Giaotrinh Neutronphysics

Chng 1
TNG TC CA NEUTRON VI VT CHT

1.1 GII THIU
Neutron cng vi proton l thnh phn c bn ca ht nhn nguyn t. Neutron c khm ph sau
hn hai thp k qua vic nghin cu cc ht trung ha in tch tn ti trong nguyn t. Do neutron
trung ha in tch nn n d dng tng tc vi ht nhn v khng tng tc trc tip vi electron. Do
kch thc ht nhn ca nguyn t c 1/1000 kch thc m my electron nn c hi neutron tng
tc vi mt ht nhn l rt nh, cho php neutron di chuyn mt khong cch di qua vt cht. Cng
nh ht t do, neutron l cng c quan trng v duy nht c dng cho nhiu ng dng: trong y hc
dng bn ph cc ht nhn nhm ph hy t bo ung th (v d nh liu php bt neutron), nghin
cu vt cht trong c th v sinh hc, chun on hnh nh qua vic nh v d dng cc nguyn t nh,
c bit l hydro, kho st tnh cht ca vt liu t (neutron chim gi mmen t v lm t trng
cng nh), theo di vt chuyn ng ca nguyn t (nng lng neutron nhit hu nh trng vi
nng lng chuyn ng ca nguyn t), v duy tr phn ng phn hch dy chuyn trong l phn
ng ht nhn. Neutron t do l khng bn v phn r thnh
-
, mt proton v mt neutrino. Tuy nhin,
neutron t do s tng tc hu ht vi vt cht xung quanh v bin mt d ht nhn tng tc lu trc
khi chng phn r.
1.2 CC PHN NG HT NHN
Mt phn ng ht nhn bao gm cc tng tc gia cc ht nhn (nucleon, ht nhn); to ra cc ht
nhn khc hoc tia gamma. Gi s, mt cch n gin, ch c hai ht ban u v hai ht c to ra sau
phn ng, mt phn ng ht nhn thng c vit nh sau (xem hnh 1.1)
A + B C + D
Mi phn ng ht nhn phi tun theo cc nh lut:
Bo ton s nucleon: tng s nuclon trc v sau phn ng khng i.
Bo ton in tch: tng in tch ca tt c cc ht trong phn ng phi c bo ton.
Bo ton ng lng: tng ng lng ca cc ht tng tc trc v sau phn ng khng
thay i.
Bo ton nng lng: nng lng, gm nng lng ngh ca cc ht, khng i trong phn
ng ht nhn.
1
B
A
C
D
Trc phn ng Sau phn ng
Hnh 1.1. S v mt loi phn ng ht nhn
nh lut bo ton nng lng cng c th dng d on xem tng tc gia cc ht mnh
hay khng. i vi tng tc gia ht A vi ht B to ra ht C v D, tng nng lng trc v sau
phn ng lin h vi ng nng (T) v nng lng ngh ca mi ht nh sau:
2 2 2 2
+ + + + + +
A B A B C D C D
T T m c m c T T m c m c (1.1)
Phng trnh (1.1) c th vit li nh sau
2
( ) ( ) [( ) ( )] + + + +
C D A B A B C D
T T T T m m m m c (1.2)
T phng trnh (1.2) cho thy rng, bin thin ng nng trong mt phn ng bng bin
thin nng lng ngh ca cc ht trong phn ng . bin thin nng lng ngh ca cc ht trong
phn ng c bit nh l gi tr Q ca phn ng:
2
[( ) ( )] + +
A B C D
Q m m m m c (1.3)
Phn ng l ta nhit khi Q > 0: khi lng ht nhn chuyn hon ton thnh ng nng v
lm ng nng cc ht tng ln sau phn ng.
Phn ng l thu nhit khi Q < 0: nng lng ht nhn chuyn hon ton thnh khi lng v
lm ng nng cc ht gim i sau phn ng.
V d 1.1: Phn ng ht nhn
Hon thnh phn ng sau y, tnh gi tr Q ca phn ng
235
U(n, ?)
236
U. Bit khi lng: m
235
=
235.0439231 u, m
n
= 1.0086649 u, m
236
= 236.0455619 u.
Gii
S nguyn t ca
235
U l 92 v ca neutron l 0. Nh vy, tng s nguyn t ca cc ht ti l 92. Do s
nguyn t ca
236
U cng bng 92, nn ht bay ra cng phi c s ngyn t bng 0. Tng s khi ca cc
ht ti l 235 + 1 = 236. Tng s khi ca cc ht to ra phi bng 236. Do s khi ca
236
U l 236, v
vy ht cn li phi c s khi bng 0. l tia :
235
U(n, )
236
U
Gi tr Q ca phn ng l
2
235 236
[( ) ( )] 0.0070261
+ +
n
Q m m m m c u
Q = 0.0070261x931.5 = 6.54 MeV > 0, phn ng ta nhit.
1.3 CC NGUN NEUTRON V PHN LOI NEUTRON
Neutron sinh ra t cc ngun neutron chng hn nh l phn ng ht nhn, ng v phng x, hoc
my gia tc. L phn ng ht nhn l ngun to ra neutron v tn c tt c nng lng. Tuy nhin, tnh
phc tp ca l phn ng v h thng km theo cng nh gi thnh t khng thch hp cho cc ng
dng cng nghip, y hc hoc nghin cu nh. Mt khc, cc ngun neutron ng v c dng trong
rt nhiu cc ng dng trong cng nghip v l ngun l tng khi ta cn nhng neutron lin tc. Tuy
nhin, ngun neutron loi ny khng p ng c cc ng dng m ta ch cn neutron c mt nng
lng no hoc cn neutron pht ra trong mt thi gian cho trc. p ng i hi ny th mt
my gia tc pht neutron l cn thit. Cc my gia tc nh to ra ngun neutron di dng xung dng
phn ng ht nhn, phn ng thng dng nht l
2
H-
2
H v
2
H-
3
H
3
H (
2
H, n)
4
He Q = 17.59 MeV
2
H (
2
H, n)
3
He Q = 3.27 MeV
2
Cc phn ng ny to ra neutron 14.1 MeV v 2.5 MeV tng ng.
Ngun neutron xung (cng c gi l my pht xung) c ng dng trong khoa hc, cng
nghip, y hc v cng ngh nh sau:
- Phn tch hm lng ca cc vt liu ln: cc vt liu nh xi mng hay than ang di chuyn
trn bng ti c kim tra bng vic ng dng chm neutron nhanh v neutron nhit da vo
phn tch kch hot. Mc ch ca php phn tch ny l o hm lng nguyn t hin din
trong vt liu. V d nh cc thng tin thu c t php phn tch kch hot neutron ca xi
mng cho php s phi hp ti u cc thnh phn vt liu th cng nh thm tra thnh phn
ha hc. Mt v d khc l ng dng phn tch kch hot neutron kim tra php o trc tip hm
lng lu hunh (S) v cc nguyn t khc trong than, mt quan trng cho vic d on mc
nh hng ca mi trng.
- Pht hin vt liu chy n, ha hc v ht nhn: cc vt liu cha trong kin hng hoc trong
hnh l c th pht hin c chnh xc nh kim tra nhanh m bo an ninh ti cc sn bay.
- Cc ng dng trong y hc: mt php o chnh xc v n gin v cht bo trong c th bng
vic dng my pht xung neutron. Php o da vo s tng tc ca neutron vi cc-bon v
oxy, cho php tin lng c s bo ph, s lo ha v cc bnh tt v tim mch ca con
ngi.
Tng tc rt c bit sinh ra neutron ti tc cao v a nng l tng tc gia ht alpha vi
nguyn t beryllium:
9
Be(, n)
12
C Q = 5.75 MeV
Do lc y Coulomb gia nhn Be v ht l khng cao nn phn ng ny rt thch hp cho
vic sn xut ra neutron. Ht pht ra t cc ng v phng x
226
Ra,
222
Rn,
210
Pb,
239
Pu v
241
Am.
Beryllium ch c mt ng v trong t nhin nn ngun neutron s dng nguyn t ny l d dng thc
hin. Theo nguyn tc, bt Be v cht phng x pht c trn vo nhau theo t l t 20:1 n 300:1
v hn hp ny c gi gn trong mt dng c c bit. Ngun ny pht neutron khng i trong mt
thi gian di v ph nng lng neutron thng l phc tp v sn phm phn r pht ra vi nng
lng khc nhau v nh vy lm cho neutron c nng lng khc nhau. Hnh 1.2 m t ph nng lng
neutron pht ra t ngun neutron Am-Be. Cc neutron cng c th c to ra trong phn ng gia tia
gamma vi bia thng dng nh Be hay D (v d nh nc nng, D
2
O). Phn ng loi ny gi l phn
ng quang neutron. Nng lng lin kt ca neutron trong cc nguyn t nh l nh v phn ng xy ra
khng i hi phi c nng lng ln:
9
Be(, n)
8
Be Q = 1.63 MeV
2
H(, n)
1
H Q = 2.23 MeV
Neutron sinh ra t phn ng ny l n nng v ngun ny c th ti sn xut li. Ngun tia
gamma thng dng nht l
24
Na (E
= 2.8 MeV, T
1/2
= 15 gi) hoc
124
Sb (E
= 1.67 MeV, T
1/2
= 60.9
ngy).
V d 1.2: Phn ng ht nhn gii phng neutron
Vo nm 1920, Rutherford tin on s tn ti mt ht trung ha in tch nh l thnh
phn c bn ca ht nhn. T tng thi thc nhiu nh khoa hc khp th gii bt u
nghin cu v cc thnh phn c bn khc ca ht nhn. Hai nh khoa hc ngi c, Bothe v
Becker, nghin cu s tng tc m cho n ngy nay thng dng to ra ngun neutron
3
Nng lng (MeV)
X
c

s
u
t

p
h
t

n
e
u
t
r
o
n
Hnh 1.2: Ph nng lng neutron ca ngun Am-Be
l
9
Be(, n)
12
C. Trong thc nghim h khm ph ra rng lp ch (Pb) dy gn 5 cm lm gim
bc x pht ra t phn ng v cho rng hin tng ny khng ng vi cc tia gamma. Lc ny,
xt tng tc ging nhau v gi s rng mt neutron to ra trong phn ng c nng lng 5.3
MeV. Tnh nng lng ca proton git li nu nh neutron va chm trc din vi khi parafin
(gi s ch va chm vi proton).
Gii
Trc tng tc, neutron khi lng m
n
c vn tc v
n1
, proton khi lng m
p
c vn tc bng
khng.
Sau tng tc, neutron chuyn ng vi vn tc v
n2
v proton git li vi vn tc v
p
.
Theo nh lut bo ton nng lng
2 2 2
1 2
1 1 1
2 2 2
n n n n p p
m v m v m v + (1.4)
Theo nh lut bo ton ng lng cho va chm trc din
1 2 n n n n p p
m v m v m v + (1.5)
Phng trnh (1.4) v (1.5) c th n gin vi gi thit l khi lng neutron gn bng khi
lng proton, khi
v
p
= v
n1
v
n2
= 0
Kt qu ny cho thy rng trong va chm trc din neutron b dng li bi proton v truyn
ton b nng lng ca n cho proton. Cho nn trong thc nghim ca h, nng lng ca proton sau
phn ng bng nng lng neutron ti hoc bng 5.3 MeV.
Neutron c phn loi theo nng lng ca chng v tng tc ca chng vi vt cht ph
thuc vo nng lng. Phn loi thng dng nht c trnh by trong bng 1.1.
Bng 1.1. Phn loi neutron theo nng lng
Nng lng neutron Tn
0 0.025 eV Neutron lnh
0.025 eV Neutron nhit
0.025 eV 0.4 eV Neutron trn nhit
0.4 eV 0.6 eV Neutron Cadmi
0.6 eV 1.0 eV Neutron trn Cadmi
1.0 eV 10 eV Neutron chm
10 eV 300 eV Neutron cng hng
300 eV 1 MeV Neutron trung bnh
1 MeV 20 MeV Neutron nhanh
> 20 MeV Neutron tng i tnh
1.4 S SUY GIM NEUTRON
1.4.1 Khi nim v tit din
Tc phn ng ca neutron vi vt liu bia ph thuc vo nng lng v vn tc neutron cng
nh ph thuc vo bn cht ca vt liu bia. Nh vy, tit din ca mt bia i vi mt phn ng bt
4
k m t xc sut tng tc v l mt tnh cht c trng ca ht nhn v nng lng neutron ti.
gii thiu khi nim v tit din neutron, ta xem xt mt chm neutron ti n nng va chm vo bia
mng c b dy x v thit din A nh hnh 1.3.
Cng chm neutron ti c m t bng s neutron trn mi n v th tch, n, v vn tc ca
chng, v, l
I
0
= n. v [neutron/cm
2
/s] (1.7)
Tng s ht nhn trong bia c mt nguyn t N l
Tng s ht nhn trong bia = N A x (1.8)
S neutron va chm vi nhn bia t l vi cng chm neutron v tng s ht nhn trong bia
S neutron va chm mi giy trong bia = I
0
N A x (1.9)
Vi I
0
l s neutron va chm vi mt ht nhn trong bia mi n v thi gian, v vng tit
din hiu dng, thng c gi l tit din vi m. N nh ngha nh sau: = s neutron va chm mi
n v thi gian vi mt ht nhn mi n v cng ca chm neutron ti.
Nh vy tit din vi m m t din tch nhn thy c v i vi vi tng tc l gn bng vi
din tch thc R
2
. n v ca tit din vi m l barn (b) v bng 10
-24
cm
2
. Tt c cc tit din neutron
u l hm theo nng lng neutron v bn cht ca ht nhn bia. Xc sut neutron chu s tng tc
vi nhn bia bng t s gia vng phn ng vi vng ton phn:
x = [vng phn ng]/[vng ton phn] (1.10)
Vng phn ng ca bia (c th tch Ax) c nh ngha nh l s ht nhn trong bia, NAx, nhn
vi din tch mi ht nhn,
N Ax
x N x
A
(1.11)
Nh vy, mi lin h gia tit din vi m v tit din v m l
N [cm
-1
] (1.12)
S ht nhn trong bia ca mt nguyn t quan tm (gi l mt ht nhn), N, l
a
N
N
A
(1.13)
Vi A l s khi v N
a
l hng s Avogadro.
V d 1.3: Tit din vi m v v m ca mt ng v
5
Bia
N (nguyn t/cm
3
)
Neutron/cm
3
I
0
Neutron tn x
I(x)
Neutron khng va chm
Detector
Hnh 1.3. Khi nim v tit din neutron
Tnh tit din vi m da vo din tch hnh hc v tnh tit din v m ca
54
Fe c mt 7.86
g/cm
3
. Dng cng thc gn ng sau tnh bn knh ht nhn, R, R = (1.4 A)x10
-16
m.
Gii
Tit din vi m c tnh da vo bn knh ht nhn t m hnh Fermi ca ht nhn
R = 1.4 A x 10
-16
m = 1.4 x 54 x 10
-16
m = 75.6 x 10
-16
m
2 16 2 28 2
(75.6 10 ) 1.79 10 1.79 R m m b

Hnh 1.4 cho thy rng tit din vi m ca neutron i vi
54
Fe v
55
Mn gia tnh ton v thc nghim
gn bng nhau.
Mt
54
Fe l
23
22
(6.023 10 (7.86)
8.77 10
54
a
N
N
A

ht nhn/cm
3
Nh vy tit din v m l
22 24
(8.77 10 )(1.79 10 ) 0.157 N

cm
-1
V d 1.4: Tit din vi m v v m i vi hn hp cc nguyn t
Tnh tit din hp th vi m v v m i vi Urani t nhin nu bit
235
= 681b, v
238
= 2.7b.
Mt ca Urani l 19 g/cm
3
.
Gii
ph cp ca
238
U v
235
U trong urani t nhin ln lt l 99.28% v 0.72%. Nh vy, mt
ht ca chng l
23
23
238 238
238
(6.023 10 )(19)
0.9928 4.77 10
238
a
N
N
A

ht nhn/cm
3
23
20
235 235
235
(6.023 10 )(19)
0.0072 3.5 10
235
a
N
N
A

ht nhn/cm
3
Tit din v m v vi m ca urani t nhin l
1
238 238 235 235
0.367 N N cm
+ v
235 238
7.64b
N N

+
1.4.2 Xc sut tng tc neutron
6
Hnh 1.5. Neutron di chuyn trong mi trng ng nht
Hinh 1.4
Neutron di chuyn theo hng v vn tc khng i n khi chng tng tc vi mi trng.
Ch xt mi trng ng nht, xc sut m neutron tng tc l mt hm ca khong cch x trong mi
trng. Xc sut ny c th biu din theo chui MacLaurin cho khong cch x nh sau :
2 3
( ) ...
reaction
P x a bx cx dx + + + + (1.14)
vi a, b, c, d,. l cc h s khai trin. Do neutron khng th tng tc ti khong cch zero nn h s
th nht bng 0. i vi khong cch nh x (xem hnh 1.5), chui (1.14) cn li :
( )
reaction
P x b x
(1.15)
Xc sut neutron s khng tng tc trong khong cch x l
( ) 1
non reaction
P x b x

(1.16)
Do mi tng tc c lp vi tng tc trc nn xc sut m neutron s khng tng tc
trong khong cch x + x c th vit di dng tch s ca hai xc sut :
( ) ( ) ( )
( )[1 ]
non reaction non reaction non reaction
non reaction
P x x P x P x
P x b x

+

(1.17)
Ta sp xp li :
( ) ( )
( )
non reaction non reaction
non reaction
P x x P x
bP x
x

(1.18)
Ly gii hn x 0 v thay hng s b bng tit din v m
( )
( )
non reaction
non reaction
dP x
P x
dx
(1.19)
Phng trnh (1.19) cho php ta tnh c xc sut m mt neutron khng tng tc v xc sut m
neutron s tng tc trn khong x
( )
( ) 1
x
non reaction
x
reaction
P x e
P x e

