Sicim ku

Doada bilinen 4 temel kuvvet vardr. Bunlar ilk kefedildiklerinde ok deiikmi izlenimi uyandrm ama 1970lerin sonunda oluturulan Standart Modelle, ktleekimi dndakiler birletirilmiti. Bu, birok deneyle snanm ok baarl bir model olsa da baz nemli sorular cevapsz brakm durumda. rnein, elektronun yknn mutlak deerinin neden protonunkine eit olduu ya da protonun ktlesinin ne olmas gerektii modelde belli deil. Bu saylar deneylerle bulunup denklemlere yerletiriliyor. stelik, standart modelin ktleekimini iermemesi parack hzlandrclarda gzlediimiz olaylar iin sorun olmasa da (nk bu olaylarda ktleekimi, dierlerinin yannda nemsenmeyecek kadar kk) evrenimizin nasl olutuunu ve karadelikleri daha iyi anlayabilmemiz iin ktleekimini de ieren bir kurama gereksinimimiz var. Standart modelle genel grelilii birletirmekse ok zor bir i; nk, kuvvet tanmlar birbirinden tmyle farkl. lkinde kuvvet foton, gluon gibi bozonlarn dei tokuu olarak, ikincisindeyse uzay-zamann nebiliriz. Ancak kuramsal hesaplamalarda bu say birazdan anlatacamz nemli farklara yol amakta. Bir keman telinin deiik titreimlerinin deiik sesler vermesi gibi, bir sicimin de farkl titreim kipleri (modlar) var. Her bir kip, farkl bir ktleye ve farkl kuantum zelliklerine sahip. Bylece, doada grdmz ntron, proton gibi parcacklar tek bir sicimin deiik titreimleri gibi dnebiliriz. Bu, elbette son derece gzel, btnletirici bir resim. Bu kiplerin saysnn sonsuz olmasna karn bu kadar eitli sayda parack grmyor olmamz, ilk bakta yle grnse bile bir eliki deil. nk bu kiplerin byk blm, parack hzlandrclarnda bile karlamadmz ok yksek enerjilerde gzlenebilirler. Noktasal bir parack, uzay-zamanda hareket ettiinde 1 boyutlu bir izgi izerken, bir sicim 2-boyutlu bir yzeyi tarar. Bu durum kuantum alan kuram hesaplarnda rastlanlan baz sonsuzluklardan kurtulmamz salar. lk ekilde a noktas tekil bir nokta. ki parack belli bir konumda ve zamanda arpmakta. kinci ekildeyse, sicimlerin etkiletikleri an ve konum artk bir nokta deil, bir yzey; yani belirsiz. Bylece, o tekil noktann hesaplamalarda yaratt sonsuzluk probleminden kurtulunmu olunuyor. Bu sonsuzluklar, genellikle renormalizasyon denen bir yntemle zararsz hale getirilebilir; ama standart modelle genel grelilii birletirmeye kalktmzda bu yntem ie yaramaz. Temel paracklar, fermiyonlar ve bozonlar olarak ikiye ayrlrlar. Fermiyonlar (rnein elektron) maddeyi oluturan elerdir. Bozonlarsa kuvvetleri tarlar. Wolfgang Paulinin kefettii ilke-

geometrisindeki arplmalarla aklanyor. (bkz. ktleekim) te Sicim/MKuram, bu olanaksz grnen problemi zerek byk bir heyecan yaratt. Sicim kuramnn ana varsaym, maddenin yaptalarnn nokta paracklar deil, 1-boyutlu sicimler olduu. Bu sicimler ayakkab ba gibi ak ya da bir halka eklinde kapal olabilirler. Sicimler olaanst ksa. Tipik uzunluklar 10-33 cm. Bu ylesine kk bir say ki, gndelik hayatmzda ve hatta standart modelde bu uzunluu ihmal edip sicimleri bir noktaym gibi d-

Tek bir temel parack ikiye blnse (solda), bu olay uzay zamanda kesin bir yerde meydana gelir. Bir sicimse ikiye blndnde (sada) gzlemcilere gre bunun ne zaman ve nerede gerekletii tartma konusu olabilir. Noktal izgiyi mutlak zamann yzeyi kabul eden gzlemci, blnmenin uzay zanmandaki p noktasnda gerekletiini grr. Kesikli izgiyi yzey kabul eden gzlemciye greyse blnme q noktasnda meydana gelmitir
BLM ve TEKNK 2 Austos 2002

zaman

uramlar
ye gre, ayn kuantum zelliklerini tayan iki fermiyon birarada bulunamazken, bozonlar iin byle bir kstlama sz konusu deil. ki kat cismin birbirinin iinden geememesinin nedeni, bu prensip gereince fermiyonlarn birbirini itmesi. Yukarda da belirtildii gibi, bir sicimin her bir titreim kipi, deiik kuantum zelliklerine sahiptir. Yalnzca bozonik kipleri aldmzda, sicim kuramnn kuantum mekaniiyle tutarl olabilmesi iin uzayzamann 26 boyutlu (1 zaman, 25 uzay) olmas gerekir. Burada, bir fizik kuramnn uzay-zamann boyut saysn belirlediini gryoruz. Geri 26, bizim algladmz 4 (3+1) boyuttan olduka uzak bir say; ama birazdan bunun nasl mmkn olabileceini greceiz. Bir fizik kuramnda her bozona (fermiyona) karlk gelen, ayn ktleye sahip bir fermiyon (bozon) varsa bu simetriye spersimetri denir. Ancak ktlelerin ayn olmas ok yksek enerjilerde bunlar arasndaki simetrinin krlmam olmas durumunda geerli. Oysa, gnmz hzlandrclarnda oluturulabilen enerji dzeylerinde, aradaki simetrinin krlm olduu dnldnden, bozon ve fermiyonlarn kar gruptan elerinin daha ar olmas gerekiyor. Bu nedenle, bu kuramsal paracklarn adlarna sper taks ekleniyor. rnein, byle bir kuramda kuarklarla beraber skuarklar; fotonlarla birlikte fotinolar olmaldr. Bu, standart modeldeki parack saysnn 2 katna kmas demektir ve henz bu spersimetrik iftler gzlenmi deildir. Bunun anlam spersimetrinin krlm olmas. Ancak ok yksek enerjilere ktmzda bu ek paracklar grebileceiz. (bkz. deneysel blm.) Yksek enerjilerde kuram spersimetrikken, dk enerjilerde bunu gzlenmemesini suyun farkl fazlarna benzetebiliriz. Henz gzlenmemesine karn, kuramclarn ok byk counluu matematiksel gzelliinden tr, spersimetrinin varl konusunda ikna olmu durumdalar. Eer sicim kuramnda spersimetri varsaylrsa, o

Sicim Kuram 1970: Neye Niyet, Neye Ksmet

.

Bazen bilim tarihinin de genel tarih gibi tekerrr ettii grlr. Bununla, belli bir fikrin ya da matematiksel yapnn, nce zel bir fiziksel olay betimlemek iin ortaya atlp, sonra ok farkl fiziksel olaylarda tekrar ie yaramasn kastediyoruz. Feza Grsey, bir konumasnda bu olguya deindiinde, belki Doann da hayal gcnn bizimki gibi kstl olduunu ve karmza bu yzden tekrar tekrar benzer yaplar kardn sylemiti! rnek olarak Maxwellin hayal ettii, fakat sonra mehur Michelson-Morley deneyi sonucunda yok olduuna karar verilen esir (ether) ortamnn btn uzay kaplayan bir Higgs alan eklinde Fizie geri dndn byle bir ortamn speriletkenlii aklamak iin youn madde fiziinde de kullanldn, stelik fizikilerin zayf ve elektromanyetik etkileimleri birletirmek iin Higgs alann ortaya atarken gene ayn speriletkenlik kuramndan esinlendiklerini belirtebiliriz. Bir baka rnekse u: 1911de Rutherford, altn atomlarndan salan baz alfa paracklarnn 90 ya da hatta 180 derecelik alarda sapmalarndan, atomun ktlesinin ekirdek adn verdii ok daha youn bir blgede topland sonucunu karmt. Aa yukar 60 yl sonra Massachusetts Teknoloji Enstits ile Stanford Dorusal Hzlandrc Laboratuvarndan bir grup, bu kez alfa paracklarnn yerine elektronlar, atomun yerine de ekirdein yaptalar olan proton ve ntronlar koydu ve bylece bir anlamda deneyi yzbin defa daha kk boyutlarda tekrarlam oldu. Alfalar gibi elektronlarn da byk sapmalar gstermesi, proton ve ntronlarn kuark denen ok daha kk ve youn alt yaptalar bulunduunu ortaya koydu. Sonuta, SLAC-MIT grup liderleri de Rutherford gibi Nobel Fizik dln aldlar. Transistrlerin ana hammaddesi olan yariletken malzemelerdeyse, elektrik akmna yalnzca serbest elektronlarn deil, hareketsiz elektron fonundaki deliklerin de pozitif ykl paracklar gibi davranarak katk yaptklarn; ayrca bu deliklerin Diracin antielektronlarna, yani pozitronlarna ok benzediini de hatrlatalm. Bugn Hereyin Kuram olmaya en kuvvetli aday olan Sicim Kuram da, 1970 ylnda Nambu tarafndan ekirdekteki protonlar, ntronlar ve bunlar bir arada tutan mezonlar gibi gl etkileimli paracklarn, yani hadronlarn kuram olarak ortaya atld. Doadaki drt etkileimden (kuvvet) en gls olan iddetli etkileimin, (iddetli ekirdek kuvvetinin uygulad etki) ekirdei bir arada tutmas, ayrca nkleer ve termonkleer enerji retme gibi etkilerinden tanyoruz. Bu paracklar hzlandrclarda arptrdka yeni, ok ksa mrl ktleleri ve spinleri (z asal momentumlar) gitgide byyen birok baka parack ortaya kyordu. Bu yeni paracklarn spinleriyle ktlelerinin karesi arasnda Regge yrngesi denilen basit bir izgisel iliki gze arpyordu; daha dorusu, tamsay spinli paracklar (mezonlar) ve yarm spinli paracklar (proton, ntron gibi baryonlar) iki ayr fakat ayn eime sahip, dz izgi eklindeki Regge yrngesi zerinde yer alyorlard. arpmalarda hangi enerjide kararsz bir parak ele edildii ve salan paracklarn aya gre nasl daldklar gibi bilgileri ieren, ayrca izgisel Regge yrngeleri veren iki deikenli bir salma fonksiyonu bulmak olanaksz gibi grnrken, 1968de Gabriele Veneziano adl gen bir doktora rencisi, Eulerin ikiyz yl kadar nce bulduu bir fonksiyonun, istenen btn zellikleri tadn gsteriverdi! Bu fonksiyonun bu problemde nasl ortaya ktnn daha temel bir dzeyde anlalmasysa, ancak 1970de Nambunun sicim modeliyle mmkn oldu.

Nambunun grne gre btn bu paracklar 1 femtometre, yani 10-15 metre (atom apnn yzbinde biri) uzunluunda, ular k hzyla hareket eden, ve 100 tonluk bir ktlenin arlna eit bir gerilim kuvveti barndran bir sicimin, farkl dnme ve titreim durumlarndan ibaretti. Regge yrngeleri ve Veneziano forml buradan elde edildiine gre, bu sicim modelinde bir doruluk pay olmalyd. Ksa zaman iinde, nce Pierre Ramond, sonra da Andr Neveu ve John Schwarz sicim kuramna yarm spinli paracklar da eklemeyi baardlar; bu da tam ve yarm spinli paracklar birbirleriyle ilintilendiren, yeni ve hi allmadk bir simetri gerektiriyordu. Mezon ve baryon Regge yrngelerinin ayn eime sahip olmalar bu simetrinin doal bir sonucuydu. Spersimetri denilen bu yeni konu hem fizik, hem de matematikte yeni ve derin uygulamalar bulmaya devam ediyor. Bu arada Nambunun sicim kuramnn grelilik ve kuantum kuramyla tam olarak badatrlmasnn, ancak uzay 25 boyutluysa mmkn olaca ortaya kt! Bu kritik boyut, spersimetrik sicim iin 9a kyordu. Bir baka problem de kuantum Nambu sicimlerinde sanal ktleli paracklarn bulunmasyd. Bu, tuhaf bir elikiye yol at: Bir yandan sicim kuramnn kuvvetli etkileimler iin ancak baarl bir yar-kantitatif model salad ve bu olaylarn gerek temel kuram olamayaca anlald; dier taraftan da kuram matematiksel yaps ve zenginlii bakmndan ilk halinden de daha grkemli ve derin gzkyordu. 1973-74 arasnda ayrca, kuvvetli etkileimler iin elektromanyetik kurama benzer bir yapda bir baka baarl kuram ortaya atld ve hadronlar sicim kuramyla betimleme abalar bylece sona erdi. Bu yeni kuramda paracklar, sicim kuramnda olduu gibi bir btn olarak ele alnmyor, bunun yerine paracklarn yaptalar olan kuarklarn birbirleriyle etkileimleri inceleniyordu. Aslnda bu kuram de 1965te Han ve Nambu tarafndan nerilmiti; 1974te yaplan bir anlamda Han-Nambu kuramnn kuantum kromodinamii olarak adlandrlmasyd. Yeni olan, kuantum kromodinamiiyle SLAC-MIT deneylerinin de baaryla aklanmasyd. Scherk ve Schwarz 1974te bir kenara atlm neye yarayaca belli olmayan sicim kuram iin, son derece radikal yeni bir uygulama alan nerdiler. ki ucu birleerek bir daire gibi kendi zerine kapanan sicimlerin titreimleri arasnda, ktleleri 0, spinleri 2 olan paracklara da rastlanyordu. Ayrca, bunlarn dier paracklarla etkileimleri, tpk Einstein genel grelilik kuramnn kuantum eklinde, ktleekim kuvvetini tad dnlen 0 ktleli, 2 birim spinli graviton paracnnki gibiydi. Bu durumda sicim kuram bir anda kuramsal fiziin zlmemi en derin problemi olan Einstein kuramnn kuantum fiziiyle birletirilmesi sorununu zmeye en kuvvetli aday haline geliyordu. Bu birletirme, kendini 10-34 metrede gstereceinden, sicimlerin uzunluu da ilk dnlen 1 femtometrenin on milyar kere milyarda birine dveriyor, gerilimleriyse 100 tonun on milyar kere milyar katna kyordu! Yaznn banda belirttiimiz tekerrrlerin hi birinde byle bir 1019 katlk lek deiiklii grlmediini belirtelim. Belki bu da sicim kuramnn ve zmeye alt kuantum ktleekimi probleminin ne kadar zel olduklarnn bir baka gstergesi. Cihan Salolu
Fizik Blm Boazii niversitesi ve Boazii niversitesi TBTAK Feza Grsey Enstits
Austos 2002 3 BLM ve TEKNK

Pertrbasyon Kuram
(Bir Yaklatrm Yntemi)
.

