International Iron & Steel Symposium, 02-04 April 2012, Karabk, Trkiye

TORNA TEZGAHLARINDA MATKAPLARLA DELK DELME LEMLERNDE KESME KUVVETLER VE SICAKLIIN LLMES
Yunus KAYIR ve Muharrem USTA
*Gazi niversitesi Teknik Eitim Fakltesi Makine Eitimi Blm, Ankara, TRKYE, ykayr@gazi.edu.tr *Mehmet Akif Ersoy niversitesi Meslek Yksek Okulu, Burdur, TRKYE, muharremusta@mehmetakif.edu.tr

ZET
Bu almada, klasik torna ve CNC torna tezgahlarnda, matkaplarla delik delinmesinde oluan kesme kuvvetleri ve scaklklarn llebilmesine ynelik tasarlanan deney setleri anlatlmaktadr. Deney setleri, klasik torna ve CNC torna tezgahlar iin ayr ayr tasarlanmtr. Deney seti kurulumunda, kuvvetler iin 4 bileenli lm yapabilen 9272 Kistler dinamometre, delik delme ilemi iin iten soutmal karbr matkaplar ve scaklk lm iinde K tipi 1 mm apnda sl ifti kullanlmtr. Deney seti, dnen i paras, hareketsiz kesici takm mant zerine kurulmutur. Dinamometrenin klasik torna tezgahna ve CNC torna tezgahlarna balanabilmesi iin ayr ayr balama aparatlar tasarlanarak imalat yaplmtr. Delik delme ileminde kullanlacak olan matkaplarn dinamometrenin zerine balanmas iinde pensli balama aparat tasarlanarak imal edilmitir. Balanan matkaplarn dnen i parasnn merkezi ile olan hassasiyeti kontrol edilerek ayarlamalar yaplmtr. Scaklk lm, iin iki adet sl ift, karbr matkabn iten soutma kanalarndan geirilmitir. Isl ifttin ular matkaplarn kesici kenarlarna ok yakn olarak konumlandrlmtr. Isl iftler, anlk lm yapabilen Data Loger cihazna balanmtr. Deney setlerinin kurulumunun ardndan 14 mm karbr matkaplarla, GGG40 kresel dkme demirin delinmesine ynelik baz testler yaplmtr. Klasik torna ve CNC torna tezgahlarnda ayr olarak yaplan deney sonular karlatrlmtr. Elde edilen deney sonularnn birbirine olduka yakn olduu, dolays ile hazrlanan deney setlerinin doruluu kendi iinde kantlanmtr. Anahtar kelimeler: Tornalama tezgahlar, Delik delme, Karbr matkaplar, Kesme kuvvetleri, Scaklk

CUTTING FORCES AND TEMPERATURES MEASUREMENT WHEN DRILLING ON LATHES

ABSTRACT
In this study, experimental sets, which are used to measure cutting forces and temperatures occurred during drilling holes on the classical and CNC lathes, are described. The sets were designed separately for the classical lathes and CNC lathes. A 4-component dynamometer called Kistler 9272 to measure cutting forces and a carbide drill cooled internally and 1 mm diameter K type thermocouples to measure temperature were used in the sets. The sets were setup for idea of rotating the work piece and stable cutting tools. Two apparatus were designed and manufactured to assemble the dynamometer appropriately on the CNC lathe and classical lathe. Moreover, an adapter was designed and manufactured to hold cutting tools on the dynamometer. Having assembled the dynamometer and drill in the sets, center of cutting drills were adjusted to center of rotating the work piece precisely. Two thermocouples that were used to measure temperature were passed through the internal cooling channels of carbide drill. have been drill. Tips of the thermocouples are positioned very close to the edges of the drills. And then, other tips of the thermocouples were connected to the Data Loger. After the sets installation, some experiments were performed separately CNC lathe and classical lathe by using 14 mm carbide drill to hole GGG40 ductile cast iron. The experimental results were compared. The results that obtained were very close to each other were showed that the sets are worked accurately. Keywords: Turning machine tools, Drilling, Carbide tools, Cutting forces, Temperature

1. GR
Matkaplarla delik delme operasyonlar imalat sanayisinin birok kolunda yaygn olarak kullanlmaktadr. Genelde matkaplar ile delik delme basit bir ilem gibi dnlr. Fakat delik delme srasnda ok karmak olaylar meydana gelmektedir. Matkaplarda delme ilemi, radyal azn (ekil 1.ada bir matkabn ksmlar gsterilmektedir) paraya dalmas ile balar ve ana kesme azlarnn aktif kesme ilemine katlmas ile devam eder. Kesici azlar tarafndan kesilerek paradan ayrlan talalar helisel kanallar vastasyla tahliye edilir. Radyal az, kesme yapmaz, matkabn dnme ve ilerleme hareketi sayesinde i parasn ezerek kesicinin azlamasn salar. Bylelikle de, matkabn delme eksenine paralel olarak ilerlemesine imkan verir. Kesici az ise, parann dnme ve matkabn ilerleme hareketiyle helis bir yzey oluturarak, i parasn keser. Helisel yzey boyunca hareket eden takmda kesme azlarnn etki yn srekli deitiinden, matkabn etkili kesme alar da deimektedir [1]. Yaplan delik delme ilemlerinde temelde iki kuvvetin etkili (ekil 1.b) olduu kabul