(1.20)
Tit din v m phng trnh trn c thay bng h s suy gim tuyn tnh (
l
) nh trong
trng hp s suy gim tia gamma.
V d 1.5: Xc sut tng tc neutron
Tnh xc sut m mt neutron s dch chuyn 5 cm trong khi st
54
Fe m khng c
tng tc. Tnh xc sut tng tc neutron vi mi trng t khong 5 cm n 5.5 cm?
Gii
Theo v d 1.3, tit din v m ca
54
Fe l = 0.456 cm
-1
. Xc sut di chuyn 5 cm m khng c
tng tc l
0.157 5
(5 ) 0.456
x
non reaction
P cm e e

7
tnh xc sut c tng tc trong khong 5 cm v 5.5 cm, trc tin ta tnh xc sut ca s di
chuyn thm 0.5 cm m khng c tng tc, hoc
0.157 5.5
(5.5 ) 0.422
x
non reaction
P cm e e

Vy xc sut neutron tng tc trong khong 5 cm v 5.5 cm l
(5 ) (5.5 ) 0.456 0.422 0.034
non reaction non reaction
P cm P cm

Cch khc, ta c th s dng tch ca hai xc sut: xc sut m neutron s khng tng tc
trong khong 5 cm u tin v xc sut m neutron s tng tc trong khong 0.5 cm tip theo
0.157 5 0.157 0.5
(5 ) (0.5 ) 1 0.034
non reaction reaction
P cm P cm e e

1

]
1.4.3 Qung ng t do trung bnh ca neutron
Theo nh ngha, qung ng t do trung bnh ca neutron l khong cch trung bnh m neutron
di chuyn trong mi trng m khng tng tc. Qung ng t do trung bnh ta c th thu c t
xc sut m neutron s tng tc trong khong x x + dx. Nh vy, xc sut bng tch gia hai xc
sut:
- Xc sut m neutron s khng tng tc trn khong x
( )
x
non reaction
P x e
(1.21)
- Xc sut m neutron s tng tc trong khong dx
( )
reaction
P dx dx
(1.22)
Qung ng t do trung bnh c gi tr lin tc v c th thu c bng vic ly tch phn tch cc xc
sut trn vi gi thit chiu di vn chuyn neutron c th tnh t 0 n
0
0
1
x
x
xe dx
x
e dx
(1.23)
V d 6: Qung ng t do trung bnh ca neutron
Tnh qung ng t do trung bnh v thi gian cn thit i vi neutron c nng lng 100 eV
c s tng tc th nht trong khi
54
Fe. Khi lng ca neutron l 1.67492716x10
-27
kg
Qung ng t do trung bnh t l nghch vi tit din v m ca mi trng, cho nn
1 1
6.37
0.157
cm
Vn tc neutron tnh c t nng lng ca n

2 19
5
27
2 2 10 1.6 10
1.38 10 /
1.67492716 10
n
T
v m s
m
Cho nn thi gian c s tng tc th nht l

8
5
0.0637
0.46
1.38 10
t s
v
1.4.4 Tc phn ng v thng lng neutron

i vi phn ln cc ng dng (phn b neutron trong l phn ng, vn chuyn neutron qua vt
liu che chn hoc mi trng sinh hc), th vic xc nh tc phn ng neutron l quan trng. Mt
neutron tng tc vi ht nhn ca mi trng qua vic tn x t ht nhn ny n ht nhn khc n
khi n b hp th hoc thot ra khi mi trng. Qung ng t do trung bnh m mt neutron di
chuyn trc khi n tng tc c th c nh ngha l qung ng t do trung bnh cho vic tn x,
s
=1/
s
, v cho hp th,
a
=1/
a
. Nh vy, qung ng t do trung bnh ton phn l
tot
=1/
tot
. Tc
phn ng mi n v th tch ca vt liu bia v n v thi gian i vi tng tc th i l
i i i
i
R N
(1.24)
Vi l thng lng neutron v c n v l s neutron trong mi n v thi gian mi n v din
tch, n/cm
2
/s.
Nu tt c neutron c cng vn tc v v mt neutron n, th khi thng lng neutron v tc
phn ng c vit li nh sau
nv (1.25)
i i
R nvN
(1.26)
Khi neutron c vn tc khc nhau th mt neutron l hm phn b theo vn tc v n(v)dv m t s
neutron c vn tc trong khong v v + dv
0
( ) n n v dv
(1.27)
Trong trng hp ny, thng lng neutron v tc phn ng l
0
( ) n v vdv
(1.28)
0
( ) ( )
i i
R n v vN v dv
(1.29)
Nu ta dng vn tc trung bnh ca neutron,
0
0
( )
( )
n v vdv
v
n v dv
(1.30)
th khi thng lng neutron l
nv (1.31)
9
56
Fe + n
57
Fe
V tit din vi m trung bnh c nh ngha
0
0
( ) ( )
( )
i
i
v n v vdv
n v vdv
(1.32)
Tc phn ng cho trng hp ny l
i i
R N
(1.33)
V d 7: Tc phn ng v thng lng
Trong mi trng cha 10
20
nguyn t vt liu phn hch, mt thng lng neutron l
5.10
14
n.cm
-2
s
-1
. Nu tc phn ng l 1.5x10
13
cm
-3
s
-1
, hy tnh tit din v m v vi m ca mi
trng .
Tit din c th tnh c theo mi lin h sau
nv
13
1
14
1.5 10
0.03
5 10
i
i i i i
R
R nvN cm

22 2
20
0.03
3 10 300
10
i
i
cm b
N

1.5 Cc tng tc neutron
Cc tng tc neutron c th c m t theo 3 bc: iu kin trc tng tc khi neutron gn
n ht nhn, trng thi trung gian khi neutron ti lm hnh thnh ht nhn hp phn vi nhn bia, v
iu kin sau tng tc. Trong trng thi trung gian, neutron kt hp vi ht nhn v hnh thnh nhn
hp phn c s khi tng ln mt n v so vi nhn bia. Vic hnh thnh nhn hp phn cng c ngha
l neutron ti truyn tt c nng lng ca n cho ht nhn bia. Thi gian hnh thnh nhn hp phn
gn bng thi gian m mt neutron ti cn di chuyn qua ht nhn bia (khong 10
-21
s). Mt ht nhn
hp phn hnh thnh trng thi kch thch cao v khng bn cho nn n phn r sau khong thi gian
tng i di (10
-19
s 10
-15
s). Cc loi tng tc neutron khc nhau c minh ha trn hnh 6.
Mt trong nhng c im quan trng v c trng ca tng tc neutron vi vt cht qua s
hnh thnh nhn hp phn l tit din biu l cc gi tr cc i ti cc nng lng neutron ti nht
nh. Cc gi tr cc i ny c gi l cc cng hng (xem v d tit din neutron ca cc loi
tng tc khc nhau vi
56
Fe trong hnh 7). Ht nhn c nhiu trng thi kch thch tng ng vi hnh
dng khc nhau ca cc nucleon trong ht nhn. Neutron ti v nhn bia lin kt nhau v hnh thnh
nhn hp phn nu nh nng lng ca neutron ti bng mt trong cc trng thi kch thch ca nhn
hp phn. Cc cng hng xut hin trn tit din bi v n cn thit hnh thnh nhn hp phn
trc khi tng tc bt u. Nng lng kch thch ca nhn hp phn bng vi ng nng ca neutron
ti cng vi nng lng tch (lin kt) ca neutron trong nhn hp phn.
Trong cc mc sau y cc phn ng cho thy hnh 6 c trnh by ngoi tr phn ng phn
hch.
10
56
Fe + n
57
Fe
11
Trc Sau Trung gian
neutron Nhn Nhn hp phn
Tn x:
Tn x n hi (
el
)
tn x th (
p
)
tn x cng hng (
r
)
Tn x khng n hi (
in
)
Hp th:
Bt bc x (
c
hay
r
)
Neutron-proton (
p
)
Neutron-alpha (
)
Phn hch (
F
)
56
Fe + n (tn x n hi)
56
Fe + n (tn x khng n hi)
57
Fe + (bt bc x)
56
Fe + 2n (phn ng n, 2n)
56
Fe + n
57
Fe
Hnh 6: Cc loi tng tc khc nhau ca neutron
Tn x th
Vng cng hng
Nng lng (eV)
T
i
t

d
i
n

(
b
)
Hnh 7: Tit din ca cc loi tng tc neutron vi
56
Fe
1.5.1 Tn x n hi (n, n)
C hai trng hp i vi neutron tn x n hi t ht nhn
Tn x n hi cng hng hoc hp phn: neutron b hp th bi nhn bia hnh thnh nhn
hp phn v ti pht x neutron.
Tn x n hi th: neutron b tn x khi ht nhn bi lc ngn ca ht nhn.
Tn x th l dng thng xy ra nht ca tn x n hi v c ch ra trn hnh 8. Hai tng tc khc
c th xy ra l tn x n hi cng hng m ph thuc mnh vo nng lng neutron ti. Tit din
ca tng tc ny biu l mt vng cng hng nh thy trn hnh 7.
Tn x n hi th thng xy ra hn v c th c hiu bng vic hnh dung neutron v ht
nhn nh l qu bi-da c b mt khng th xuyn thng. Tn x th m neutron khng bao gi va chm
thc s vi nhn v nhn hp phn khng hnh thnh vi neutron ti c nng lng ln ti 1 MeV.
Neutron b tn x bi lc ngn ht nhn khi chng gn ti ht nhn. Tit din gn nh l khng i
(xem hnh 7) v c biu din theo mi lin h
2
4
el
R (1.34)
Vi R l bn knh ht nhn.
V d: Tn x n hi th
Dng s liu thc nghim tn x n hi t hnh 7, tnh bn knh ht nhn
56
Fe.
T hnh 7, tit din tn x th c gi tr khng i ti 12b t 0.03 eV n 0.6 MeV. Nh vy
2 24 2
4 12 10 R cm

. Gii theo R, ta tnh c R = 9.77x10
-13
cm
Mt phn ng tn x n hi gia neutron v ht nhn bia khng gm phn nng lng truyn
vo ht nhn. Tuy nhin, ng lng v ng nng c bo ton v thng c vi ng nng ca
neutron truyn vo ht nhn bia. Nh vy, ht nhn bia ly c ng nng m neutron b mt v n
chuyn ng vi tc tng ln. Nu neutron va chm vi ht nhn ln n b bt tr li vi cng vn
tc lc u v nng lng mt mt khng ng k. Tuy nhin, vi ht nhn nh s ly mt phn ln
nng lng ca neutron t va chm v s lm cho neutron chm li so vi lc u.
S truyn nng lng ln nht xy ra i vi va chm trc din, tc l neutron khng thay i
hng chuyn ng. Neutron mt ht nng lng ti khi tng tc vi cc nguyn t nh nh
hydrogen. iu ny l do ht nhn hydro c khi lng gn bng khi lng neutron.
12
Trc Trung gian Sau
neutron
A
X
A
X
A
X
Hnh 8: S tn x n hi ca neutron vi nhn
Cho nn cc vt liu c hm lng ln hydrogen, nh H
2
O hoc parafin, l rt quan trng trong
vic lm chm neutron. V d, trong trng hp hydrogen, nng lng ca neutron trong va chm trc
din s bng khng, c ngha l neutron truyn tt c nng lng ca n cho ht nhn hydro.
1.5.2 Tn x khng n hi
cho neutron chu s tn x khng n hi vi ht nhn th nng lng ca n phi n
v tr nhn bia trong trng thi kch thch. Theo kt qu, tit din khng n hi biu l nng lng
ngng (t 0 n nng lng ). Nhn chung, cc mc nng lng ca trng thi kch thch ca ht
nhn gim theo chiu tng ca s khi. Cc nguyn t c s khi cao thng c nng lng kch thch
cc tiu trong vng t 0.1 MeV n 1 MeV. Cc nguyn t c s khi thp hn c nng lng kch
thch tng. y l l do ti sao trong tn x khng n hi thng xy ra nhiu hn i vi cc ht nhn
nng v nh vy tit din tn x khng n hi l khc khng trn mt vng ln nng lng i vi
nhn nng.
Ti nng lng trn nng lng ngng, tit din tn x khng n hi gn bng tit din n
hi. Ba v d v tit din khng n hi vi nhn nng, trung bnh v nh c cho thy trn hnh 9 n
hnh 11. V d, nng lng ngng i vi Oxygen l khong 6 MeV trong khi i vi
238
U ch l
44 keV. Neutron khng th chu tn x khng n hi trong hydrogen hay deuterium. Ht nhn magic
c tnh cht ging nhn nh trong trng hp tn x khng n hi.
Qu trnh tn x khng n hi thc hin trong hai bc nh m t trn hnh 12. Tng tc gm s
hnh thnh nhn hp phn thng qua giai on trung gian ca qu trnh tng tc.
Nhn hp phn c hnh thnh trn mt trng thi kch thch do neutron ti truyn nng
lng cho n. Trong bc tip theo, mt neutron c nng lng thp hn b y ra khi ht nhn lm
ht nhn c trng thi kch thch thp hn. Khi ht nhn tr li trng thi bn vng bng vic pht
nng lng d di dng tia gamma.
13
Tn x ton phn
Tn x khng n hi
Nng lng (eV)
Hnh 9: Tit din khng n hi ca
238
U
T
i
t

d
i
n

(
b
)
T
i
t

d
i
n

(
b
)
Nng lng (eV)
Tn x ton phn
Tn x khng n hi
56
Fe
T
i
t

d
i
n

(
b
)
Tn x ton phn
Tn x khng n hi
Nng lng (eV)
16
O
Trc
Trung gian
Sau
neutron
A
X
A+1
X
A
X
Nhn hp phn
trng thi kch thch
Neutron ti
E
0
Nhn bia
Neutron pht ra
E
Tia pht ra
E
E + E
= E
0
Hnh 12: s tn x khng n hi pht tia gamma
Nng lng tia gamma pht ra bng vi nng lng d ca trng thi kch thch ca nhn bia.
Nng lng neutron ti E
0
c phn b cho tia , E
, v neutron b y ra, E
E = E
0
- E
(1.35)
1.5.3 Bt bc x (n, )
Bt neutron (hp th neutron) thng c gi l bt bc x v tia c sinh ra trong phn ln
cc phn ng ny. Trong phn ng ny s hnh thnh mt ng v c s khi tng mt bc (xem hnh
13).
Ht nhn mi c hnh thnh c th phng x v cho nn n s phn r. Phn ng bt neutron
khng cn neutron c nng lng c bit no v phn ng xy ra ti bt k mc nng lng ca
neutron. Cc phn ng ny hu ht l ta nhit ( Q > 0) v nng lng lin kt ca ht nhn mi hnh
thnh ln hn tng nng lng lin kt ca neutron v ht nhn ban u.
Tit din bt bc x thng c chia thnh ba vng:
Vng nng lng thp: xy ra hu ht cc ht nhn, tit din bt bc x thay i t l nghch vi
cn bc 2 nng lng neutron ti (
1/ E :
). Do vn tc neutron t l vi cn bc 2 nng lng
nn tit din bt bc x cho rng thay i theo 1/v. Do tit din thng c v theo log-log
nn s ph thuc 1/v xut hin nh l mt ng thng vi h s gc -1/2, xem hnh 14 n
hnh 17. Ht nhn m khng tun theo s ph thuc 1/v c gi l cht hp th khng theo
lut 1/v.
Pha trn vng 1/v l vng cng hng trong cng khong nng lng nh vng cng hng
cho tn x n hi (v ht nhn c hnh thnh trong qu trnh bt bc x ging vi nhn hp
phn hnh thnh trong qu trnh tn x n hi). Tit din bt bc x trong vng cng hng c
th tnh bng cch dng cng thc Breit-Wigner.
Pha trn vng cng hng ( < 1 keV vi ht nhn nng v cao hn vi nhn nh hn) tit din
bt bc x gim nhanh v phng ti gi tr rt nh nh ta thy trn hnh 17.
14
Trc
Trung gian
Sau
neutron
A
X
A+1
X
A+1
X
Hnh 13: S phn ng bt bc x

Vng 1/v
Vng cng hng
Vng
Phng
Nng lng (eV)
T
i
t

d
i
n

(
b
)
Hnh 14: Tit din bt bc x ca
56
Fe so vi tit
din tn x ton phn.
T
i
t

d
i
n

(
b
)
Nng lng (eV)
238
U
1.5.4 Phn ng pht ht (n, ), (n, p)
Phn ng pht ht thng pht ra ht hoc p t ht nhn (xem hnh 18); nh vy phn ng
pht ht vi neutron chm l rt him.
15
93
Nb
Nng lng (eV)
T
i
t

d
i
n

(
b
)
56
Fe
Nng lng (eV)
T
i
t

d
i
n

(
b
)
Cc v d ca cc phn ng c Q > 0 (Khng i hi nng lng neutron ti) l
10
B + n
11
B
*

7
Li + : Tit din cho phn ng ny c trnh by trn hnh 19. Ta thy
rng tit din rt ln ti nng lng neutron thp. Vi l do ny nn
10
B c dng lm vt
liu hp th ht nhng neutron c nng lng thp khng mong mun. Khi nng lng
neutron tng tit din gim theo qui lut 1/v. Cc ht sinh ra trong phn ng ny c bc
ra theo hng ngc li vi nng lng tng i cao. Chng to ra s ion ha theo mt
khong ngn v c kh nng gy tn hi cho t bo sinh hc. Phn ng ny da vo phn
ng bt neutron ca boron cho vic iu tr ung th no v ung th da.
6
Li + n
7
Li
*

