilim dalnn ilgi alanna girmitir. Kreselleme srecinin balamas ile birlikte uluslar aras ticareti kstlayan mekanizmalarn kaldrlmas, sermayenin akkanl gibi sebepler ile ulusal ve zellikle ok uluslu irketler ucuz igc nedeniyle retimlerini gelimekte olan lkelere kaydrmlardr. Bu irketlerin byk ksm doal kaynaklarn kartlmas, ilenmesi ve imalat sektrlerinde younlamlardr. Balca faaliyet alanlar petro-kimya, otomotiv, elektronik, lastik, ila, ttn ve gda maddeleri retimi olarak saylabilir ve bu sektrler en ok evre sorunu yaratan sektrlerdir. almada evre politikalar aklanmaya allm, evre politikalarnn ilkeleri ve mali aralarndan bahsedilmi bu balamda evre vergileri zerinde durulmu ve evre iin srdrlebilir kalknma konusu incelenmeye allmtr. Son olarak, AB Altnc evre Eylem Program kapsamnda nerilen aralar sralanarak Trkiyenin evre ve srdrlebilir kalknma konusunda zayf ve gl yanlar ile karlaabilecei tehdit ve frsatlar belirtilmitir. Sonu ksmnda ise konuyla ilgili deerlendirme ve neriler yaplmtr. 1. EVRE N SRDRLEB L R KALKINMA Srdrlebilir kalknma anlay, 1970lerin hakim dncesi olan evreye duyarllk ve ekonomik byme paradoksunun tezlerini bir sentez haline getirmitir. Srdrlebilir kalknmann ekonomik kalknmada bir ara olabilecei ve evreye kar duyarl retim politikalar yaparak da kalknmann mmkn olduu ve bu ikilinin birbirini tamamlamas gerektii nerilmektedir.1 Srdrlebilir kalknma kavram iki ksmda ele alnabilir. Birinci ksmda ihtiyalar, ikinci ksmda ise evrenin gnmzde ve gelecekteki talepleri karlayabilme gcne teknolojiden kaynaklanan snrlamalar bulunmaktadr. Dier bir deyile srdrlebilir kalknma, insan saln ve doal dengeyi koruyarak srekli bir
1 European Parliament, Report on Environment Policy and Sustainable Development: Preparing for the Gothenburg European Council, Reporter: A. Hulthn, Final A5-0171/2001, 15 May, 2001, s.15.

147

Srdrlebilir Kalknma erevesinde evre Politikalar Ve Mali Aralar

ekonomik kalknmaya imkan verecek ekilde doal kaynaklarn aklc bir ekilde ynetimini salamak ve gelecek nesillere yakr bir doal, fiziki ve sosyal evre brakmak yaklamdr. Byle bir yaklam kalknmann her aamasnda kresel anlamda ekonomik ve sosyal politikalarn evre politikalar ile birlikte ele alnmasn gerektirmektedir. Srdrlebilir kalknma; toplum iin dnldnde sosyal, ekonomik ve kltrel adan, doal kaynaklar kapsamnda dnldnde ise ekolojik adan nem kazanmaktadr.2 Kresel snma, ozon tabakasnn incelmesi, hayvan ve bitki tr eitliliinin azalmas, hava, su ve toprak kirliliinin yaygnlamasnn olumsuz sonularnn gzlemlenmesi ve dahas bu evresel sorunlarn kresel boyut kazanmas ekonomik ve evresel atmosferlerin karlkl etkileim iinde bulunduunu, dolaysyla birlikte deerlendirilmesi gerektii gereini somutlatrmtr. Ekonomik ve doal evrenin karlkl bamllnn kalknma politikalarnda alnmasna gereksinim olduuna dair ilk kapsaml uyar Roma Kulbnn Bymenin Snrlar balkl raporunda daha 1972 ylnda yaplmtr. Ayn yl iersinde yaplan Birlemi Milletler evre konferans ekoloji ve kalknma arasndaki dengeyi n plana karan ekokalknma politikas erevesinde srdrlebilir kalknmann iki temel esi olan insan merkezlilik ve gelecek nesillerin kaynaklarnn korunmas konularn gndeme getirmitir. Ancak srdrlebilir kalknmann kresel apta aktif bir politika haline dnmesi 20 yllk bir gecikme ile, 1992 Rio Zirvesinden sonra mmkn olmutur.3 BM Dnya evre ve Kalknma Komisyonu, 1987 ylnda yaynlad, Brundtland Raporu olarak da bilinen Ortak Geleceimiz raporu ile ekonomiyi, iinde bulunduu evreden ayr grmeyen, ikisi arasnda karlkl bir bamllk ve etkileimin varln savunan bir anlay ortaya koyulmaktadr.4 Srdrlebilir kalknma; en z ifadeyle, bugnn ihtiyalarn karlarken, gelecekteki kuaklarn imkanlarn kstlamayacak, kendi ihtiyalarn

2 Derya ALTUNBA, Uluslar aras Srdrlebilir Kalknma Ekseninde Trkiyedeki Kurumsal Deiimlere Bir Bak, s.1,2., http://biibf.comu.edu.tr/daltunbasmakale.pdf, (01.06.2006) 3 Murat Ali DULUPU, Srdrlebilir Kalknma Politikasna Ynelik Gelimeler, Babakanlk D Ticaret Mstearl, http://www.dtm.gov.tr/ead/DTDERGI/OCAK2001/politika.htm, (02.06.2006) 4 David PEARCE, Anil MARKANDYA, Edward B. BARBIER, Yeil Ekonomi in Mavi Kitap, (ev: Trksen KAFAOLU, Arslan Baer KAFAOLU), Alan Yaynclk, stanbul 1993, s.19.

148

TOPRAK

karlama yeteneklerini daraltmayacak bir kalknma tarz ve srecinin benimsenmesi demektir. 5 Bu rapora gre, kalknmann srdrlebilirlii, evrenin ekonomik gelimenin kayna ve snr olduu dncesinin benimsenmesine baldr. Kalknma srdke, bunu salayan doal kaynak bileiminde deiimler olacak ancak teknoloji, alternatifleri mutlaka yaratacaktr. Ekonomik bymenin srekliliinin gerekli olduu grnden hareket eden srdrlebilir kalknma yaklamna gre, az gelimilik ve yoksulluk sorunlar ancak gelien lkelerin rol ald bir byme dnemi iinde zlr. Devletlerin almak zorunda olduklar yn iaret ederek ticaret, finans ve yardm faaliyetlerinin tekrar gzden geirilmesi gerektiini belirten bu rapor, hibir lkenin dier lkelerden soyutlanarak kalknamayacan ileri srmektedir. Ayrca Dnya Bankasnn liderlik rolnn srdrlebilir kalknma asndan nemi zerinde durmaktadr.6 Doal kaynak ve evre sorunlarnn incelenmesinde egemen yntem srdrlebilir kalknmadr. Buradaki ama gelecek nesillerin ihtiyalarn tehlikeye drmeden bugnk neslin ihtiyalarn karlayan bir kalknma modelidir. Bu gr ierisinde evrenin ekonomik bymeyi snrlandraca ve evre ile ilgili risklerden kanmay neren grler de bulunmaktadr.7 Ekonomik faaliyetler bir baka ifadeyle srdrlemez bir retim ve tketim yaps evresel bozulmaya neden olmaktadr. Aslnda sorun retim ve tketim srasnda ortaya kan evresel maliyetlerin (evre zerindeki negatif dsallklarn) retim ve fiyatlandrma kararlarnda dikkate alnmamasndan kaynaklanmaktadr. Bu da piyasa yapsnn bozulmasna neden olur. Bozulmu bir piyasa yapsnda evre tahribat hzlanmaktadr.8 nsanln ekonomik sistemiyle dnyann biyofiziksel ekolojik sistemi aslnda birbirine ayrlmaz ekilde baldr. Ekolojik sistemin dikkatle ynetilmemesi halinde ekonomik sistem ker. Bu durumun tersi de geerlidir yani baarsz bir ekonomik sistem, aresizlie dm insanlarn ekolojik sistemi mahvetmesine yol aar.9
Sadun EMREALP, Trkiye Yerel Gndem 21 Program, Yerel Gndem 21 Uygulamalarna Ynelik Kolaylatrc Bilgiler Elkitab, Birmat Matbaas, 2. Bask, ubat 2005, s.14 6 ALTUNBA, D., s.3 7 Sandra BATIE, Sustainable Devolepment ; Challenges to the profession of Agricultiral Economics, American Journal of Agricultural Economics, Vol. 71. December, 1989, s.1086 8 Dilek SEYMEN, D Ticaret-evre likilerinin Dengelenmesi: Srdrlebilir Ticaret, Teori ve Trkiye Deerlendirmesi, D.E.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt:7, Say:3, 2005, s.104. 9 Eric A. DAVIDSON, Gayrisafi Milli Haslay Yiyemezsiniz-evrenin nemli Olduunu Varsayan Ekonomi, Trkiye evre Vakf Yayn, Mart 2004, s.6.
5