1284

Kayr, Y. ve Usta, M.

edilmektedir. lki, matkabn ilerlemesinden meydana gelen Fz kuvvetidir. kincisi ise matkabn dnnden kaynaklanan Mz (tork) momentidir. Fz ve Mz, takmn kesici kenarlarna ve alan deliin kalitesine (boyutsal toleranslar, vb.) byk etkisi bulunmaktadr. Standart bir matkabn geometrisi iin, u as, radyal az as, radyal az uzunluu, kesici az uzunluu ve helis as gibi imalat parametreleri kullanlmaktadr. Bu parametrelerden her biri delik delme ileminde kesme kuvvetlerini ve elde edilen delik kalitesini deiik ekillerde etkilemektedir. Fz Mz

f ap D

a)

b)

ekil 1. Bir kesici takm olan matkaba ait bilgiler: a) Matkabn ksmlar, b) Delik delme ileminde meydana gelen kuvvetler Delik delme ileminde oluan kesme kuvveti (Fz) ve momentin (Mz) bykl ilk etapta delinecek malzeme 2 zellikleri gz nnde bulundurularak kaldrlacak tala kesitine (A, mm ) baldr. Dier etkenler ise kesici takm malzemesi ve geometrik unsurlar ile birlikte, kesme parametreleri (devir says, ilerleme hz), ortam scakl ve soutma svs kullanlmas gibi etkenlerdir. Delme ileminde oluan Fz kuvveti ve Mz torku elde edilen delik geometrisine (boyutsal toleranslar, yzey przll, vb.) tesiri ok fazladr. Kesme ortamnda tala kaldrma ileminin doasndan kaynaklanan s oluumu ile birlikte kesme ortamnn scaklk deerinin art belirli bir snra kadar olumlu etkisinin yan sra ksa srede artan scaklk deerlerinde kesme ileminin verimli yaplabilmesini engelleyen bir durum sergilemektedir. Delme ileminde kesme scaklnn takm mrne etkisi zellikle kuru delmede nemli bir problemdir. Tala kaldrlarak gerekletirilen imalat ilemlerinde birok deneysel alma ile malzemelerin ilenebilirlik davranlar incelenmektedir. Malzemelerin bu ilenebilirlik deneylerinde, genelde deien ileme parametreleri ve kesici takm zelliklerine bal olarak, ileme esnasnda oluan kesme kuvveti bileenleri, scaklk ve ileme sonras elde edilen yzey przll deeri ile takm hasar mekanizmalarnn belirlenmesi ana alma konular bnyesindedir. Bu kriterlerden kesme kuvveti bileenlerinin ileme esnasnda e zamanl lmnde dinamometreler kullanlmaktadr. Gnmzde, piyasa da gelitirilmi ok eitli dinamometreler bulunmaktadr. lenebilirlik deneylerinde oluan scakln lmnde ise, deiik yntemler kullanlmaktadr. En yaygn olan, sl ift (thermocouple) kullanlarak yaplan temasl lm yntemidir. Bu yntemin en yaygn kullanm ekli, sl iftinin ilenen malzemeye veya kesiciye temas ettirilmesidir. Hangisinin tercih edilecei, kullanlan tala kaldrma yntemine gre deiebilmektedir. Kullanlan tala kaldrma ynteminde, kesici dnerek tala kaldryorsa (freze, matkap tezgahlar gibi), scakln ilenen para zerinden alnlmas yaygndr. nk, dnen bir kesiciye sl iftinin temas ettirilmesi teknik olarak zordur. Kullanlan tala kaldrma ynteminde para dnyorsa (Tornalama tezgahlar, vb.), bu durumda scakln kesici zerinden alnmas yaygndr. Delik delme yntemi de bir ilenebilirlik almasdr. Prizmatik i paralar zerindeki deliklerin almasnda, yaygn olarak freze ve matkap tezgah gibi makinalar kullanlmaktadr. Ayrca torna tezgahlarnda da delik delme ilemleri yaplabilmektedir. Kullanlan freze, matkap gibi tezgahlarda kesici dnerek tala kaldrdndan, scakln matkap ucundan temasla alnmas isteniyorsa, normal tezgah kullanmnda, kesicinin i paras gibi, i parasnn da fener miline balanarak kesici gibi kullanlmas gerekecektir. Torna tezgahlarnda ise i paralar dnmektedir. Normal kullanmda, scakln matkap ucundan alnabilmesinde bir deiiklik yapmaya gerek yoktur. Gnmzde, scaklk lmlerinde temasl yntem dnda, temassz (uzaktan alglama) yntemlerde kullanlmaktadr. Fakat, temassz yntemlerin, temasl yntemler gibi kesin sonular yerine, yaklak deerler verebildii ifade edilmektedir. Yaplan incelemelerde, delik delmeye ynelik yaplan ilenebilirlik almalarnn az ve yeni olduu grlmtr. Bu almalardan ulalabilenler aada zetlenmitir Habal ve Kvak [2], sper alam Inconel 718 malzemesinin kaplamal ve kaplamasz karbr matkaplarla delinmesi esnasnda kesme parametrelerinin, kesme kuvvetleri zerindeki etkisini analiz etmeye almlardr. Delme deneyleri kaplamasz, TiN ve TiAlN kapl karbr matkaplar kullanlarak, kuru kesme artlarnda CNC dik ileme merkezinde, drt farkl kesme hz (10, 12,5, 15, 17,5 m/dak) ve farkl ilerleme (0,05, 0,075, 0,1