3
H + : Phn ng ny ging nh phn ng trc v cng cho thy s ph
thuc mnh vo 1/v. Ht nhn to thnh l Tritium, mt cht pht
-
v l ng v quan tm
c bit trong khoa hc nhit hch.
16
+ n
16
N + p: l phn ng thu nhit c quan tm trong thit k l phn ng ht nhn
do n l ngun phng x khi nc c dng lm cht lm chm neutron.
Tuy nhin phn ln cc phn ng pht ht l phn ng ngng nn i hi neutron phi c nng
lng ti thiu cn thit no phn ng ny mi xy ra. Tit din phn ng l nh, c bit i vi
ht nhn nng (xem hnh 20).
1.5.5 Hydrogen v deuterium
Hydrogen v deuterium hin din phn ln trong l phn ng. Cc ht nhn ny tng tc vi
neutron theo cch ring (xem hnh 21)
Tng tc vi neutron m khng hnh thnh nhn hp phn (nhn ny khng c trng thi kch
thch v tt c cc trng thi u lp y s nucleon)
Khng c cc cng hng (v khng hnh thnh nhn hp phn)
Tit din tn x n hi khng i ln ti 10 keV
Tit din bt bc x ti tt c cc nng lng cho thy ph thuc 1/v
Tn x khng n hi khng xy ra (v khng c hnh thnh nhn hp phn)
1.5.6 Tit din i vi cc tng tc neutron khc nhau
Khi nim v tit din vi m v tit din v m c m t mc 4.1. Tit din cho tng
tc neutron bt k i c mi lin h nh sau
16
Hnh 18: S phn ng pht ht
Trc
Trung gian
Sau
neutron
A
X
z
A+1
X
z
A-3
X
z-2
neutron
A
X
z
A+1
X
z
A
X
z-1
p
Vng 1/v
Nng lng (eV)
T
i
t

d
i
n

(
b
)
Hnh 19: Tit din ca phn ng
10
B + n
i i
N
(1.36)
Tit din v m ton phn i vi tt cc cc tng tc l tng ca cc tit din ring
i
i
N
(1.37)
Gi tr ca c hai loi tit din m t xc sut xy ra cho s tng tc neutron. Nu vt liu m neutron
tng tc gm hn hp cc nguyn t khc nhau th tit din v m m t tng cc gi tr ring l s
c dng xc nh xc sut tng tc. V d, tit din v m cho loi bt bc x ca vt liu l
1 1 2 2
...
j j
j
N N N

+ +
(1.38)
Vi N
j
l mt ht nhn ca mi thnh phn trong vt liu. i vi neutron di chuyn trong vt liu
th xc sut tng tc c xc nh da vo gi tr tit din v m bit trc. V d, xc sut neutron b
bt bi ht nhn trong ln va chm tip theo vi nguyn t ca vt liu j l
17
Nng lng (eV)
T
i
t

d
i
n

(
b
)
(a)
T
i
t

d
i
n

(
b
)
Nng lng (eV)
(b)
Hnh 20: tit din ca phn ng pht ht t s tng
tc ca neutron vi (a)
56
Fe v (b)
197
Au
j j
N

(1.39)
Trong php phn tch tit din v tng tc th thng nhm cc tit din ging nhau thnh mt nhm.
V d, tit din hp th lin h vi tt c tng tc m gii hn lch s neutron: bt neutron, phn hch
v pht ht
...
a f p
+ + + +
(1.40)
V d 9: Xc sut tng tc neutron trong mi trng ng nht
Tnh xc sut neutron tng tc vi
235
U neutron b bt nu tit din vi m l
= 98.6b,
f
=
582.2b v
s
= 13.8b.
Do mi trng l ng nht v nh vy thnh phn vt liu ch c mt loi nguyn t, xc sut
c th c tnh bng cch dng cc gi tr tit din vi m cho trc. Xc sut m neutron b bt l
98.6
0.142
98.6 582.2 13.8
f s

+ + + +
18
Nng lng (eV)
Nng lng (eV)
T
i
t

d
i
n

(
b
)
T
i
t

d
i
n

(
b
)
Hnh 21: Tit din neutron i vi (a)
1
H v (b)
2
H
Tit din phn ng thay i theo nng lng neutron, loi tng tc neutron v loi ng v.
Cc phn ng no m khng c gi tr ngng, chng hn nh bt neutron v phn hch ca
235
U
hoc bt neutron ca
238
U, s c tit din ln ti nng lng neutron thp. Phn ng ngng ch xy
ra vi mt nng lng nht nh, v d nh
238
U phn hch nu nng lng neutron trn 1 MeV.
Vng nng lng quan tm trong vt l l phn ng l t nng lng cao (neutron sinh ra do
phn hch) n nng lng neutron nhit. Trong khong rng nng lng ny, tit din cho phn
ng khc nhau l khc nhau. Ga tr trung bnh ca ph neutron phn hch l khong 2 MeV, trong
khi neutron chm trong vng nhit c nng lng 0.025 eV. Neutron nng lng cao chuyn
ng vi vn tc cao so vi ht nhn trong mi trng; cho nn phn ng ni bt trong trng hp
ny l tn x v dn n neutron b chm li. Trong vt liu m c tit din tn x ln th neutron
mt hu ht nng lng ch sau vi tng tc v tr nn cn bng nhit vi ht nhn ca mi
trng. Neutron c phn b ph theo Maxwell ph thuc vo nhit mi trng. Cho nn,
neutron trong l phn ng c ph phc tp l hn hp gm neutron nhanh, trung bnh v chm.
Cc c trng ring ca tng ph c th c xc nh bi vt liu hin din trong mi trng. V
d, trong mi trng c t s tit din tn x/hp th cao th ph neutron s ri vo vng nng
lng nhit. Tuy nhin, trong trng hp ngc li, mi trng c t s tit din hp th/tn x cao,
ph neutron s khng khc nhiu so vi ph lc n mi sinh ra.
Ti vng nng lng thp tit din ton phn cho cc loi tng tc l
2
4
tot
C
R
E
+
(1.41)
Vi C l hng s, E l nng lng neutron v R l bn knh ht nhn.
H s th nht trong (1.41) m t cho tit din n hi, h s th hai cho bit tit din bt bc
x hoc phn ng ta nhit c th xy ra ti nng lng . Nu h s th nht tri hn h s th
hai th khi tit din ton phn l hng s ti nng lng thp. Mt v d cho thy trn hnh 22 i
vi
56
Fe. Nu h s th hai tri hn h s th nht th tit din ton phn c quy lut 1/v. Th vin
d liu tit din thng cho tit din bt v tit din phn hch i vi neutron nng lng thp
chuyn ng vi vn tc v = 2200 m/s (tng ng nng lng E
p
= 0.025 eVv v nhit 293 K).
i vi ht nhn tun theo 1/v th tit din hp th ti nng lng bt k ln n vi eV c th c
tnh t cng thc
( ) ( ) ( ) ( )
p p
a a p a a p
E v
E E v v
E v

(1.42)
Trong vng cng hng, tt c cc loi tit din nh tn x n hi, bt bc x v tn x khng
n hi u c tnh cng hng trong cng vng nng lng. Tit din ti gi tr nh cng hng
t n vi ngn barn. Cc cng hng tng ng vi cc mc nng lng gin on ca nhn hp
phn hnh thnh sau khi tng tc vi neutron. Neutron c nng lng gn bng mc nng lng
ca nhn hp phn c xc sut tng tc cao. Nng lng thp nht m cc cng hng bt u
xut hin l khong 0.5 eV v cc i khong 01. MeV. Nh ta thy trn hnh 22, khi nng lng
tng th cc cng hng tr nn kht nhau hn. Tt c cc gi tr tit din thu c bng thc
nghim ; tuy nhin, trong vng m cc cng hng qu kht nhau th thc nghim khng th o
c. Trong vng nng lng cao (trn 0.1 MeV), tit din ton phn tr nn phng theo nng
lng neutron. Tit din l nh him khi t gi tr ln hn 5b. Phn ng pht ht tr nn c
ngha. Tit din tn x n hi vn cn khng i khp vng nng lng bn di cng hng cho
hu ht cc ng v. Gi tr trung bnh cho vng tit din ny nm gia 1 b n 10b t ng v ny
n ng v khc trong mt khong rng nng lng (hnh 23)
19
Nng lng (eV)
T
i
t

d
i
n

(
b
)
Hnh 22: Tit din ton phn ph thuc nng lng
neutron ca
56
Fe v
239
Pu
Nng lng (eV)
T
i
t

d
i
n

(
b
)
Hnh 23: So snh tit din tn x n hi ca
1
H,
56
Fe,
235
U v
239
Pu
1.6 Phn b Maxwell-Boltzmann
Trong mi trng m neutron khng b hp th v neutron khng thot ra ngoi th ch c tn
x n hi vi nhn nguyn t l xy ra. Tn x n hi lm gim nng lng neutron. Tuy nhin,
qu trnh lm chm vnh vin khng th xy ra l do s chuyn ng nhit ca nguyn t. Do vy
chng khng th gi thuyt l dng chuyn ng m ta thng dng php gn ng trong phn tch
tng tc neutron. Khi nng lng neutron tr thnh nng lng chuyn ng nhit ca nguyn t
th neutron cn bng nhit vi mi trng. C ngha l xc sut m neutron thu hoc mt nng
lng trong mt va chm vi ht nhn mi trng l bng nhau. ng nng trung bnh ca chuyn
ng nhit ca nguyn t c cho bi
3
2
E kT (1.43)
Vi k l hng s Boltzmann (1.380662x10
-23
J/K), v T l nhit ca mi trng (K). Cho nn,
trong trng thi cn bng nhit neutron c th thu hoc mt ng nng (mv
2
/2), ngha l neutron
trao i ng nng ca n vi ht nhn nguyn t ca mi trng. Trong mt mi trng l tng
khng c hp th v r r th s phn b nng lng neutron s ging vi s phn b nng lng
ca nguyn t trong chuyn ng nhit. Tt c neutron nhit khng c cng nng lng hoc vn
tc. Phn b ph nng lng neutron gi l phn b Maxwell-Boltzmann hay ngn gn l phn b
Maxwell. Mc d cc iu kin phn b ny khng tha mn trong h l phn ng thc nhng cho
php gi thit rng neutron tr nn nhit ha n mc m tha phn b Maxwell sau y
2
2
/ 1/ 2 / 2
3/ 2 3/ 2
( ) 2 ( ) 4
( ) (2 / )
E kT mv kT
n E n v v
e E e
n n kT kT m

(1.44)
Vi
n = s neutron nhit trong mi n v th tch
m = khi lng neutron
T = nhit K
n(E) v n(v) = phn b nng lng (vn tc) Maxwell ca neutron cho mi n v th tch v
mi khong n v nng lng (vn tc).
V tri ca phng trnh (1.44) m t phn neutron c nng lng (vn tc) trong mt mt
khong n v nng lng (vn tc) v v bn phi (1.44) m t ng cong phn b Maxwell nh
ta thy trn hnh 24. Vn tc c th nht, v
p
, tm c bng vic o hm n(v) theo vn tc bng
khng
2 2
2
/ 2 / 2
3/ 2 3/ 2
( ) 8 4 2
0
2 (2 / ) (2 / )
mv kT mv kT
dn v vn v n mv
e e
dv kT kT m kT m

(1.45)
2
p
kT
v
m
(1.46)
Nng lng c th nht thu c l kT/2. ng nng ca neutron nhit ng vi vn tc v
p
l
2
2
p
p
mv
E kT
(1.47)
20
Lu rng ng nng c th nht (cng nh ng nng trung bnh) c lp vi khi lng ht.
i vi neutron nhit ti 20
0
C (hoc 293K) vn tc v ng nng c th nht l
23
27
2 2 1.38 10 / 293
2200 /
1.66 10
p
kT J K K
v m s
m kg
23
1.38 10 / 293 0.025
p
E kT J K K eV

Cc gi tr tit din v m cung cp trn cc biu v cc bng l c o ti vn tc neutron
2200 m/s, ng vi nhit 293K v nng lng 0.025 eV.
Vn tc trung bnh ca neutron tnh theo
2
2
3 / 2
3/ 2
0 0
2 / 2
3/ 2
0 0
4
( )
(2 / )
8
4
( )
(2 / )
mv kT
mv kT
nv e
n v vdv dv
kT m
kT
v
m
nv e
n v dv dv
kT m

(1.48)
T s gia vn tc trung bnh v vn tc c th nht ca neutron trong ph Maxwell l
8 / 2
1.128
2 /
p
v kT m
v kT m
Tit din ti cc vn tc ny thay i ty v c trnh by sau y. Thng lng neutron trong phn
b Maxwell c cho bi
/
3/ 2
2 2
( ) ( )
( )
E kT
n
E vn E e E
m kT

(1.49)
Tit din hp th trung bnh cho nhng neutron ph thuc 1/v c th tnh c
Nh ni trong mc 4.4.6 i vi tit din hp th ph thuc 1/v, mi lin h sau y c
tnh n
21
Hnh 24: Phn b Maxwell theo vn tc neutron
( ) ( )
p
a a p
E
E E
E

, vi E
p
= kT (1.50)
Khi tit din hp th trung bnh l
0
0
/
3/ 2
0
/
3/ 2
0
/
0
/
0
( ) ( )
( )
( )
2 2
( )
( )
2 2
( )
( )
( )
2
a
a p
p E kT
a p
E kT
E kT
a p
a p
E kT
E E dE
E
E dE
E
n
E Ee dE
E m kT
n
Ee dE
m kT
kT
E Ee dE
E
E
Ee dE
(1.51)
Cc gi tr tit din hp th vi m ti nhit cao hn th thp hn cc gi tr lp trong cc bng cho
trc v tit din bt k gm hp th, phn hch, bt, phi c hiu chnh nhit tng ng. Tit
din hp th trung bnh ti vn tc trung bnh v nhit T c cho bi

293
( , ) ( , 293)
2
a p a p
E T E
T
(1.52)
V d 10 : Tit din hp th trung bnh tun theo 1/v c hiu chnh theo nhit
Tit din hp th ca
235
U ti vn tc v
p
v nng lng E
p
l 680.8b. Gi s tit din ph thuc
qui tc 1/v, hy xc nh tit din trung bnh ti nhit 293K v 600K.
Tit din hp th trung bnh ti nng lng E
p
l
( ) ( ) 680.8 603.3
2 2
a p a p
E E b

Nu nhit neutron tng ti 600K th tit din hp th trung bnh s thay i nh sau
293 293
( , ) ( , 293) 603.3 421.6
2 600
a p a p
E T E b
T

Tuy nhin, tit din hp th ca mt s vt liu quan trng trong thit k l phn ng khng ph
thuc chnh xc 1/v. V d nh
235
U,
238
U v
239
Pu. Trong trng hp ny th h s bn thc nghim
g(T) da vo php o tit din chnh xc c gii thiu hiu chnh cho phn lch khi lut 1/v. Khi
tit din nhit tht s c hiu chnh cho nhit hp th trung bnh l
293
( , ) ( ) ( , 293)
2
a p a p
E T g T E
T
(1.53)
22
V d 11 : Tit din hp th trung bnh khng tun theo 1/v c hiu chnh theo nhit
Tit din bt bc x ca
235
U ti vn tc v
p
v nng lng E
p
l 98.81b. T bng s liu ht nhn
(http://atom.kaeri.re.kr), h s g(T) tm c l 0.9898. Tnh tit din bt trung bnh ti nng lng
0.0253 eV. Tnh tit din ny ti 600K ?
Tit din bt bc x trung bnh cho phn b Maxwell ca ph neutron l
( , ) ( ) ( ) 0.9898 98.81 86.67
2 2
a p a p
E T g T E b

Nu nhit neutron tng ln 600K th tit din bt bc x trung bnh l
293 293
( , ) ( ) ( , 293) 86.67 60.57
2 600
a p a p
E T g T E b
T

Trong l phn ng nhit ta khng th thu c ph neutron tun theo mt cch chnh xc phn b
Maxwell. Cc l do ny l
1. Neutron to ra bi qu trnh phn hch l neutron c nng lng cao s c lm chm bi va
chm n hi vi cht lm chm (nhn nh). Phn neutron nng lng cao hn l ln hn trong
phn b Maxwell (xem hnh 25). iu ny l do neutron b hp th hao85c r ra khi l phn
ng khng c c hi lm chm tip theo. lch ph nng lng neutron ny khi s phn
b Maxwell v hng vng nng lng neutron cao c gi l hp th cng.
2. Trong vng nng lng thp, ph neutron gn vi s phn b Maxwell. im bt u ph thuc
vo tc hp th v tc r r trong h thng l phn ng, khi neutron c th hoc l b hp
th hoc l b mt trc khi chng cn bng nhit vi nguyn t cht lm chm. Trong vng
nng lng ny, tit din hp th t l nghch vi vn tc neutron (~1/ v ). Do , ph neutron
trong vng nhit thng tnh gn ng bi s phn b Maxwell ti nhit m cao hn nhit
cht lm chm. Nhit ny c gi l nhit neutron hiu dng.
1.7 N rng Doppler
Tit din thng cp n nng lng. Tuy nhin, chng thc s ph thuc n nng lng
tng i tnh ca tng tc neutron v ht nhn. Nng lng tng i tnh ging vi nng lng
neutron nu ht nhn ng yn. Trong thc t ht nhn dng rn dao ng quanh im c nh v nng
lng dao ng ny tng theo nhit . Ti vi nhit cho trc, nng lng dao ng c khuynh
hng theo phn b Maxwell khp mt vng rng ca ph nng lng neutron. Cho nn, thm ch c
23
Phn b
Maxwell
Phn b
Thc
Hnh 25: Ph nng lng ca neutron nhit
Nng lng neutron
T
i
t

d
i
n
Hnh 26: N rng Doppler
59
Co + n
60
Co
*
Bin hon trong thnh
60
Co, T
1
= 10.5 pht,
1
= 18b
60
Co
*

Phn r
-
thnh
60
Ni, T
2
= 1925.1 ngy,
2
= 19b
neutron n nng, nng lng tng ng vi ht nhn bia thay i khp mt vng rng (bn di v
bn trn nng lng neutron ti). Hin tng ny c gi l hiu ng Doppler bi v n ging vi s
thay i bc sng quan st c khi ngun sng hoc m thanh chuyn ng vi tn s khng i. Do
nng lng dao ng tng theo nhit nn nng lng tng i neutron-ht nhn cng tng. Kt qu
l vi hiu ng Doppler th b rng nh cng hng tng theo nhit (hnh 26), hay ta cn gi l n
rng Doppler. tng b rng cng hng c km theo bi s suy gim chiu cao cng hng,
trong khi din tch bn di cng hng vn khng thay i. Tc hp th neutron ton phn
trong vng cng hng tng theo nhit . Kha cnh ny quan trng trong php phn tch cc h s
nhit trong l phn ng.
1.8 S suy gim chm neutron v kch hot neutron
S gim chm neutron c xc nh t cng thc
0
x
I I e
(1.54)
Vi :
I
0
= cng chm neutron ti
= tit din v m ca vt liu (cm
-1
)
x = b dy ca vt liu (cm)
Phng trnh (1.54) c th biu din di dng h s suy gim, AF, nh sau
0 x
I
AF e
I