Spersicim kuramnn olaanst matematiksel zorluundan dolay, kuram tanmlayan denklemleri yazmak ve bu denklemlere zmler bulmak iin fizikiler pertrbasyon kuram denen bir yaklatrm yntemi kullanrlar. Bu yntemde nce szkonusu soruya, yaklak bir yant verilmeye allr ve daha sonra bu yant, ayrntlarn zerinde gittike daha fazla durularak iyiletirilmeye allr. Bu yntem sicim kuramndan daha nce alan kuramlarnda ok byk bir baaryla kullanlmt. Ancak bir yaklatrm yntemi, eninde sonunda bir yaklatrm yntemidir bu ekilde analiz edilen bir kuramn tam olarak anlald sylenemez. Yntemin baars, kuramdaki bir sabitin deerine sk skya baldr. Buna iftlenim sabiti denir. Bir ipliin kopup kopmamas, onu eken kuvvete ve ipliin dayanma gcne nasl balysa, bir spersicimin de, sicimler aras etkileimde bir baka spersicime balanmas ya da iki ayr paraya ayrlmas, o spersicimi tanmlayan kuramdaki iftlenim sabitinin deerine baldr. Eer bu sabitin deeri 1den kkse, sicimler birbirleriyle zayfa etkileirler. Ama eer bu sabit 1den bykse sicimler arasnda gl etkileim olur ve sicimin kopma olasl artar. Pertrbasyon tekniinin baars, etkileimin zayf ya da iddetli olmasna gre deiir. Bu teknikte, ilk nce kuramdaki bir denkleme zm olabilecek bir yant tahmin edilir ve daha sonra bu tahmin, kuramdaki ince ayrntlar giderek artan oranda kullanlmasyla dzeltilir. Bu ekilde dzeltilmi tahminin gerek zme ok yakn olmas beklenir. iftlenim sabitinin kk deerlerinde, kuramdaki ince ayrntlar yant iin verilen ilk tahmine giderek k-

len katklarda bulunurlar ve bu yntemin birka kez kullanlmas, beklenen yanta ok yakn bir sonu verir. Ancak eer iftlenim sabitinin deeri 1den bykse, pertrbasyondan ilk tahmine yaplan katklar ince ayrntlar incelendike giderek byr ve sonunda yant sonsuz byklkte olur. Bu nedenle kullanlan spersicim kuramnn iftlenim sabitinin deeri ok iyi belirlenmeli ve eer 1den kkse pertrbasyon yntemi kullanlmal; ama deilse pertrbasyon tesi bir yntem kullanlmaldr. Dualite ilikileri bulunmadan nce, sicim kuramlarndaki en nemli sorun, tam bu noktadayd. Kuramn karmaklndan dolay iftlenim sabitinin deerini belirleyen denklemlerin de pertrbasyon yntemiyle yaklak olarak belirlenmesi gerekiyordu. Ancak btn spersicim kuramlarnda pertrbasyon yntemiyle bulunan bu denklemler u ekildeydi: Spersicim iftlenim sabiti arp sfr eittir sfr. Bu denklem son derece can skc bir denklemdir; nk her say bu denklemin doal bir zmdr. Ksacas pertrbasyon yntemiyle bulunan denklem, kuram anlamamz konusunda bize hibir ekilde yardm etmez. 90l yllarn bana gelindiinde birok fiziki pertrbasyon ynteminin, yardmc olmak bir yana, nlerinde yatan bir engel olduunu dnmeye balamt. Kuramda kesinlii olan denklemleri yazmak ve pertrbasyon ynteminin hangi spersicim kuramlarnda kullanlabileceini anlamak iin, kuramlarn nce pertrbasyon tesi bir ekilde (yaklatrm ynteminin teknikleriyle snrlanmam olarak) tanmlanmas gerekiyordu. Cemsinan Deliduman
Feza Grsey Enstits engelky, stanbul

zaman kuantum mekaniiyle tutarllk iin bu sefer uzay-zamann boyut saysnn 10 (9+1) olmas gerekir. Yani, yaadmz 4 boyuta ek olarak 6 boyuta daha ihtiyacmz var. Peki bu mmkn m? Bu soruyu yantlamak iin biraz daha geriye, 1920lere uzanalm. O yllarda Theodor Kaluza ve Oskar Klein, ktleekimi ve elektromanyetizmay birletirmek iin dahiyane bir yol buldular: bu, evrenin 3+1 deil 4+1 boyutlu olduunu varsaymakt! Buna gre 5 boyutlu evrende yalnzca ktleekimi vardr; ama 5. boyuttaki graviton (ktleekimini ta yan bozon) 4 boyuta indiimizde iki farkl paraca ayrlr. (Bu 3-boyutlu bir cismin 2-boyutlu bir yzey zerinde farkl glgeler oluturabilmesine benzer.) Bunlardan biri 4 boyuttaki graviton, digeriyse 4 boyuttaki fotondur (elektromanyetizmay tayan bozon). stelik bu parcacklarn saladklar denklemler de, aynen olmas gerektii gibidir. Bylece Kaluza ve Klein, fazladan bir boyutun varsaylmasyla, elektromanyetizma ve ktleekiminin birletirilebileceini gstermi oldular. Eer 5. boyutu yarap ok kk bir ember
BLM ve TEKNK 4 Austos 2002

gibi dnrsek, onu neden gremediimizi de aklayabiliriz:

(Bu manyetik monopollerin (tek kutuplu mknatslar) varlyla da aklanabilir; ama bu, baka bir yaznn konusu.) Ne yazk ki, yaynlandktan bir sre sonra Kaluza-Klein kuramnn kuantum mekaniiyle birlemesinde sorunlar olduu farkedildi. Ayrca, o dnemde birok fiziki kuantum dnyasnn bysne kaplmt ve ek boyut fikri fazla egzotik grnyordu. Bu nedenlerle Kaluza-Klein kuram gzden dt; ta ki sicim kuram bulunana kadar. Spersimetrik sicim kuram, biraz nce bahsettiimiz gibi ancak 10 boyutta tutarllk kazanyor. Kendi evrenimizi anlayabilmemiz iin 10-boyutlu sicim kuramn 6 boyutlu bir uzay zerinde bztrmemiz gerekir. (Tabii bu ek boyutlar grlemeyecek kadar kk olmaldrlar; ama sicim kuramnda bu boyutlarn neden bu kadar kk olduklarna ilikin bir aklama henz yok. Bu, olaslkla evrenin ilk anlarnda gercekleen bir simetri krlmasyla ilgili.) Bu, rnein 6-boyutlu bir kre olabilir ama bunun dnda ekiller semek de mmkn. (rnein Calabi-Yau uzaylar). Ne yazk ki bu seeneklerin says yzbinlere ulayor ve her bir seenek, deiik bir 4-boyutlu evren tanmlyor. Bunlardan bazlar bizim evrenimize benzerken, byk ksmnn hi benzerlii yok (yani standart modeli iermiyorlar). Evrenimizi verecek 6-boyutlu uzayn nasl seilecei, sicim kuramnn en derin problemlerinden biri ve kuram daha iyi anlaldnda zm bulunaca umuluyor.

Ka Sicim Kuram var?

Bir bahe hortumuna ok uzaktan bakarsak hortumun yzeyini 2-boyutlu deil, 1-boyutluymu gibi alglarz. Ayn ey 4ten fazla boyut iin de geerli; eer bu ek boyutlar bir ember gibi kapal ve yarap kk (rnein 10-33 cm) boyutlarsa, onlar gndelik hayatmzda farketmememiz normal. Tabii 3 boyuttan sonrasn kafamzda grsel olarak canlandrmak ok zor bir i; ama matematiksel olarak bunlar varsayp buna gre ilem yapmakta bir glk yok. Kaluza-Klein kuram, bu baarsnn yannda ilk kez elektrik yknn neden elektronun yknn tamsay katlar eklinde (e, 2e, 3e, ...) verildiini de aklayabiliyordu. Bir sicimin en dk enerjili titreimleri, iinde belli sayda parack bulunan bir kuantum alan kuramyla tanmlanabilir. Bozonik sicim kuram 26boyutludur ve dk enerjide ierdii paracklardan birinin ktlesinin karesi negatiftir. Byle paracklara takyon denir. Takyonlar k hzndan hzl hareket ederler ve byle bir kuramda boluk kararl olamayacandan, takyonlar kuramda olmas istenmeyen paracklar. Bozonik sicim kuram, ferTip I Tip IIA Tip IIB Melez Melez Simetri grubu SO(32) U(1) E8xE8 SO(32) Sa-sol Simetrisi Yok Var Yok Yok Yok Spersimetri miktar 1 2 2 1 1 Sicimin ekli Ak ve kapal Kapal Kapal Kapal Kapal

miyonlar da kapsamadndan gereki bir kuram deil. 10 boyutta 5 tane tutarl sicim kuram bulunur. Bunlarn hepsi spersimetriktir ve graviton (dolaysyla ktleekimini) ierirler. Aralarndaki ilk fark, sicimin ak ya da kapal olmasdr. Srf kapal sicimle tutarl bir kuram gelitirilebilirken, ak sicim kuramlarnda kapal sicimler de olur. Ak sicim ieren tek kuram, Tip Idir. Bu 5 kuram, ierdikleri spersimetrik parack says bakmndan da ayrlyorlar. Tip II kuramlarnda, dierlerinden daha fazla parack bulunuyor. Tip IIAy IIBden ayran zellikse, sa-sol simetrisi. Tip IIB kuramnda, ktlesi sfr olan fermiyonlar yalnzca belli bir ynde dnerlerken, Tip IIAda fermiyonlar her iki ynde de dnebilirler. ki melez sicim kuramn birbirinden ayran eyse simetri gruplar. lk

Zar

Uzay-zaman

Uzay-zaman

bakta, bu 5 kuramdan bizim yaadmz evreni tanmlamaya en uygunu, Melez E8xE8 modeli. E8 grubu, standart modelin simetri grubunu, yani SU(3)xSU(2)xU(1) kapsar ve fazladan paracklar, kozmolojideki karanlk madde problemi iin ie yarayabilir. Hem bu melez modelde de, tpk standart modeldeki gibi, sa-sol simetrisi bulunmuyor. Sicim kuramna ilikin almalar 1984te Michael Green ve John Schwarzn, bu kuramn anomalilerden arnm olduunu gstermeleriyle byk bir ivme kazand. nk anomalisi olmayan modeller ok en-

Calabi-Yau Uzaylar
.

Sicim kuramnn denklemleri, 6 bzm uzay boyutunun ekli olarak ok zel geometrik yaplar gerektirmekte. Sicim kuramndaki kullanmlarndan ok daha nce Eugenio Calabi ve Shing-Tung Yau tarafndan gelitirilen bu yaplar bu nedenle Calabi-Yau (CY) Uzaylar olarak adlandrlrlar. Son yllarda yaplan almalarla gsterildi ki, matematiksel olarak mmkn olan CY uzay says 30.000 kadar. CY uzaylarn tanmlayan matematiksel kuram, ok karmak. Yalnzca ekilde grlen CY uzayna bakmak bile, bu kuramn karmakl hakknda bir fikir verebilir. Ancak bilinmeli ki bu ekil alt boyutlu CY uzaynn boyutlu bir kesiti ve asl uzay ok daha karmak. Sicim kuramna gre evrenin her noktasnda ekildekine benzer, ok kk leklere bzlm bir CY uzay bulunuyor. Bunun anlam udur: Siz herhangi bir hareket yaptnzda, bu hareket srsnda birok CY uzay iinde de hareket etmi olursunuz. Bir insan, bzm bir CY uzayna gre ok daha byk olduundan, herhangi bir CY uzaynda serbeste hareket edemezsiniz, ancak yaptnz her hareket birok CY uzayn batan baa kateder. Peki CY uzaylar bu kadar kklerse, onlarn varln deneyle nasl gzlemleyebiliriz? Eer bu uzaylarn varln bir parack hzlandrcs kullanarak kantlamay dnrsek, yaplan hesaplar gsteriyor ki byle bir ama iin gereken hzlandrc, bilinen evrenin byklnde olmal. Bu kadar byk bir hzlandrc ina edemeyeceimize gre, CY uzaylarnn varln, sicim kuramndan elde edilebilen dolayl sonular deneyerek gsterebiliriz. Bu sonularn kayna, CY uzaylarnn ierdii deiik boyutlardaki emberler. Bu emberlerin varl, sicimlerin salnm biimlerini etkiler. Bu etkiyse, doada neden (iki, drt ya da baka bir say deil) parack ailesi olduu sorusunu yantlar. Bu yant yle: CY uzayndaki her bir embere bal olarak, si-