149

Srdrlebilir Kalknma erevesinde evre Politikalar Ve Mali Aralar

Global kamu mal niteliine sahip evre, bu yzyln nemli sorunlarndan birisinin de fakirlik olduunun kabul edilmesini salamtr. Fakirlik yznden insanlar evreye daha az duyarl hale gelmekte, birincil ama ekonomik kalknma olarak alglanmaktadr. evreye zarar vermemek adna retimden vazgemek mi yoksa ne olursa olsun kalknmak ve bu konuda evreye zarar vermeyi gz ard etmek mi eklinde ortaya kan bu ikilemi, altta grlen ve bir ksr dngy andran ekille aklamak mmkndr. Bu ksr dngnn krlmas gereken zincirinin evreye duyarl kalknma olduu da ihmal edilemez bir gerekliktir.10 ekil 1. Fakirlik-evre Kirlilii ve Kalknma Ksr Dngs

K RL L K
evreye duyarsz retim artt retimde azalma istendi

FAK RL K

Kaynak: brahim Attila ACAR, Vergilendirmede Tahsis lkesinin evre Vergileri Asndan Deerlendirilmesi, S.D.. . .B.F. Dergisi, Cilt 11, Say 1, 2006, s.223.

ekilden de grld gibi evreye duyarsz retim arttka, retimden vazgeme konusu gndeme gelmekte bu da fakirlii tetiklemektedir. Uzun srmeyen bu sre, fakirliin ortadan kaldrlmas amacyla yeniden duyarsz retim yntemlerinin kullanlmasna sebep olmakta ve kirlilik artyla beraber bu durum bir ksr dng olarak srp gitmektedir. nlem alnmad takdirde bu bir paradoks olarak ynetimin karsnda olacaktr.11 Bu sebeple, srdrlebilir kalknma erevesinde uygulanacak evre politikalarnn nemi byktr.

10

brahim Attila ACAR, Vergilendirmede Tahsis lkesinin evre Vergileri Asndan Deerlendirilmesi, S.D.. . .B.F. Dergisi, Cilt 11, Say 1, 2006, s.222. 11 ACAR, . A., s.223.

150

TOPRAK

2. EVRE POL T KALARI Genel olarak evre politikas, bir lkenin evre konusundaki tercih ve hedeflerinin belirlenmesi olarak tanmlanmaktadr. evre politikas geni anlamyla evre sorunlarnn zm iin gelecee ynelik olarak alnmas gereken tedbirlerin ve benimsenen ilkelerin btnn oluturur.12 evre politikalar, kresel evreyi gvence altna almak, evresel deerleri srdrebilmek, insanlarn retim ve tketim faaliyetlerinden kaynaklanan zararlar ortadan kaldrmak iin hedefleri belirlemek ve bu hedeflere ulamak iin alnmas gereken nlemler ve bu nlemlerin getirdii ykn (maliyetlerin) nasl paylalaca ile ilgilidir. evre politikalar dorudan evreyi korumaya ynelik tek bir alan olmayp, hukuk, maliye, ehircilik, sanayi politikalar ile yakndan ilgilidir ve bu alanlarda dzenlemeler yaplrken evre politikalar ile uyum salanmas gerekmektedir.13 2.1. evre Politikalarnn lkeleri evre politikalarnn ilkelerini drt grupta toplayabiliriz. Bunlar; kirleten der, ihtiyat, nleme ve ibirlii ilkeleridir. 2.1.1. Kirleten der lkesi evreye verilen zararlarn giderilmesi iin alnan nlemlerin maliyetine evreyi kirletenin katlanmasn ifade eder. Bu ilke, 1970lerin banda Ekonomik birlii ve Kalknma Tekilat (OECD) tarafndan gndeme getirilmi, eitli toplantlarda alnan kararlarla bu ilke somutlatrlmtr. Bu ilke erevesinde etkinliin salanmas iin kirleticilerin sz konusu sosyal maliyetleri stlenmesi salanmaldr. Bylelikle, dsal etkiler iselletirilmi olacaktr. 14 Kirleten der ilkesinin uygulanmas ynnde daha ileri admlar atlmas, evresel maliyetlerin iselletirilmesi ve evre politikasnn dier alanlardaki politikalar ile birletirilmesi ynnde gl bir

Burcu DURMAZ, Avrupa Birliinde evre Politikas Alannda Muhtemel Mzakere Srecine Ynelik Gerekli Hazrlklarn rneklerle allmas, Avrupa Birlii Genel Sekreterlii, Sektrel ve Blgesel Politikalar Dairesi Uzmanlk Tezi, Ankara, Mays 2004, s.3. 13 Ayegl MUTLU, Kresel Kamusal Mallar Balamnda Salk Hizmetleri ve evre Kirlenmesi: retim, Finansman ve Ynetim Sorunlar, 21.Trkiye Maliye Sempozyumu: Kamu Maliyesinde Gncel Gelimeler, Lara/ANTALYA, 10-14 Mays 2006, s.13. 14 MUTLU, A., s. 14,15.

12

151

Srdrlebilir Kalknma erevesinde evre Politikalar Ve Mali Aralar

arzunun olumas, evre politikas yapmclarn ekonomik aralar kullanmaya iten faktrlerden biri olmutur.15 Kirleten der ilkesi, en temel ilkedir. Amac, kirletenin evrenin kabul edilebilir bir duruma getirilmesi iin gerekli olan koruma ve kontrol maliyetlerinin tmn demesini salamaktr. Dier bir deyile koruma ve kontrol maliyetlerinin tm retilen mal ve hizmetlerin deerine yanstlmaldr. Balangta ksmen dsallklarn giderilmesi iin nerilmesine ramen giderek tm dsallklarn iselletirilmesi hedefine ynelinmitir.16 2.1.2. htiyat lkesi Kirleten der ilkesinin iktisadi temeline karlk, ihtiyat ilkesi daha ok hukuki bir yaklamdr. Bu ilke, evre sorunlar yaratacak durumlar nceden ngrp, olas zararlar nlemeyi ve ekosistemleri uzun dnemde korumay amalamaktadr. Bu nedenle uygun tedbirler alnp kirlilik ortadan kaldrlmaldr. evresel Etki Deerlendirmesi (ED) uygulamalar bu amaca yneliktir. 17 Temel olarak srdrlebilir kalknmaya ulamak iin gelitirilecek politikalar ihtiyat ilkesine dayanmaldr fikrine dayanr. evre politikalar evre bozulmasnn kaynak ve nedenlerini ngrebilmeli, bunlar engelleyebilmeli ve ortadan kaldrabilmelidir. Eer evreye zarar tehdidi varsa gerekli bilimsel kesinlik olmasa bile gerekli nlemler ihtiyaten alnmaldr.18 2.1.3. nleme lkesi ABnin evre ile ilgili gelitirdii uygulamalar iinde nem tayan bu ilke, evre sorunlarna oluma aamasnda mdahale etmeyi gerektirmektedir. 19 nleme ilkesi, zararn tam olarak ortaya kmasndan nce gerekli nlemlerin alnmas gereinin altn izmektedir. nleme ilkesinin uygulanabilmesi iin karlanmas gereken koullar; bilginin tm karar vericiler iin kullanlabilir