(1.55)
V d 12 : H s suy gim neutron nhit
Tnh h s suy gim AF i vi chm neutron nhit xuyn qua lp nc dy 2.5 cm. Tit din
v m i vi neutron nhit l 0.02 cm
-1
T h s gim theo cng thc (1.55) ta c
0.02 2.5 0
1.05
x
I
AF e e
I

Vt liu t vo chm neutron s hp th neutron t l vi tit din ti nng lng . Mt ln
na nguyn t hp th neutron v tr thnh ng v nng hn v phng x. S hp th neutron t mt
vt liu nht nh cho php sn xut ra ngun phng x trong l phn ng, nhng cng nh hng n
cu trc li l phn ng. Theo nguyn tc ny th c th dng suy ra mc thng lng neutron ti
cc im quan tm trong li l phn ng bng cch dng cc tm hp th neutron. Hot ca cc tm
sau khi chiu x t l vi thng lng neutron. V d, nu ng v hnh thnh trong thng lng , n
s bt u phn r. Gi s c N ht nhn ng v c hnh thnh v N
0
ht nhn bia ban u, tc
thay i ht nhn mi c th thu c t
0 a a
dN
N N N
dt
(1.56)
Vi l hng s phn r ca ng v hnh thnh. Phng trnh (1.56) c sp xp li ta c phng
trnh vi phn bc nht sau
24
59
Co + n
60
Co
*
Bin hon trong thnh
60
Co, T
1
= 10.5 pht,
1
= 18b
60
Co
*

Phn r
-
thnh
60
Ni, T
2
= 1925.1 ngy,
2
= 19b
a
dN
N
dt
+ (1.57)
Li gii ca phng trnh ny l
1
dt
a
dt dt
C
N e dt
e e
(1.58)
Vi C l hng s tch phn. T (1.58) ta tnh c
1
t a
a
dt t t
C C
N e dt
e e e
(1.59)
Hng s tch phn C thu c t iu kin ban u
( 0) 0 0
a a
N t C C

(1.60)
Nh vy
( )
1
t a
N e
(1.61)
S tch ly ng v phng x trong sut qu trnh chiu x trong trng neutron c v trn hnh 27.
Vt liu s phn r vi chu k bn hy c trng ca n khi di chuyn ra khi thng lng neutron.
V d 13 : Kch hot neutron
Mt hnh tr cha y
59
Co c th tch 1 cm
3
c t trong li l phn ng vi thng lng
10
8
n.cm
-2
.s
-1
trong 1 nm. Tnh hot ca mu khi kt thc chiu x v hot ca mu sau 1 nm
k t lc ngng chiu. Nhit ca mu trong sut thi gian chiu l 200
0
C. Sau khi hp th neutron,
59
Co tr thnh
60
Co trng thi ng phn ca n. Ht nhn
60
Co phn r thnh 2 cch, hoc l qua s
bin hon trong hoc l phn r
-
nh trnh by trn hnh 28. Mt ca mu l 8.71 g/cm
3
. Khi
lng nguyn t ca
59
Co l 58.94.
Trc tin chng ta hy xc nh hng s phn r ca hai ng phn :
1 5 1
1 2
1 2
ln 2 ln 2 ln 2 ln 2
60 3.97 1.50 10
10.6 1925.1 24
h h
T T

25
Mu d chuyn khi
trng neutron v phn
r theo chu k bn hy
c trng
Hnh 27: Qu trnh tch ly ng v phng x
trong thi gian chiu neutron.
59
Co + n
60
Co
*
Bin hon trong thnh
60
Co, T
1
= 10.5 pht,
1
= 18b
60
Co
*

Phn r
-
thnh
60
Ni, T
2
= 1925.1 ngy,
2
= 19b
Hnh 28: hp th neutron bi
59
Co
S ht nhn bia l
23
23
0
(1)(8.71)(6.023 10 )
0.890 10
58.94
a
V N
N
A

n.t
59
Co
Do nhit ca mu cao hn 293K nn tit din trung bnh phi c hiu chnh
1
( ) ( ) 15.95
2
a p a1 p
E E b

1
293
( , ) ( , 293 ) 12.55
2
a p a1 p
E T E K b
T

2
( ) ( ) 16.84
2
a p a2 p
E E b

2
293
( , ) ( , 293 ) 13.25
2
a p a2 p
E T E K b
T

Chiu x trong mt nm, ng v sng ngn s bo ha v biu thc th 2 trong (1.61) c b qua.
Nh vy,
0 11
1
1
( , )
1.01 10
a1 p
N E T
N

ng.t
60
Co
Hm lng ca ng v sng di hn l
( )
2
0 15
2
2
( , )
1 3.48 10
a2 p t
N E T
N e
ng.t
60
Co
Hot lc ngng chiu
8
0 1 1 2 2
1.26 10 3.4 A N N Bq mCi +
Sau mt nm, hot ca mu l hot ca ng v sng di
2
0
0.34
t
A A e mCi

1.9 Phn hch ht nhn
1.9.1 C ch ca qu trnh phn hch
S phn hch m t qu trnh tng tc ht nhn dn n ht nhn ban u b tch thnh cc ht
nhn nh hn. S phn hch cng m t cho qu trnh tng tc ca neutron lm sinh ra neutron mi
v gii phng nng lng, y cng l nguyn tc c bn ca qu trnh pht in ht nhn. Phn hch
c th l qu trnh t pht, v d nh Pu
240
v Cf
252
phn r bng cch phn hch t pht.
Trong qu trnh phn hch, mt neutron tng tc vi ht nhn bia to thnh nhn hp phn trng
thi kch thch trong thi gian ngn ri sau tch thnh cc ht nhn nh hn ng thi gii phng hai
hai nhiu neutron v gii phng nng lng. Nh vy nhn hp phn tm thi cha tt c in tch v
khi lng trong phn ng v thot ra trng thi kch thch. Nng lng kch thch ca nhn hp phn
bng tng nng lng lin kt v ng nng ca neutron ti. S cho qu trnh phn hch c minh
ha trn hnh 28 trong trng hp neutron tng tc vi U
235
. Cc ht nhn nh hn c hnh thnh
26
sau khi nhn hp phn phn r c gi l sn phm phn hch hay mnh phn hch. Cc mnh phn
hch thng l ht nhn phng x, phn r ra
-
. Khng phi mi tng tc ca neutron vi nhn bia
u dn ti s phn hch sau khi hnh thnh nhn hp phn. Khi nhn hp phn trng thi kch thch
n c th t n trng thi bn bng cch pht ra tia , trong trng hp ny ta gi l phn ng bt bc
x.
Nu nng lng kch thch ca nhn hp phn ln hn nng lng ti hn th nhn hp phn tr
nn c hnh dng ging qu t do lc tng tc gia cc nucleon v thm ch tch thnh cc ht nhn
nh hn nh ta thy trn hnh 28. C ch ca qu trnh phn hch cng c th hiu c t th m t
cc mc th nng trong nhn hp phn v cc mnh phn hch nh hnh 29. khong cch xa, cc
mnh phn hch tch ri nhau v th nng ca h bng khng. Khi cc mnh phn hch gn nhau hn
th th nng tng ln do lc y tnh in gia cc in tch dng ca chng. Th nng t gi tr cc
i khi cc mnh phn hch tip xc vi nhau. Ti im ny lc ht ht nhn tr nn ni tri v th
nng gim n gi tr tng ng vi trng thi c bn ca nhn hp phn. cho s phn hch xy ra
th h phi chuyn t tri sang phi trn hnh 29. khc nhau v nng lng gia nng lng cc i
v nng lng trng thi c bn ca nhn hp phn cho ta bit nng lng ti hn cho s phn hch
(hay cng c gi l nng lng kch hot). Theo mu git cht lng, nng lng ti hn gim khi
Z
2
/A tng. iu ny c gii thch l do lc y gia cc nucleo tng theo Z
2
, trong khi lc ht t l
vi A : i vi Z
2
/A < 35, nng lng ti hn qu ln m neutron (hoc cc ht khc) c nng lng
cao mi gy ra s phn hch ; i vi Z
2
/A > 35, nng lng ti hn vo c nng lng lin kt ca
neutron ti nn s phn hch d dng xy ra vi neutron nng lng thp.
27
Neutron
nhit
Trng thi kch
thch
Mu git cht
lng
Neutron
nhanh
Tia
gamma
Hnh 28. S phn hch ca U
235
Nng lng ti hn
Vng ht
Vng y
Cc mnh phn
hch tch ri nhau
Hnh 29. Nng lng ti hn ca qu trnh phn hch
T
h
n
g
Khong cch gia cc mnh phn hch
1.10 Tc phn hch v cng sut l phn ng
Nh ta bit, tc phn ng bt k i vi chm neutron n nng l
x
. i vi phn ng phn
hch ta c :
Tc phn hch =
f
[phn hch/cm
3
/giy] (1.62)
Vi :
f
= N.
f
l tit din phn hch v m [cm
-1
], N l mt ht nhn phn hch [ht.cm
-3
],
f
l tit
din vi m cho phn ng phn hch [cm
2
], = n.v l thng lng chm neutron [neutron.cm
-2
.s
-1
], n l
mt neutron [neutron/cm
3
], v l vn tc neutron [cm/s].
Trong l phn ng ht nhn th neutron khng n nng m c nng lng tri rng t 0 n
vi MeV. Nh vy thng lng v tit din neutron v d nhin l tc phn ng phn hch ph thuc
vo nng lng. Ti nng lng neutron cho trc, thng lng neutron thi im cho trc s thay
i theo v tr (khng gian) trong l phn ng. S phn b vt liu phn hch khng ng u thi
im ban u v cng khng ng u sau khi l phn ng hot ng vi mt thi gian nht nh.
xc nh tc phn hch ti thi im cho trc th phng trnh (1.62) phi ly tch phn ton
khong nng lng neutron v v tr khng gian trong l phn ng. Thc t iu ny phi c tnh
bng chng trnh my tnh. Tuy nhin c mt phng php gn ng s c trnh by di y.
Trong l phn ng nhit, phn ln cc phn hch xy ra vng nng lng neutron nhit vi
thng lng v tit din phn hch v m rt ln. Tc phn hch c th tnh c vi cc gi tr
trung bnh ca thng lng v tit din (khng gian v nng lng). Cho nn, vi l phn ng c th
tch V [cm
3
] th
S phn hch ton phn = V
f
(1.63)
Gi s rng l phn ng ang hot ng thi gian m gn nh tt c nng lng phn r phng
x c chuyn ha thnh nhit v cn tc phn hch khong 3,1.10
10
(phn hch/giy) to ra
cng sut nhit l 1 watt, cng sut l phn ng nhit c tnh gn ng nh sau :
10
f
th
10 . 1 , 3
V
P

[W] (1.64)
V d 14 : Cng sut l phn ng
Mt l phn ng vi cht lm chm l nc H
2
O cha 100.000 kg UO
2
c lm giu ti 2,5% v hm
lng U
235
. T s nguyn t H/U
235
l 200. Tnh gn ng thng lng neutron nhit (trung bnh)
cng sut nhit 3000 MWth, nhit ca cht lm chm 310
0
C.
Gii
i vi U
235
T = 300
0
K, tit din phn hch ton phn i vi neutron nng lng 0,0253 eV l 584,4
barn v g(T) = 0,9786.
barn 8 , 506 4 , 584 .
2
. 9786 , 0 ) E (
2
) T ( g ) E (
p f p f

Nu nhit tng ln n 310
0
C (583K) th tit din phn hch trung bnh tr thnh
barn 5 , 363
583
300
8 , 506
T
300
) 300 , E (
2
) T ( g ) T , E (
p f p f

T l U
235
trong U
235
O
2
l 235/(235+2x16) = 235/267, nn khi lng ca U
235
l
28
kg 10 . 2 , 2
100
5 , 2
267
235
kg 10 m
3 5

Tng s ht nhn U
235
trong l phn ng l
27
3
23 3
A
10 . 6 , 5
10 . 235
10 . 023 , 6 . 10 . 2 , 2
A
N . m
V N
ht nhn
V thng lng neutron l
1 2 17
p f
th
10
s . cm . n 10 . 6 , 4
) T , E ( V N
P 10 . 1 , 3

1.9.2 Neutron phn hch
Trong 10
-14
giy u tin trong qu trnh phn hch c 99% neutron c pht ra, cc neutron ny gi
l neutron tc thi. Neutron tc thi i cng vi vic pht ra cc mnh phn hch v cc tia gamma tc
thi. Sau thi gian khong vi pht, cc mnh phn hch khng bn li tip tc pht ra neutron, gi l
neutron tr. Vai tr ca mi nhm neutron, tc thi v tr, c gii thch r rng trong chng ng
hc l phn ng .
S neutron trung bnh pht ra khi c mt neutron b hp th gy ra phn ng phn hch thng
k hiu l v i vi nhin liu l phn ng nhit th ~ 2,5 (xem bng 1.2). S ny khng phi l s
nguyn bi v n c tnh trung bnh trn tt c s s kin phn hch (Mi s kin phn hch pht ra
s nguyn s neutron).
Bng 1.2 S neutron pht ra trong mi phn hch, , v trong mi neutron b hp th,
Nng
lng
neutron
U
233
U
235
U
238
Pu
239

0,025 eV
1 MeV
2 MeV
2,50
2,62
2,73
2,30
2,54
2,57
2,43
2,58
2,70
2,07
2,38
2,54
-
-
2,69
-
-
2,46
2,89
3,00
3,11
2,11
2,92
2,99
S neutron pht ra trong mi neutron b hp th (trong phn hch v cc tng tc khc) trong
vt liu c th phn hch c k hiu l
a
f

(1.65)
Nu ch c mt vt liu phn hch th tit din v m ca phn hch v hp th c th c thay bng
tit din vi m
a
f
a
f
(1.66)
29
T s ny m t phn neutron b hp th ri sau gy ra s phn hch trong mt vt liu cho
trc, thng c vit nh sau
f f
f
a
f
1
1
(1.67)
Vi l t s tit din bt/ tit din phn hch, ph thuc vo nng lng v tm quan trng rt
ln trong thit k l phn ng ht nhn. By gi ta c th vit mi lin h gia s neutron sinh ra cho
mi neutron b hp th theo t s nh sau :
+

1
(1.68)
Tuy nhin li l phn ng thng c nhiu loi nguyn liu c th phn hch nn phng trnh (1.65)
phi c vit di dng tng qut nh sau :
a
i
i f
fuel
) (
(1.69)
Trong , t s m t cho tng tt c cc nguyn liu c th phn hch, v mu s m t cho tit din
hp th ton phn ca tt c nguyn liu trong nhin liu. V d, trong l phn ng nhit m nhin liu
l UO
2
v uranium l hn hp gm U
235
v U
238
, khi
238
a
235
a
235
f 235
fuel
+

y ta hiu rng, ch c U
235
l c th phn hch v tit din hp th ca oxy rt nh c th b qua
c.
Neutron tc thi c pht ra c nng lng khc nhau lm cho s neutron phn b rng khp
trn mt vng nng lng m ta gi l ph nng lng neutron. Ph nng lng neutron tc thi c
v trn hnh 30 i vi U
235
, trn nn ph cho thy mt nh ti nng lng sp s 1 MeV, trung bnh
ton ph l 2 MeV. Ph nng lng rt quan trng bi v trong nhin liu chim phn ln U
238
hay
Th
232
c tit din phn hch bng khng bn di mt gi tr ngng nht nh. Ph nng lng
neutron tc thi trn hnh 30 c th m t bi phng trnh sau :
5 , 0 E 036 , 1
) E 29 , 2 sinh( e 453 , 0 ) E (

(1.70)
1.9.3 Phn hch tia gamma
Bc x gamma pht ra trong mi s kin phn hch c chia thnh hai nhm: nhm tia gamma
tc thi v nhm tia gamma tr. Tia gamma tc thi pht ra trong thi gian 0,1 s ca s kin phn
hch c nng lng trung bnh 1 MeV. Mt phn tia gamma tr pht ra cng thi gian vi vic pht ra
neutron tc thi, cn mt phn khc l pht ra t phn r ca cc mnh phn hch c thi gian sng
ngn. Tia gamma tr pht ra t cc mnh phn hch c thi gian sng di hn 0,1 s.
S phn b gn ng v nng lng tia gamma c cho thy hnh 31 i vi s phn hch ca
U
235
. Ph nng lng c chia lm 03 vng nh sau :
30
Nng lng neutron [MeV]
P
h
n

t
r
m

n
e
u
t
r
o
n

p
h
n

h
c
h
/
M
e
V
Hnh 30. Ph nng lng neutron phn hch tc thi i vi U
235
1
1
1
]
1
MeV 5 , 10 ~ 5 , 1 E e . 2 , 7
MeV 5 , 1 ~ 6 , 0 E e . 2 , 20
MeV 6 , 0 ~ 1 , 0 E 6 , 6
) E (
E 09 , 1
E 78 , 1
(1.71)
Nng lng ton phn ca tia gamma tr gn bng 7,3 MeV cho mi s kin phn hch c nng
lng trung bnh quanh gi tr 0,9 MeV.