1285

Kayr, Y. ve Usta, M.

mm/dev) kullanlarak yaplmlardr. Deliklerin delinmesi esnasnda kesme kuvvetleri llerek, kesici takmlar arasnda mukayese yoluyla deerlendirmeler yaplmlardr. Genel olarak kesme kuvvetlerinin artmasnda, ilerleme miktarnn kesme hzndan daha etkili olduunu grmlerdir. Kullanlan kesme hz ve ilerleme miktarlar iin en yksek kuvvet deerleri TiAlN kapl kesici takmlarndan elde etmilerdir. Kesme kuvvetleri asndan kaplamasz, TiN ve TiAlN kapl takmlar ele alndnda en iyi performans kaplamasz takmlarda gzlemlemilerdir. Ertunc ve Loparo [3], delik delme operasyonu srasnda oluan kesme kuvveti ve tork deerlerini lmlerdir. Bunun iin; ki bileenli bir dinamometre kullanmlardr. Anlk olarak llen kesme ve tork deerlerinin deerlendirilmesine ynelik bir sistem gelitirmilerdir. Gelitirilen sistem; delik delme annda zamana bal olarak deien kesme kuvveti, tork, vb. artlar daha nceden oluturulmu olan deerler tablosu ile karlatrarak yorumlamaktadr. Kyas iin kullanlan deerler tablosu; kesicinin kr (kullanlm) ve keskin (ilk defa kullanm) olmas durumuna gre elde edilen kesme kuvveti, tork, vb. deerlerden oluturulmutur. Sistem; kesicinin zamana bal olarak anmasn (krelmesini) tahmin yoluna gittiinden delik delme hassasiyetinin korunmasn salamaktadr. El Tammimi ve Darwish [4], CNC tezgah kullanlarak alan delikler ile klasik matkap tezgah kullanlarak elle alan delikleri karlatrmlardr. Bu deneylerde, farkl aplardaki helisel sementit karbr matkaplar kullanlm ve oluan kesme kuvvetleri dinamometre ile llmtr. Yaplan deneylerde, CNC freze tezgah ile klasik matkap tezgah arasnda karlatrmalar yaplmtr. CNC freze tezgahnda yaplan deneylerde, kesici ap bydke kesme kuvvetinin artt, kesme hznn artka kesme kuvvetinin azald belirlenmitir. Alan delik ap lsndeki sapma miktar CNC tezgahnda ok kk aralkta kalrken bu oran klasik matkap tezgahnda bymektedir (yaklak 2-3 kat). Alan delik boylarndaki sapmalar (paralellik) CNC tezgahnda ok kk olurken bu miktar klasik tezgahta alan deliklerde ok daha fazla (yaklak 2-3 kat) olutuunu tespit etmilerdir. Rivero ve arkadalar [5], farkl trde kaplanm matkaplarn kuru delmedeki performansn aratrmtr. CNC freze tezgahnda yaptklar deneysel almada temasl ve temasz scaklk lm yntemlerini kullanmlardr. Temasl scaklk lm iin tercih etkileri sl iftini i paras ierisine gmmlerdir. Isl iftinin gmlmesinde delik duvarna yaklak 0,2 mm kadar yaklamay baarmlardr. Bununla birlikte, temasz scaklk lmn ise pirometre ile gerekletirmilerdir. Her iki yntem ile elde edilen scaklklar karlatrlmtr. Rivero ve arkadalar ayrca deiik kesme parametrelerinin scaklk deiimine tesirini de aratrmlardr. Fernandes ve Cook [6], CNC freze tezgahnda yaptklar deneysel almalarnda, karbr takviyeli kompozit malzemeyi delme esnasnda kuvvet ve torkun delik kalitesi ve anmaya tesirini incelemilerdir. Ayrca takm anmas ve i paras kalnlnn kesme sresi boyunca kesme kuvveti ve torka tesirini aratrmlardr. Bu alma sonucunda ayn matkap ucuyla delinen delik says artka eksenel kuvvetinin (Fz) artt, fakat torkun ok fazla etkilenmediini gzlemlemilerdir. Sonu olarak kk bir i paras kalnlnn dahi byk oranlarda eksenel kuvvete neden olduunu dolays ile de i paras kalnlnn kesici takm anmasnda nemli rol oynadn, ifade etmilerdir. zetlenen tm bu almalarda, scakln ve kesme kuvvetlerinin delik delme ilemlerinde zellikle de kuru delme artlarnda nemli kriterler olduu grlmtr. almalarda scakln, hem kesici takm hem de i paras zerinde olumlu ve olumsuz etkisinin bulunduu belirtilmitir. zellikle de artan scaklklarn, kesici zerinde deiik anma trlerinin olumasna ve takmn mrn beklenilen sreden daha ksa zamanda tamamlanmasna neden olduu belirtilmitir. Dolays ile delik kalitesinin olumsuz ynde etkilendii ifade edilmitir. Bu problemleri aabilmek iin malzemelerin ilenmelerinde oluan scaklk deerleri belirlenmesine gidilmitir. Bylelikle de en uygun kesici takm ve kesme artlar belirlenmeye allmtr. Yaplan literatr taramasnda, delik delmeye ynelik deneysel almalarn ounlukla CNC freze ve matkap tezgahlarnda yapld grlmtr. Deneylerde genelde prizmatik i paralar kullanlmtr. Kesme kuvvetlerinin llmesinde; dinamometre kullanlmtr. Scakln llmesinde ise, arlkl olarak sl iftinin temas ettirilmesi, azda olsa temassz (uzaktan alglama) yntemlerinin kullanld belirlenmitir. Yaplan deneylerde, scaklk; delinen malzeme zerinden alnmtr. Isl ifti delinen malzemeye gmlm ve alan delik duvarna yaklak olarak 0,2 mm yaklatrlmtr. Bunlarla birlikte, freze tezgahlarnn kullanld baz almalarda, scakln kesici zerinden alnd grlmtr. Bu almalarda, kesici malzeme gibi sabit tutulmu i paralar kesici gibi kullanlmtr. paralar tezgaha kesici gibi balanarak deneyler yaplmaya allmtr. Torna tezgahlarna delik delmeye ynelik almalara pek rastlanmamtr.