cimler belli dk enerjili salnm biimleri gsterirler. Sicimlerin dk enerjili salnmlar temel paracklara karlk gelir. emberlerin varl, sicimin salnma biimlerinin belli gruplara, ya da ailelere, karlk gelmelerine neden olur. Ksacas eer CY uzaynda ember varsa, bu durumda salnm ailesi ya da parack ailesi deneysel olarak gzlenmelidir. Yalnzca parack ailesi gzlendiine gre, CY uzaylar arasndan yalnzca ember ierenleriyle ilgilenilmeli ve bunlarn sicim kuramndaki dier ltlere uyup uymadklar aratrlmal. Ancak, yalnzca ember ieren CY uzaylarnn says bile binlerle ifade edilebilir. Eer sicim kuramnda kullanlmas gereken CY uzayn belirleyen bir ilke bulunabilirse, bu ilkeyle yalnzca parack ailesinin varlnn uyumluluu, sicim kuram iin nemli bir kant oluturacaktr. Bir dier dolayl etki de CY uzaylarnn biimlerinin, gzlenen temel paracklarn ktlelerine olan etkisi. Andrew Strominger ve Edward Witten, temel paracklarn ktlelerinin, CY uzaylar iindeki deiik emberlerin birbirleriyle nasl kesitiklerine dorudan bal olduunu gsterdiler. nk bu paracklar sicimin salnm modlarna karlk gelirler ve sicimin salnm da CY uzaynn eklinden etkilenir. Aslnda temel paracklarn yalnzca ktleleri deil, baka birok zellikleri de CY uzaylarnn ekliyle dorudan ilintili. Sicim kuramnn denklemleri, bir yaklatrm yntemi olan pertrbasyon kuramyla ancak yaklak olarak yazlm durumda. Bu denklemler, sicim kuramnda hangi CY uzaynn kullanlmas gerektii hakknda bir lt salamazlar. Byle bir lt ancak M-kuramnda pertrbasyon tesi bir yntemle bulunabilir. Doru CY uzayn semek, hl zm bulunamam en nemli problemlerden birisi. Cemsinan Deliduman
Feza Grsey Enstits engelky, stanbul

derdir. Anomali ksaca, bir fizik kuramnda klasik olarak var olan bir simetrinin, hesaplamalara kuantum mekaniinin girmesiyle bozulmasna deniyor. Kuramdaki yerel (yani ele alnan noktann konumuna bal) bir simetrininin anomali nedeniyle krlmas, tutarszlklara yol aar ve bu, istenmeyen bir durum. zetlersek 1980lerin sonuna gelindiinde genel kan bu 5 kuramdan yalnzca birinin (bunun byk olaslkla melez E8xE8 olaca tahmin ediliyordu) bizim evrenimizi anlamada ie yarayaca, dierlerininse yalnzca ho matematiksel modeller olduuydu. Bu yaklam, o zamanlar ok az kii tarafndan itiraf edilse de, doyurucu olmaktan uzak. Sicim kuramnn amac, bilinen 4 temel kuvveti birletirmekti ve bunu baarabilen birden fazla model olmas rahatsz edici bir durumdu. Pratik adan bir sorun yoktu belki, ama bir kuramsal fiziki iin bu kesinlikle gzel deildi; nk Hereyin Kuramnn kanlmaz, yani tek olmas beklenir. Sicim kuram bu zorlukla bouurken 1987de Eric Begshoeff, Ergin Sezgin ve Paul Townsend, 11 boyutlu sper-zar kuramn gelitirdiler. Bu kuramn temel esi sicim deil, 2boyutlu bir zar. Kuram, bir ember zerinde 10-boyuta bztrldnde Tip IIA sicim kuramna ulalr. Burada zar 11. boyut evresinde sarar; emberin yarapnn da kk olduunu varsayarsak, bu zar 10 boyutta bir sicim gibi grnecektir. 11-boyutun nemli bir zellii de baz teknik varsaymlar altnda, spersimetrinin izin verdii en yksek boyut olmas. Hem bu, hem de sper-zar kuramnn varl, baz fizikileri (rnein Michael Duff) 11 boyutun 10 boyuttan daha temel olduu dncesine itti. Ama sperzar kuramnn iki byk problemi vard: Birincisi; kimse bu kuram kuantum mekaniiyle birletirmeyi bilmiyordu (yani klasik bir kuramd). kincisiyse; bu kuramda standart modelin aksine sa-sol simetrisi vard ve kimse bu simetrinin olduu bir kuramdan, olmad bir tanesine Kaluza-Klein yntemiyle nasl ulalabileceini bilmiyordu. Bu nedenlerle, 11 boyuttaki bu model, sicim kuramndaki ikinci devrime kadar biroklarnca gzard edildi. Sadk Deer
Boazii niversitesi Fizik Blm
Austos 2002 5 BLM ve TEKNK

Karadelikler
Bir cismin dnyann ekim gcn yenip uzaya kabilmesi iin, hznn saniyede en az 11,2 km olmas gerekir. Bir gezegenin younluu arttka (yani ayn ktle daha kk bir hacme sktrldka) ka iin gereken hz da artar. Ancak zel grelilik kuramndan, k hznn (saniyede yaklak 300.000 km) evrendeki en yksek hz olduunu biliyoruz. Burada akla acaba n bile kaamayaca younlukta gezegenler ya da yldzlar olabilir mi? sorusu geliyor. Bu, ktlesi Gneinkinin en az misli olan yldzlar iin mmkn. Bir yldzn kendi ekim kuvveti, nkleer tepkimelerin yaratt snn uzaya atlmasyla oluan basnla dengelenir. Yldz yalandka btn hidrojenini nce helyuma, daha sonra da demir, nikel gibi daha ar elementlere dntrr ve bylece nkleer yaktn tketir. Eer yldzn ktlesi, Gneinkinin iki katndan daha azsa o zaman yldz bir beyaz cceye (yaklak dnya byklnde) ya da bir ntron yldzna (yaklak 30 km apnda) ker. (Birok beyaz cce ve ntron yldz gzlemlenmitir.) Ama daha byk ktleli yldzlar kmeye devam eder ve en sonunda bir karadelie dnrler. In bile kaamayaca bir yer fikri, ilk kez 1783te John Mitchell tarafndan irdelendi. Daha sonra karadelik fikri, bamsz olarak 1795te Pierre Simon Laplace tarafndan da ngrld. 1916da Karl Schwarzschildin, Einsteinn genel grelilik kuram denklemlerine bulduu bir zm, daha sonra karadelik olarak yorumland ve bylece bu fikir somutlat. Evrenin tahmini ya, ortalama bir yldzn yandan ok daha byktr. O yzden evrende birok karadelik olmas beklenmekte. Karadeliklere yaklatka, hissedilen ekim gc artar ve belli bir mesafeden sonra artk k dahil hibir ey kaamaz. Bu snr uzakla olay ufku denir. Karadelikler kara olduklar iin (klasik olarak) dorudan gzlenemezBLM ve TEKNK 6 Austos 2002

ler. Ama ekim gleri ok byk olduundan evrelerindeki gaz ve tozlar ok byk bir hzla yutarlar. Bu hz, atomlarn iyonlamasna neden olur ve olay ufkuna girmeden nce bir ksm parlak bir k yayarlar. te bu k gzlenerek bir karadelik saptanabilir. u anda karadelik olduu tahmin edilen gk cisimleri vardr. Bir karadeliin olay ufkuna giren hicbir ey geri kamaz ama buradan bir karadeligin btn evreni yutaca sonucunu karmak yanl olur. Karadeliin olay ufkundan uzaklatka ekim gc azalr ve bir noktadan sonra dier yldzlardan farksz hale gelir. As-

lnda karadelikler tmyle kara deildirler. Stephen Hawking, 1970lerde yapt yar-klasik hesaplarla, karadeliklerin olay ufuklarnda termal bir ma yaptklarn gsterdi. Kuantum mekaniindeki belirsizlik ilkesine gre, boluk aslnda tam anlamyla bo deildir. Heisenbergin bulduu bu ilkeye gre, bolukta enerji korunumu yasas ok ksa bir sre iin ihlal edilip bir maddekarmadde ifti oluabilir. Tabii elektrik ykleri birbirinin tersi olduundan, ok ksa bir sre iinde birbirlerini yok ederler ve bylece enerji korunumu yasas yeniden salanm olur. Boluktaki bu dalgalanma, deneylerle kantlanm durumda. Eer bu olay, bir karadeliin olay ufkunun hemen dnda gerekle-

irse madde-karmadde iftinden biri olay ufkunun iine girerken dieri darya kaabilir. Ancak parack ifti karadeliin gl ekim alannda ortaya kt iin, karadelikten iki parack kadar enerji (=ktle) ekecek, buna karlk (paracklarn teki uzaya kat iin) olay ufkunun iine den parack karadelie yarm ktle kazandrm olacak, dolaysyla bu alveriten zararl kan karadelik ktle yitirecektir. Dalm incelendiinde, bu mann termal bir ma olduu grlr. Ancak ok byk ktleli karadelikler iin bu etki olduka kktr. Dolaysyla bugnk evren iin bu etki nemli deildir. Fizikte makroskopik (yani gzle grlebilen) bir sistemin termal zelliklerini incelemek iin iki yaklam vardr: Termodinamik ve istatiktiksel mekanik. lkinde bu sistemi oluturan atom ve molekller gzard edilir ve sistemin hacim, basn scaklk gibi makroskopik parametreleri arasndaki ilikiler incelenir. 19. yyn banda yaplan gzlem ve deneylerle termodinamik prensipleri bulunmutu. Ayn yzyln ikinci yarsnda gelitirilmeye balanan istatiksel mekanikteyse, sistemi oluturan paracklarn mikroskopik zelliklerinden yararlanlarak sistem hakknda bilgi toplanr. Bu yntemle termodinamikteki btn sonular elde edildii gibi, fazladan bilgilere de ulalabilinir. Hawkingin gsterdii gibi, karadelikler termal bir ma yapar ve bunu mikroskopik olarak betimlemek, kuramsal fiziin nemli problemlerinden biridir. Sicim kuram eer gerekten kuantum fiziiyle ktleekimini badatryorsa, bu olay aklayabilmelidir. 1996da Andrew Strominger ve Cumrun Vafa D-zarlar kullanarak baz tip karadelikler iin bunu yapmay baardlar. Bu, sicim/M-Kuramnn en byk zaferlerinden biri. Sadk Deer
Boazii niversitesi Fizik Blm

Ktleekimi
Ktleekimi, evrendeki 4 temel kuvvetin en zayf olmasna karn, evrenimizin byk lekteki yapsn ve davrann belirleyen kuvvet. iddetli ve zayf ekirdek kuvvetlerinin etki erimleri ok ksa (yaklak atom ekirdeinin ap kadar, yani 10-13 cm). Elektromanyetik kuvvetse uzun erimli; ama evrendeki art ve eksi yklerin dengeli dalm olmasndan dolay, makroskopik olaylarda etkisi yok. (Ayn yklerin birbirine uygulad itme kuvveti, zt yklerin birbirini ekmesiyle dengelenir.) 17. yzylda Isaac Newton, ktleekimini matematiksel olarak ifade etmeyi baard. Buna gre iki cisim birbirlerini, aralarndaki uzakln karesiyle ters, ktlerinin arpmyla doru orantl bir kuvvetle eker. Newtonun kuram gndelik olaylar aklamada ok baarldr. rnein Gneten uzak olan gezegenlerin hareketleri ok isabetli bir ekilde hesaplanabilir. Fakat bu kuramda iki cismin, birbirinin varlndan nasl haberdar olduklar belli deil. Kurama gre, iki cisim arasndaki ekim kuvveti, birinin konumunda bir deiiklik yapar yapmaz, annda, yani sonsuz bir hzla deimeli. Albert Einsteinn 1905te yaymlad zel grelilik kuramna greyse, k hz evrende ulalabilecek en yksek hz. Dolaysyla Newtonun ktleekimi kuramyla bir eliki sz konusu. Einstein bu problemi 1915 ylnda genel grelilik kuramyla zd. Buna gre ktleekimi aslnda bir kuvvet deil, yalnzca maddenin uzay-zamanda yaratt bklme. Bunun nasl olduunu anlamak iin bir yatan zerine arlklar koyduumuzu varsayalm. Bu arlklar yatak yzeyinde ukurluklar oluturacaktr. Ufak bir bilyeyi bu yatan zerinde yuvarlarsak, bilye dz bir izgi eklinde ilerlemeye alacak, ama yataktaki eim
Yldz

Gne

Grnen konum

Dnya

yznden rotas bklecektir. te genel grelilik kuramnda uzay-zaman bu rnekteki yataa, gezegen ve yldzlar da yatan zerindeki arlklara benzetilebilir. Bilye, Einsteina gre bir kuvvet tarafndan ekildii iin deil, yatak yzeyindeki bozukluk yznden yolundan sapmaktadr. Bu kuram birok gzlemle doruland. Merkrn yrngesinde grlen ufak bir sapmay baaryla aklad, uzak bir yldzdan gelen n gnein yaknndan geerken bkleceini doru bir ekilde nceden bildirdi. (Bu, 1919da Eddington tarafndan gzlendi.) Ktleekiminin etkisi kk olduunda, Einsteinn kuramndan Newtonunkine ulamak mmkn. ki kuram arasndaki fark ancak ekim etkisinin ok byk olduu durumlarda aa kar. Bu nedenle gnmzde bile

hl birok problemin zmnde daha kolay olduu iin Newtonun kuram kullanlmakta. Ama iki kuramn dnsel dzeyde ok farkl olduu unutulmamal. Einsteinn kuram, ayn zamanda karadelikleri ve ktleekimi nmn da ngryor. Bu almasndan sonra Einstein, hayatnn son 30 yln genel grelilik kuramyla elektromanyetik kuramn (o zamanlar yalnzca bu iki kuvvet biliniyordu) birletirmek iin harcad ve ne yazk ki baaramad. Aslnda bugn biliyoruz ki bu biraz erken bir denemeydi; henz ne standart model, ne de spersimetri ve benzeri birok matematiksel kuram bulunmutu. Yine de birleik bir kuram arama fikrinin nemini vurgulamas asndan nemli bir abayd. Sadk Deer
Boazii niversitesi Fizik Blm
Austos 2002 7 BLM ve TEKNK

M-Kuram
Michael Green ve John Schwarzn lk spersicim devrimi de denilen 1984deki almalarndan sonra, spersicim kuramna ilgi giderek artt. 1970li yllarda spersimetrik kuramlarn tanmlanmasndan beri aralarnda Stephen Hawking de bulunan birok fiziki, fiziin birleik kuramnn bulunmasnn artk ok yakn olduunu dnyorlard. 1984ten sonra Green ve Schwarzn anomalilerden temizledikleri spersicim kuram, hereyin kuram olmaya en iyi aday olarak gsterilmeye baland. Ancak yllar getike spersicim kuramndaki dispersicim kuram vard. Hereyin kuram yalnzca bir tane olmalyd; be tane deil. kincisi, bu kuramlarn herbirinin yalnzca yaklak tanmlar vard. Kimse iftlenim sabitinin 1den byk olmas durumunda, herhangi bir spersicim kuramnda ne tr bir fiziin olabileceini henz anlamamt. Bir dier problemse spersicim kuramlarnn tmnn 10 uzay-zaman boyutunda geerli olmasyd. 80li yllarn ikinci yarsnda, bu kuramlardan bildiimiz 4 boyutlu fiziin elde edilebilmesi iin 10 boyuttan altsnn kendi zerine kapanm, ok kk ve kuramn ve simetrilerin gerektirdii ba-

er problemlerin stesinden gelinemedi. Hereyden nce, ok fazla sayda

Birleik Fizik Kuramlarnn Ksa Tarihi

.