31
Nng lng tia gamma [MeV]
Hnh 31. Ph nng lng tia gamma phn hch tc thi
S

p
h
n

h
c
h

t
i
a

g
a
m
m
a
/
1
M
e
V
,

(
E
)
1.10 Sn phn phn hch
1.10.1 Hiu sut phn hch
Phn ln cc s kin phn hch u to ra hai sn phm phn hch. Tng cp sn phm hnh thnh cho
mi phn hch thay i theo s kin phn hch v kt qu l nhiu ng v sn phm c sinh ra. V
d, t nghin cu chi tit v s phn hch neutron nhit ca U
235
cho thy c khong 80 ng v khc
nhau c to ra. Mt s sn phm phn hch ny c thy trong bng 1.3.
Bng 1.3 Cc sn phm phn hch ca U
235
Nguyn t ng v Chu k bn r Hiu sut phn hch
(%)
Strontium
Strontium
Yttrium
Zirconium
Ruthenium
Ruthenium
Antimony
Tellurium
Tellurium
Cesium
Cerium
Cerium
Promethium
Samarium
Sr
89
Sr
90
Yt
91
Zr
95
Ru
103
Ru
106
Sb
125
Te
127
Te
129
Cs
137
Ce
141
Ce
144
Pr
147
Sm
151
51 ngy
28 nm
58 ngy
65 ngy
40 ngy
1 nm
2 nm
105 ngy
37 ngy
30 ngy
33 ngy
280 ngy
2,6 nm
80 nm
4,8
5,8
5,4
6,3
3,0
0,4
0,02
0,04
0,35
6,2
6,0
6,0
2,4
0,44
32
H
i
u

s
u
t

p
h
n

h
c
h

[
%
]
S khi, A
Xc sut
cao nht
6,4%
Nhm
nhn
nng
Nhm
nhn
nh
Hnh 32 Hiu sut phn hch ca U
235
theo s khi
Hiu sut m t t l (%) ca tt c cc phn hch ht nhn hnh thnh cc ng v c khi
lng cho trc. Hiu sut phn hch ca U
235
c v trn hnh 32 theo s nguyn t khi. th ny
cho thy rng hu ht cc mnh phn hch l nhng ng v phng x v phn r . ng cong hiu
sut phn hch cho thy rng hiu sut cc i i vi mt ng v bt k lun nh hn 7%. Ta cng
thy rng hiu sut phn hch u ri vo hai nhm chnh: mt nhm gm cc ht nhn c s khi t
80 n 110, v mt nhm gm cc ht nhn c s khi t 125 n 155.
ng v c to ra t phn hch c hiu sut cao nht l ng v c s khi gn bng 95 v
139, mi ng v ny c hiu sut phn hch l 6,4%. ng nng ca cc mnh phn hch trong mi s
kin phn hch cng c phn b theo s phn b ca mnh phn hch. i vi ng v ph bin nht
trong nhm nhn nng, ng nng ca n vo khong 67 MeV, cn i vi cc ng v trong nhm nh
th khong 98 MeV. T s hai nhm nng lng ny (98/67) l 1,46 v t s ny li bng t s v s
khi ca chng (139/95).
1.10.2 S hnh thnh v di chuyn cc sn phm phn hch trong l phn ng
Hm lng v hot ca cc sn phm phn hch rt quan trng trong thit k l phn ng ht nhn,
bi v:
- Cn tnh ton nhng ri ro tim tn lin quan n tai nn gii phng cc sn phm phn hch ra
mi trng xung quanh.
- Cn xc nh thi gian lm lnh hp l hn cho cc nhin liu dng v n ph thuc vo chu
k bn r ca sn phm phn hch.
- Cn tnh ton tc phn r phng x ca cc sn phm phn hch sau khi dp tt l phn ng.
- Cn tnh ton cc hiu ng nhim c ca cc sn phm phn hch (bt neutron t sn phm
phn hch m tch ly trong sut qu trnh hot ng ca l phn ng).
Tc thay i v hm lng theo thi gian ca mt ht nhn trong l phn ng (xem hnh 33) c
tnh bi :
dt
dN
i
tc hnh thnh tc hy tc phn r (1.72)
S hnh thnh ht nhn i l t s phn hch, bt neutron ca ht nhn j v phn r bc x
(thng l phn r ) ca ht nhn k. Tc hnh thnh c tnh nh sau :
Tc hnh thnh =
k k j j f f i
N N N + +
(1.73)
Trong ,
i
l hiu sut phn hch ca ht nhn i ; N
f
, N
j
v N
k
l mt ht nhn c th phn hch ;
f
v
j
l tit din phn hch ca nguyn liu c th phn hch v tit din bt neutron ca ht nhn j ;
l thng lng neutron v
k
l hng s phn r ca ht nhn k.

33
Hnh 33. S hnh thnh v di chuyn ca cc sn phm phn hch
Phn phch
S hy ca ht nhn i (s khi A, s nguyn t Z) do qu trnh bt neutron c tnh nh sau :
Tc hy =

i i
N
(1.74)
S hy ca ht nhn cng xy ra qua phn r ca n
Tc phn r =
i i
N
(1.75)
Nh vy tc bin i v hm lng ht nhn theo thi gian trong li l phn ng tr thnh
dt
dN
i
i i i i k k j j f f i
N N N N N + +
(1.76)
Phng trnh ny c th gii c cho N
i
ti thi im bt k nu nh tt c hm lng nguyn
liu khc v cc hng s bit trc. Phng trnh ny pht trin thnh phng trnh vi phn v li
gii chnh xc thu c nh chng trnh my tnh.
Sau mt thi gian l phn ng hot ng nht nh, hm lng ca cc mnh phn hch s t
gi tr cn bng (bo ha). Ti thi im ny, tc to ra bng vi tc di chuyn ca ht nhn .
i vi nhng sn phm phn hch quan trong nh Sr
90
v I
131
th thnh phn u tin v cui cng
v phi phng trnh (1.76) l c ngha. Nh vy, ta thu c :
dt
dN
i
i i f f i
N N (1.77)
Ti thi im l phn ng bt u khi ng, ta gi s rng hm lng cc mnh phn hch i bng
khng. Tng t ta cng gi s rng thng lng neutron t n gi tr khng i ngay sau khi l khi
ng. Ti thi im ny hm lng (mt ) bo ha ca ht nhn i l
i
f f i
sat , i
N
~ N

(1.78)
T phng trn ta thy rng, vi thng lng v tit din phn hch cho trc th hm lng bo ha
ca ht nhn i s tng khi
i
ln v chu k bn hy di (
i
nh). Ngc li, nu cc iu kin khc l
bit trc th hm lng bo ha ca ht nhn i tng theo thng lng neutron.
T s gia mt ht nhn i ti thi im bt k vi mt ht nhn bo ha c tnh bi
t
i
sat , i
i
e 1 ~
N
) t ( N

(1.79)
Khi l phn ng ngng hot ng th thng lng neutron b qua v tc thay i hm lng ht
nhn i trong li l phn ng theo thi gian l
i i k k
i
N N
dt
dN
(1.80)
Nu tc phn r ca k thnh i ln hn tc phn r ca i th mt ht nhn ca mnh phn hch
s tng theo thi gian. Nu i phn r nhanh hn tc hnh thnh n t phn r ca k th hm lng
mnh phn hch s gim theo thi gian. Tuy nhin, trong trng hp ny, sau mt thi gian nht nh
s suy gim ca ht nhn k s to ra mt trng thi m hm lng ca ht nhn i t ti gi tr cc i
ca n (
k
N
k
=
i
N
i
). Sau hm lng ca ht nhn i li gim theo thi gian.
34
Hot sau khi l phn ng ngng hot ng (shut-down) c th xc nh bng phng php bn thc
nghim (t 10 giy n 100 ngy sau khi ngng hot ng). Tc pht ton phn c tnh t cng
thc bn thc nghim nh sau :
Tc pht cho mi s kin phn hch ~ 3,2.t
-1,2
[1/s] (1.81)
Trong , t tnh bng giy sau s kin phn hch. Nu mi sn phm phn hch pht ra mt ht th
hot c xc nh bi
Hot sn phm phn hch trn mi phn hch ~ 3,2.t
-1,2
[Bq]
~ 8,6.10
-11
.t
-1,2
[Ci] (1.82)
1.11 Nng lng gii phng trong qu trnh phn hch
Nng lng gii phng trong qu trnh phn hch c th tnh c da vo s khc nhau v khi lng
gia khi lng cc ht trc phn hch (neutron v nguyn liu phn hch) vi khi lng cc ht
nhn sau qu trnh phn hch (mnh phn hch v neutron phn hch). C s thay i v nng lng
ton phn c gii phng ra trong mi s phn hch m ph thuc vo ng v phn hch v cc sn
phm phn hch. Trung bnh, mi s kin phn hch nng lng gii phng ra vo c 200 MeV. Nng
lng ny l do ng gp ca nhiu nng lng trong qu trnh phn hch (xem bng 1.4).
Bng 1.4 S phn b nng lng trong qu trnh phn hch
Sn phm phn hch Nng lng (MeV)
Nng lng ca cc mnh phn hch
Tia gamma tc thi
Nng lng neutron
Ht t phn r ca sn phm phn hch
Tia gamma t phn r ca sn phm phn hch
Neutrino t phn r ca sn phm phn hch
Ton phn
165 5
7 1
5 0,5
7 1
6 1
10
200 6
V d 15 : Nng lng gii phng trong mi s kin phn hch
Trong phn ng U
235
vi neutron nhit nh sau :
Tnh nng lng phn hch tc thi ?
Gii
35
Nng lng phn hch tc thi l nng lng gii phng ngay sau qu trnh phn hch. Nng lng
ny tng ng vi nng lng tng ng vi phn khi lng mt i trong qu trnh phn hch. Ta
c th tnh nh sau :
Bi tp
1.1 Uranium oxit (UO
2
) c mt l thuyt l 10,6 g/cm
3
. Tnh mt ht nhn (ht/cm
3
) ca uranium
v oxy ca mu UO
2
c mt bng mt l thuyt. Tnh mt ht nhn ca nhin liu trong l
phn ng thng c mt bng 0,95 mt l thuyt.
1.2 Tit din vi m ti nng lng neutron 0,025 Ev ca Wolfram (W) c cho bng di y. Tnh
tit din bt neutron i vi nguyn t wolfram. ng v no ca W c tit din bt neutron ln
nht ? Nu ch c cc ng v 180, 184 v 186 tham gia phn ng (n, ), hy tnh tit din kch hot
cho cc ng v ny ?
ng v ph cp (%)
Tit din,
c
(barn)
W
180
W
182
W
183
W
184
W
186
0,12
26,3
14,3
30,7
28,6
30,0
20,0
10,3
1,8
38,0
1.3 Tnh tit din hp th v tit din tn x v m ca nhin liu UO
2
lm giu n 4,8% v nguyn t
ti nhit 20
0
C v 300
0
C. Gi s mt ca UO
2
bng 92% mt l thuyt ca n (xem bi tp
1.1)
1.4 Tnh b dy ca nc cn thit gim cng ca neutron 1MeV v 10MeV bng mt h s
10
6
? Tng t, tnh cho trng hp l ch (Pb) ?
(barn)
Nguyn t/cm
3
(cm
-1
)
1MeV
H
O
Pb
10MeV
H
4,2
8,0
5,5
0,95
6,70.10
22
3,35.10
22
3,23.10
22
6,70.10
22
0,281
0,268
0,178
0,064
36
O
Pb
1,5
5,1
3,35.10
22
3,23.10
22
0,050
0,165
1.5 Mt mu c khi lng 10g Mn
55
c chiu trong trng neutron nhit c thng lng 10
8
n.cm
-
2
.s
-1
. Tnh hot bo ha ca ng v Mn
56
sinh ra sau khi chiu 7 gi. Tit din ca phn ng
Mn
55
(n, )Mn
56
l 13,41 barn v chu k bn hy ca Mn
56
l 2,6 gi.
1.6 Nu chiu 10 g vng trong l phn ng ti v tr c thng lng neutron nhit l 10
9
n.cm
-2
.s
-1
. C
bao nhiu nguyn t Au
198
c hnh thnh sau 30 pht chiu ? Tnh hot ca Au ngay sau khi
di chuyn n ra khi l ?
1.7 Mt chm neutron nng lng 0,25 MeV va chm vo bia nhm dy 1cm. Tnh phn trm lng
neutron s b bt trong ln va chm u tin trong 1mm sau cng ca bia Al ?
t
(Al) = 3b,
(Al)
= 1b.
1.8 Mt ngun neutron c t ti tm khi cu, tnh xc sut (%) m neutron pht ra trong gc khi
0,3 steradiant ?
1.9 Tnh nng lng c th nht i vi neutron trong phn b Maxwell-Boltzmann v gii thch to
sao nng lng ny khng tng ng vi vn tc c th nht ?
1.10Boron (Bo) l nguyn liu thch hp dng che chn neutron nhit. Tnh b dy ca Bo cn thit
lm gim cng neutron ti cn 0,1% cng ca n ? Tit din v m ca Bo l 103 cm
-1
.
1.11 Tnh tc phn hch to ra mt cng sut nhit 400 kW/lt, gi s rng ng v phn
hch chnh l Pu
239
?
1.12 U
236
phn hch thnh Mo
102
v Sn
131
. Bit rng s nucleon c bo ton trong phn ng. C
bao nhiu neutron sinh ra trong phn ng ny ? C bao nhiu neutron sinh ra trong qu trnh phn
hch to ra Br
88
v La
140
?
1.13 Ht nhn Fm
256
phn hch tc thi c chu k bn hy 158 pht. Nu nng lng gii phng sau
mi phn hch l 220 MeV, tnh cng sut phn hch sinh ra bi 1 g ng v ny ?
1.14 Tit din phn hch ca U
235
l 557b, tit din bt neutron ca n l 101b. ng v U
238
khng
phn hch i vi neutron nhit, tuy nhin n c tit din bt neutron l 2,75b. Uranium t nhin
gm c 99,3% U
238
v 0,7% U
235
. Bit rng mi phn hch pht ra trung bnh l 2,44 neutron nhanh,
tnh xem c bao nhiu neutron nhanh sinh ra khi c mt neutron b hp th trong uranium t nhin.
1.15 Mt l phn ng c cng sut 100 MW tiu th mt na nhin liu trong 3 nm. Tnh khi
lng U
235
c trong l ti thi im ban u.
1.16 Mt chm neutron nhit ti va chm vo lp dy cadium (mt 8650 kg/m
3
, tit din 24506
b). Tm chiu di hp th (ngha l khong cch m chm neutron gim i 1/e ln) ?
1.17 Cadmium v boron (Bo) c tit din hp th neutron nhit rt ln v chng thng c dng
trong cc thanh iu khin. Vit phn ng hp th neutron trong boron v tnh gi tr Q ca phn
ng ny ?
1.18 Tm nng lng ca nguyn t hydro chuyn ng vi vn tc 2,2.10
6
cm/s. Tnh nng lng
ca neutron nhit nhit phng chuyn ng vi vn tc 2200 m/s ?
1.19 Tnh mt neutron trong l phn ng c thng lng 10
12
n.cm
-2
.s
-1
?
37
1.20 Tnh cng sut l phn ng c nhin liu c lm giu 5% kim loi uranium. Tng khi lng
ca nhin liu l 100kg, thng lng neutron l 10
13
n.cm
-2
.s
-1
, mt nhin liu l 18,7 g/cm
3
, tit
din phn hch vi m ca U
235
l 549 b.
1.21 Tnh xc sut m neutron nng lng 2 MeV va chm ln th nht trong thanh nhin liu UO
2
c ng knh 0,476 cm l giu n 4% U
235
. Ga s neutron sinh ra ti tm ca thanh nhin liu v
di chuyn v hng bin ca thanh nhin liu, mt nhin liu bng 94% mt l thuyt (10,96
g/cm
3
).
38
CHNG 2
L THUYT VN CHUYN NEUTRON
Khi chng ti thc hin cc th nghim v cht ch th trong phn ng ha hc chng minh rng
barium (Ba) c mt trong mu nghin cu, ti vit th cho Lise Meitner ni v kt qu ca chng
ti. Trong th gi ngy 19-12, ti vit: .....C iu g qu k quc v ng v radium m lc ny
ti khng mun ni vi bt k ai ngoi ch. Chu k bn hy ca ba ng v c o rt chnh xc;
chng c th tch ra c t tt c nguyn t, ngoi tr barium; tt c cc phn ng l ng. iu ngc
nhin l c mt s trng hp rt k l trong thc nghim ca chng ti, l mt phn no khng
tc dng trong phn ng ha hc. Cc ng v Ra ca chng ti c tnh cht ging nh
Ba....Strassmann v ti thng nht rng ti thi im ny khng ai bit ngoi ch. C l ch c th a
ra li gii thch tha mn cho chng ti.... Otto Hahn (1879-1968)
2.1 LI GII THIU
Thit k li l phn ng i hi d on chi tit v s cn bng gia neutron sinh ra v neutron mt
i. Tc sinh ra neutron, vn chuyn neutron v hp th neutron l thng tin quan trng khng ch
cho phn tch v thit k li l phn ng m cng cn cho vic tnh ton qu trnh nhit ng hc, vn
chuyn nhit, s kin tai nn v lng phng x c gii phng ra. Sau khi neutron sinh ra trong phn
ng phn hch chng chuyn ng qua li l v chu nhiu loi va chm (hp th v tn x) vi nguyn
liu trong li l phn ng. C hai qu trnh hp th chnh c th xy ra l bt bc x v phn hch.
Trong phn hch, neutron b hp th v khng ng gp n s duy tr phn ng dy chuyn. Trong va
chm tn x (n hi hay khng n hi), neutron thay i nng lng, v tr khng gian v hng
chuyn ng. Nhn chung, tng tc ca neutron vi ht nhn mi trng c th xem nh neutron di
chuyn hay vn chuyn t v tr ny n v tr khc, t nng lng ny n nng lng khc v t
hng ny n hng khc m ta gi l qu trnh lm chm neutron. S vn chuyn ca mt
neutron sinh ra trong l phn ng ht nhn c v trn hnh 2.1.
2.2 KHI NIM V VN CHUYN NEUTRON KHNG PH THUC THI GIAN
2.2.1 Phn ng ht nhn dy chuyn
By thng sau khi khm ph ra neutron v hn su nm trc khi khm ph ra phn hch uranium
(9/1932) Leo Szilard khng nh rng s iu khin nng lng ht nhn gii phng ra c th thc
hin c nu bit c nguyn liu dng duy tr s neutron sinh ra trong phn ng dy chuyn.
Vo nm 1934 ng y a ra mt ng dng cho mt loi v kh da vo s gii phng nng lng
ht nhn v t a ra khi nim v khi lng ti hn. Mt nm sau, ng y nhn bng sng ch
v pht minh ra bom ht nhn. L do m ng y nhn bng sng ch l bo v s dng v kh mnh
v ngn cn s tn ph ca chin tranh th gii th hai i vi loi ngi.
Sau khi khm ph ra neutron, nhiu nh khoa hc khp th gii pht trin mt s thc
nghim phn tch cc nh hng ca vic bn ph nguyn liu bng ht mi ny.
Vo cui nm 1938, Otto Hahn v Lise Meitner pht trin mt l thuyt lm sng t cc thc
nghim gm neutron tng tc vi uranium. Vo ngy 21/12/1938, Hahn gi ng mt bi bo n tp
ch c, Naturwissenschaften, thng bo v s kin phn hch dn n vic to ra cc ng v
phng x khi chiu neutron nhit vo uranium. Sau khi nim v s phn hch mi c hiu, mt
s th nghim tip theo nhm tm ra phng php mi to mt phn ng t duy tr m neutron sinh
ra trong phn hch s gy ra s phn hch cho ht nhn uranium khc.
39
Nh ta bit trung bnh c 2,5 neutron pht ra cho mi phn hch. duy tr phn ng phn
hch, t ra ta nn bo tn tip tc qu trnh phn hch. Vn ct li duy tr phn ng phn hch
lin quan n s tit kim neutron.
Mt neutron sinh ra t phn hch trong uranium lm giu c minh ha trn hnh 2.1. Tng
tc ca
235
U vi neutron c nng lng ty s tch ht nhn thnh hai hai nhn nh hn v gii phng
vi neutron nhanh. Tuy nhin,
238
U c th hp th neutron trong phn ng khng phn hch v c gi
l bt bc x m ly neutron t phn ng dy chuyn. y l l do ti sao l phn ng nhit cn lm
giu
235
U; tng hm lng ca n t gi tr 0,7% trong t nhin ln vi %. lm giu trong cc l
phn ng ht nhn vo khong 5%. Cc neutron nhanh c th to ra s phn hch ca ht nhn
238
U v
xc sut tng tc ny ph thuc vo cu trc li l phn ng, loi nhin liu v thnh phn nhin liu.
Cc neutron b hp th c th cng do s thot ra khi bin vt l ca h thng.
Trong v kh ht nhn, phn ng dy chuyn khng kim sot c v mt hm lng ln nng
lng pht ra trong mt thi gian ngn dn ti v n. Trong l phn ng vic iu khin v duy tr
phn ng dy chuyn l t c bng vic a vo mt vt liu c kh nng hp th neutron.
2.2.2 nh lut Fick
S neutron trong mt n v th tch l mt hm theo nng lng, v tr v hng chuyn ng ca
neutron v c bit nh l mt gc.
( , , ) N N r E
(2.1)
Cn bng neutron c miu t bng phng trnh vn chuyn neutron, l s phn b neutron
trong khng gian, nng lng v thi gian. trng thi n nh, mt neutron c gi s l khng
i theo thi gian.
Phng trnh vn chuyn neutron cng c gi l phng trnh Boltzmann bi v n tng t nh
l thuyt ng hc cht kh m Boltzmann pht trin vo cui th k 19.
Neutron c nng lng cho trc chuyn ng trn mt hng cho trc n va chm vi ht nhn
nguyn t trong li l phn ng lm sinh ra cc neutron mi c khong nng lng v hng chuyn
ng tri rng. Nh vy trong tnh ton vn chuyn neutron ta cn phi ly tch phn trn tt c nng
lng neutron v cc hng trong khng gian. Phng trnh vn chuyn neutron l phng trnh vi tch
phn m ch c th gii c trong mt s trng hp n gin. i vi cc ng dng thc t, nhiu
phng php tnh ton c pht trin v ch c cc phn mm chuyn dng mi a ra c cc li
gii chnh xc.
Mt trong nhng php tnh gn ng n gin nht i vi l thuyt vn chuyn l l thuyt khuch
tn. a ra tn ny l v c mi lin h tng t vi nh lut Fick trong khuch tn ca cht kh. L
thuyt khuch tn s c gii thch chi tit trong cc mc tip theo.
Khuch tn c xem nh l ng i ngu nhin (chuyn ng Brown) ca mt nhm ht t vng
c nng cao n vng c nng thp hn. iu ny c ngha l khi khuch tn chy v hng c
nng gim v tc dng chy t l vi gradien nng m.
Theo nh ngha, gradien (xem hnh 2.2 v 2.3) ca mt ng thng l mt du hiu cho bit
ng thng c dc bao nhiu v c th tnh nh sau:
Gradien = thay i trn hng Y / thay i trn hng X (2.2)
T hnh 2.2, ta thy rng gradien c nh ngha l
( )
f
Gradien slope
x
(2.3)
40
Hp th neutron
R r neutron
Hnh 2.1 Lch s neutron sinh ra trong l phn ng.
Phn x
neutron
f v x l cc i lng hu hn; i vi cc i lng v cng nh th gradien c nh ngh nh
sau
0
lim
f df
x dx
(2.4)
nh lut Fick ch r s khuch tn cc ht t vng nng cao n vng nng thp hn nh sau
(xem hnh 2.4)
x
dC
J
dx
(2.5)
Vi J
x
[cm
-2
s
-1
] l dng ht ton phn, C l nng ht, x l v tr, v l hng s khuch tn [cm
2
/s].
Du - ch ra rng J
x
l dng khi php di chuyn theo chiu gim ca gradien.
41
N
n
g