2. MATERYAL VE METOT
Yaplan bu alma da, delik delme deneyleri torna tezgahlarnda yaplarak, scakln dorudan kesici zerinden alnmas hedeflenmitir. Deneylerde, deiik kesme parametreleri (devir, ilerleme) ile kullanlan karbr matkaplarla oluan kesme scaklklar ve kesme kuvvetlerinin delik delmeye etkisi aratrlmtr. Deneyler, klasik torna tezgah ve CNC torna tezgahnda ayr ayr tekrarlanmtr. Bunun iinde ayr ayr deney setleri tasarlanarak hazrlanmtr. Hazrlanan deney setlerinde, matkaplarn dinamometreye balanmas iin bir takm tutucu

1286

Kayr, Y. ve Usta, M.

tasarlanm ve imal edilmitir (takm tutucusunun imalat resimleri Eklerde verilmitir). Takm tutucu, matkaplarn kolaylkla balanabilmesi ve sklebilmesinde standart bir pens takmn kullanabilecek ekilde tasarlanmtr (ekil 2).

a)

b)

ekil 2. Matkaplarn Dinamometreye balanmas: a) Pensli balama aparat gvdesi, b) Aparatn matkab balamada kulland paralar CNC ve klasik torna tezgahlarnda matkaplar ile deliklerin almas srasnda meydana gelen kesme kuvvetleri Kistleri firmasnn standart olarak gelitirmi olduu 9272 kodlu dinamometresi kullanlarak llmtr. Dinamometre, 4 bileenli (Fx, Fy, Fz ve Mz) olup hassas lm yapabilecek kuvvet lme aral aada verilmitir (ekil 3).