15 Paul ETKINS, European Environmental Taxes and Charges: Recent Experiences, Issues and Trends, Ecological Economics, Volume:31, Issue:1, October 1999 http://www.elsevier.com./locate/ecolecon (01.06.2006), s.40. 16 Alper GZEL, Srdrlebilir Kalknmada Yerel Ynetimlerin Mali Sorumluluklar, s.1., http://vizyon2023.tubitak.gov.tr/teknolojiongorusu/paneller/cevrevesurdurulebilirkalkinma/rapor lar/son/EK-10.pdf, (27.05.2006) 17 MUTLU, A., s. 14,15. 18 GZEL, A., s.1. 19 MUTLU, A., s. 14,15.

152

TOPRAK

(mevcut) olmas, gerek durumun karar alma srelerinin erken bir aamasnda deerlendirilmesi ve tedbirlerin izlenmesidir.20 2.1.4. birlii lkesi evre sorunlarnn etki alanlarnn ok geni olmas sebebiyle evre politikalarnn uygulanma ve baarl olma koullar iinde hem ulusal hem de uluslararas lekte ibirlii yaplmas ve koordinasyon salanmas gereklidir. Bu ilke erevesinde, yerel ynetimlerin, merkezi hkmetin, sanayi, ticaret, turizm sektr temsilcilerinin ibirlii yapmas gerekmektedir. Uluslar aras lekte ibirliini salayacak kurumlar ise, blgesel dzeyde AB, uluslar aras dzeyde ise, Birlemi Milletler, Dnya Bankas gibi resmi kurumlar ile bir lde baz sivil toplum kurululardr. birlii ilkesinin uygulanmasnda bilgi alverii ve effaflk nemlidir. Bu ilke AB evre politikalarnda yer almaktadr. 21 2.2. evre Politikasnn Mali Aralar Mlkiyet haklarndaki belirsizlik ve evresel mal ve hizmetlerin genellikle fiyatlandrlmam olmas sebebiyle, uygulamada piyasa fiyatlarnn retilen mal ve hizmetlerin toplumun refahna olan etkilerini tam olarak yanstmad grlmektedir. Bu durum piyasa fiyatlar ile llmeyen maliyetler veya faydalar eklinde tanmlanabilecek dsallklara neden olmaktadr. Bu tr dsal etkiler; kiisel ve sosyal ekonomik faydalar arasnda bir farkllama ortaya kararak topluma byk evresel maliyetler ykleyebilmektedir.22 Bir tr vergi yk art sorunu olan bu maliyetlerin topluma yklenmesi, mkelleflerce istenilen bir durum olmayacaktr. Bunu nlemenin en nemli yollarndan birisi ortaya kan maliyet ve faydalarn, onlara neden olan kiilere yklenerek, dsallklarn iselletirilmesidir. Bir baka deyile, toplumdaki aktrlerin elde ettikleri maliyet ve faydalar dorudan veya dolayl yollardan etkileyerek, kiisel fayda ile toplumsal fayda arasndaki fark giderici nlemlerin alnmas gerekir. Bu nlemlerden en nemlileri; rnler ve retim teknolojisini dzenleyen mevzuat karlmas ve evresel mal ve hizmetlerin, mlkiyet haklarnn daha iyi tanmlanarak fiyatlandrlmasn

ABnin evre Politikas, s.7, http://www.ikv.org.tr/pdfs/4f3a608d.pdf, (02.06.2006) MUTLU, A., s. 14,15. 22 Commission of the European Communities, Communication from the Commission on the Sixth Environment Action Programme of the EC, Brussels, 7 December 2000, s.3-4.
21

20

153

Srdrlebilir Kalknma erevesinde evre Politikalar Ve Mali Aralar

salayan, arasnda vergilerin de bulunduu ekonomik aralarn kullanlmasdr.23 Srdrlebilir kalknma amacna ulamada byk nem tayan ekonomik aralar, ekonomik aktrlerin nndeki alternatif davran seeneklerinin maliyet ve faydalarn etkileyerek onlar evre lehine davranta bulunmaya ynelten aralar eklinde tanmlanrlar. Bu aralarn gelitirilmesi ise, karar verme srecine enformasyonun katlm ve evresel veri sisteminin kurulmas ile salanabilir.24 nk insanlarn ve firmalarn retim, tketim, istihdam ve ulam gibi konulara ilikin kararlar, srdrlebilir kalknmann gereklemesinde rol oynar. Bu ynde etkili olan ekonomik aralar, piyasadaki fiyatlar ve dier bilgiler yoluyla, ilgili kiileri, mal ve hizmetlerin retim ve tketiminde evresel maliyetleri de gz nnde tutan tercihler yapmaya ve bylelikle evre lehine davranlarda bulunmaya ynlendirir. Ekonomik aralar; evresel kaynaklarn verimli bir ekilde kullanm ve tahsisini gerekletirmek iin dsallklar nleyerek, bu kaynaklara uygun bir fiyat belirlenmesini amalar.25 Genel olarak, evre politikas aralarn seiminde; evresel etkinlik, ekonomik verimlilik, hakkaniyet (eitlik), idari fizibilite, maliyet ve kabul grme gibi kstaslar nemli rol oynamaktadr. Bylelikle ekonomik aralar; maliyeti byk oranda drme, kirlilii azaltmaya tevik etme, esneklii arttrma, evresel etkinlik salama ve finansal kaynak oluturma gibi avantajlar da bnyelerinde barndrrlar.26 Ekonomik aralarn eitleri ise; evresel vergiler ve harlar, satlabilir izinler, depozito-geri deme sistemleri, sbvansiyonlar, evresel etiket uygulamas ve evresel anlamalar ieren dier uygulamalar eklinde saylabilir.27 2.2.1. evre Vergileri Mali aralarn banda evre vergileri (dzenleyici vergiler) gelmektedir. Emisyon dolaysyla katlanlacak maliyeti hesaplamann zorluu nedeniyle vergi orannn tespiti glemektedir. Gereinden dk vergi oran tevik edici zellie sahip olmad gibi, yksek
ACAR, . A., s.224. Ylmaz DNDAR, Srdrlebilir Yaam Koullu Srdrlebilir Kalknma, Srdrlebilir Kalknmann Uygulanmas, Trkiye evre Vakf Yayn, Ankara, 1997, s.186 25 OECD, Environmental Policy: How to Apply Economic Instruments, 1992, s.10. 26 OECD, 1992, s.12-18. 27 ACAR, . A., s.225,226.
24 23