(
C
)
J
x
T
h
n
g

l
n
g

(
X
)
Thng lng
cao nhiu va
chm hn
Thng lng
thp t va chm
hn
Hnh 2.4 Biu din theo nh lut Fick.
Hnh 2.5 Vector quay ca mt dng theo khng gian 3 chiu.
Hnh 2.2 Cc v d v gradient: bt u t bn tri ca ng thng i
n bn phi gradient l dng, hng ln dng v hng xung m, v
bn tri cng m.
Hnh2.3 nh ngha v gradient.
nh lut Fick cng c th vit di dng thng lng ht nh sau:
x
d
J D
dx
(2.6)
Vi d /dx [cm
-3
s
-1
] l gradien thng lng, v D [cm] c gi l h s khuch tn. nh lut Fick c
th vit theo vector khng gian 3 chiu nh sau :
( , ) ( , ) J r t D r t
r
r r
(2.7)
Vi ( , ) J r t
r
r
l mt dng neutron hoc vector dng chy neutron qua mt n v din tch v hng
chuyn ng ca neutron trong mi n v thi gian. lch khi hng ca mt dng neutron m
t cho s neutron thot ra khi n v th tch trong n v thi gian v
( , ) r t
r
l gradient thng lng
neutron trong khng gian 3 chiu.
2.2.3 H s khuch tn v chiu di khuch tn
Mt dng neutron, thng lng neutron v h s khuch tn l nhng bin s c mi lin h cht
ch vi nhau. tm mi lin h cho h s khuch tn ph thuc vo cc c trng ht nhn ca mi
trng phi tha nhng iu kin sau y:
1. Khng c ngun neutron trong mi trng quan tm.
2. Mi trng l ng hng, ngha l tit din neutron khng ph thuc vo v tr khng gian.
3. Phn b gc ca neutron trong mi trng l ng hng.
4. Thng lng neutron gn nh ng u trong mi trng.
5. Mi trng c xem nh v hn.
Theo hnh 2.6, din tch n v dA t ti gc trn mt phng xy. Th tch vi phn dV biu din cho
th tch m neutron tn x qua din tch dA ng vi dng dJ
z
-
. Dng neutron ton phn qua dA trn trc
42
Hnh 2.6 S hnh thnh dng neutron.
z thu c bng vic ly dng neutron qua dA hng xung trc z, dJ
z
-
, tr cho dng neutron qua dA
hng ln trc z, dJ
z
+
z z z
J J J
+
(2.8)
S neutron tn x n hi mi n v thi gian t dV t ti r so vi v tr gc l
( )
s
r dV
r
(2.9)
Vi
s
l tit din tn x n hi v khng ph thuc vo v tr khng gia theo gi thit 2, tuy nhin
thng lng neutron ph thuc vo v tr khng gian. Do ta gi s neutron b tn x ng hng trong
mi trng (gii thit 3) nn s neutron xuyn qua din tch dA l
2
cos
( )
4
s
dA
r dV
r

r
(2.10)
Vi dA.cos l hnh chiu ca dA ln mt phng vung gc vi r hoc l din tch mt hiu dng
khi nhn t dV. S neutron tn x qua din tch dA l dA.cos/4r
2
vi gi thit l khng c cc tng
tc khc khi neutron di chuyn t dV n dA. Tuy nhin, do tng tc gia hai v tr ny trong khng
gian, s neutron t ti din tch dA l exp(-
tot
r). S neutron cn li b tn x hoc b hp th bi mi
trng. Trong h trc ta cu, th tch vi phn c xc nh nh sau
2
sin dV r drd d (2.11)
Gi s mi trng ch hp th yu (
tot
~
s
) nn s neutron xuyn qua din tch n v trong mt
phng xy theo hng z l
2 / 2
0 0
( ) cos sin
4
tot
r s
z
r
J e r drd d

r
(2.12)
D thng lng l cha bit nhng vi gi thit l thng lng gn nh khng ph thuc vo v tr
khng gian (gi thit 4), ta dng khai trin chui McLaurin v b qua tt c cc h s tr hai h s u
tin trong chui
0
0 0
0
( ) r x y z
x y z
_ _ _
+ + +

, ,
,
r
(2.13)
Ch s 0 cho bit l ta khai trin chui ti gc ta . Trong h ta cu
sin cos
sin sin
cos
x r
y r
z r

'
(2.14)
Cho nn dng neutron tnh theo (2.12) tr thnh
2 / 2
0
0 0
cos cos sin
4
s
r s
z
r
J e r drd d
z

1 _
+
1

, ]

(2.15)
Gi thit 5 cho bit rng mi trng l v hn v tch phn theo r t 0 n v cc, ta tnh
43
]
]
/ 2
2
2
0
0
0
0
/ 2
3
2
2 0
0
0 0
1
sin
4 2
cos
( 1)
4 3
s
s
r
s
z
s
r
s
s
s
e
J
e
r
z
1
_
1
+
1
]

,
]
1 1
_
+
1 1
,
] ]
(2.16)
Thay th cc gii hn tch phn ta c
0
0
1
4 6
z
s
J
z
_
+

,
(2.17)
i vi dng neutron hng ln qua din tch dA t na bn cu trn ta tnh c bng vic ly
tch phn gc t n /2. Cho nn s neutron xuyn qua din tch n v theo hng +z l
0
0
1
4 6
z
s
J
z
+
_

,
(2.18)
Nh vy dng neutron ton phn theo hng z l
0
1
3
z z z
s
J J J
z
+
_

,
(2.19)
Dng neutron qua mt phng xz v yz l
0
1
3
y
s
J
y
_

,
(2.20)
0
1
3
x
s
J
x
_

,
(2.21)
Mt dng neutron (s neutron mi n v thi gian qua din tch n v v hng chuyn ng)
theo hnh 2.5 l
1
( )
3
x x y y z z x y z
s
J r a J a J a J a a a
x y z
1
+ + + +
1

]
r
r r r r r r r
(2.22)
Trong phng trnh ny thng lng kh dng i vi im ty trong mi trng. Khi so snh
vi phng trnh (2.7) th h s khuch tn D l
1
3 3
s
s
D

(2.23)
Vi
s
l qung ng t do trung bnh ca tn x neutron. H s khuch tn l ng cho tn x bt
ng hng khi dng qung ng t do trung bnh vn chuyn. Nu cosin trung bnh ca gc tn x
ca va chm trong h phng th nghim l
2
cos
3A
(2.24)
Vi A l s khi ca nguyn t mi trng, th h s khuch tn c vit li theo tit din vn
chuyn
44
1
tr tot s
tr

(2.25)
Cho phng trnh (2.23) c vit li nh sau
1
3 3
tr
tr
D

(2.26)
1
3 (1 ) 3(1 )
s
s
D

(2.27)
V d 2.1 H s khuch tn
Tnh h s khuch tn ca graphit ti 1eV. Tit din tn x ti 1 eV l 4.8 b.
i vi graphit A =12, nh vy phng trnh (2.24) ta tnh c
2
cos 0.055
3A

Tit din tn x v m ca graphit la
s
= N
s
= 0.08023.10
24
ng t/cm
3
)(4.8.10
-24
cm
2
) = 0.385cm
-1

1 1
0.916
3 (1 ) 3 0.385(1 0.055)
s
D cm

V d 2.2 qung ng vn chuyn t do trung bnh ca neutron
Qung ng vn chuyn t do trung bnh ca neutron l mt qung ng tn x t do trung
bnh m c hiu chnh cho khong cch di chuyn ln hn trong h phng th nghim do tn x
hng ti. Tnh qung ng vn chuyn t do trung bnh ca neutron nhit trong BeO, nu (Be) =
2.70 g/cm
3
, A(BeO) = 25.01,
s
(Be) = 7b v
s
(O) = 4.2b
Mt nguyn t l
23
22
2.7 6.022 10
( ) ( ) 6.51 10
25.01
a
N
N Be N O
A

n.t/cm
3
.
Cosin trung bnh ca gc tn x i vi va chm trong h phng th nghim t (2.24), v qung ng
vn chuyn t do trung bnh t (2.25) l
2 2
( ) 0.0741 ( ) 0.0417
3 9 3 16
Be O

1
1.46
( )(1 ( )) ( )(1 ( ))
tr
s s
cm
Be Be O O

+
H s khuch tn chia cho tit din hp th c th nguyn l bnh phng chiu di. Cn bnh
phng ca n c gi l chiu di khuch tn, L
2
1
3 (1 )
a a s
D
L

(2.27)
Bng 2.1 Cc thng s khuch tn ca neutron ti T = 293K
45
Cht lm chm D [cm
-1
]

a
[cm
-1
]
L [cm] ML [cm]
H
2
O
D
2
O
Be
Graphit
0.144
0.810
1.85
1.60
0.0189
0.00007
0.00053
0.00031
2.75
161.0
21.2
52.5
5.6
11.0
9.2
18.7
Chiu di khuch tn l khong cch m neutron xuyn qua t im nhit ha n im b hp th.
Khong cch t im m neutron sinh ra n im m neutron b nhit ha c gi l chiu di lm
chm, ML. N xc nh khong cch ti u gia cch knh nhin liu gn k nhau trong l phn ng
khng ng nht. Cht lm chm v chiu di khuch tn ca mt s vt liu thng c dng trong
l phn ng c cho bng 2.1. Chiu di khuch tn nh ca H
2
O l do n c tit din hp th cao.
Nu l phn ng nc nh c bao ph cht lm chm th n s lm tng s hp th neutron. Tuy
nhin, nu l phn ng vi cht lm chm l D
2
O th n s nh hng khng c ngha vo qu trnh
kim sot neutron.
2.3 L THUYT KHUCH TN NEUTRON
2.3.1 Phng trnh khuch tn neutron mt vn tc
S gii thch chnh xc ca vn chuyn neutron trong l phn ng khng ng cht l qu phc tp
n ni m ta phi dng cc php gn ng n gin. Mc d l n gin nhng cng chnh xc
a ra mt php tnh cho cc c trng trung bnh ca phn b neutron trong mt mi trng cho
trc. Dng n gin nht ca phng trnh vn chuyn neutron l phng trnh khuch tn mt vn
tc c pht trin di cc gi thit sau:
1. neutron l n nng: nng lng neutron trung bnh v tit din trung bnh cho tng tc
neutron l c chn la;
2. hp th trong mi trng l nh: tit din hp th v m l nh so vi tit din tn x;
3. tn x neutron l ng hng trong h phng th nghim: c gi tr cho tn x neutron vi nhn
nng, v khng ng cho cht lm chm ca l phn ng nhit;
4. s phn b gc l ng hng: l ng nu thng lng neutron gn bng hng s, ngun
neutron hoc cc im hp th mnh (nu gradien thng lng neutron l ln, c cc hng
thch hp hn ca s chuyn ng neutron v hng thng lng neutron thp).
Trong li l phn ng neutron sinh ra v mt i do b nhn bt hay b r r. Nh vy tc thay i
mt neutron trong mi n v th tch v thi gian l
( , )
( , ) ( , )
a
n r t
S r t r t LE
t
r
r r
(2.28)
Vi
( , ) S r t
r
l tc ngun neutron,
( , )
a
r t
r
l tc hp th v LE l r neutron mi n
v th tch v thi gian. LE cng l tc neutron chy theo mt hng cho trc trong mi n v thi
gian qua din tch n v (xem hnh 2.7)
R neutron mi n v th tch =
( , ) . ( , ) divJ r t J r t
r r
(2.29)
Nh vy, phng trnh (2. 8) c vit li nh sau
46
Hnh 2.7 R neutron t mt th tch n v
( , )
( , ) ( , ) . ( , )
a
n r t
S r t r t J r t
t
r
r r r
(2.30)
Khuch tn neutron qua vt liu ty l kt qu ca cc tng tc tn x. Trong php phn tch l phn
ng, gi s rng neutron khng va chm vi neutron khc. iu ny ng v mt neutron thp hn
nhiu so vi mt nguyn t ca mi trng. Do cc va chm gn nh khng i nn neutron di
chuyn zigzag trong mi trng tn x. Khi xem xt mt s ln neutron c gi thit l n nng th
nhn chung s chuyn ng ca neutron l t vng c mt neutron cao sang vng c mt neutron
thp. y l l do ti sao nh lut Fick v khuch tn l p dng c. T nh lut Fick, phng trnh
(2.30) vit li l
[ ]
( , )
( , ) ( , ) . ( , )
a
n r t
S r t r t D r t
t
r
r r r
(2.31)
Hay
[ ]
( , ) 1 ( , )
. ( , ) ( , ) ( , )
a
n r t r t
D r t S r t r t
t v t

+

r r
r r r
(2.32)
Vi gi thit mi trng l ng hng nn h s khuch tn tr nn khng ph thuc v tr neutron v
h s r r rt gn thnh
2
( , ) LE D r t
r
(2.33)
T phng trnh (2.33) v (2.32) ta c phng trnh khuch tn mt vn tc i vi neutron tng tc
vi mi trng ng nht
2
( , ) 1 ( , )
( , ) ( , ) ( , )
a
n r t r t
D r t S r t r t
t v t