Modern anlamyla fiziin balangc olarak, Galileonun 400 yl kadar nce hareketin kinematik zellikleri zerine yapt almalar alabiliriz. Galileo deneysel yntemi ve dorudan gzlem yntemini kullanarak, yaklak ikibin yldr kabul gren (ancak tmyle yanl olan) Aristoya ait fizik yasalarn deitirmi oldu. Kinematik yasalarnn bulunmasndan ksa bir sre sonra (50 yl kadar) Isaac Newton, hareketin dinamik yasalarn ortaya att. Galileonun bulduu kinematik yasalaryla birlikte bu yasalar, mekanikin temel yasalar olarak adlandrldlar. Tarihsel olarak ilk birletirme diyebileceimiz alma, yine Newton tarafndan yapld. Ktleekim yasasyla Newton, yeryznde dalndan den bir elmann hareketiyle gkyzndeki yldzlarn hareketinin ayn fizik yasasyla aklanabildiini gsterdi. Newtonn yaad ada, bilinen tek bir kuvvet vard: Ktleekim kuvveti. Bu nedenle 19. yzyla dein, biroklarnca Newtonun mekanik ve ktleekim yasalarnn evrendeki her olay aklayabilecei varsayld. Ancak 19. yzyln banda yeni bir kuvvetin varl, kuramsal ve deneysel olarak incelenmeye baland. Antik alardan beri, bir kumaa srlen kehribar ubuun ufak tala paralarn ektii biliniyordu. Ayrca, pusula ok uzun zaman nce bulunduu halde, pusulann almasn mmkn klan kuvvetin ne olduu kuramsal olarak bilinmiyordu. 19. yzyln banda Oersted, Weber, Ohm, Ampere ve Faraday, elektrik (kehribar kuvveti) ve mknatslarla yaptklar almalarla bu iki yeni kuvvetin doasn bir miktar aydnlattlar. Elektrik ve manyetizma zerine yapt almalardan sonra Faraday, bir sre bu kuvvetleri tanmlayan denklemlerle mekanik yasalarnn birletirilip birletirilemeyeceini inceledi. Ancak bu aratrmasnda baarsz oldu. Bu trden radikal bir kuram iin henz ok erkendi. Faradayn bu almalarndan ksa bir sre sonra bir baka ngiliz fiziki, James
BLM ve TEKNK 8

Clerk Maxwell, farkl gibi grnen elektrik ve manyetik kuvvetlerin aslnda ayn kuvvetin farkl grnmleri olduklarn gsterdi. Elektrik ve manyetik kuvvetleri birletirerek elde edilen elektromanyetizma kuram, modern anlamda ilk birleik kuramdr. Ancak, henz kimse Maxwellin kuramyla Newtonun kuramn nasl birletirebileceini bilmiyordu. Maxwellin kuram, n bir elektromanyetik dalga olduunu ve hznn da elektromanyetizma kuramndaki iki sabit cinsinden ifade edilebildiini ngryordu. Maxwellin kuramndan karsanan bu sonular 20. yzyln banda fizikteki en nemli problemlerden ikisine yol at. Bu problemlerden biri, n iinde hareket ettii ortamla ilgiliydi ve fizikilerin byk bir ounluu bu ortamn ether ad verilen bir akkan olmas gerektiine inanyordu. Dier problemse, n hznn gzlemcinin
lek metre cinsinden Elektron kabuu

ekirdek Protonlar Ntronlar Kuarklar

Parack Fizii

Spersicimler

Ktleekim

Genel Grelilik

hareket hzna bal olup olmadyd. Einstein, 1905 ylnda zel grelilik kuramyla bu her iki soruya da yant verdi: Ik hz gzlemcinin hzna bal deildi ve ether yoktu. Einsteinn kuram yalnzca bu problemlere yant vermekle kalmad; ayn zamanda Newtondan beri kabul grm olan mekanik yasalarn da deitirdi. Newtonun yasalar, her gn karlatmz olaylardaki hzlar iin doru sonular veriyor; ancak k hzna yakn hzlarda, n evrendeki en byk hz olma ilkesiyle eliiyordu. Einstein zel grelilik kuramnda, mekanik yasalarn yeni bir ekilde ifade etti ve klasik mekanik denklemlerini yksek hzlar iin de doru sonular verecek ekilde deitirdi. zel grelilik kuramn ortaya attktan sonra Einstein dikkatini Newtonun dier kuramna, ktleekim kuramna yneltti. Newtonn kuram zel grelilik kuramna aykr olarak ktleekim kuvvetinin uzaktan etki yoluyla cisimleri sonsuz bir hzda etkilediini ngryordu. Ancak evrende sonsuz bir hz olamazd. 1917 ylnda Einstein, Newtonun bu kuramn da gelitirdi ve ktleekim kuvvetini tanmlamak iin genel grelilik kuramn ortaya att. Bu kuramda ktleekim bir kuvvet olarak grlmyor; ancak uzay-zamann, iinde bulunan ktleler dolaysyla eilmesinin bir sonucu olarak kabul ediliyordu. Uzaydaki bu eilmenin dolayl sonular, yaplan gzlemlerle desteklendi. Bylece genel grelilik kuram zel grelilik kuramyla birlikte, evrendeki byk lekli yaplar en baarl ekilde aklayan kuram olarak kabul edildi. 19. yzyln sonunda ve 20. yzyln banda, fizikteki bir dier yenilikse evrendeki kk lekli yaplar hakkndaki kuramlarn geltirilmesi oldu. Atom fikri kimyaclar arasnda teden beri vard; ancak atomun doas hakknda fiziksel bir kuram 19. yzylda oluturulamamt. Atom, maddenin blnemez en kk yapta olarak kabul ediliyordu. Ancak 1897de Joseph John Thompson

Austos 2002

z ok zel niteliklere sahip CalabiYau uzaylar olmas gerektii ortaya atlmt. Ancak 6 boyutlu ka CalabiYau uzay olduu bilinmiyordu ve denenen hibir Calabi-Yau uzay 4 boyutta beklenen cevab vermedi. Bu nedenlerden ve bilinen fizie bir trl ulalamamasndan tr birok spersicim kuramcs 80li yllarn sonuna doru spersicim kuramna olan ilgisini giderek kaybetti. Ancak, hl bu problemler zerinde kafa yoran ve kurama olan inanlarn kaybetmemi bir grup fiziki, ilgin sonular bulmaya devam ediyordu. Bu ilgin almalar, tmyle farkl gibi grnen be spersicim kuram arasndaki ilikileri aratran almalard. Bunlar doruk noktasna Wittenn 1995te Gney California niversitesinde yapt konumayla ulat. Witten, bu konumasnda spersicim kuramlarnda kullanlan pertrbasyon ynteminin tesine nasl geilebileceine ilikin bir strateji ilan etti. Bu strateji ayn zatarafndan elektron ilk kez gzlenince, atomun da paracklardan oluabilecei fikri gelimeye balad. Elektron, gzlemi yaplan ilk temel atom-alt parack olduu iin, 1897 yl parack fiziinin balang yl olarak kabul edilir. Bu keiften yl sonra, 19. yzyln son ylnda, Max Planck, sonradan devrim yaratacak olan almasnda kuantum fikrini ortaya att. Planck, kuantum fikrini kullanarak, o ana kadar anlalamayan kara-cisim mas probleminin zlebileceini gsterdi. Planckn kuantum fikrinden yola kan Einstein, n enerjiyi paketler halinde tamas gerektiini ileri srd. Planck, bu fikrin fizik bilimini derinden sarsacan biliyordu. Ancak n paketler biiminde yaylmas dncesi, Maxwellin elektromanyetizma kuramnda ileri srld gibi, n dalga biiminde yaylmas fikriyle eliiyordu. Maxwellin kuramnn doruluu deneylerle gsterildiine gre, kuantum fikrinde henz ayrdna varlamam nemli bir sorun olmalyd. Ancak ilerleyen yllarda Einstein, Compton ve Raman tarafndan yaplan almalar gsterdi ki, n kuantumlardan olumas fikri kullanlarak, n dalga kuramyla aklanamayan baz fiziksel olaylar aklanabilir. Niels Bohrun kuantum fikrini kullanarak yapt atom modeli, hidrojen atomunun ma spektrumunu ok yksek bir kesinlikle aklad. Bu model yaplana kadar proton da gzlenmi ve protonlarla elektronlar ieren bir atom modelinin Rutherford salmasn aklayabilecei gsterilmiti. Ancak hl kuantum kuramnn temel denklemleri bilinmiyordu. Lous de Broglienin, her bir paraca karlk bir dalga olabilecei fikrinden yola kan Erwin Schrdinger, byle bir denklem yazd. Ancak kuramn Schrdinger denklemiyle yaplan matematiksel ifadesi (formlasyonu) hl baz temel problemlerin zm iin yeterli deildi. Sonunda 1927 ylnda Brkselde toplanan konferansta kuantum mekaniinin matematiksel temelleri atld. Bu konferansta Niels Bohr ve Werner Heisenberg dalgaparack ikilemi fikrini ve belirsizlik ilkesini

manda be spersicim kuramnn, aslnda farkl olmadklarn iddia ediyordu. Bu stratejinin ad dualiteydi. Dualite szc, fizikilerin balangta ok farkl gibi grnen, ama gerekte ayn fizii anlatan iki farkl kuramn eliini anlatmak iin kullandklar bir terim. Dualitenin ok basit rnekleri olabilir: kuantum kuramnn Japonca ya da Trke yazlmas, o kuram deitirmez; ancak Japonca bilmeyen bir Trk iin Japonca yazlm bir kuantum kuram, tmyle anlalmaz. Bunlarn aslnda ayn ey olduunu, ancak her iki dili bilen bir fiziki anlayabilir. Bu rnee benzer ekilde, Wittenn 1995teki konumasndan nce (biroklarnca kinci Spersicim Devrimi olarak adlandrlmtr) deiik spersicim kuramlar zerinde alan fizikiler, bir lde deiik dillerde yazlan kuramlar alan insanlar gibiydiler. Bu kuramlarn arasndaki dualite ilikilerini gstermek, bu diller arasnda bir szlk hazrlamak gibiyortaya attlar. Heisenbergin bulduu kuantum kuramn matrislerle ifade etme yntemi, kuantum kuramn salam matematiksel temellere oturttu. Bylece 1930lu yllara gelindiinde fizikte iki nemli kuram vard: Genel grelilik kuram evrendeki byk lekli yaplarla, kuantum kuramysa evrendeki kk lekli yaplarla ilgiliydi. Bu iki kuram da birok gzlem ve deneylerle des-

di. 1995ten sonra bu ok dilli szlkteki kelimelerin karlklar (dualiteler) aratrld ve be spersicim kuramyla 11 boyutlu sperekim kuramnn, daha temel bir kuramn zel durumlar olduu gsterildi. Bu kurama Witten tarafndan verilen isim M-kuramyd. Kuramn yalnzca bir tek harften oluan bir ismi var demiti Witten. Kuram daha iyi anladka Mnin ne olduunu da anlayacaz. M, biroklarna gre membrane (=zar) demek. nk M-kuramnn anlaml olduu 11 boyuttaki temel cisim, sicim deil, zar. Spersicim kuramlar arasndaki en az karmak dualite, T-dualitesi. En basit T-dualitesi rneinde, yarap R olan bir ember ieren bir uzayda tanmlanm IIA tipinde spersicim kuramyla, yarap 1/R olan bir ember ieren baka bir uzaydaki IIB tipi spersicim kuram zdetir. Benzeri bir dualite de spersicim kuramlarnn zayf ve iddetli iftlenim rejimleri araekilde kuantum kuram da atom leinde ok baarl olmasna karn, daha byk leklerde, gzlemlerle elien sonular veriyordu. Bunlara ek olarak her iki kuramn ayrntlar incelendike, aslnda baz fiziksel durumlar iin birbirleriyle elien sonular verdikleri grld. Bu elikileri giderecek ve her iki kuram da kapsayarak evrenin hem byk lekli hem de kk lekli yapllarn aklayabilecek bir kuram gerekliydi artk. Einstein, hayatnn son yirmi ylnda byle bir kuram gelitirmeye alt. Ancak byle bir kuram iin hl ok erkendi ve Einstein dnyaya penceresini kapatp bu kuram bulmakla urarken dier fizikiler ok nemli ilerlemeler kaydettiler. Bu ilerlemelere gemeden, nce Theodor Kaluza tarafndan ortaya atlan ve sonra Oscar Klein tarafndan gelitirilen baka bir birleik kuram fikrinden bahsetmek yerinde olur. Kaluza, Einsteinn genel grelilik kuramn drt yerine be boyutta tanmlad ve gsterdi ki eer beinci boyut bir ember eklinde alnr ve sonra emberin yarap sfra gnderilerek beinci boyut yok edilirse, geriye Einsteinn drt boyutlu genel grelilik kuram ve Maxwellin elektromanyatizma kuvveti kalr. Bylece Einsteinn ve Maxwellin kuramlar birletirilmi olur. Ancak bu kuramn drt boyutta istenilen kuramlara ek olarak, fiziksel olmayan birok (sonsuz tane) parack da ierdii anlald. Kaluza ve Klein bu problemin stesinden gelemediler ve sicim kuram ortaya kana kadar bu fikir rafa kaldrld. Sicim kuramlar drtten yksek boyutlarda tanmlanrlar ve bilinen drt boyutlu fizie ulamak iin Kaluza ve Kleinn bu dahiyane fikirleri ok kullanldr. Einstein birletirilmi alan kuramyla urarken, fizikteki ilerlemelerden birisi Paul Dirac tarafndan yapld: Dirac, elektronun hareketini tanmlayan nl denklemini yazd. Bu denklem ayn zaBLM ve TEKNK

teklenmi olmalarna karn hl tam olarak anlalamam zelliklere sahiptiler. Schwarzschild ve daha sonra biroklar, genel grelilik kuramnn fiziksel olarak kabul edilemez tekil zmler ierdiini gstermilerdi. Einstein, kuramdan bu tr sonular elde edilmesinin, kuramn hl tam anlamyla tanmlanmad anlamna geldiine iaret etti. Daha iyi tanmlanm bir kuram bu tr fiziksel olmayan sonular iermeyecekti. Benzeri