154

TOPRAK

oranl vergiler rekabet kayplar yaratabilir. Bu nedenle pek ok lkede farkl nitelikli dolayl vergiler ve harlar uygulanmaktadr. Bu vergi ve harlar, motorlu tatlar, enerji rnleri, aralar, tarmsal girdiler ile piller, plastik, dier ambalaj rnleri, hava ulam, kat ve sv atklar vb. kirletici unsurlar zerinden alnmaktadr.28 evre politikas arac olarak vergi salnmas, baz retim ve tketim davranlarnn evreye negatif dsallk sat gereine dayanmaktadr. Ekonomi teorisi bu gibi dsallklar sosyal maliyet olarak nitelendirmektedir. Bu gibi dsallklar tketime konu olan mal veya hizmetler zerine vergi konulmas ya da sosyal maliyeti olan retim srecinin eitli aamalarnn vergilendirilmesi eklinde iselletirilebilir. evreye zararl ekonomik faaliyetin vergilendirilmesiyle mkellef zerindeki vergi yk zarar verici davrann azaltlmasna neden olacak ekilde arttrlr. evreye zararl davranlar azaltmay amalayan evre vergilerinin zellikleri aadaki gibidir:29 evre vergileri evreye zararl mallarn, hizmetlerin veya faaliyetlerin maliyetini arttrr. evre vergileri retici ve tketici birimleri evreye zararl olmayan faaliyetlere ynlendirir. retici birimleri yeni retim teknikleri ynlendirerek teknolojik gelimeye katkda bulunur. gelitirmeye

Vergi gelirleri arttrlrken, igc ve sermaye zerindeki vergi yknn azalmasyla ekonomiye olumlu katklarda bulunur. evre konusunda kresel bir vergileme gerekletirilememektedir. Ancak evre kirlilii konusunda kresel amaca uygun baz vergiler mevcuttur. rnein, karbon vergisi bu tr bir vergidir. BM ereve Kongresi tarafndan hazrlanm olan Kyoto Protokol, kresel snma ve bunun sonucu gerekletirilen iklim deiikliine kar strateji uygulamay amalamtr. Kresel snmaya neden olan gazlarn zellikle karbon emisyonunun vergilendirilmesi bu erevede deerlendirilir. 30 Karbon vergisi, firmalar ve tketiciler asndan, evresel korumann gerekletirilmesinde, hem daha etkin bir rol oynamakta hem de maliyet etkin bir ara nitelii tamaktadr. Szkonusu vergi,
28 29

MUTLU, A., s.15 Emrah FERHATOLU, Avrupa Birliinde Ortak evre Politikas erevesinde evre Vergileri, e-yaklam, say:3, Ekim 2003, s.2,3., http://www.geocities.com/ceteris_tr2/e_ferhatoglu.pdf, (30.05.2006) 30 MUTLU, A., s. 16

155

Srdrlebilir Kalknma erevesinde evre Politikalar Ve Mali Aralar

temel olarak, evre kirliliine karbon emisyonu yayarak katkda bulunan herhangi bir iktisadi kurumun, evreye vermi olduu bu zarar dolaysyla, ortaya karm olduu emisyon miktar bana vergiye tabi tutulmasn iermektedir. Etkili bir karbon emisyonu kontrolnn gerekletirilebilmesi iin de, szkonusu verginin her bir fosil yaktn iermi olduu karbon miktaryla orantl olmas gerekmektedir. rnein, kmr doalgaza nazaran daha fazla miktarda karbon emisyonu ortaya karmaktadr. Bu durumda, kmr zerine konacak bir karbon vergisi miktarnn doalgaza gre daha yksek olmas gerekmektedir.31 Karbon vergisi, Dnyada sadece Danimarka, Finlandiya, sve, Norve, Hollanda ve talyada uygulanmaktadr.32 Dier lkeler bunun yerine enerji, motorlu tat ve dier tketim ve sat vergilerini uygulamaktadrlar. AB ve OECD lkelerinde vergilerin yeil hale getirilmesi iki yoldan gereklemektedir. Birincisi, mevcut vergilerin evre ile uyumlu hale getirilerek yeniden dzenlenmesidir. (kurunlu ve kurunsuz benzin zerinde vergi farkllatrlmas gibi) kincisi, kirlilik yaratan faaliyetlerin dierlerinden daha ar 33 vergilendirilmesidir. evre vergileri u ekilde snflandrlabilir:34 Enerji vergileri Tamaclk vergileri Kirlilik vergileri Doal kaynak vergileri Enerji vergileri, enerji mamullerinin tamaclkta ya da duraan kullanmlar srasnda alnrlar. Tamaclkta kullanlan en nemli mamuller benzin ve motorindir. Duraan olarak tketilen enerji mamulleri arasnda ise fuel oil, doal gaz, kmr ve elektrik saylabilir.

31 Etem KARAKAYA, Mustafa ZA, Srdrlebilir Kalknma ve klim Deiiklii: Uygulanabilecek ktisadi Aralarn Analizi, 2004, s.4, http://www.econturk.org/Turkiyeekonomisi/manas.pdf, (01.06.2006) 32 Ahmet TEK N, stiklal Y. VURAL, Global Kamusal Mallarn Finansman Arac Olarak Global Vergi nerileri, s.7, http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/sos_mak/makaleler%5CAhmet%20TEK%C4%B0N%20%20%C4%B0stiklal%20Y.%20VURAL%5C323-337.pdf, (28.05.2006) 33 MUTLU, A., s. 16 34 FERHATOLU, E., s.3,4.

156

TOPRAK

Tamaclk vergileri ise bir motorlu araca sahip olmay ya da kullanmay konu edinmitir. Tamaclk vergileri bir motorlu tatn ithali ya da satnda olduu gibi bir kere alnabilecei gibi yllk olarak da alnabilmektedir. Kirlilik vergileri kirli su ve emisyonlar ile kat atk ve grlt zerinden alnabilmektedir. Doal kaynak vergileri ise daha ok deerli maden ve petroln kartld madenin kira bedeli zerinden alnr. Bu nedenle, rnein, rnlerin fiyatlar zerine konan ve fiyatlar arttrc etkisi olan dier evre vergileri gibi fiyatlar arttrmazlar. 2.2.1.1. Trkiyede evre Vergileri Srdrlebilir Kalknma Stratejisinin ana temas karar vermede ekonomik, ekolojik ve sosyal boyutlar entegre etmektir. lkemizde bu entegrasyonun salanmasnda nemli bir ara olmas gereken kalknma planlar henz bu roln oynayamamtr. Trkiye'de evre ynetimindeki baarszln temel nedeni ilgili politikalarn yetersizliinden ziyade, hazrlanan plan ve politikalarn uygulamaya aktarlamamasdr.35 Trkiyede Avrupa Birlii ya da OECD lkelerindeki anlamyla evre Vergileri uygulama alan bulmamaktadr. Bu lkelerdeki evre vergileri, zerine konduklar mal ve hizmetlerin maliyetini arttrarak retici ya da tketici birimleri evreye zararl olmayan faaliyetlere ynlendirirken ayn zamanda teknolojik gelimeyi de salamaktadr. Bu nedenle bu lkelerde uygulanan evre vergileri ilk planda ynlendirmek ve denetlemek amacn gtmektedir. kinci aamada ise mali ama gdlmektedir. lkemizde ise evre Temizlik Vergisi dnda ynlendirmek ve denetlemek amacyla konmu bir evre vergisine rastlamak mmkn deildir. Bu vergi dnda dolayl olarak evreye olumlu katklar olabilen Motorlu Tatlar Vergisi ve kaldrlp kapsam zel Tketim Vergisine kaydrlan Akaryakt Tketim Vergisi ile Tat Alm Vergisi evre vergileri grubuna dahil edilebilecek vergiler olarak kabul edilebilir.36

35

DPT, Arazi Kullanm ve Ky Alanlarnn Ynetimi, Ulusal evre Eylem Plan, Mart 1997, s.60, http://ekutup.dpt.gov.tr/cevre/eylempla/arazikul.pdf, (02.06.2006) 36 FERHATOLU, E., s.5.