Fx iin Fy iin Fz iin Mz iin

-5kN -5kN -5 kN -200 Nm

5 kN 5 kN 20 kN 200 Nm

ekil 3. Deneylerde kullanlan dinamometre ve kuvvet lm aralklar [7] Matkapla delik delinmesi srasnda oluan snn llmesi iin bir deney dzeneinin kurulmas gerekmitir. K tipi sl iftleri (izelge 1) bklebilir ve 1 mm apnda olmas matkabn soutmal kanallarnn iinden rahatlkla taklmasna olanak salamtr. Bu nedenle deneylerde ekil 4.ada grlen sl ifti (sl iftin bilgileri izelge 2de verilmitir) kullanlmtr. ekil 4.bdeki veri kaydedici (datalogger) ile birlikte Elimko Data Loger bilgisayar program kullanlarak anlk alnan lm verileri bilgisayar ortamna rahatlkla aktarlm ve deerlendirilmitir.

a)

b)

ekil 4. Scaklk lm iin kullanlan: a) Isl ift (thermocouple), b) Veri kaydedici (datalogger) [9] izelge 1. Isl iftinin scaklk limitleri ve standart kodlar [9] ISIL FT NiCr-Ni DIN 43710 IEC 584 K LM ARALII -200 ile 1200C

Deneyler, klasik torna ve CNC torna tezghlarnda ayr ayr yaplacandan scaklk ve kesme kuvvetlerinin llmesinde kullanlacak olan deney dzeneinin bu tezgahlar iin adapte edilmesi gerekmitir. Bunun iinde dinamometrenin torna tezghlarna ve matkaplarn da dinamometreye balanabildii deney dzeneklerinin tasarlanmasna gidilmitir.

1287

Kayr, Y. ve Usta, M.

Klasik torna iin tasarlanan aparatn nce, tezgh sportu zerine kalemlik gibi oturtulan ana gvde imal edilmitir. Sonrasnda bu balama aparatnn zerine dinamometreyi balamak amacyla ara balama parasnn imalat yaplmtr (ekil 5). Ara para ayn zamanda matkabn eksen ayarlarn yapabilecek ekilde imal edilmitir.

a)

b)

ekil 5. Klasik torna tezgah iin balama aparatlar: a) Gvde, b) Ara para Deney paralarnn klasik torna tezgahna balamak iin drt ayakl bir ayna kullanlmtr. Drt ayakl aynann tercih sebebi, delinen paralarn hareketsiz olarak (rijit) tutulabilmesinde yzey srtnme alannn artrlmasdr. nk, drt ayakl aynada, para yzeyine temasta drt skma aya bulunmaktadr. Bylelikle de, srtnen yzey alan artrlarak srtnme kuvvetlerinin artrmas salanmaya allmtr. Deney parasnn balanmasndan sonra, sport (ekil 6.a) zerinde bulunan torna kalemlii sklerek (ekil 6.b) dinamometre balama aparat balanmtr. Sonrasnda aparat zerine dinamometre ve takm (matkap iin) tutucusu da balanarak (ekil 7.a) klasik torna tezgahnda matkabn eksen ayarlarna geilmitir.

a)

b)

ekil 6. Klasik torna tezgahna ait: a) Kalemlik, b) Sport

a)

b)

ekil 7. Klasik torna tezgahna balanan deney seti: a) malat yaplan deney seti, b) CAD ortamnda tasarlanan deney seti Kuvvet lm iin deney dzeneinin klasik tornaya montajndan sonra matkap ile deney parasnn ayn eksende olmas iin ayar ilemleri yaplmtr. Bu ilem iinde daha nceden mastar olarak hazrlanm ubuklar (miller) kullanlmtr (ekil 8.a). Ular konik ekilde ilenmi ubuklardan bir tanesi aynaya dieri de kesici balama aparatnn pensine tutturulmak suretiyle merkezleme yaplmtr (ekil 8.b). Merkezleme ilemi yapldktan sonra, klasik torna aynasnn dn ekseni ile matkap eksenin bir noktada kesimesi salanmtr. Bu ilemin ardndan, piyasadan hazr olarak temin edilmi bir ubuk, takm tutucusuna matkap gibi balanm ve hassas bir komparatr (0,001 mm hassasiyetli) ile zerinde kontroller (merkezleme kakl) yaplmtr (ekil 9). Bylelikle, matkabn ilerleme hareketi boyunca eksen paralellii salanmtr.

1288

Kayr, Y. ve Usta, M.

a)

b)

ekil 8. Klasik tornada; matkabn deney paras ekseninde ayar: a) Ayar ubuklar, b) Ayarn yapl

a)

b)

ekil 9. Deney dzenei paralelliinin ayarlanmas: a) Mastar zerinden yatay kontrol, b) Mastar zerinden dey kontrol Merkezleme ilemleri bittikten sonra iten soutmal matkabn soutma kanallarnn (iki kanal) iinden iki adet sl ift taklmtr. (ekil 10).

ekil 10. Matkaba sl iftin taklm hali Sonrasnda sl iftlerinin takl olduu matkap, dinamometre zerindeki takm tutucusuna balanm ve ardndan sl iftlerle veri kaydediciye balanarak tezgah deneye hazr hale getirilmitir (ekil 11).

ekil 11. Klasik torna tezgah iin hazrlanan deney dzenei

1289

Kayr, Y. ve Usta, M.