Austos 2002 9

sndadr. Bu tip dualiteye S-dualitesi denir. Witten bu dualiteyi kullanarak spersicim kuramlarndaki pertrbasyon analizinden gelen sorunlarn nasl zlebeceini gsterdi. rnein IIA tipindeki kuramda, iftlenim sabiti bydke, kuram giderek 11 boyuttaki sperekim kuramnn zayf iftlenimdeki durumuna yaklar. Burada iftlenim sabitiyle ember eklindeki 11. boyut arasnda bir balant vardr ve

iftlenimin bymesi emberin yarapnn artmas eklinde kendini gsterir. lerleyen yllarda birok kuram arasnda bu trden ilikiler olduu anlald. Bir kuramn iddetli iftlenimdeki durumu, bir baka kuramn zayf iftlenimdeki durumuyla aynyd. Bylece S-dualitesi kullanlarak, bir kuramn daha nce hakknda hibir ey bilinmeyen (pertrbasyon analizinin dnda kalan) ksm, ona dual olan di-

er bir kuramn pertrbasyonla incelenebilen ksm yardmyla incelendi. Bu sayede, pertrbasyon analizinden pertrbasyon analizi tesi bilgi salanabildi. Peki, farkl kuramlar arasnda S-dualitesi olmas neden bu kuramlar daha byk bir kuramn bir paras klsn? Btn bu kuramlar ve aralarndaki dualite ilikilerini kapsayan bir M-kuramnn olduu, yalnzca bir ngrdr. Bu ngry daha iyi anlamak iin u rnek verilebilir: Bilindii gibi sv su, buz ve buhar, ayn maddenin (H2O) farkl grnmleridir. Farkl scaklklarda H2Onun farkl fiziksel durumlarn gzleriz; ancak temelde bunlarn herbirinin H2O olduunu bilim bize gstermitir. Benzer ekilde iftlenim sabiti deitirildike (scakln artrlp azaltlmas gibi) fizikiler farkl kuramlarla karlatlar ve bunlarn hepsinin henz ne olduunu bilmedikleri M-kuramnn (yukardaki rnekteki H2O gibi) farkl grnmleri olabileceini ngrdler.
kuram eklinde yazlmas, Murray Gell-Mann tarafndan gerekletirildi. Gell-Mann (ve ondan bamsz olarak Yuval Neeman), baryon snfndan olan proton, ntron gibi paracklarn belli bir simetri grubu iinde snflandrlabileceklerini kefetti. Bu simetri grubunun zelliklerini kullanarak Gell-Mann, baryonlarn kuark adn verdii daha temel paracklardan olumas gerektiini ortaya att. Gell-Mannn, o zaman bilinen paracklar snflandrmak iin gerek duyduu kuark aa, yukar ve garip kuark olarak adlandrld. rnein proton, bir aa ve iki yukar kuarktan oluur. Sonraki yllarda bulunan dier paracklarla, gerek duyulan kuarklarn says altya kt. Tlsml, alt ve st diye adlandrlan dier kuark da yeni bulunan baryonlarn yap talar olarak ngrldler. Gell-Mann ayrca iddetli ekirdek kuvveti fiziindeki dier baz bulgular aklayabilmek iin, kuarklarn deiik renk durumuna sahip olmas gerektiini ileri srd (burada bahsedilen renk, n oluturduu bilinen renkle yalnzca isim benzerliine sahiptir). Varl ngrlen kuarklarn hepsi bugne kadar gzlemlenmi durumda. Ancak burada unutulmamas gereken nokta u ki, iddetli ekirdek kuvvetinin kuantum alan kuramna gre, kuarklar ancak baryonlarn iinde olabilirler; yani kuarklar tek balarna elde edemeyiz. GellMannn kuram sadece kuarklar deil, ayn zamanda iddetli ekirdek kuvvetinin taycs olarak sekiz adet gluonun da varln ngrr. (Gluonlarn varl, Gell-Mannn almasndan ok daha nce Yoishiro Nambu tarafndan ileri srlm, ancak bu dnce o zaman pek ilgi grmemiti.) Gluonlarn hepsi elektromanyetik kuvveti tayan foton gibi ktlesizdirler. GellMannn, iddetli ekirdek kuvvetini bir kuantum alan olarak tanmlayan bu kuramndan sonra, kuantum alan kuram olarak yazlmam yalnzca iki kuvvet kalmt: zayf ekirdek kuvveti ve ktleekim kuvveti. Bu kuvvetlerden zayf ekirdek kuvvetinin kuantum alan kuram eklinde ifadesi, 60l yllarn sonunda bamsz olarak Steven Weinberg ve Abdus Salam tarafndan yapld. Zayf ekirdek kuvveti, elektromanyetik ve iddetli e-

manda zel grelilik kuramnn kuantum mekaniinde kullanld ilk rnekti. Dirac ayrca kuantum mekaniini Schrdinger ve Heisenberge gre daha salam matematiksel temellere oturttu. Bu arada Chadwick tarafndan ntron da bulunmu ve atomun iinde protonlar ve elektronlarla beraber ntronlarn da bulunduu anlalmt. Bir dier ilerleme de Enrico Fermi tarafindan yapld. Fermi ve alma arkadalar, atomun ekirdeinde proton ve ntronlarn birbirleriyle sadece ktleekimsel ve elektromanyetik kuvvetlerle deil, ayn zamanda zayf ve iddetli diye adlandrlan ekirdek kuvvetleriyle de etkiletiklerini ileri srdler. Bunlardan zayf ekirdek kuvveti, daha nce Antoine Henri Becquerel ve Curieler tarafndan gzlenen radyoaktivitenin varolmasnn nedeniydi. iddetli ekirdek kuvvetiyse ekirdeki proton ve ntronlar bir arada tutan kuvvetti. Fermi, zayf ekirdek kuvvetinin bir

lde baarl bir modelini yapt; ancak iddetli ekirdek kuvveti, uzun sre kuramsal aklamaya direndi. iddetli ekirdek kuvvetinin kuantum kuram yaplmadan nce elektromanyetik kuvvetin kuantum kuram, Richard Feynman, Julian Schwinger, Freeman Dyson ve Sin-Itiro Tomonogann almalar sonunda ortaya atld. Bu kurama kuantum elektrodinamii (KED) denmekte. Bu kuram, bir kuantum alan kuram eklinde ifade edilmiti ve bir simetri grubunun varl, kuramn en nemli zelliiydi. Kuramn kurucular gsterdiler ki elektromanyetik kuvvet, ayn zamanda nda kuantumu olan foton tarafndan tanr. Foton, ktlesi olmayan; ama momentumu, de Broglie forml uyarnca n frekansyla ilikili olan bir paracktr. iddetli ekirdek kuvvetinin doasyla ilgili ilk nemli alma, Japon fiziki Hideki Yukawa tarafndan yapld. Ancak iddetli ekirdek kuvvetinin kuantum alan

BLM ve TEKNK 10 Austos 2002

Yukarda anlatld gibi dualite ilikileri 11 boyutta tanmlanan sperekim kuramnn da be spersicim kuram kadar nemli olduunu ortaya koydu. M-kuram da, bu 11 boyutlu sperekim kuramnn iddetli iftlenimdeki formu olarak tanmland. Ancak Texas A&M niversitesinden Michael Duff ve Boazii niversitesinden Rahmi Gven, 11 boyutlu sperekim kuramnda 2 boyutlu zar ve 5 boyutlu 5-zar (P boyut says olmak zere, yksek boyutlu yzeylere ksaca p-zar denir) gibi cisimler olduunu gsterdiler. iftlenim sabiti artrldka bu cisimlerin, kuramn temel cisimleri olmas beklenmelidir. Ksacas M-kuramnda temel cisim yalnzca sicim olamaz; kuramn tanmlan ekline gre 2-zar ve 5-zar da kuramn temel cismi olarak kullanlabilirler. kinci spersicim devriminden hemen sonraki en nemli gelime California niversitesinden Joseph Polchinski tarafndan gerekletirildi.

Bzlme
3 boyutlu cisim

uzaktan bakldnda tek boyutlu grnr.

skm 6 boyutlu manifold

D2-zar

Uzaktan bakldnda 0 boyutlu grnr

Polchinski, aslnda zerlerinde ok allm be spersicim kuramnn nde de (tip I, IIA, IIB), sicimlerden baka yksek boyutlu cisimler de olduunu gsterdi. D-zar olarak adlandrlan bu cisimler, her zaman bir ak sicimin bittii yerde bulunurlar. Bylece 1995 yl biterken anlalmt ki spersicim kuram, ya da yeni ismiyle M-kuram, eitli boyutlarda (0-zar = parack, 1-zar = sicim, 2-zar = zar, 3-

zar, ..., 9-zar) cisimleri ieren bir kuramdr. Birok temel cisim ieren bir kuram, bir tek temel cisim ieren bir kuramdan daha karmaktr, ama ayn zamanda daha kullanldr. Yeni kuramn ilk byk baars, kara deliklerin D-zarlar kullanlarak modellenmesiyle elde edildi. Bu ok nemli bir baaryd, nk genel grelilik kuramndaki karadeliklerle ilgili problemlerin (en nls olan bilginin kaybol-

Etkileimlerin zellikleri

kirdek kuvvetlerinden farkl olarak, ktlesi olan ve W+, W- ve Z olarak adlandrlan, parack tarafndan tanr. Bu paracklarn ktleleri temel parack leklerinde ok byk olduundan, zayf ekirdek kuvveti yalnzca ok ksa uzunluklarda (atom ekirdeinin 100de biri kadar) etkilidir. Ancak zayf kuvvetin kuantum alan kuram oluturulana kadar, bu tr kuramlarda kuvvet tayc paracklarn nasl ktleli hale getirilebilecei bilinmiyordu. Kuramdaki kuvvet tayc paracklara ktle kazandran mekanizma, tam gerektii anda Peter Higgs ve Thomas Kibble tarafndan gelitirildi. Higgs ve Kibblen nerdii yntemde, kuramdaki simetri Higgs ad verilen bir parack tarafndan bozulur ve kuvvet tayc paracklar Higgs paracyla etkileerek ktle kazanrlar. Higgs mekanizmas Weinberg ve Salam tarafndan ustaca kullanld. Ortaya attklar kuram yalnzca zayf ekirdek kuvvetini tanmlamakla kalmyor, ayn zamanda elektromanyetik kuvveti de ieriyordu. Dier bir deyile, Weinberg ve Salam elektromanyetik ve zayf ekirdek kuvvetlerinin kuantum ifadelerini ayn kuramda birletirdiler. Bu nedenle bu kurama elektrozayf kuram ismi verildi. Elektrozayf kuram ve Gell-Mannn iddetli ekirdek kuvvetini tanmlayan kuantum renk dinamii kuram beraberce doada gzlenen

kuvveti (elektromanyetik kuvveti, zayf ve iddetli ekirdek kuvvetlerini) ve maddeyi oluturan temel paracklar baaryla aklar. Bu iki kurama birlikte standart model deniyor. Standart modele gre madde leptonlardan (elektron, muon, tau ve bunlarn ntrinolar) ve kuarklardan oluuyor. Bunlardan baka, yukarda bahsedilen kuvvet tayc paracklar ve Higgs parac var. Kuramda doal olarak bulunmasa da ktleekim kuvvetinin taycs olarak ngrlen graviton parac da bu listeye dahil ediliyor. Standart model deneylerle baaryla snanm ve Higgs parac dnda kuramn ngrd btn paracklar gzlenmi durumda. Bu nedenle standart model, parack fiziinde ve birleik kuramlarda gelinen en baarl nokta. Ancak, standart model ktle ekimi kuramn iermiyor (graviton, standart modelin doal bir yesi degil). Bu nedenle birleik kuram oluturma amac asndan standart model son nokta saylamaz. Ktleekim kuvveti Einsteinn genel grelilik kuramnca tanmlanr. Bu kuvvetin de kuantum alan kuram eklinde yazlmasna allm ancak bu abalar hep baarszlkla sonulanmt. Bu tr kuramlara kuantum ktleekim kuramlar denir. Ktleekimini standart model iine dahil etmenin yansra, dier bir yaklam da standart model iindeki deiik kuvvetlere karlk gelen simetri grup-

larn, daha byk bir simetri grubu iinde birletirmek. Bu tr byk simetri grubu ieren kuramlara byk birleik kuramlar (ktleekimi iermedikleri halde!) denir. Standart modelden daha sonra ileri srlen hibir kuantum ktleekim kuram ve hibir byk birleik kuram, beklenildii kadar baarl olamad. Bu durum fizikileri yeni araylara ve spersimetri, sper ktleekimi, spersicim, sperzar ve M-kuram gibi daha byk simetriler ieren, bazlarnda temel konusu parack olmayan kuramlar gelitirmeye itti. Bu kuramlar arasnda spersicim ya da yeni ismiyle M-kuram, hereyin birleik kuram olma yolunda en mit vereni. nk spersicim kuramlar dier kuantum ktleekim kuramlarnn aksine, ktleekim kuvvetini tayan parac (graviton) doal olarak ierirler. Ayrca spersicim kuramlarnda bilinmeyen parametreler, standart modele gre ok daha az; bu da kuramn tahmin gcn ok ykseltir. nl spersicim kuramcs Edward Wittenn dedii gibi Nasl grelilik kuramlar ve kuantum kuram 20. yzyln kuramlar oldularsa, spersicim kuram da 21. yzyln kuram olacaktr. Cemsinan Deliduman
Feza Grsey Enstits engelky, stanbul