157

Srdrlebilir Kalknma erevesinde evre Politikalar Ve Mali Aralar

Grafik 1. Trkiyede GSY H, Toplam Vergi Gelirleri, Toplam evre Vergileri, ATV, MTV, TAV Haslat (1991-2001, 1991=100)

Kaynak: FERHATOLU, E., s.6. Trkiyede Akaryakt tketim vergisinin haslat dier evre vergileri haslatndan daha yksek bir hzda art gstermitir. Bu durum ayn zamanda toplam evre vergilerinin GSY H iindeki paynn ykselmesine neden olmutur. Akaryakt tketim vergilerinin hzl ykseliinin ardnda vergi oranlarnn zaman ierisinde srekli olarak arttrlmas ile akaryakt fiyatlarnn srekli ykselmesi gsterilebilir. 2.2.2. Harlar Vergiler dnda harlar uygulanmaktadr. Bunlar kirletme harlar (hava,su,toprak kirlilii ile ilgili olarak), emisyon harlar (aircraftlar ve dier aralar, civa, fosfor, nitrojen, sv, kat atklar zerinden), kullanm harlar ve retim harlardr.37 Harlar veya vergiler evrenin kullanmna fiyat belirlemenin dorudan yoludur. Bu yolla devletler, kirlilie yol aan faaliyetin zel kiilere maliyetleri ile topluma olan maliyetleri arasndaki fark azaltabilir veya tamamen ortadan kaldrabilirler. evresel harlar, uygulamada emisyon harlar, rn harlar ve kullanc harlar eklinde grlebilirler.38

37 38

MUTLU, A., s.16,17. ACAR, . A., s.226.

158

TOPRAK

2.2.3. Tevikler Mali aralarn dieri tevik uygulamalardr. Tevikler, temiz teknolojilerin uygulanmas ve evre vergilerinin etkilerini arttrmak iin kullanlr. ABnin pek ok lkesinde evre amal teknoloji yatrmlar ve AR-GE harcamalar iin tevik yntemleri uygulanmaktadr. Ayrca ABde yerel ynetimlerin atk sistemlerini oluturmalar, evrenin korunmas, ormanlarn gelitirilmesi ve tarm alanlarnda destek salanmas iin sbvansiyon uygulamalar yaplmaktadr.39 2.3. evre Politikalarnn Baar Koullar evre politikalarnn baarl olmas iin baz koullar gerekmektedir. Bunlar:40 Ynetim maliyetlerinin dk olmas, ynetiminin kolay olmas Ekonomik etkinliinin olmas Benimsenebilirlik, katlmn salanmas, deien koullara uyumun olmas Gvenilirlik, evresel uygulamalarn etkinliine gvenilmesi Dinamiklilik, deiikliklere uyum salayabilme Politik olarak kabul edilebilirlik gibi unsurlar. evre koruma politikalaryla evre bozulmalar nlenebilir, srdrlebilir kalknma gerekletirilebilir, belki sera etkisi azaltlabilir. Ancak uygulamada baz sorunlarla karlalmaktadr. 2.4. Sorunlar evre Politikalarnn Uygulanmasnda Yaanan

evre koruma politikalarnn maliyeti, retim, fiyatlar, istihdam, ihracat hatta demeler dengesi zerinde oluabilir. Yeni evre vergileri maliyet unsuru olarak fiyatlar arttrabilir. Temiz teknolojilerin uygulanmas, artma tesisi kurulmas ve altrlmas gibi tedbirler maliyetler zerinde bask yapar. Bu durum kaynak dalmnda etkinlik, istihdam, rekabet gibi konularda ortaya kabilir.

39 40

MUTLU, A., s. 17. MUTLU, A., s. 18.

159

Srdrlebilir Kalknma erevesinde evre Politikalar Ve Mali Aralar

evresel dzenlemeleri kat bir biimde uygulayan lkelerle uygulamayan lkeler arasnda retim maliyetleri nedeniyle rekabet sorunlar ortaya kacaktr. Kyoto protokolnn ABD, Avusturya, in, Brezilya, Kore, Endonezya, Hindistan gibi lkelerce imzalanmamasnn nedeni budur. Bylelikle, nlem alan lkeler dsal maliyetleri karlarken, dierleri bedavac olarak pozisyon almaktadrlar ve retim dk maliyetler sebebiyle in, Brezilya, Hindistan gibi lkelere kaymaktadr.41 G/8 toplantlarnn en nemli tartma konularndan birisi olan Kyoto Protokol ABDnin ekince koymasyla etkinletirilememektedir. ABD devlet bakannn ifadesiyle sanayiciye bunun maliyetinin yksek olaca sylemi, evreye duyarsz bir sanayi politikasnn iselletirilip kanksandn gstermektedir. 2005 yl Temmuzunda skoyada yaplan toplantda ABDnin bu konudaki tavrnn yumuad ve Kyoto Protokolne uyaca sz bu alanda mit verici bir gelimedir.42 Gelimekte olan lkelerin dier sorunu d bor sorunudur. Bor deme basks altnda yabanc sermaye girii, atk ithalat gibi konularda bask altnda kalmaktadrlar. rnein; Japonya, evresel zarar yaratan bir sektr olan bakr eritme faaliyetinin Filipinlerde yaplmas iin bu lkeye bor vermi, kuruluunu kendi stlendii tesiste retilen bakr Japonyaya aktarlrken, ar metaller, arsenik gibi atklar Filipinde kalmakta, tesisin kurulmas iin alnan borcu da demektedir43 Trkiyede bilgi retimi ve bilgiye ulamada zorluklar olduu bilinen bir gerektir. Yerel dzeyde bilgi eksiklikleri bulunmakta ve merkezden bilgi ak da kstl olmaktadr. Toplumun bilgilendirilmesi, bilginin retilmesi, durum analizinin yaplarak, sorunlar tanmlayarak kurumsallamada dzenlemeler yaplmasn gerektirmektedir. Bu anlamda verilerin toplanmasnda D Eye, devletin ve zel kurulularn aratrma-gelitirme blmlerine, sivil toplum kurulularna grevler dmektedir. Ulusal eylem planlarnn her ne kadar hazrlansa da, gelitirilememi olmas ve nceliklerin tanmnn da henz yaplmam olmas srdrlebilirlik ynnden eksiklik olarak grlmelidir. Bunun dnda srdrlebilirlik anlamnda sektrler arasnda sorunlar bulunmaktadr. Sorun yaratan sektrler ve sorundan etkilenen sektrler ve olumsuz etkilenenin ise kaynaklar olduu bilinmektedir.
41 42

MUTLU, A., s. 18,19. ACAR, . A., s.222. 43 MUTLU, A., s. 21.

160

TOPRAK

Yalnzca kendi geliimine ncelik veren sanayi, ulatrma, kentleme gibi sektrler tarmsal topraklarnn ama d kullanmlarna, bozulmas kirlenmesi ve yok olmasna su kaynaklarnn kirlenmesine dolaysyla da tarm sektrnn olumsuz etkilenmesine sebep olmaktadrlar. Srdrlebilir kalknmann anlalabilmesi iin sektrel gstergelerin tanmlanmas ve dzenli aralklarla tekrar hazrlanmas deikenlerin dzenli olarak izlenmesinin salanmas gerekmektedir. Bylelikle, srdrlebilirlii temel alan, sektrlerin birlikte gelimelerini ngren btnlk iinde yaklamn benimsendii ulusal stratejilere gereksinim bulunmaktadr. Srdrlebilir kalknma amacyla farkl gruplarn almalar bulunmakta ancak kurum ve kurulular arasnda iletiim kopukluu, ok balln olmas ile almalarda standardizasyonun salanamamas uygulamada almalarn sonusuz kalmasna sebep olmaktadr. Belki bir koordinasyon kuruluu altnda almalarn birletirilmesi etkinlik salayabilecektir.44 3. AB ALTINCI EVRE EYLEM PROGRAMI Doal kaynaklarn kendi kendini yenileyen ve snrsz niteliklere sahip olduu eklindeki grn uzun zamanlar boyunca hakimiyetini srdrmesinin ardndan ortaya kan evresel problemler ve bu problemlerin canl yaam zerinde olumsuz etkiler yaratmaya balamasyla birlikte dnya genelinde bir evre bilinci olumaya balamtr. Bununla birlikte, uluslararas alanda evre kirliliini nlemeye ynelik nemli admlar atlmaya balanmtr.45 Avrupa Konseyi 1999da Helsinkide, Komisyondan, Haziran 2001de yaplacak Gteborg Avrupa Konseyine kadar, srdrlebilir kalknmann evresel, sosyal ve ekonomik boyutlarn birlikte gz nnde tutan, uzun dnemli, ortak bir strateji hazrlamasn istemitir. Bu Program 2010 ylna kadar srecek bir dnemi ierecektir. Buna gre hazrlanan, Daha yi Bir Dnya in Srdrlebilir Bir Avrupa: AB Srdrlebilir Kalknma Stratejisi adndaki taslak metni Haziran 2001 tarihinde toplanan Gteborg Avrupa Konseyine sunmutur. Gteborg Avrupa Konseyinin kabul ettii bir dier belge, evre 2010: Geleceimiz, Tercihimiz -AB Altnc evre Eylem Program 2001-2010 adn tamaktadr. Bu belgede gelecek on yl ierisinde ulalmak istenen evresel amalar ve hedefler konulmakta, bunlarn gerekletirilebilmesi iin yaplmas gereken stratejik eylemler sralanmaktadr. Program, temelde Beinci evre Eylem
44 45