CNC torna tezgahlar iin dinamometre, tezgahn kesici takmlarn baland dner bala (taret) balanmtr. Tarete dinamometreyi balamak iin iki ayr parann tasarlanarak imal edilmesi gerekmitir. Aparatn tasarmnda, CNC torna tezgahnn taretine dinamometre (dinamometreye matkabn balanmas ile elde edilen montajda matkap ekseni) ile CNC fener milinin ekseninin birbirini karlamasna dikkat edilmitir. CNC torna iin imalat yaplan balama aparatlarnn resimleri ekil 12de gsterilmektedir. Balama aparatlarnn CNC torna tezgahna montajnn ardndan, dinamometre ve takm tutucunun da balanmas ile deney seti hazr hale getirilmitir (ekil 13).

a)

b)

ekil 12. CNC torna tezgah iin balama aparatlar: a) Ana gvde, b) Ara para

a)

b)

ekil 13. CNC torna ynelik hazrlanan deney seti: a) Deney setini montaj, b) Deney setinin CAD ortamndaki tasarm Balama aparatnn CNC tornaya montajndan sonra matkap ile deney parasnn ayn eksende olup olmad kontrol edilmitir. Bu ilem iin, klasik torna tezgahnda yaplan benzer yntemler kullanlmtr. Ayn ekilde konik mastar ubuklar ile merkezleme ilemi yaplmtr. Merkezleme ilemin ardndan, takm tutucusuna balanan hassas mastar ubuk, komparatr (0,001 mm hassasiyetli) ile ayna-takm ikilisi iin eksen paralellii kontrol edilmitir (ekil 14.a). Eksenleme ilemi bittikten sonra, soutma kanallar iinden sl ift geirilen (ekil 10) matkap, takm tutucusuna balanmas ile CNC tezgah deneyler iin hazr hale getirilmitir (ekil 14.b).

a)

b)

ekil 14. CNC torna tezgah iin hazrlanan deney seti: a) Eksen ayarlamas, b) Deney setinin balamas

1290

Kayr, Y. ve Usta, M.

2.1. Deneyler
almalarda, deneyler iin imalat sanayisinde yaygn kullanlan GGG40 kresel (sfero) dkme demir malzemesi kullanlmtr. GGG40 kresel dkme demir malzemesinin zellikleri izelge 2de verilmitir. izelge 2. GGG40 Deney malzemesinin zellikleri [7] Kimyasal Analizi C Si Mn P S Mg 3,58 2,69 0,146 0,026 0,006 0,045 Mekanik Testler ve Mikro Yap Analizi Grafit Boyu 4 -5 Kre Says 150 Kre % 95 Cr 0,025 Ni 0,023 Mo 0,005 Cu 0,067 Ti 0,014 Sn 0

Mikro Yap 95F 5P

Sertlik (BHN) 151

GGG40 kresel dkme demir malzemeleri piyasada hazr olarak bulunmadndan bu malzemeler; dkm alannda deneyimli bir firmaya dktrlmtr. Dkm yolu ile elde edilen malzemeler torna tezgahnda talama tolerans braklarak ilenmitir. Malzeme torna tezgahnda ilendikten sonra talama tezgahnda lsnde talanm ve kesilmitir (ekil 15). Hazrlanan deney paralarnn boyu 50 mm alnmtr. Deneylerde paralar boydan boya delinmitir.

ekil 15. Deneyde kullanlacak GGG40 malzemesi ve boyutlar Deneylerde ap 14 mm olan 2 azl iten soutmal karbr matkaplarn kullanlmasna karar verilmitir. 14 mm matkap, kesici ucundaki scakln sl ift ile llmesinde sl iftin balanmasnda minimum artlar salamaktadr. Matkabn standard DIN 6537 Ldir ekil 16da deneyde kullanlan matkap ve lleri verilmitir. Kullanlan matkabn helis as 30 ve u as 140 dir. Delik delme deneylerinde kullanlan kesme parametreleri izelge 3te verilmitir.

ekil 16. Deneyde kullanlan sementit karbr kapl helisel matkabn lleri [8] izelge 3. Deneyler iin kullanlan kesme parametreleri Devir (S:dev/dak) 1000 lerleme (f:mm/dev) 0,18 0,24 0,32 Kesme artlar Kuru Delik boyu (L:mm) 50 n delik Yok

50 mm olan delik boyu ile matkap ap oran yaklak 4D olmaktadr. Deliklerin almasnda oluan kesme kuvvetleri iin DynoWare grafik ekran, scaklklar iinde Elimko DataLoger programnn grafik ekran kullanlmtr. Her iki ekilde de kullanc, zamana (saniye) bal olarak deiimleri grafik zerinden kolaylkla renebilmekte ve analizler yaplabilmektedir. Deneylerde llen kesme kuvvetleri deerlerinin alnmasnda DynoWare programnn Mean Value (aritmetik ortalamas) yntemi kullanlmtr (ekil 17). Grafik zerinde istenilen aralktaki kuvvetlerin deiimi iin zerinde iki nokta (ekil 17de 1 ve 2 noktalar) belirlenebilmektedir. Scaklklar ise, Elimko DataLoger program zerinden excell ortamna dorudan kaydedilmesi eklinde alnmtr (ekil 20).