Austos 2002 11 BLM ve TEKNK

mas paradoksu dahil) M-kuramyla zlebilecei midi dodu. Sonraki yllarda D-zarlar, kuramsal yksek enerji fiziinde dier birok alanda da baaryla kullanld ve D-zarlar kullanarak model kurmak aka yollu Dzar teknolojisi olarak isimlendirildi. D-zarlarn ok saydaki nemli fiziksel zellikleri ve dinamik olmalar, iinde yaadmz evrenin de bir D-zar olup olmad sorusunu akla getirmekte. Geleneksel olarak 10 boyutlu spersicim kuramlarndan ya da 11 boyutlu M-kuramndan 4 boyutlu bilinen fizie ulamak iin, fizikiler 6 ya da 7 boyutlu, ok kk leklere bzm ve 4 boyutlu uzayn her noktasnda bulunan ok zel nitelikli mini uzaylar olduunu dndler. Bu mini uzaylarn fazladan nitelikleri, 4 boyutlu fizikteki birok parametreyi de belirliyordu. Ancak anlald ki, istenen niteliklere sahip 6 ya da 7 boyut-

Sicim kuramna gre uzayn her noktas Calabi-Yau uzaylar (manifoldlar) biiminde biraraya toplanm 6 ek uzay boyutu ile doludur.

lu onbinlerce deiik mini uzay olabilir ve hangi bzm mini uzayn kullanlmas gerektiini, var olan tekniklerle kuramdan karsamak mmkn deildir. Onbinlerce farkl mini

uzay da tek tek denemek pratik ve mantkl olmadndan fizikiler, Mkuramndan 4 boyutlu fizii elde etmek iin daha farkl yntemler aratrdlar.

Supergravitasyon Kuram: Kefi ve lk Yllar

.

Spergravitasyon kuram 26 yl nce, 1976 Nisan aynda aklandnda fizikiler arasnda byk heyecan uyandran bir olay olmutu. O gnlerde doann temel etkileim kuvvetlerinden n (elektromanyetik kuvvetle atom ekirdekleri iinde etkin olan zayf ve iddetli etkileim kuvvetlerini) kapsayan birleik, kuantumlu ayar alan kuramlar, artk genel kabul grmeye balamlard. Bugn standart model ad verilen bu birleik alan kuramlarna, bir anlamda doadaki en nemli etkileimleri, yani gravitasyon ya da baka bir deyile ktleekim kuvvetlerini dahil etmek, ok nem kazanan bir sorun haline gelmiti. Bu sorun daha doktoram yaparken ilgimi ekmekteydi. Tezimi 1976'da ODT'de verdikten sonra ayn yl Boston'a, spergravitasyon kuramn kefedenlerin yanna gittim ve sonraki gelimelerin iinde yaadm; konuya katklarm oldu. Bugn spergravitasyon kuramlarnn, o ilk heyecanl gnlerinde gibi temel nitelikte olmadklar anlalm bulunuyor. Ama bu kuramlar nemlerini yitirmi deiller. nk, sonraki yllarda hereyin kuram olma iddiasyla n plana karlan spersicim modellerinin fiziksel ngrleri, ancak birer etkin kuantumlu sicim alan kuram gibi yorumlanan 10 boyutlu spergravitasyon kuramlar kapsamnda verilebilmekte. Bu yazda kuantumlu gravitasyon kuramlarn kapsayan daha genel bir bak asndan ve kendi yaadklarm da katarak spergravitasyon kuramlarnn kefini ve ve ilk yllarn anlatacam. Geen yzyln son Nobel Fizik dl Hollandal iki kuramsal fzikiye, Gerardus 't Hooft ile Martinus Vel tmana, elektrozayf etkileimlerin kuantumlu alan kuramlarnn matematiksel yapsn akla kavuturmu olmalar nedeniyle verilmiti. (Bkz. T. Dereli, Elektrozayf Etkileimlerin Kuantumlu Alan Yaps, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi, ubat 2000.) Odl kazandran almalar, aslnda 1971'de 't Hooft'un Utrecht niversitesi'nde hocas Veltman yannda yapt doktora tezinde yer almaktayd. M. Veltman yetenekli ve srad, yalnz kalma pahasna bile hep kafasnn dorusuna gitmi, bugne hakim olan Amerikan
BLM ve TEKNK 12 Austos 2002

tarzna uymayan trde bir bilimadamdr. mlar nerilmekteydi. rnein Yllarca srarla Higgs paracklarna gerek Roger Penrose, kuantum mekaolmadn savundu. 1999'da Nobel dniini yeniden gzden geirmelil'n eski rencisiyle paylamadan biryiz derken, baka bir nl bilika ay nce Michigan niversitesi'nden madam John A. Wheeler da emekli olmas sonrasnda da bunu haramikroskopik leklerde uzay-zaretle savunmakta. man kavramn deitirmeliyiz Higgs paracklar o kadar arandklar diyordu. Yine de kkten farkl halde hl gzlemlenemediklerine gre, yaklamlara gitmeden nce, elpekl hakl da kabilir. 't Hooftun tpk deki yntemleri irdelemek gerekendisi gibi kafasnn dorusuna gidiyor ktiini dnen fizikiler ounolmasndan Artk beni takmaz oldu diluktayd. 1962'de Einstein'n esTekin Dereli ye biraz gururla kark ikayet ediyor. M. ki asistanlarndan Leopold InVeltman, daha 1960'larda kuantumlu alan feld, Varova'da ok nemli bir gekuramlarnn renormalizasyonu sorununun stne nel grelilik toplants dzenledi. O srada genel gitmi kuramsal fizikilerden biri. Bu amala uzun grelilik zerinde alanlarn says, henz oldukve kark Feynman diyagram hesaplarnn ste- a snrlyd ve bunlarn hemen hepsi konferansa sinden gelebilmek iin, bilgisayarda sembolik he- gelmilerdi. sap yapan ilk program paketini hazrlad. SCHOHer ne kadar John L. Synge, Andre LichneroONSHIP adn verdii bu program yardmyla, - wicz, Vladimir Fock gibi ekirdekten genel grelirencileriyle birlikte ayar alan kuramlarn incele- lik uzman deillerse de, nl Paul Dirac ile Ricmeye ald. hard Feynman da gelip kendi yaklamlarn anlatGen ve yetenekli rencisi 't Hooft, elektroza- tlar. Dirac ktleekim alanlarnn Hamilton formuyf etkileim modellerinin renormalizasyonu iin, lasyonunu aramaktayd. Feynman ise ktleekim kendisi de nemli grler katarak ksa zamanda kuvvetlerini tpk bir kuantumlu alan kuram gibi verilen hesaplar tamamlad. Hocasndan izin alp ele almt. Yaplan, Einsteinn ktleekim alan kuramsal Higgs paracklarn da inceledi ve bulgu- denklemlerini, dz Minkowski uzay-zamann fon larn ayrca yaynlad. Yllar sonra Nobel dln olarak alan bir yaklaklkta dnmektir. getirecek olan bu makaleler 1972 ve 1973 yllaBu yaklaklk da ktleekim kuvvetlerinin kayrnda Nuclear Physics dergisinde srayla basldlar. na graviton ad verilen ktlesiz, spin-2 (fotonun Genelde ayar alan kuramlarnn asimptotik zgr- spin-l) bir kuantumun alnp verilmesindedir. Ktlnn 1973'te gsterilmesine de 't Hooft nc- leekim evrenseldir; ktlesi olan her cisim gravilk etti ve bugn kuantum kromodinamii dedii- ton alp verebilir. Ktleekim mutlaka ekicidir; miz kuark-gluon modeli kabul grmeye balad. nk ktle her zaman art iaretlidir. Ktleekim Bylece 1974 ylna gelindiinde, doadaki elekt- sonsuz erimlidir; nk gravitonun ktlesi sfra romanyetik kuvvetlerle ekirdek alt zayf ve id- eittir. Bu derslerin notlar Polonya'da basld. Ele detli kuvvetlerin tutarl bir birleik kuantumlu alan geirmek hayli zor; ama bugn bile bu notlar arakuram yaplabilir olmutu. (Bkz. Dereli, T., Ku- yp yararlananlar var. Kuantumlu ktleekim fikri, antumlu Ktleekim Teorisi, TBTAK Bilim ve sonraki yllarda Amerikal kuramsal fizikilerden Teknik Dergisi, Aralk 1996.) Doada bilinen ama Bryce de Witt, Steven Weinberg, Stanley Deser ve bu kapsama girmeyen bir etkileim kuvveti kalyor- dierleri tarafndan gelitirildi. du, ki bu, en eski ve evrensel gravitasyon (ya da lgin bir nokta bu kuramsal fizikilerin genelktleekimi) kuvvetiydi. Bu konuda farkl yakla- de Harvard kkenli olup Feynman'n ba rakiplerin-

Son yllara damgasn vuran bu tr fikirlerden biri, Harvard niversitesinden Juan Maldacenaya ait. 80li yllar boyunca deiik fizikilerin almalar sonucu, spersicim kuramlarnn, her noktasnda bzm bir kre ieren hiperbolik uzay-zaman (Antide Sitter (AdS) uzay-zaman) iinde de zmlerinin olabilecei bulundu. Maldacena D-zar teknolojisini kullanarak yaadmz evrenin, yukarda bahsedilen bir hiperbolik uzay-zamann yzeyi olabileceini (80li yllarda simetri prensipleri kullanlarak Feza Grseyin eski doktora rencilerinden, Ergin Sezgin ve Murat Gnaydn tarafndan da ifade edilmi olan) bir ngr olarak ileri srd. Yzey zerindeki kuram, bir sicim kuram deildir. Ancak bu kuram hiperbolik uzayzamanda tanmlanm bir spersicim ya da M-kuramndan elde edilebilir. Bu bak asna gre M-kuramnn 4 bo-

yutta tanmlanabiliyor olabilmesi nemli ve gerekli deildir. M-kuram 11 boyutta olabilir ve onun 4 boyutlu AdS yzeyi zerindeki izdm (hologram) bize 4 boyutlu birleik fizii verebilir. Bu, uzay-zamanla uzay-zamann snrnda (yzeyinde) tanmlanm kuramlar arasnda yeni bir dualitedir. Maldacenann bu fikri hakkndaki almalar hl srmekte. Benzeri bir baka dnce Massachusetts Teknoloji Enstitsnden Lisa Randall ve Boston niversitesinden Raman Sundrumdan geldi. Bu fizikiler evrenimizin 5 boyutlu dz ya da hiperbolik bir uzay-zamandaki 4 boyutlu bir Dzar olabilecei dncesini ortaya attlar. 5 boyutlu uzayn sahip olduu temel nitelikler, 4 boyutlu fizikte halen cevabn bulamadmz baz temel sorulara zm getirebilir. Ancak bu dncenin ve benzeri iman boyutlar (ekstra uzay boyutlarnn bzm