ALTUNBA, D., s. 12. KARAKAYA, E., ZA, M., s.2

161

Srdrlebilir Kalknma erevesinde evre Politikalar Ve Mali Aralar

Programnn bir devam niteliindedir. Srdrlebilir kalknma hedefi ve evreye ilikin amalarn dier alanlardaki politikalar ile birletirilmesi konusu Altnc Programda da ncelikli durumlarn srdrmektedirler. Programn belirledii stratejik eylemlerden birisi, piyasann evre dostu almasnn tevik edilmesidir.46 Trkiyede srdrlebilir kalknmann desteklenmesi ve ardndan AB uyum sreci erevesinde evrenin korunmas en ncelikli iki politika alann oluturmaktadr. Bu erevede, irketlerin sosyal sorumluluk projeleri ile bu sreci hzlandrmas, Trkiyenin geleceine ok nemli bir katk salayacaktr. Ayn zamanda, byk boyutlu irketler ile stratejik ibirlii yaparak gerekli olan ara rn salayan KOB lerin de bu sre ierisinde tm deiikliklere paralel yeni yaplanma srelerine girmeleri gerekmektedir.47 6. ereve Programnda, srdrlebilir kalknma, topluluun temel amac olarak benimsenmitir. Programda ncelikli tematik aratrma konular arasnda yer alan Srdrlebilir Kalknma, Kresel Deime ve Ekosistemler konusu ana balk altnda incelenmektedir: srdrlebilir enerji sistemleri, srdrlebilir kara ve deniz yolu ulam ve kresel deime ve ekosistemler. Bu ncelikli tematik aratrma konusu, srdrlebilir kalknmann ekonomik, sosyal ve evresel boyutlarn birletirerek ksa ve uzun dnemde uygulayabilmek iin Avrupann gereksinim duyduu bilimsel ve teknolojik kapasitenin kuvvetlendirilmesini amalamaktadr. Ayrca, kresel deimeyi anlamak ve kontrol etmek ile ekosistemlerin dengesini korumaya ynelik uluslar aras abalara destek olmay da hedeflemektedir.48 4. EVRE VE SRDRLEB L R KALKINMA ALANINDA TRK YEN N GL VE ZAYIF YANLARI, TEHD T VE FIRSATLAR evre ile ilgili kurumsal yap oluturma almalarnn balad yllardan itibaren evre rgtne ilikin bir karmaa yaanmtr. nce evre Mstearl kurulmu, sonra kaldrlarak evre Genel Mdrl oluturulmu, arkasndan evre Genel Mdrl kaldrlarak evre Mstearlnn yeniden kurulmasna karar verilmitir. evre Mstearl yeniden kurulduktan sonra evre ile ilgili ayr bir kurum olarak zel evre Koruma Kurumu Bakanl
ACAR, . A., s.227. Kerem OKUMU, AB evre Mevzuat ve Trkiyenin Uyumu, EU-Turkey Agenda, No:4, Aralk 2005, s.3. 48 Ayhan UYSAL, Srdrlebilir Kalknma: Genel Bak, 2003, s.6, http://vizyon2023.tubitak.gov.tr/teknolojiongorusu/paneller/cevrevesurdurulebilirkalkinma/rapor lar/son/EK-3.pdf, (01.06.2006)
47 46

162

TOPRAK

kurulmutur. En son olarak ise Mstearlk 443 Sayl Kanun Hkmnde Kararname ile kaldrlarak 21.08.1991 tarihinde evre Bakanl kurulmutur. Daha sonra 4856 sayl kanun ile evre ve Orman Bakanl kurulmutur. Yaplanmada gerekleen bu sk deiiklikler, kurulan evre rgtlerinin kurumlamasna imkan tanmamtr. Ayrca 1970li yllarda yeni rgtlenme modelleri gelitirilirken belli evresel ilevlerle ilgili olarak yaplan dzenlemeler ve rgtlenmeler olduu gibi korunmu ve yeni kurumsal yap eski yapnn zerine oturtulmutur. Bu da evreyle ilgili olarak Bakanlk, kurum ve kurulular arasnda yetki, grev ve sorumluluk atmalarna neden olmutur. Ayn konuyla ilgili olarak birden fazla kuruluun yetkili olmas ve koordinasyon ve ibirlii konusunda yaanan sorunlar hizmetin etkili bir ekilde yerine getirilmesini gletirmitir. evre sorunlarn zmek amacyla mevzuatta ve kurumsal yapnn oluturulmasnda baz ilerlemeler kaydedilmi, DPT-evre Bakanl ibirlii ile Ulusal evre Stratejisi ve Eylem Plan (UEP) hazrlanmtr. 49 UEPin belli bal stratejik amalar ise kirliliin azaltlmas veya nlenmesi, temel evresel altyap ve hizmetlere eriimin artrlmas, srdrlebilir kaynak kullanmnn tevik edilmesi, srdrlebilir evresel uygulamalarn desteklenmesi ve evre tehlikelerine duyarlln en aza indirgenmesi olarak sralanabilir.50 Bu olumlu gelimelere ramen, evre ynetim sistemleri istenilen etkinlik dzeyine getirilememitir. Hzl kentleme, bata ky alanlar ve denizler olmak zere doal kaynaklar, tarm alanlar zerindeki basklar, atklarn miktarn ve dier evre sorunlarn arttrmtr. Eitim, kararlara katlm sreleri ve yerelleme konularndaki eksiklikler, doal kaynaklarn srdrlebilir ynetimi ve evre sorunlarnn zmnde nemli engeller oluturmaktadr. Srdrlebilir kalknma yaklam dorultusunda, insan sal ve doal dengeyi koruyarak ekonomik kalknmaya imkan verecek, doal kaynaklarn ynetimini salayacak, gelecek kuaklara daha salkl bir doal, fiziki ve sosyal evre brakacak ynde arzulanan nitelikte yeterli bir gelime kaydedilememesine ramen evre politikalarnn ekonomik ve sosyal politikalarla entegrasyonun salanmas ve bu konuda ekonomik aralardan yeterince faydalanma abalar srdrlmektedir. evre ve kalknma ile ilgili veri ve bilgi
49 T.C. evre ve Orman Bakanl, Trkiye evre Atlas, s.17,18. http://www.cedgm.gov.tr/cevreatlasi/cevredurumu.pdf, (25.05.2006) 50 Kresel evre Fonu (GEF)- Kk Destek Program (SGP), Trkiye Ulusal Stratejisi kinci Uygulama Aamas, s.11, http://www.gefsgp.net/v1/docs/SGP_CPS_tr_2002.pdf, (27.05.2006)