1291

Kayr, Y. ve Usta, M.

ekil 17de verilen DynoWare grafik ekranna bakldnda, deliin delme srasnda belli bir sre iin (yaklak ilk 7 sn) Fz, Mz dzgn bir eilim oluturmutur. Fakat, daha sonraki saniyelerde delik sonuna doru, Fz ve zellikle de Mzde byk artlar meydana gelmitir. Buradan da anlalaca gibi, GGG40 malzemesinin kuru kesme artlarnda 50 mm boyda delinmesi srasnda delik sonuna yaklatka delme ileminin gletii ortaya kmaktadr. Buna sebep, kan talalarn dar atlmasndaki karlalan zorluk gsterilebilir. ekil 18de verilen scaklk grafiinde ise, artn delik balangcndan sonuna kadar dzgn bir ekilde srekli olarak art, delik kna ulalmas ile de hzl bir ekilde dt grlmektedir.

ekil 17. DynoWare programnn kesme kuvvetlerine ynelik oluturduu bir grafik

ekil 18. Elimko datalogger programnn scakla ynelik oluturduu grafik

3. DENEY SONULARI VE TARTIMA

Kresel dkme demir (GGG40) i paralar zerinde; helis as 30, u bileme as 140 olan karbr matkapla, farkl iki tezgah (klasik torna ve CNC torna), farkl ilerleme hzlar (0,18-0,24-0,32 mm/dev), S= 1000 dev/dak ve soutma svs kullanlmadan yaplan delik delme ilemlerinde elde edilen Fz (delme kuvveti) ve Mz (moment) grafikleri ekil 19 ve scaklk grafikleri de ekil 20de verilmitir. 50 mm delik boyu, kullanlan 14 mm matkap iin 3Dden byk olmaktadr. Grafiklerde verilen Fz, Mz ve scaklk deerleri, 50 mm delik boyunun 5 blgeye (her blge 10 mm), dier bir ifade ile delik delme sresinin 5e blnmesi ile elde edilmitir. GGG40 malzemesinin kesintisiz olarak (duraksama yapmadan) 50 mm boyda delinmesi srasnda tala skmasna bal byk s art olmaktadr. Bu durumda delik delme ilemi zorlamaktadr. Scakln en yksek deerlerde olduu an kesici delik sonuna yaklat an olmaktadr. Delik aldktan sonrada scaklk hzl bir ekilde dmeye balamtr.

1292

Kayr, Y. ve Usta, M.

Delme Kuvveti (Fz)

4000 4000 3500 Kesme kuvveti (Fz), N 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 0 20 40 60 0
f=0.18mm/dev f=0.24mm/dev f=0.32mm/dev

Delme Kuvveti (Fz)

Kesme kuvveti (Fz), N

3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 Delik boyu (L), mm

f=0.18mm/dev f=0.24mm/dev f=0.32mm/dev

20

40

60

Delik boyu (L), mm

a)

b)

Moment (Mz)
3500 Delme momenti (Mz), Ncm Delme momenti (Mz), Ncm 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 0 20 40 60 Delik boyu (L), mm
f=0.18mm/dev f=0.24mm/dev f=0.32mm/dev

Moment (Mz)
3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 0 20 40 60 Delik boyu (L), mm
f=0.18mm/dev f=0.24mm/dev f=0.32mm/dev

a)

b)

ekil 19. S=1000 dev/dak ile GGG40 malzemesine delik delinmesinde llen Fz ve Mz grafikleri: a) CNC tezgah, b) Klasik torna tezgah ekil 19da verilen Fz ve Mz grafikleri incelendiinde, GGG40 malzemesinin her iki tezgahta (CNC torna ve klasik torna) ayn kesme parametreleri ile delinmesinde elde edilen deerlerin birbirine olduka yakn olduu grlmektedir. Bununla birlikte, delik delme srecinde Fz ve Mz deerlerinde art olmutur. Delik delme boyu artka, Fz ve Mz kuvvetlerinin de art grlmektedir. Bununla birlikte, artan ilerleme karsnda da Fz ve Mz kuvvetleri de artmtr. Fz ve Mz iin en yksek deerler, en byk ilerleme (f = 0,32 mm/dev) ile elde edilmitir. Delme yklerinin artmas karbr kesiciler iin istenmeyen bir durumdur. nk karbr kesiciler yap itibari ile ok krlgan kesicilerdir. Delme annda oluan dengesiz ykler karsnda ok abuk krlabilmektedirler. zellikle de Mz momentindeki (tork) art, bu tr kesicilerin krlmasnda ok etkilidir. ekil 20de verilen scaklk grafikleri incelendiinde ise; artan delik boyu karsnda scakln hzl bir ekilde art grlmektedir. Fakat, ilerleme karsnda scaklk erisi pek fazla deimemitir. Her ilerleme iin de scaklk deiimleri birbirine ok yakn meydana gelmitir.