+

r r
r r r
(2.34)
trng thi n nh
2
( ) ( ) ( ) 0
a
D r S r r +
r r r
(2.35)
trng thi n nh, mi trng khng sinh neutron (ngun neutron = 0)
2 2
2
1
( ) ( ) 0
a
D
r r L
L

r r
(2.36)
2.3.2 Li gii phng trnh khuch tn mt vn tc trong mi trng v hn
Trng hp n gin nht chng minh l thuyt khuch tn l khuch tn neutron t mt ngun
im trong mi trng v hn. Neutron c pht ra t ngun vi mi hng c xc sut bng nhau
trong i xng cu. Nu r l khong cch t gc th phng trnh khuch tn c biu din di dng
ta cu nh sau
2
2 2
2 ( )
( ) ( ) 0
d d r
r r
r dr dr L
+ (2.37)
t y = r, phng trnh trn tr thnh
2
2 2
0
d y y
dr L
(2.38)
Li gii ca phng trnh ny c dng
47
/ / r L r L
y Ae Ce
+ (2.39)
Hay
/ / r L r L
e e
A C
r r
+
(2.40)
Vi A v C l cc hng s v c xc nh t cc iu kin bin. Cng xa ngun neutron, cng
ngun cng gim v hng s C s bng 0
/ r L
e
A
r
(2.41)
Tng s neutron xuyn qua b mt khi cu c tm l im ngun neutron l
2
4 r J
, vi
/
2
1 /
r L
d r L
J D DAe
dr r
+ _

,
(2.42)
Gii hn ca tng s neutron xuyn qua b mt cu khi r 0 th bng cng ngun
2 /
2
0 0
1 /
lim(4 ) 4 lim 4
r L
r r
r L
S r J DA e DA
r

+ _

,
(2.43)
Vy
4
S
A
D
(2.44)
V thng lng neutron lc ny l
/
4
r L
S e
D r
(2.45)
Neutron di chuyn khong cch r, trong sut qu trnh khuch tn qua mi trng chng va chm
n khi chng b hp th, to ra mt qung ng ging vi qung ng v trong hnh 2.8. Bnh
phng trung bnh ca khong cch ny thu c t s phn b thng lng neutron t im ngun
neutron. Trong vng vi phn vi b dy dr t ti r s c 4r
2
dr
a
neutron b hp th trong mi n
48
im hp
th neutron
ng i ca neutron
4r
2
dr
a
- xc sut m neutron
ri khi ngun s b hp th trong
dr ti khong cch r.
Hnh 2.8. Khong cch gia im ngun neutron n im hp th neutron
Tc hp th neutron T
Tc hp th neutron + tc r r
v thi gian (s neutron b hp th bng vi s neutron to ra trong h). y cng l xc sut m mt
neutron s b hp th ti khong cch r. Nh vy
2 2
2 0
2
0
(4 )
(4 )
a
r
a
r
r r dr
r
r dr
(2.46)
Thay thng lng t (3.45) ta c
3 /
4
2 2 0
2
/
0
6
6
r L
r
r L
r
r e dr
L
r L
L
re dr
(2.47)
2.3.3 Li gii phng trnh khuch tn neutron mt vn tc trong mi trng hu hn
gii phng trnh khuch tn neutron i vi mi trng c kch thc hu hn hoc mi
trng hn hp hai vt liu khc nhau th cc iu kin bin c ch r nh sau
a) ti b mt giao nhau gia hai mi trng A v B c tnh cht khuch tn khc nhau th thng
lng neutron phi ging nhau cho c hai mi trng (iu kin lin tc ca thng lng)
0 0
A B

(2.48)
b) ti b mt giao nhau gia hai mi trng dng neutron l bng nhau. Gi s theo hng x, ta c
0 0
A B
A B
d d
D D
dx dx

(2.49)
c) Trong trng hp khi mt trong hai mi trng l chn khng (hoc khng kh) cc iu kin
bin l khc nhau v khng c tn x t mi trng chn khng. Mt khc, dng neutron ch
chy v mt hng (chn khng). iu kin bin ti b mt giao nhau gia hai mi trng
khuch tn v chn khng ch r rng gradien thng lng neutron bin mt ti mt im bn
pha ng bin, c gi l khong cch ngoi suy. Khi nim ny c tnh cht gi thuyt v
thng lng neutron khng thc s bng khng ti im ny.
0
0
d
dx d
_

,
(2.50)
Vi d l khong cch gi l khong cch ngoi suy tuyn tnh (xem hnh 2.9) v d = 0.71
tr
.
L thuyt khuch tn a ra khong cch ny gn bng 2/3
tr
.
49
ng bin
Mi trng
Chn khng
Thng lng
thc
L thuyt vn chuyn
L thuyt khuch tn
Hnh 2.9. Thng lng ngoi suy ti mt giao nhau gia hai mi trng
Tc hp th neutron T
2.3.4 Khuch tn neutron trong mi trng nhn neutron
Vn quan tm chnh trong vic ng dng l thuyt khuch tn trong vn chuyn neutron l
phn tch s phn b mt neutron, thng lng neutron v cng sut ca li l phn ng. Li l
phn ng l mi trng nhn neutron hu hn c duy tr phn ng phn hch dy chuyn. Khi neutron
khuch tn qua li l chng c th b hp th bi nhin liu, cht lm chm hoc cc vt liu c trong
li l phn ng; thot ra khi bin gii ca li l; hoc sinh ra neutron mi trong qu trnh phn hch.
Trong li l ti hn (hoc trng thi n nh), s neutron sinh ra trong phn hch bng s neutron
mt i do hp th hoc thot ra trong mt n v th tch. Nh vy ta c th nh ngha:
H s nhn neutron v hn: l s neutron sinh ra trong mi phn hch khi c mt neutron b hp
th trong mi trng.
Trong mi trng v hn th b qua s thot neutron v neutron ch mt do hp th. Tuy nhin,
trong mi trng hu hn (li l phn ng) s mt mt neutron cng l do s r r qua ng
bin li l v do hp th trong mi trng li l. Khi iu kin ti hn c xc nh di
dng h s nhn neutron hiu dng:
Nu tc sinh neutron l S, tc hp th l A v tc r r neutron l LE th t (2.51) v (2.52)
ta c:
eff
S
k
A
A LE
S
k A LE
A
+

+
(2.53)
Cng thc ny m t xc sut m neutron s b mt trong h bi hp th. Nh vy mt trong hai c
ch mt mt l r r neutron, phng trnh (2.53) cng m t xc sut m neutron s khng b mt qua
s r r, ngha l n m t xc sut khng r r, P
non-leak
. Cho nn
eff
non leak
k
P
k

(2.54)
l phn ng t ti hn th h s nhn neutron v hn phi ln hn 1. R r neutron t l vi din
tch b mt, SA, v neutron sinh ra t l vi th tch ca h, V. Nu kch thc ca h c din t
trong n v ca a th
50 5
Tc sinh neutron
Tc hp th neutron
(2.51) (
Tc sinh neutron
(2.52)
2
3
1 LE SA a
S V a a
p p p (2.55)
T s gia s neutron r r v s neutron sinh ra t l nghch vi kch thc tuyn tnh ca h
nhn hu hn. Nh vy, bng vic thay i kch thc ca li l, tc r r lm thay i vic nh
hng ca h s nhn neutron hiu dng n khong gia 0 v k
. H s nhn v hn l hm ca vt
liu hin din trong li l (nhin liu, cht lm chm, cht lm ngui). Xc sut khng r r ph thuc
vo vt liu l phn ng v hnh hc ca n (kch thc, hnh dng). i vi neutron nhit, k
ng vi
neutron nhit to ra trong mi ht neutron b hp th v nh vy ngun neutron c vit di dng:
a
S k
(2.56)
Nh vy, gi s h ng nht v iu kin n nh, v p dng l thuyt khuch tn mt vn
tc, th phng trnh khuch tn c th vit li nh sau:
2 2
0 B +
(2.57)
Vi
2
2
1 k
B
L

(2.58)
Cn bc hai ca phng trnh (2.58) c xem l on vt liu (B
m
) ca li l phn ng v n
l php o ch un cong hay cong ca s phn b khng gian thng lng neutron. Ton b neutron
sinh ra phi cn bng vi s hp th v r r neutron trong sut qu trnh hot ng n nh ca l phn
ng. Mi lin h gia on vt liu c th sp xp li:
2 2
1
1
1
m
k
B L
1
+
]
(2.59)
So snh (2.59) vi (2.54) s a ra xc sut khng r r trong l phn ng ti hn
2 2 2 2
1
1 ( )
a a
non leak
m a m a
P
B L B D

+ + +
(2.60)
V d 2.3: on vt liu
Tnh on vt liu v xc sut r r neutron nhit i vi l phn ng ng nht gm 200 mol
Carbon/1 mol nhin liu uranium giu 5.5%. Nhit ton b ca li l phn ng l 20
0
C. Mt
Carbon v uranium l 1.6g/cm
3
v 18.9g/cm
3
. Tit din tn x vi m ca carban v uranium l 4.8b v
8.3b. Tit din hp th ca carbon v uranium l 0.0034b v 694b (
235
U) v 2.73b (
238
U). H s nhn v
hn l 1.2.
Gii
Th tch ca nhin liu uranium, cht lm chm carbon v li l l
3
3
238 /
12.6
18.9 /
U
g mol
V cm
g cm

3
3
200 / 12 /
1500
1.6 /
U
mol C mol U g mol C
V cm
g cm

51
3
12.6 1500 1512.6
U C
V V V cm + +
Mt nguyn t ca uranium,
235
U,
238
U v C l
23
20
6.023 10
3.98 10
1512.6
a
U
N
N
V

n.t U/cm
3
hn hp
20 20
235
0.055 (3.98 10 ) 0.219 10 N n.t
235
U/cm
3
hn hp
20 20
238
0.945 (3.98 10 ) 3.671 10 N n.t
238
U/cm
3
hn hp
20 22
235
200 (3.98 10 ) 7.96 10 N n.t C/cm
3
hn hp
Tit din vn chuyn i vi neutron nhit trong hn hp ny l
22 24
20 24 2 3
(1 ) (1 )
2
(7.96 10 )(4.8 10 ) 1
3 12
2
(3.98 10 )(8.3 10 ) 1 0.364 /
3 238
th C U
tr C s C U s U
N N
cm cm
+
_
+

,
_
+

,
Tit din hp th trung bnh ti nng lng neutron nhit l
235 238 2 3
235 238
0.0146 /
2
C
a a a C a
N N N cm cm
1
+ +
]
hn hp
Nh vy on vt liu v xc sut r r tnh c:
2 2
1 1
62.6
3 (1) 3
a a s a tr
D
L cm

2 2 1
2
1
0.0032 0.0566
m m
k
B cm B cm
L

2 2
1
1 1 0.167
1
leak non leak
m
P P
B L

+
2.3.5 Li gii phng trnh khuch tn trong l phn ng dng thanh trn di v hn
Phng trnh khuch tn (2.57) c th gii c cho l phn ng thanh trn di v hn c b dy
hu hn xc nh iu kin ti hn trong l phn ng (ph thuc trc tip vo b dy ca thanh).
Thanh ny c gi s l v hn theo hng y hoc hng z trn h trc ta , nh vy neutron ch
c th r r theo hng x qua b mt ca thanh (hnh 2.10) ; dng neutron (gradien thng lng
neutron) ch c th thot trn hng x. Thng lng neutron gim t tm thanh v hai mt gii hn ca
thanh v bng khng ti khong cch ngoi suy.
i vi mt na thanh th khong cch thng lng bng khng l
d
2
a
2
a
0
+ (2.61)
52
x
d
a/2
a
Hnh 2.10 L phn ng thanh trn v hn
Trong , d l khong cch ngoi suy. Trng hp l phn ng trn, neutron thot ra khi ng bin
hnh hc l phn ng v hu nh khng tn x tr li li l phn ng. Cho nn dng neutron tr li li
l bng khng, khi
0
dx
d
2
D
4 dx
d
6
1
4
J
0
0
0 s
0
x

,
_

,
_
(2.62)
D 2 dx
d
0
0

,
_

(2.63)
Gi s ng ngoi suy thng lng neutron l ng thng v c h s gc
d 2 / a 2 / a dx
d
0
0
0
0

,
_

(2.64)
T phng trnh (2.63) v (2.64) ta tnh c khong cch ngoi suy
tr
3
2
D 2 d (2.65)
Trong khi , l thuyt vn chuyn chnh xc nht d on khong cch ngoi suy l 0,71
tr
.
Khong cch ngoi suy ny lun lun nh hn nhiu kch thc l phn ng v hai gi tr khong cch
ngoi suy khc nhau ny khng ng gp sai s c ngha vo tnh ton thng lng neutron.
Thng lng neutron trong thanh v hn thay i theo hng x. Phng trnh khuch tn c
rt v phng trnh vi phn tuyn tnh bc hai thng thng.
0 B
dx
d
2
2
2
+
(2.66)
Nu B
2
l s thc v dng th nghim ca phng trnh (2.66) l
Bx sin C Bx cos A ) x ( +
(2.67)
Vi cc iu kin bin tha
1. Thng lng gim n khng ti khong cch ngoi suy v hu hn ti cc bin
0
2
0

,
_
t
a
(2.68)
2. Thng lng i xng quanh gc ta
0
0

x
dx
) x ( d
(2.69)
T iu kin bin th hai, gradien thng lng l
0 +
Bx cos CB Bx sin AB
dx
) x ( d
Ti gc ta , gradien thng lng bng khng, nn sinBx = 0. Do B l s thc v dng nn C phi
bng khng ; nh vy
Bx cos A ) x (
(2.70)
T iu kin bin th nht, ta c
53
( ) 2 0
0
/ a B cos A ) x ( t
(2.71)
Do A l hng s khng th bng khng, nu A = 0 th thng lng bng khng, nn phng trnh
(2.71) ch tha mn nu
( ) ,....) , , n (
n
;.... ; / a B 5 3 1
2 2
3
2
2
0

t (2.72)
Cc gi tr a
0
c gi l tr ring
,....) , , n (
B
n
;....
B
;
B
a 5 3 1
3
0

(2.73)
Ch c gi tr u tin trong (2.73) c dng xc nh thng lng neutron trong l phn ng ti
hn, ngha l a
0
= /B.
Khi l phn ng ti hn trng thi n nh th thng lng neutron l
,
_

0
a
x
cos A ) x (
(2.74)
Gi tr /a
0
c gi l mi (buckling) hnh hc. Nu l phn ng t ti hn th mi nguyn liu
phi bng mi hnh hc.
2
0
2
2 2
1
,
_

a L
k
B B
g m
Hng s A trong (2.74) l gi tr ty . Tuy nhin, ti tm ca l phn ng dng thanh v hn th A
bng gi tr cc i ca thng lng neutron.
A ) x (
max
0
(2.75)
V d 2.4 : L phn ng dng thanh v hn
Tnh b dy ca l phn ng dng thanh v hn ng nht gm 200 mol graphit trong mi
mol nhin liu uranium c giu 5,5%. Gi s nhit trong li l l 20
0
C v l trng thi ti
hn.
Bit rng, Mt ca graphit v uranium l
C
= 1,6 g/cm
3
v
U
= 18,9 g/cm
3
.
C
= 4,8 b v
U
= 8,3 b.
a,C
= 0,0034 b
a,U-235
= 694 b
a,U-238
= 694 b
k
= 1,2
Gii
Tnh B
g
tng t nh v d 2.3.
Do l phn ng t ti hn nn mi hnh hc bng mi nguyn liu, vy

cm ,
,
, ,
, d cm ,
, B
a
th
tr
tr
95 1
364 0
71 0 71 0
71 0 5 55
00566 0
0

54
cm , , , d a a d
a a
6 51 95 1 2 5 55 2
2 2
0
0
+
2.3.6 Li gii phng trnh khuch tn trong l phn ng trn hnh hp ch nht
i vi li l phn ng hnh hp ch nht nh trn hnh 2.11, phng trnh (2.57) c vit li nh sau
0
2
2
2
2
2
2
2
+

B
z y x
(2.76)
Phng trnh ny c gii bng phng php tch bin nh sau
( ) ( ) ( ) ( ) XYZ z Z y Y x X z , y , x (2.77)
y cho thy rng thng lng theo hng x hoc hng y hoc hng z c lp vi thng lng
theo hai hng cn li. Ly vi phn phng trnh trn, ta c :
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
z
Z
XY
z z
Z
XY
z
y
Y
XZ
y y
Y
XZ
y
x
X
YZ
x x
X
YZ
x

(2.78)
Thay cc o hm ring bc 2 vo phng trnh (2.76), ta c :
0
2
2
2
2
2
2
2
+

XYZ B
z
XY
y
XZ
x
YZ
(2.79)
Chia 2 v cho XYZ, ta c :
0
1 1 1
2
2
2
2
2
2
2
+

B
z Z y Y x X
(2.80)
Do mi biu thc trong (2.80) l hm c mt bin nn phng trnh c vit li :
2 2 2 2
+ + B (2.81)
Trong , , v l cc hng s tha
0 0 0
2
2
2
2
2
2
2
2
2
+ + + Z
dz
Z d
Y
dy
Y d
X
dx
X d
(2.82)
Do cc o hm l hm mt bin nn cc o hm ring c thay bng o hm ton phn, kt qu
thu c :
z sin C z cos A Z
y sin C y cos A Y
x sin C x cos A X
z z
y y
x x
+
+
+
(2.83)
55
b
Hnh 2.11 Li l phn ng hnh hp ch nht
Cc iu kin bin theo hng x :
1. Ti x = a
0
/2 th X = 0
2. Ti x = 0 th 0 x / X
Tng t nh li gii cho li l phn ng dng thanh v hn, ta cng thu c kt qu :
0 0 0
c b a