163

Srdrlebilir Kalknma erevesinde evre Politikalar Ve Mali Aralar

eriim sistemleri, evre izleme ve lm altyaps, evresel etki deerlendirmesi, evre envanteri, istatistii ve evre standartlar konularnda yeterli altyap oluturma almalarna devam edilmektedir. evre sorunlarnn zm iin uygulanan politikalar ve alnan kararlarn, AB normlar ve uluslararas standartlara uyumlu hale getirilmesi almalar da tamamlanmaktadr.51 evre ve srdrlebilir kalknma alannda Trkiyenin gl ve zayf yanlar, tehdit ve frsatlar u ekilde belirtilebilir:52 4.1. Gl Yanlar Doal kaynaklarn ve evrenin tamamen kirlenmemi durumda olmas, gen nfusun fazla olmas ve bu kesimde evre konusundaki duyarlln ve bilinlenmenin yetersiz olmakla birlikte balam olmas ve evre kirlenmesini nleme ynnde alabilecek yeterli bilimsel ve teknik insan kaynaklarnn varl gl yanlar olarak sralanabilir. 4.2. Zayf Yanlar evre konularna yeterli nemin verilmemesi, doal kaynaklarn hzla kirleniyor olmas, evre yatrmlar ile ilgili mevcut kaynaklarn amaca uygun kullanlmamas, evre ile ilgili veri ve bilgilerin sistematik olarak kayt altna alnmam olmas, kayt altndakilerin de veri toplama, dorulama, deerlendirme ve bilgiye dntrme alarndan belirli bir standarda sahip olmamas, evre politikalarnn olmamas zayf yanlar olarak sralanabilir. 4.3. Tehditler evre ile ilgili konularn zel uzmanlk ve bilgi birikimi ile uygulamada deneyim isteyen bir dal olduunun alglanmam olmas, evre sorunlarnn devlet politikasnda yer almyor olmas, toplumda ve zellikle kirleticilerde otoriteye (idareye) kar gvensizlik ve bu yndeki problemlerin zlmeyeceine dair inanc, denetimin olmamas, kaynak oluturma ve tahsisinde yatrm maliyetlerine dair
51 T.C. evre ve Orman Bakanl, Trkiye evre Atlas, s.17,18. http://www.cedgm.gov.tr/cevreatlasi/cevredurumu.pdf, (25.05.2006) 52 evre ve Srdrlebilir Kalknma Tematik Paneli, Vizyon 2023: Bilim ve Teknoloji Stratejileri Teknoloji ngr Projesi-Vizyon ve ngr Raporu, Ankara, Ocak 2003, s.8,9. http://vizyon2023.tubitak.gov.tr/teknolojiongorusu/paneller/cevrevesurdurulebilirkalkinma/rapor lar/raporcevre.pdf, (01.06.2006)

164

TOPRAK

byk yanlglarn olmas, kontrol edicinin kirleticiye oranla bilgi birikimi, deneyim ve mali kaynaklar itibariyle gsz ve yetersiz olmas tehditler olarak saylabilir. 4.4. Frsatlar Jeopolitik adan stratejik bir corafyaya sahip olmas nedeniyle evre ve Srdrlebilir Kalknma alannda gerekletirilen ve gerekletirilecek olan pek ok uluslararas blgesel alma ve oluumun iinde bulunma ans, Avrupa Birliine uyum almalar, Avrupa Birlii 6.ereve Programlarnda ye lkeler ile e statde aratrma ve teknoloji gelitirmeye ynelik almalar yapabilme olana bu aamada frsat olarak ele alnabilir. Gnmzde kreselleen dnyada, gelimi lkelerde gerekleen teknolojik yenilikleri izleme ve bunlardan yararlanma, gelimi lke hkmetleriyle, sanayi kurulularyla ve niversiteleriyle ortaklaa aratrma projeleri gelitirme, bunlar hayata geirme abalar, Trkiye iin ok nemli frsatlar oluturabilir.53 SONU Kresel mallar iinde dsallklar en fazla olan ve gelecek nesilleri de etkileyebilecek zararlara yol aan evre sorunlar, piyasa zmleri veya lkelerin kendi abalar ile zmlenecek snr amtr. Srdrlebilir kalknmay gerekletirmek, kresel snmay nlemek gibi somut evresel iyiletirmelerin salanmas iin evre politikalarna bavurulmaktadr. evre politikalarnn baarl olmas iin, gereken koullar ise gnmz artlarnda tam olarak gereklememektedir Srdrlebilir kalknma koullarnn salanmas erevesinde Avrupa Birlii lkelerinin ekonomik ve mali aralar evre politikas alannda uygulamalar son yllarda nemi gittike artan Ekolojik Vergi Reformu yaklam ile birlikte nem kazanmtr. Bylelikle, sermaye ve igc zerindeki vergiler evreye zararl ekonomik faaliyetler zerine kaydrmtr. Bylece lkeler hem evreyi koruma amacyla evreye zararl faaliyet dzeyinin azaltlmasn salarken, ayn zamanda ekonomik bymenin nnde engel olarak kabul edilebilecek igc ve sermaye zerindeki vergileri azaltarak ekonomik bymeyi tevik etmeyi tercih etmilerdir. Avrupa Birlii
53

UYSAL, A., s.12.

165

Srdrlebilir Kalknma erevesinde evre Politikalar Ve Mali Aralar

genelinde ynlendirici-denetleyici nitelii olan bu yaklam evreye zararl ekonomik faaliyetler zerine vergi konulmas ve/veya bu faaliyetler zerindeki devlet yardmlarnn kaldrlmas eklinde uygulamada yerini almaktadr. Avrupa Birliinin evre politikas alannda ekonomik ve mali aralarn kullanlmas konusunda bu kadar yol almasna karlk Trkiyede bu aralarn kullanm snrl kalmtr. Trkiyede evre vergisi olarak kabul edilebilecek vergiler Akaryakt Tketim Vergisi, Motorlu Tatlar Vergisi, evre Temizlik Vergisi ve Tat Alm Vergisidir. Ancak bu vergilerin ilk planda mali amalarla uygulamaya konulmas ve haslatlarnn ok az bir ksmnn evreyi korumak maksadyla kullanlmas bu vergilerin ynlendirici-denetleyici niteliklerinin Avrupa Birlii lkelerindekine benzer biimde ortaya kmasna engel olmaktadr. Nitekim VIII. Be Yllk Kalknma Plannda da srdrlebilir kalknma yaklam dorultusunda, insan sal ve doal dengeyi koruyarak srekli ve dengeli ekonomik kalknmaya imkan verecek, doal kaynaklarn ynetimini salayacak, gelecek kuaklara daha salkl bir doal, fiziki ve sosyal evre brakacak ynde arzulanan nitelikte bir gelime kaydedilemediine deinilmitir. Bununla birlikte, evre politikalarnn ekonomik ve sosyal politikalarla entegrasyonunun salanamad ve bu konuda ekonomik aralardan yeterince faydanlamad belirtilmitir. Trkiyede Srdrlebilir Kalknma hedefleri uyarnca evre konusu ele alndnda, oluturulan 2023 vizyonu ve teknoloji ngrs dorultusunda aada belirtilen noktalara ncelik verilmesi gerekmektedir: -Temel salk hizmetleri ile temiz ime ve kullanma suyu ile kanalizasyon hizmetleri nfusun tamamna ulatrlmal; -Tm paydalarn evre koruma konusunda eitimi ve bilinlendirilmesi iin gerekli altyap oluturulmal; -evre bilimleri ve teknolojileri konularnda aratrmalarn yrtlmesi iin gerekli tevik ve destek salanmal; -Ulusal mevzuat her alanda uluslararas hukuk ile uyumlu hale getirilmeli; taraf olunan uluslararas szlemelerdeki ykmllk ve taahhtlerin yerine getirilmesi iin altyap almalar tamamlanmal; -Entegre bir ynetim a kurulmas erevesinde kurumsal yap yeniden gzden geirilmeli;