1293

Kayr, Y. ve Usta, M.

Scaklk (C)
400 350 Scaklk (T), (C) Scaklk (T),C 300 250 200 150 100 50 0 20 40 60 Delik boyu (L), mm
f=0.18mm/dev f=0.24mm/dev f=0.32mm/dev

Scaklk (C)
400 350 300 250 200 150 100 50 0 20 40 60 Delik boyu (L), mm
f=0.18mm/dev f=0.24mm/dev f=0.32mm/dev

a)

b)

ekil 20. S=1000 dev/dak ile GGG40 malzemesine delik delinmesinde llen saklk grafikleri: a) CNC tezgah, b) Klasik torna tezgah

4. SONULAR
Hazrlanan deney setleri ile hem klasik torna ve hem de CNC torna tezgahlarnda delik delme deneylerinin yaplabilmesi mmkn olmutur. Deneylerin CNC tezghlarda ve klasik tezghlarda tekrarlanabilirlii, deneylerin doruluunu karlatrmal olarak grmeyi salamtr. Elde edilen deney setleri ile her iki tezgahta ayr ayr tekrarlanan deney sonularnn birbirlerine olduka yakn olduu grlmtr. Bu sonular, deney setlerinin uygun ekilde tasarlanarak kesici ve dinamometre montajlarnn rijit ekilde yapldnn bir gstergesidir. Delik delinmesinde; delik boyu artka delik ierisinde biriken talalarn dar atlmas zorlamaktadr. Delik boyunun 50 mm olmas ve kuru kesme artlar; deliklerin almasn daha zor bir hale getirmitir. zellikle, delik ortalarndan delik sonlarna kadar olan srete matkabn ucuna ve kesme kuvvetlerine ynelik deiik etkiler olumutur. Bu etkilerden dolay delme kuvvetinde (Fz) ve momentte (Mz) ani deiimler meydana gelmitir. GGG40 malzemelerinin boydan boya (50 mm) delinmesi ile elde edilen grafiklerde delik boyunun ilk 20 mmden sonra ani kuvvet deiimleri gzlenmitir. Kesilen talalarn matkabn helisel oluklar ile dar atlmas srasnda skmas ve beraberinde artan scaklk Fz ve Mz deerlerini artrmtr. Delik boyunca scaklk ykselmeleri grlmtr. Scakl arttran etkenler olarak; kesici tala ara yzeyinde balayan tala srtnmesinin kesicinin helisel oluklar boyunca devam etmesi, kesilen tala deformasyonu, sylenebilir.

TEEKKR
Bu alma, Gazi niversitesi Teknik Eitim Fakltesi BAP projesi kapsamnda desteklenmitir. Desteklerinden dolay, Gazi niversitesi Rektrl Bilimsel aratrmalar birimine ve Teknik Eitim Fakltesi Bilimsel Aratrmalar birimi uzmanlar grubuna teekkr ederiz.

KAYNAKLAR
[1] Akkurt, M., Tala Kaldrma Yntemleri ve Takm Tezgahlar, Birsen Yaynevi, stanbul, 1998. [2] Habal, K., Kvrak, T., Inconel 718in delinmesinde kesme parametrelerinin kesme kuvvetleri zerindeki etkisinin aratrlmas, 5. Uluslararas leri Teknolojiler Sempozyumu (IATS09), 1-4, 2009. [3] Ertunc, H.M., Loparo, K.A., A decision fusion algorithm for tool wear condition monitoring in drilling, International Journal of Machine Tools & Manufacture, 41, 13471362, 2001.

1294

Kayr, Y. ve Usta, M.

[4] El Tammimi, A., Darwish, S.M., Gemetric accurais of nc and conventionally drilled holes drilling, Journal of Materials Processing Technology, 41, 111-116, 1998. [5] Rivero, A., Aramendi, G., Herranz, S., Lopez de Lacalle, L.P., An experimental investigation of the effect of coatings and cutting parameters on dry drilling performance of aluminium alloys, Int. J. Manuf Technology, 2006. [6] Fernandes, M., Cook, C.,Drilling of carbon composites using a one shot drill bit. part I:five stage representation of drilling and factors affecting maximum force and torque, International Journal of Machine Tools&Manufacture, 46, 70-75, 2006. [7] Kayr, Y., Delik delme operasyonlarnda kullanlan helisel matkaplarnn kesme performanslarnn incelenmesi, Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu, Ankara, 6-12, 2008. [8] nternet : Kennametal Kesici Takm Katalogu,http://webtest.kennametal.com, 2010. [9] nternet : Elimko Dataloger ve Termokupl Katalogu, http://www.elimko.com.tr, 2010.

1295