olmayabileceini ngren) dncesinin M-kuramyla ve alan kuramlaryla uyumazlklar olduu, birok grup tarafndan iddia edildi. inde yaadmz evrenin 11 ya da daha kk boyutlu bir uzay-zamanda bir ada (bir Dzar) olabilecei ve bu uzay-zamanda benzeri daha birok evren (dier Dzarlar) olabilecei fikri ok etkileyicidir. Son yllarda yksek enerji fizikilerinin byk bir ksm, bu fikrin matematiksel ve fiziksel boyutlarn incelemekte. 10 boyutta tanmlanan spersicim kuramlarnn 11 boyuttaki M-kuram iinde birletirilmesi, bir an iin 11 boyuttan daha yksek boyutlarda daha temel bir kuramn olup olmad sorusunu akla getirebilir. Ama eer Mkuram gerekten hereyi kapsyorsa, daha byk bir kuram tanmlamann pratik olarak pek bir anlam yoktur. Ancak yaplan almalarda ortaya kt ki, M-kuram ve tip IIB spersicim
nun hem Einstein, hem de Rarita-Schwinger denklemindeki etkileimleri son derece karmak bir grnme giriyordu. Zorluklara karn 1976 ilkbaharna girilirken uzun hesaplamalar artk sonu vermiti. Tam bu srada Stanley Deser ile, CERN'den birlikte alt Bruno Zumino, nemli bir bulu yaparak spergravitasyon kuramna kestirmeden ulaverdiler. Eer uzay-zaman geometrisinin Riemann yapsndan vazgeer ve byk Fransz matematikisi Elie Cartan'n daha 1920'lerde tanmlad uzay-zaman torsiyonuna izin verirlerse, torsiyonun gravitino alan tarafndan belirlendii bir spergravitasyon kuram kolayca yazlabiliyordu. Iktan hzl dalga yaylm gibi tutarszlklarn bulunmama nedenini, kuramn yerel spersimetrisinde buluyorlard. Bunun zerine hemen van Nieuwenhuizen, Ferrara ve Freedman her iki formulasyonun edeer olduunu; yani uzay-zaman geometrisi ister torsiyonlu, ister torsiyonsuz ele alnsn; alan denklemlerinin ayn olduklarn gsterdiler. Bylece 1976 Nisannda bir tutarl spergravitasyon kuram artk biliniyordu. abalar bunun tesinde u temel sorularn yantn aratrmak iin younlat: i. Madde alanlar spergravitasyona nasl balanrlar? ii. Kuramn yerel spersimetrisi nasl bozulmaldr? iii. Kuantumlu alanlarn renormalizasyonu yaplabiliyor mu? iv . N = 8 ile geniletilmi spergravitasyon kuramn bularak, tm etkileimlerin bir birleik alan kuram yazlabilir mi? Spergravitasyon bir anda pek ok kuramsal fizikinin ilgisini ekivermiti. Ama 1976 yaznda yukardaki konularda ilerleme kaydedebilenler, Brandeis niversitesi'nde bir tarafta Stanley Deser ile doktora rencileri Kellog Stelle ve John Kay; dier tarafta van Nieuwenhuizen ve doktora rencileriyle beraber renormalizasyon niteliklerine bakmakta olan Marcus Grisaru idiler. TBTAK'tan kazandm 6 ay sreli bir doktora sonras aratrma bursuyla 1976 Aralk ay sonunda Brandeis niversitesi'ne Stanley Deser'in yanna doktora sonras eitim iin gittim. Deser o srada bir yandan rencileriyle basit spergravitasyon kuramnn renormalizasyonu zerine, bir yandan da Zumino ile birlikte yerel spersimetrinin Higgs
Austos 2002 13 BLM ve TEKNK

den Julian Schwinger'den kuantumlu alanlar ku- rans Londra'da topland. Kalabalk katlml topram renmi olmalaryd. Avrupa yakasndaysa lantda tm bu gelimeler tartld. Spersimetrik gravitonlarla uraan kuramsal fizikilerden ne - bir ktleekim kuramnn bulunacana ilk kez bukanlar Abdus Salam ile Bruno Zumino ve Julius rada dikkat ekildi. Ktlesiz gravitonun spini s = 2 Wess oldular. Martinus Veltman da Utrecht'de ko- olduu iin byle bir kuram (3/2, 2) ya da (2, nunun bir dier nemli ismi. 't Hooft ile Veltman, 5/2) spersimetri iftlerinden birisi zerine kuruldoktora sonras yollarn ayrmadan nce 1974'te malyd. Birinci seenee spergravitasyon, ikincibirlikte kuantumlu ktleekim zerine son bir ma- sineyse hipergravitasyon adlar nerildi. Artk i kale daha hazrladlar. Maddenin balanmad saf Einsteinn genel grelilik kuram adyla bilinen nktleekim kuramnda l-halka dzeyinde kuramnn l ktleekim kuramnn spersimetrik genellemerenormalizasyonunun yaplabildiini kantlamaktay- sini bulmaya kalmt. dlar. Bu srpriz sonucun nedeni, yalnzca 4-boyutSpin-3/2 ya da spin-5/2 gibi yksek spinli ferta geerli bir matematik zdelikti. Bu hesab iler- miyonlarn alan kuramlarn ina edebilmek iin letenler, Brandeis niversitesi'nde Stanley Deser genel bir yntem, daha 1940'larda Princeton'da ile onun yanna doktora sonras alma iin gitmi Valantin Bargmann ve Eugene Wigner tarafndan bulunan, Veltman'n dier rencisi Peter van Nieu- gelitirilmiti. Bargmann ve Wigner, spin-3/2 alanwenhuizen oldu. Madde balandnda ya da daha larn birer vektr-spinor ile gsteriyorlard. Bylest halka dzeylerine gidildiinde, kuramn renor- ce bir yanyla ktlesiz vektr (spin-l) alanyla gsmalizasyonunun yaplamadn gsterdiler. terilen fotonlara, dier yanyla da ktlesiz iki bileGeriye baknca, 1974 ylnn imdilerde byk enli spinor (spin-l/2) alanyla gsterilen ntrinonem kazanm pek ok yeni fikrin ne srld lara benzeyen bir ktlesiz spin-3/2 alannn, dz bir dnm noktas olduu anlalyor. 't Hooft, uzay-zamanda salad relativistik alan denklem1974 Temmuzunda Nuclear Physics dergisinde ya- leri 1941'de Schwinger ile rencisi Rarita tarafnymlanan bir makalesinde, ayar alan kuramlarnda dan yazlmt. Ancak Rarita-Schwinger alannn topolojik nitelikli bir zmle tanmlanan manyetik eri uzay-zamanlara genellenerek gravitonlara monopollarn bulunacan kantlad. Ayn dergide- balanmas, sorunlar karm ve baarlamamt. ki bir dier makaledeyse Wess ve Zumino, 4 bo- Bundan daha basit bir problem olan kompleks Rayutlu uzay-zamanlarda spersimetrik kuantumlu rita-Schwinger alannn bir d elektromanyetik alaayar alan kuramlarn ina ediyor, bu amala spe- na balanmas halinde bile tutarszlklarla karlaruzay kavramn gelitirip kullanyorlard. lm; 1969'da bu kuramlarda ktan hzl sinyal Nuclear Physics dergisinde bunu izleyen bir di- aktarmnn sz konusu olabilecei kantlanmt. er makaledeyse Sergio Ferrara, John Iliopoulos 1974 sonbaharnda Stony Brook'taki New York ve Bruno Zumino, genelde spersimetrik alan ku- niversitesi'ne gemi olan van Nieuwenhuizen, bu ramlarnn, spersimetrik olmayanlarna gre, da- bilinen zorluklardan ylmad. CERN'den izinli gelen ha stn renormalizasyon zelliklerine sahip ol- Ferrara ve Boston'daki MIT'den Daniel Freedman duklarn kantladlar. Speruzay kavram, Abdus ile birlikte, bir ktlesiz spin-2 graviton alanyla Salam ve John Strathdee tarafndan sonradan gravitino ad verilen bir ktlektlesiz kuantumlu alanlarnn temsillesiz spin-3/2 alann alarak, bunlar birrinin, s spini gstermek zere, (s, birlerine Nther yntemi dedikleri algos1/2) spersimetri iftleriyle verildiritmik bir yaklamla spersimetrik olaini gstermelerinde ilk adm olmutu. cak ekilde balamaya giritiler. BilgiBirisi bozon, dieri fermiyon olan ssayarda yaptrdklar algoritmik hesappersimetri iftlerinden, (0, 1/2) skalar larda van Nieuwenhuizen'in SCHOspersimetri ifti ve (1/2, 1) vektr sONSCHIP ile kazand deneyim avantaj persimetri ifti, madde alanlarnn temsalamaktayd. Ancak uzay-zaman gesilini verirler. ometrisini, Einstein izleyerek 4 boyut1974 Hazirannda her iki ylda bir lu bir Riemann uzay olarak ele alyorPaul Dirac dzenlenen Yksek Enerji Fizii Konfelard; bu nedenle, gravitonla gravitino-

Spersimetri ve sicim kuramlarnda ngrlen kk, iki ek uzay boyutunun olas kvrlma biimleri.

kuram arasndaki dualite ilikisi, istenildii ve beklenildii kadar dorudan deil ve tekil bir limit iermekte. Bu dualitenin dorudan olmamas, baz fizikileri, daha yksek boyutlarda tanmlanm ve btn spersicim kuramlaryla dorudan dualite ilikileri olan bir kuram tanmlamaya itti. Bu kuramlardan biri, California niversitemekanizmas yoluyla bozulmas zerine alyordu. Ayn zamanda genel grelilik zerindeki almalaryla bilinen ilili Claudio Teitelboim ile birlikte, spergravitasyon kuramnn Hamilton formulasyonunu bulmak amacyla almalar yapyordu. Tantmz ilk gn bana nerisi, 2 boyutlu uzay-zamanlarda yerel spersimetrinin kendiliinden bozulmasn incelemem oldu. Bylece hem daha kolay bir model zerinde spergravitasyonun temel niteliklerini renecek, hem de ileride ilgilenirsem 2 boyutta bilinen spersimetrik sicim modellerini tanm olacaktm. 1977'nin ilk yarsn spergravitasyon kuramn renerek geirdim. Alt aylk srem daha bitmeden problemi iki boyutta zebilmitim. Deser, Haziran aynda Oxford'a gitti. O Avrupa'dayken ilk makalemizi tamamladm. Dnnde 3 boyutlu modele de bakmam syledi ve bu boyutun inceliklerini renmem iin bana Robin Tucker adl bir ngiliz fzikisinin makalelerini verdi. Yeni bir problem daha zebileceime kanaat getirince, yl sonuna dek dayanp Boston'da kalmama karar verdik. 1977 yaz aylarna gelindiinde Deser'in ve Grisaru'nun gruplar, birbirlerinden bamsz olarak saf spergravitasyon kuramnn renormalizasyonunun, 3-halka dzeyine dek mmkn olduu kantlanmt. Daha ok sayda halka dzeyindeyse durum henz belirsizdi. Teitelboim'un Deser'le almas da ilgin bir sonuca varmt. Nasl Dirac denklemi Klein-Gordon denkleminin bir anlamda karekk alnarak bulunuyorsa, basit spergravitasyon denklemleri de Einstein kuramnn ayn anlamda karekk alnarak kmaktayd. Dolaysyla basit spergravitasyon kuram pek ok ynden zel bir konumda bulunmaktayd. Madde alanlarnn spergravitasyona baland baz modeller, Nther yntemiyle Freedman ve van Niuewenhuizen ile evrelerindeki rencilerce birer birer bulunuyorlard. Bunlarn renormalizasyonu da, Grisaru ile rencilerinin konusuydu. N = 2 ile geniletilmi spergravitasyon kuram, yaz sonunda Freedman ve van Nieuwenhuizen ile, Londra'daki Kings' Collegede doktora sonras almalar yrten Stelle ve beraber alt Peter West tarafndan kefedildi. Freedman ve rencisi Ashok Das'n Nther yntemiyle N = 4 ile geniletilmi kuram bulmasysa, ancak 1978 balarnda mmkn oldu. Nther ynteminin zorluu, almalar
BLM ve TEKNK 14 Austos 2002

sinden Itzhak Bars (yine Feza Grseyin eski doktora rencilerinden) tarafndan tanmlanan 13 boyutlu Skuram; bir dieri de Harvard niversitesinden Cumrun Vafa tarafndan tanmlanan, 12 boyutlu F-kuramdr. Bu kuramlarla ilgili temel birok ey bilinmedii iin, gelenee uyularak, Mkuramndaki gibi bunlar da yalnzca
iyice yavalatyordu; herkesin bulmaya can att nihai N = 8 kuramna henz ulalamyordu. Yine yaz aylarnda Wess ve Zumino basit spergravitasyon kuramnn, kendi speruzay teknikleriyle nasl yazlacan buldular. Ancak bu yntem dierinden de zordu. Yeni modellerin inasnda yol gsterici olabiliyor, ama hesaplar iin pratik yarar salamyordu. 1977 Austos aynda Kanada'da Waterloo niversitesi'nde toplanan geleneksel GR8 Genel Grelilik ve Ktleekim Konferans'na Boston'dan topluca katldk. Tm dnyadan 1000 kadar fiziki ve matematikinin katld bu muazzam organizasyonda spergravitasyona byk ilgi vard. Bu konudaki dersleri ve seminerleri karmadm. nl fzikilerle tantm. Orada tantm ve grelilik konusundaki almalaryla bilinen Avusturyal Peter Aichelburg, spergravitasyon konularna girmek istediklerini syleyerek beni Viyana'daki Kuramsal Fizik Enstits'ne davet etti. Konferanstan dnerken bize katlan Mike Duff ngiltere'de Abdus Salam'n yannda doktora yapm; ICTP'de bir sre altktan sonra, Deser'in yanna doktora sonras alma iin gelmi, nl bir gen kuramsal fizikiydi. Brandeis'de beraber geen srede, konformal anomaliler ve ktleekimsel instantonlar stnde almaktayd. Bu konulara nemli katklar getirdi. Daha sonra 1979'da ODT'deyken dzenlediim ve Ankara'daki kuramsal fzikilerin katld srekli seminerlerde, bizler de hep birlikte bu konular rendik. lgintir, ngiltere'ye giden Amerikal Stelle, Londra'ya yerleti ve dnmedi. imdi Imperial College'da tannm bir profesr. ngiliz Duff ise Amerika'dan dnmedi. Sonradan Austin'deki Texas niversitesi'nde profesr oldu. ki yl nce de Michigan niversitesi'nde Veltmann emekli olmasyla boalan kuramsal fizik krssne getirildi. Tannm Avusturyal matematiksel fiziki Walther Thirring'in direktr bulunduu Viyana niversitesi Kuramsal Fizik Enstits'ndeki grevime 1978 Ocak aynda balamtm. Orada el stnde tutulduumu syleyebilirim. Einstein Memorial Foundation Fellow olarak Genel Grelilik krssnde aratrma yapmaktaydm. Krs profesrmz Roman Sexl ok gen yanda nemli bulular yaparak o makama gelmiti. Daha krkl yalarndayd ama ilgisi fizik eitimine ve felsefeye dnmt.