166

TOPRAK

-Belirlenen vizyon erevesindeki hedeflere ulamak iin, mevcut durumun salkl ve gereki bir ekilde ortaya konmasna yarayacak envanterler yaplmal, veri ve bilgi toplama yntem ve uygulamalar belirli standartlara kavuturulmal; veri ve bilgilerin istatistiksel olarak anlaml ve herkesin ulamna ak olduu evre bilgi sistemleri gelitirilmeli, -retim ve hizmet sektrlerinin tmnde temiz retim teknolojileri kullanlmal ve yatrmclar bu ynde tevik edilmeli; bunun yansra herhangi bir faaliyetin deerlendirilmesinde evre etkilerinin deerlendirilmesi mekanizmalar da etkin bir biimde kullanlmal; -Doal kaynaklarn biyoeitliliinin korunmasna ve bu varlklardan katma deer oluturulmasna ynelik teknolojiler gelitirilmeli; -Doal rezervlerin Srdrlebilir Kalknma kavram iinde retimde en verimli ekilde deerlendirilmeleri salanmal; -Tarihi ve kltrel mirasn gelecek nesillere korunarak aktarlmas iin yasa ve denetim sorunlar zlmeli; eitim ve bilinlendirme almalar arttrlmal; -Acil durum ynetimi evresel risk deerlendirmeleri yaplarak acil durum ynetim stratejileri belirlenmelidir.

167

Srdrlebilir Kalknma erevesinde evre Politikalar Ve Mali Aralar

KAYNAKA ABnin evre Politikas, http://www.ikv.org.tr/pdfs/4f3a608d.pdf, (02.06.2006) ACAR, . A., Vergilendirmede Tahsis lkesinin evre Vergileri Asndan Deerlendirilmesi, S.D.. . .B.F. Dergisi, Cilt 11, Say 1, 2006 ALTUNBA, D., Uluslar aras Srdrlebilir Kalknma Ekseninde Trkiyedeki Kurumsal Deiimlere Bir Bak, http://biibf.comu.edu.tr/daltunbasmakale.pdf, (01.06.2006) BATIE, S., Sustainable Devolepment ; Challenges to the profession of Agricultiral Economics, American Journal of Agricultural Economics, Vol. 71. December, 1989 Commission of the European Communities, Communication from the Commission on the Sixth Environment Action Programme of the EC, Brussels, 7 December 2000 evre ve Srdrlebilir Kalknma Tematik Paneli, Vizyon 2023: Bilim ve Teknoloji Stratejileri Teknoloji ngr Projesi-Vizyon ve ngr Raporu, Ankara, Ocak 2003, http://vizyon2023.tubitak.gov.tr/teknolojiongorusu/paneller/cevrevesu rdurulebilirkalkinma/raporlar/raporcevre.pdf, (01.06.2006) DAVIDSON, E. A., Gayrisafi Milli Haslay Yiyemezsiniz-evrenin nemli Olduunu Varsayan Ekonomi, Trkiye evre Vakf Yayn, Mart 2004 DPT, Arazi Kullanm ve Ky Alanlarnn Ynetimi, Ulusal evre Eylem Plan, Mart 1997, http://ekutup.dpt.gov.tr/cevre/eylempla/arazikul.pdf, (02.06.2006) DULUPU, M. A., Srdrlebilir Kalknma Politikasna Ynelik Gelimeler, Babakanlk D Ticaret Mstearl, http://www.dtm.gov.tr/ead/DTDERGI/OCAK2001/politika.htm, (02.06.2006) DURMAZ, B., Avrupa Birliinde evre Politikas Alannda Muhtemel Mzakere Srecine Ynelik Gerekli Hazrlklarn rneklerle allmas, Avrupa Birlii Genel Sekreterlii, Sektrel ve Blgesel Politikalar Dairesi Uzmanlk Tezi, Ankara, Mays 2004 DNDAR, Y., Srdrlebilir Yaam Koullu Srdrlebilir Kalknma, Srdrlebilir Kalknmann Uygulanmas, Trkiye evre Vakf Yayn, Ankara, 1997 EMREALP, S., Trkiye Yerel Gndem 21 Program, Yerel Gndem 21 Uygulamalarna Ynelik Kolaylatrc Bilgiler Elkitab, Birmat Matbaas, 2. Bask, ubat 2005 ETKINS, P., European Environmental Taxes and Charges: Recent Experiences, Issues and Trends, Ecological Economics, Volume:31, Issue:1, October 1999, http://www.elsevier.com./locate/ecolecon (01.06.2006)

168

TOPRAK

European Parliament, Report on Environment Policy and Sustainable Development: Preparing for the Gothenburg European Council, Reporter: A. Hulthn, Final A5-0171/2001, 15 May, 2001 FERHATOLU, E., Avrupa Birliinde Ortak evre Politikas erevesinde evre Vergileri, e-yaklam, say:3, Ekim 2003, http://www.geocities.com/ceteris_tr2/e_ferhatoglu.pdf, (30.05.2006) GZEL, A., Srdrlebilir Kalknmada Yerel Ynetimlerin Mali Sorumluluklar, http://vizyon2023.tubitak.gov.tr/teknolojiongorusu/paneller/cevrevesu rdurulebilirkalkinma/raporlar/son/EK-10.pdf, (27.05.2006) KARAKAYA, E., ZA, M., Srdrlebilir Kalknma ve klim Deiiklii: Uygulanabilecek ktisadi Aralarn Analizi, 2004, http://www.econturk.org/Turkiyeekonomisi/manas.pdf, (01.06.2006) Kresel evre Fonu (GEF)- Kk Destek Program (SGP), Trkiye Ulusal Stratejisi kinci Uygulama Aamas, http://www.gefsgp.net/v1/docs/SGP_CPS_tr_2002.pdf, (27.05.2006) MUTLU, A., Kresel Kamusal Mallar Balamnda Salk Hizmetleri ve evre Kirlenmesi: retim, Finansman ve Ynetim Sorunlar, 21.Trkiye Maliye Sempozyumu: Kamu Maliyesinde Gncel Gelimeler, Lara/ANTALYA, 10-14 Mays 2006 OECD, Environmental Policy: How to Apply Economic Instruments, 1992 OKUMU, K., AB evre Mevzuat ve Trkiyenin Uyumu, EUTurkey Agenda, No:4, Aralk 2005 PEARCE, D., MARKANDYA, A., BARBIER, E. B., Yeil Ekonomi in Mavi Kitap, (ev: KAFAOLU, T., KAFAOLU, A. B.), Alan Yaynclk, stanbul 1993 SEYMEN, D., D Ticaret-evre likilerinin Dengelenmesi: Srdrlebilir Ticaret, Teori ve Trkiye Deerlendirmesi, D.E.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt:7, Say:3, 2005 T.C. evre ve Orman Bakanl, Trkiye evre Atlas, http://www.cedgm.gov.tr/cevreatlasi/cevredurumu.pdf, (25.05.2006) TEK N, A., VURAL, . Y., Global Kamusal Mallarn Finansman Arac Olarak Global Vergi nerileri, http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/sos_mak/makaleler%5CAhmet%20 TEK%C4%B0N%20%20%C4%B0stiklal%20Y.%20VURAL%5C323-337.pdf, (28.05.2006) UYSAL, A., Srdrlebilir Kalknma: Genel Bak, 2003, http://vizyon2023.tubitak.gov.tr/teknolojiongorusu/paneller/cevrevesu rdurulebilirkalkinma/raporlar/son/EK-3.pdf, (01.06.2006)

169