tek bir harfle anlyor. F-kuramnda karlalan temel sorunlar, bu kuramn temel bir kuram olabileceine ilikin ciddi kukular yaratm durumda. Ancak S-kuramndan M, F ve bespersicim kuramlarnn, simetri prensipleri kullanlarak elde edilebilecei gsterilmi bulunuyor. F, S ve 11den yksek boyutlarda tanmlanan kuramlarn
On yl kadar sonra gen denilebilecek bir yata beyin kanamasndan lm. Sexl ile youn bir temasmz olmad. Ben o srada krsnn doentleri, imdininse hatr saylan profesrleri Peter Aichelburg, Helmuth Urbantke ve Bobby Beig ile almaktaydm. Bahar dneminde krsmzn seminerinde, bir dizi spegravitasyon dersi verdim. Enstitnn dier krslerinden hocalar ve renciler de gelip izlediler. Hepsiyle yaknlmz frsat olduka devam ediyor. Viyanadayken spergravitasyon alan denklemlerinin yar-klasik zmlerini inceledik. Spergravitasyonun dzlemsel yzl paralel dalga zmlerini bulduk ve yaymladk. 1982'de TBTAK Bilim Tevik dl'n bu buluum nedeniyle kazandm. 1978 yl bahar aylarnda spergravitasyon kuramlar iin yeni bir k noktas bulundu ki bu bulu ilerideki yllarda ktleekim aratrmalarnn gidecei yn belirleyici olmutur. Paris'te Ecole Normale'den Joel Scherk ile beraber alan Eugene Cremmer ve Bernard Julia, N = 8 ile genelletirilmi bir spergravitasyon kuramn yazabildiler. Uyguladklar yntem 1920'lerde bulunmu ve 1950'li yllarda Paris'te zerinde pek durulmu olan boyutsal indirgeme yntemiydi. Yntem uzun yllar sonra ilk kez yine ne kmaktayd. Yaplan, drtten daha yksek boyutlu bir uzay-zamanda ktleekim kuram ina etmek; daha sonra bu kuram fiziksel drt boyutlu uzay-zamanla kapal ve snrl bir i uzayn arpm uzay stnde indirgemek fikrine dayanyordu. Bu fikri ilk kez 1919'da Alman matematikisi Theodore Kaluza nermiti. Be boyutta Einstein kuramn kurar ve bunu drt boyuta indirgerse Einstein-Maxwell kuramnn ktn fark ederek bu gzlemini Einstein'n kendisine iletmiti. Ancak bu fikri, beinci boyutu bir ember olarak ele alp salam matematik temellere oturtan, 1926'da Oscar Klein olmutu. Uzun sre bir kenarda bekleyen bu yaklam II. Dnya Sava sonrasnda Hamburg'da Pascual Jordan evresindeki bir grup Alman matematikisiyle Paris'de Lichnerowicz'in evresindeki Fransz bilim adamlar tarafndan gelitirilmiti. Ancak ne Jordan, ne de Lichnerowicz be boyutun tesine gemediler. lk kez 1968'de yine Paris'te yerlemi bulunan bir Polonyal fiziki Richard Kerner 4+n boyutlu bir uzay-zamanda Einstein ktleekim kuramn yazp drt boyuta indirgediinde

ilgin bir zellii de, bunlarn spersimetrik olabilmeleri iin, uzay-zamann bir deil, iki zaman boyutu iermesi gerektii. ki zaman ieren kuramlar fizikte daha nce de denendi ve nedensellik ilkesi inendiinden terkedildiler. Ancak son yllarda S-kuram iinde nedensellik ilkesinin nasl korunabilecei gsterilmi ve iki zaman boyutu ieren bir uzay-zamanda anlaml olan birok fiziksel kuram tanmlanm bulunuyor. Bu tr kuramlara ksaca iki zaman fizii deniliyor. Bugn M-kuram (ya da F ya da S ya da ...) iinde birok fikir ieren ve evren hakkndaki en temel sorularmza yant verebilecek en uygun kuram olarak grlmekte. Ancak bir fiziksel kuramn ilgin fikirler iermesi ya da en temel matematii ok etkileyici bir ekilde kullanmas, o fiziksel kuramn bir fizik yasas olarak kabul edilebilmesi iin yeterli deil. Bir fiziksel kuram,
Einstein- Yang-Mills sisteminin ktn gsterebildi. Bylelikle n-boyutlu, kapal ve snrl i uzayn izometrileri, gzlemlenen temel parack simetrileriyle zdeletiriliyordu. Bu eski sonularn farknda olan Cremmer, Julia ve Scherk nce basit spergravitasyon kuramn 11 boyutlu bir uzay-zamanda ina ettiler. Yerel spersimetri iin gravitino alanna elik edecek 11 boyutlu uzay-zaman metriiyle ilintili bir graviton alannn yannda 3. mertebeden anti-simetrik bir tensr alannn daha varl gerekliydi. Daha sonra bu kuram i uzay 7 boyutlu bir torus uzay alp drt boyuta indirgeyerek N = 8 ile geniletilmi ilk spergravitasyon kuramn elde ettiler. Bu alma sonrasnda yksek boyutlu ktleekim kuramlar tekrar gndeme yerleti ve sonraki yllarda ok incelendiler. Joel Scherkin bu bulutaki nderlii beklenmedik birey deildi. Bu gen Fransz kuramsal fizikisinin 1970'lerin banda sicim modelleri zerinde nemli aratrmalar vard. Kuantumlu bir sicim kuram tutarl olarak 26 boyutlu bir uzay-zamanda tanmlanabilir. Ancak sicimler, yerel spin serbestlik dereceleriyle genellenir ve spersimetrik sicim modelleri ele alnrsa bu durumda tutarl bir kuantumlu sicim kuram 10 boyutlu uzay-zamanlarda mmkndr. Dolaysyla sicim modellerini aratrm fizikilere drtten yksek boyutlara gitmek o kadar aykr gelmemiti. Fakat o sralarda sicim modelleri, esas olarak 't Hooft ve Veltman'n kuantumlu ayar alanlarnn renormalizasyonunu gstermeleri sonrasnda cazibelerini yitirmi, bir kenarda beklemekteydiler. Bu konuyla ilgilenenler azd. Joel Scherk ile CALTECH'den John Schwarz 1972'de tam sicim modelleri gzden dmek zereyken; sonradan byk nem kazanacak, ancak o srada pek dikkatleri ekmeyen bir gzlem yaptlar. Kapal sicim modellerinin uyarm kipleri arasnda mutlaka bulunan spin-2 kipi, nceleri bir hadron rezonans gibi yorumlanmaktayd. Scherk ve Schwarz bunun graviton gibi yorumlanmasn nerdiler. Bylece 10 boyutlu kapal spersicim modellerinde ktleekim kuvvetlerine de yer veriliyor; doadaki hi bir etkileimi dlamayan birleik alan kuramlarnn inas iin yeni bir yol bulunmu oluyordu. Cremmer, Julia ve Scherk'in spergravitasyon makaleleri bu iddial program gerekletirmek amacyla atlm en nemli admlar oluyordu. 1978 Temmuz aynda Korsikann Cargese k-

ancak o kuramn ngrleri deneyler tarafndan dorulandktan sonra bir fizik yasas konumuna ykselebilir. Yksek enerji fiziinde son 25 ylda ortaya atlan hibir kuram, yaplmas gereken deneylerin zorluu ve pahall nedeniyle denenebilmi deil. Spersicim ya da M-kuramnn da uygulamada tam anlamyla denenmesi mmkn grnmyor. Ancak bu kuramlarn baz ngrleri denenebilir. rnein spersicim ve M-kuramlar iin spersimetri, olmazsa olmaz bir nitelik. Ancak eer doada spersimetri yoksa, bu kuramlar ya terkedilmeli ya da deitirilmeli. Yakn gelecekte (planlara gre 2010 ylna kadar) sviredeki CERN laboratuvarnda spersimetrinin olup olmad ok gelimi modern cihazlarla test edilecek. Spersimetrinin varl spersimetrik paracklar gerektirir; bunlarn gzlenmesiyse spersicim ve benzeri sper-kuramlarn
yndeki Kuramsal Fizik Enstitsnde Deser ile Zumino bir NATO Yaz Okulu dzenlediler. Viyanadan giderek katldm bir ay sren bu toplantya DeWitt, Hawking, Gibbons, Scherk, Schwarz, 't Hooft ve daha pek ok nl fiziki katlarak konutular. Kendi almalarn ders olarak anlattlar. Orada tantm gen fizikilerin hemen hepsi imdilerin tannm profesrleri oldular. Dersler sonrasnda genlerin de seminer vererek almalarn anlatmalar tevik ediliyordu. Bir akam st dzlemsel yzl spergravitasyon dalgalarn anlattm. Dinleyiciler arasndaki Robin Tucker ile tantk. Beni Lancaster niversitesi'ne birlikte almaya davet etti. 20 ksur yldr devam eden ibirliimiz byle balad. Viyana'dan dndkten sonra bir yl ODT'de ders verdim. 1979 Kasmnda ngiltereye ulatm. Ben Ankara'da dersler ve seminerler verirken darda N = 8 spergravitasyon kuramnn 3-halka dzeyinin tesinde renormalizasyonunun yaplamad artk anlalmt. Mucize gereklememi her eyin kuram henz bulunamamt. Ama epey yol alnm ksa zamanda ilgin bulular yaplmt. Bunlarn bir yerlere oturtulmas gerekirdi. Yksek boyutlu ktleekim kuramlar artk ok ciddiye alnyordu. 11 boyutta basit spergravitasyon kuramndan sonra 10 boyutta N = 2 ile geniletilmi spergravitasyon kuram de Ali Chamseddine ve Hermann Nicolai tarafindan bulunmu ve boyutsal indirgemesi incelenmiti. Yllar sonra etkin sicim alan kuram diye yorumlanarak byk ilgi toplayacak olan bu 10 boyutlu spergravitasyon kuramnn nemini hemen grebilecek kapasitedeki Joel Scherk, ne yazk ki Cargesede ders verdikten ksa sre sonra eker hastalndan ok gen yata lmt. Hl sicim modellerini alan neredeyse tek kuramsal fziki kalm bulunan John Schwarz, CALTECH'de nl Murray Gell-Mann'n ilgi ve destei sayesinde tutunabilmekteydi. Schwarz sicim modellerine ilgi duyan baka fzikiler arad ve Londradan Michael Greeni ikna edebildi. Beraber almaya giritiler. 1980 ve 1981 yllarnda 10 boyutta ak ve kapal spersicim modellerini gelitirdiler bunlarn renormalizasyonuna ve anomalilerine baktlar. Ancak bu makaleleri o sralar pek dikkat ekmedi. 1984'te Edward Wittenn Einstein-Yang-Mills kuramlarnn anomalisi zerine yapt hesaplar, bir dnm noktas oluturdu. Buradan gren Gre-

fiziksellii konusunda nemli bir kant olacak. Halen sren bir baka deneyse, 4 uzay-zaman boyutundan baka milimetrik byklkte yksek boyutlarn olup olmadyla ilgili. Eer byle iman boyutlar varsa (iman, nk 1 mm spersicimin boyuna gre ok byk bir uzunluk birimidir) bunlar kendilerini 1 mmden daha ksa uzunluklarda, Newtonn ktle ekim yasasndan bir sapma olarak gstereceklerdir. u anda birok grup ok ksa uzaklklarda bu sapmann olup olmadn yaptklar deneylerle gzlemekte ve dolaysyla ekstra boyutlarn varln test etmekte. M-kuram insan aklnn rettii en karmak ve en gzel yaplardan biridir. Ancak, onun ayn zamanda hereyin kuram olup olmadn deneyler ve zaman gsterecek. Cemsinan Deliduman
Feza Grsey Enstits engelky, stanbul

en ve Schwarz 1984 sonbaharnda 10 boyutlu spersicim modellerinde SO(32) ya da E8xE8 i simetrilerinden birinin bulunmas halinde ktleekim anomalisiyle Yang-Mills anomalisinin birbirlerini gtrdklerini; stelik bu kuramlarn renormalizasyonlarnn yaplabileceini gsterdiler. Bu sonu kuramsal fizik camiasnda bomba gibi patlad. 1-2 hafta iinde pek ok aratrmac tekrar sicim modellerine geri dnm durumdayd. Bizler de Adanada dzenlemi olduumuz Uluslararas Matematiksel Fizik Konferansna Amerikadan gelip katlan Feza Grsey sayesinde bu gelimeden annda haberdar olduk. Spergravitasyon kuramlar artk sicim modelleri kapsamnda farkl bir yoruma kavumulard. Renormalizasyonlar yaplabilen tutarl birer kuantumlu alanlar kuram olmadklar ortadayd. Ama sicim modellerinin dk enerji/uzun mesafe aralklar limitini tanmlayan etkin alan kuramlar olarak dnlmeleri gerekiyordu. Buysa, rnein kapal sicimlerin karakteristik aplarnn sfra gittii yaklaklkta, birer noktasal tanecik gibi ele alnmalarna edeerdi. Yani 10 boyutlu geniletilmi spergravitasyon kuramlar, bundan byle dk enerji limitinde etkin spersicim alan kuramlar gzyle inceleneceklerdi. 1974-1984 yllar arasndaki on yllk dnemde spergravitasyon kuramlarnn ina edilmesi ve zelliklerinin incelenmesi, kuramsal fizikilerin byk zaman harcadklar problemlerden biridir. Sonular tam umulduu gibi kmad. Kuramlarn renormalizasyonu Einsteinn ktleekim kuramna gre stnd; ama yine de gerekletirilemiyordu. Ancak, emekler boa gitmedi. Anlald ki spergravitasyon kuramlaryla, spersicim modelleri kapsamnda kapal sicimlerin noktasal parack limiti tanmlanmakta; sicim modellerinin fziksel ngrleri ancak bu limitte tartlabilmektedir. Bir etkin alan kuramnn renormalizasyonu gerekmedii iin, artk ortada sorun yoktur. Pek ok zel nitelikleri nedeniyle nemli bulunan ve ilgi gren spergravitasyon kuramlar, spersicim modellerinin fziksel ngrlerini tartabilmek asndan mutlaka gereklidirler. Bu kuramlarn kefine ve gelimelerine birinci elden katlabilmek, bir kuramsal fziki olarak bana ok ey kazandrd.

Tekin Dereli
Ko Universitesi, Fizik Blm

Austos 2002 15 BLM ve TEKNK