(2.84)
,
_
,
_
,
_
z
c
cos A Z
y
b
cos A Y
x
a
cos A X
z
y
x
0
0
0
(2.85)
Khi thng lng v mi hnh hc c vit nh sau :
,
_
,
_
,
_

z
c
cos y
b
cos x
a
cos A XYZ
0 0 0
(2.86)
2
0
2
0
2
0
2
,
_
,
_
,
_
c b a
B
g
(2.87)
Trong trng hp li l c dng hnh lp phng cnh a
0
th mi hnh hc l
56
3 3
0
2
0
2
g
g
B
a
a
B

,
_

(2.88)
Ta hiu rng chiu di ngoi suy ca mt cnh li l hnh lp phng ln hn b dy ngoi suy ca
li l thanh trn v hn c cng nguyn liu mt h s l 3
2.3.7 Li gii phng trnh khuch tn trong l phn ng trn dng cu
Trong l phn ng dng cu, thng lng neutron thay i theo bn knh (xem hnh 2.12), phng trnh
(2.57) c vit
0
2
2
2
2
+
B
dr
d
r dr
d
(2.89)
Phng trnh ny gii c bng cch t y = r tng t nh li gii ca phng trnh khuch tn
cho ngun im. Phng trnh (2.89) c vit li :
0
2
2
2
+
r
y
B
dr
y d
(2.90)
Nghim ca (2.90) l
Br sin
r
C
Br cos
r
A
r Br sin C Br cos A y + + (2.91)
iu kin bin th nht ch r rng thng lng neutron phi hu hn ti tm khi cu, v vy ta c
0
0
1
0

A
A
r
Br cos A
lim
r
(2.92)
iu kin bin th hai i hi rng thng lng neutron bng khng ti bn knh ngoi suy
( ) 0 0
0
0
Br sin
r
C
r r
(2.93)
m bo thng lng neutron khc khng th C phi khc khng. Nh vy (2.93) ch tha mn nu
....) , , , n ( n ,..., , , Br 2 1 0 2 0
0

(2.94)
Gi tr u tin l nghim tm thng v khng c ch n. Gi tr khc khng th nht l tr ring
c bn tip theo l cc tr ring iu ha. Vy, thng lng c bn dn n
2
0
2
0

,
_
r
B
B
r
g
(2.95)
Vy,
0
r
r
sin
r
C

(2.96)
V d 2.5 L phn ng hnh cu
Tnh bn knh ti hn ca mt l phn ng ng nht hnh cu gm 200 mol graphit trong mi mol
nhin liu uranium c giu 5,5%. Xc nh t s thng lng ti tm v ti bin ca li l. Cc s
liu ht nhn tng t nh cc v d 2.3 v 2.4.
Gii
57
Bn knh ngoi suy v tit din v m l
cm , ,
,
,
B
r , r
B
r
tr tr
55 53 95 1
0566 0
71 0 71 0
0

1 24 20 235
235
0113 0
2
10 582 10 219 0
2

cm , ) )( , ( N
f f
Thng lng cc i ti tm ca li l hnh cu
0
r
r
sin
r
C

Hng s C c xc nh nh sau
max
r r r r
CB
Br cos CB
lim lim Br sin
r
C
lim lim

1 0
0
0 0 0 0
( )
4 27
55 53 0566 0
55 53 0566 0
,
, , sin
, ,
Br sin
Br
Br sin
Br B
C
max max max
2.3.8 Li gii phng trnh khuch tn trong l phn ng trn dng tr

mi hnh hc ca l phn ng trn dng hnh tr hu hn c th tnh c t phng trnh
khuch tn
0
1
2
2
2
2
2
+

B
z r r r
(2.97)
Nu r
0
v z
0
l bn knh v chiu cao ngoi suy ca li l th thng lng neutron v mi hnh
hc ca li l tnh c nh sau
,
_
,
_

0 0
0
405 2
z
z
cos
r
r ,
AJ
(2.98)
2
0
2
0
2
405 2
,
_
,
_
z r
,
B (2.99)
Trong , A l tham s c xc nh t iu kin cng sut l bit trc, J
0
l hm Bessel.
2.4 L thuyt khuch tn hai nhm
Phng trnh khuch tn mt nhm da vo gi thuyt l neutron sinh ra, neutron b hp th v
neutron r r xy ra ti mt nhm nng lng. Ta c th thu c php tnh chnh xc hn vi vic chia
nng lng neutron thnh hai nhm, nhm neutron nhanh v nhm neutron nhit. Ranh gii gia hai
nhm ny c ly ti nng lng 1 eV.
Neutron nhit khuch tn trong mt mi trng v xy ra cc phn ng hp th gy ra s phn
hch hoc b r r ra khi h thng l phn ng. Neutron nhanh b mt i trong qu trnh lm chm do
tn x n hi vi mi trng vt cht.
Thng lng neutron trong hai nhm nng lng l
58
Neutron nhanh :
( ) ( )dE r , E r
MeV
eV

10
1
1

(2.100)
Neutron nhit :
( ) ( )dE r , E r
eV

1
0
2

(2.101)
Trong php gn ng hai nhm, h s nhn neutron c xc nh nh sau :
2 2 1 1 2
2
2 1
2
1
2 2 2 1 1 1
+ +
+
a a
f f
D D
k
(2.102)
Phng trnh khuch tn cho hai nhm nng lng tr thnh
Nhm nng lng neutron nhanh
( ) ( ) ( ) 0
1 1 1 1
2
1
+ r S r r D
a

(2.103)
Biu thc u tin trong (2.103) m t cho s r r neutron nhanh m lin quan n h s khunh tn
nhanh, biu thc th hai m t cho s vn chuyn neutron nhanh trong qu trnh nhit ha,
a1
l tng
cc tit din phn hch, hp th v tn x (t nhm 1 n nhm 2) v c gi l tit din vn chuyn.
( ) r S

1
l s neutron nhanh sinh ra hay cn gi l ngun neutron ph thuc vo thng lng neutron
nhit ti mi v tr trong khng gian gy ra s phn hch ht nhn.
H s nhn v hn i vi l phn ng nhit c nh ngha l t s gia s neutron sinh ra
trong mt th h bt k i vi s neutron b hp th trong mt th h ngay trc (b qua s r r
neutron do h thng l v hn).
Neutron b mt i trong trng hp ny l do s hp th cng hng trong qu trnh lm chm
chng. Nh vy, i vi mi neutron nhit b hp th th c k
/p neutron nhanh sinh ra bi phn hch

(p l xc sut thot cng hng, s ni r phn sau). S neutron nhit b hp th l
( ) r
a

2 2

, nh vy
phng trnh (2.103) tr thnh
( ) ( ) ( ) 0
2 2 1 1 1
2
1
+

r
p
k
r r D
a a

(2.104)
Nhm nng lng neutron nhit
( ) ( ) ( ) 0
2 2 2 2
2
2
+ r S r r D
a

(2.105)
Trong phng trnh (2.105), biu thc u m t s r r neutron nhit, biu thc th hai cp n
hp th neutron nhit v ( ) r S

2
l ngun neutron nhit.
Nu khng c hp th cng hng th
( ) r
a

1 1

s l tc m neutron chuyn n vng nhit. Tuy
nhin, do s bt cng hng nn xc sut m neutron nhanh s b nhit ha l p. Nh vy ngun
neutron nhit ph thuc vo thng lng neutron nhanh, phng trnh (2.105) tr thnh
( ) ( ) ( ) 0
1 1 2 2 2
2
2
+ r p r r D
a a

(2.106)
Ta thy rng, c hai phng trnh cho nhm nng lng nhanh v nhit u ph thuc vo thng
lng neutron nhanh v neutron nhit v nh vy n to thnh mt cp phng trnh hai thng s v
59
thng lng neutron. Thm vo , i vi h ti hn trng thi n nh cc phng trnh t l thuyt
khuch tn sau y c p dng :
( ) ( )
( ) ( )
'
+
+
0
0
2
2
2
2
1
2
1
2
r B r
r B r

(2.107)
Ch rng, mi B trong (2.107) l ging nhau bi v n ch ph thuc vo hnh hc ca li l
i vi h ti hn. Thay (2.107) vo (2.104) v (2.106) ta thu c h phng trnh sau :
( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
'
+ +
+ +

0
0
1 1 2 2
2
2
2 2 1 1
2
1
r p r B D
r
p
k
r B D
a a
a a

(2.108)
Theo qui tc Cramer, h phng trnh (2.108) dn n
0
2
2
2 1
2
1
2
1
+

a a
a
a
B D p
p
k
B D
(2.109)
Hay
( )( ) 0
2 1 2
2
2 1
2
1
+ +
a a a a
k B D B D (2.110)
Cui cng ta thu c h s nhn neutron trng thi ti hn
( )( )
1
1 1
2 2 2 2
1

+ +
k
B L B L
k
th
(2.111)
Trong ,
2
2 2
a
th
D
L
: din tch khuch tn neutron nhit (2.112)

1
1 2
1
a
D
L
: din tch khuch tn neutron nhanh (2.113)

Phng trnh (2.111) m t cho php gn ng ca khuch tn hai nhm i vi l phn ng trn
trng thi ti hn. Khc vi phng trnh khuch tn mt nhm ch l trong phng trnh khuch tn
hai nhm c tnh n r r neutron. Phng trnh (2.111) c th vit li nh sau :
( )
1
1
2 2
1
4 2 2
1
2

+ + +
th th
L L B L L B
k
(2.114)
i vi l ln th B
2
<< 1, phng trnh (2.114) tr thnh
( )
2
2
2 2
1
2
1
1
1 M
k
B
L L B
k
th

+ +

(2.115)
Vi M l chiu di nh x ca neutron, s gii thch r phn tip theo.
t
2 2
1
1
th
th
NL
L B
P
+
: xc sut khng r r neutron nhit

60

2
1
2
1
1
L B
P
fast
NL
+
: xc sut khng r r neutron nhanh

Khi h s nhn neutron hiu dng tr thnh
fast
NL
th
NL eff
P P k k

(2.116)
61
Chng 3
LM CHM NEUTRON
Neutron c lm chm trong c hai loi va chm n hi v khng n hi vi ht nhn
nguyn t ca mi trng. Trong mi va chm, neutron truyn mt phn nng lng cho ht nhn bia
di dng ng nng nu va chm l n hi hoc nng lng kch thch nu va chm l khng n
hi. Tn x khng n hi ch yu xy ra vi nhn nng, trong khi tn x n hi xy ra vi nhn
nh. Cht lm chm c s khi thp v chim mt phn ln nng lng ca neutron sau mt ln va
chm v d nhin loi cht lm chm ny hp th yu. y l l do ti sao trong l phn ng nhanh vt
liu c s khi thp ngn nga vic gi neutron ti nng lng trung bnh cao. Phng trnh khuch tn
mt nhm cung cp s hiu bit v vn chuyn neutron.
Hu ht neutron sinh ra trong phn hch c nng lng khong 1 n 2 MeV. Trong va chm
vi vt liu li l phn ng, khong nng lng neutron t vi eV n vi MeV. L phn ng nhit
chn thm cht lm chm gim nng lng neutron n vng nhit. phn tch chnh xc l phn
ng th c hai tn x n hi v khng n hi phi tnh ti. Mt m t ton hc v qu trnh tn x n
hi c th c pht trin di cc iu kin sau :
Nhn bia ng yn so vi neutron ti
Nhn khng b rng buc trong phn t rn, lng v kh.
Tuy nhin, trong vng nhit nng lng ca ht nhn khng th b qua c so vi nng lng
neutron, v ht nhn tn x s c xem nh b rng buc. Vi iu kin ny th tn x khng n hi
nng lng thp khng th b qua c. Neutron cng c th thu hoc mt nng lng trong mt va
chm. Vic tng nng lng c gi l tn x ln (up-scattering), v gim nng lng c gi l tn
x xung (down-scattering).
Neutron chm xung t nng lng phn hch n 1 eV c gi l qu trnh chm dn v lm
chm neutron xung di 1 eV c gi l qu trnh nhit ha.
3.1 Tn x n hi trong vng lm chm
Tn x n hi trong vng lm chm c m t bng vic gi s rng cc ht va chm nh l khi
cu tn x, v nhn bia ng yn. Qa trnh tn x c xem xt trn hai h (hnh 3.1) :
(a) H phng th nghim (LS) : trc va chm ht nhn ng yn v neutron chuyn ng v
pha ht nhn ; sau khi va chm, neutron thay i hng v vn tc, v ht nhn chuyn
ng khi v tr ng yn lc u. Ngi quan st ng yn.
(b) H khi tm (COM) : neutron v ht nhn ng yn trong va chm. Ngi quan st t ti
tm khi ca neutron v ht nhn (nhn hp phn) v di chuyn vi vn tc nhn hp phn.
Khi tm l mt im tng tng sao cho h c cn bng.
Thc t l cc php o c thc hin trong h LS, trong khi tnh ton l thuyt thc hin d
dng hn trong h COM. Do s liu c o trong h LS v cc tin on l thuyt thc hin trong h
COM nn mt php chuyn h trc quan st l cn thit c th so snh gia l thuyt v thc
nghim. C hai h c trnh by trn hnh 3.1
v
0
: vn tc neutron ti trong LS
v
A0
= 0 : vn tc ht nhn trong LS
v
C
: vn tc nhn hp phn trong LS
62
Tn x trong h phng th nghim
Tn x trong h khi tm
Hnh 3.1: Tn x trong h LS v COM
v
A
: vn tc nhn git li trong LS
v : vn tc neutron tn x trong LS
: gc neutron tn x trong LS so vi phng neutron ti.
v
A1
: vn tc nhn git li trong COM
v
1
: vn tc neutron tn x trong COM
: gc neutron tn x trong COM
H phng th nghim: Do ht nhn ng yn nn vn tc ca n l bng khng v ng lng
ca nhn hp phn trong h LS bng ng lng neutron ti
0 0
( )
A C
mv Mv m M v + +
(3.1)
Suy ra, vn tc nhn hp phn l
0
1
C
v
v
A
+
(3.2)
H khi tm: cho php tch nhn hp phn th vic chuyn sang h khi tm l thun li nht.
Trong h ny, ngi quan st di chuyn ti vn tc v hng ca nhn hp phn sau khi va chm. Nh
vy, vn tc ca neutron v ht nhn trc va chm phi c rt gn bi vn tc ca nhn hp phn
v
C
. Vn tc nhn hp phn s bng khng khi n ng yn sau va chm (xem hnh 3.1). Cho nn
Vn tc neutron ti
0 0
0 0
1 1
C
v Av
v v v
A A

+ +
(3.3)
Vn tc ht nhn: -v
C
Theo nh lut bo ton nng lng, ng nng ca cc ht trc va chm bng ng nng cc ht sau
va chm. Nng lng lin kt hnh thnh v ph v nhn hp phn l ging nhau, v nh vy chng
b kh b. Cho nn nng lng c bo ton ch c ng nng. ng nng trc va chm l tng
ng nng ca neutron v ht nhn:
2 2
0
1 1
( ) ( ) ( )
2 2
C C
T COM v v A v + (3.4)
Tnh vn tc nhn bia t phng trnh trn
2
0
0
( ) ( )
2(1 ) 1
Av A
T COM T LS
A A

+ +
(3.5)
Vi T(LS)
0
m t cho ng nng ca neutron ti trong h LS. T phng trnh trn ta c th thy rng
ng nng trc va chm trong h COM i vi nhn nh th bng mt na nng lng neutron ti
trong h LS, trong khi i vi
235
U th gi tr ny l 235/236 nng lng neutron ti. Nh vy, s
khc nhau gia hai h ny l hin nhin i vi nhn nh.
Theo hnh 3.2 ng nng trong h COM c chia s gia neutron tn x v ht nhn tn x
bay theo hng i nghch nhau. Nh vy, nh lut bo ton nng lng trong h COM cho ra
2 2 2
0 1 1
2(1 ) 2 2
A
Av Av v
A
+
+
(3.6)
63
Phng trnh bo ton ng lng
1 1 A
v Av (3.7)
T (3.6) v (3.7), ta c
2 2 2 2
0 1 1
2(1 ) 2 2
A A
Av Av A v
A
+
+
(3.8)
0
1
0
1
1
1
A
v
v
A
Av
v
A
+
(3.9)
H phng th nghim (LS): by gi ta o li n h LS so snh ng nng ca neutron tn x vi
ng nng ca neutron ti. Chuyn i t h COM n h LS c minh ha trn hnh 3.2 v cho thy
php bin i vn tc t h ny n h khc bng cch dng nh l Pi-ta-go
2 2 2
1 1
( sin ) ( cos )
C
v v v v + + (3.10)
Hoc
2 2 2 0 0 0
( sin ) ( cos )
1 1 1
Av Av v
v
A A A
+ +
+ + +
(3.11)
Suy ra
2
2 2
0
2
2 cos 1
(1 )
A A
v v
A
+ +
+
(3.12)
T phng trnh (3.12) ta c th thu c t s ng nng ca neutron sau va chm i vi ng nng
neutron trc va chm
2 2
2 2
0 0
( ) / 2 2 cos 1
( ) / 2 (1 )
T LS v A A
T LS v A
+ +

+
(3.13)
T phng trnh (3.13) ta c vi kt lun sau
T s gia cc ng nng neutron t gi tr cc i khi = 0, hoc va chm st
qua.
Cho nn, theo hng tn x nng lng neutron khng thay i
64
Hnh 3.2: S bin i vn tc t h COM sang h LS
2
2
0
max
( ) 2 1
1
( ) (1 )
T LS A A
T LS A
_ + +

+
,
T s l cc tiu khi c s va chm trc din v neutron khng i hng, hay
=
2 2
2 2
0
min
( ) 2 ( 1) 1 ( 1)
( ) (1 ) ( 1)
T LS A A A
T LS A A
_ + +

+ +
,
(3.14)
V d nh hydrogen (A = 1), th = 0. iu ny cho thy rng, trong va chm trc din vi ht
nhn hydrogen, nng lng ca neutron sau va chm bng 0. Ni cch khc, nguyn t hydrogen c th
lm cho neutron mt ht nng lng vi mt ln va chm.
i vi Be (A = 9), = 0.64, ngha l neutron mt ht 36% nng lng sau mt va chm vi ht
nhn Be. Vi
235
U, = 0.98, ngha l neutron ch mt 2% nng lng ca n sau mt va chm vi
235
U.
Nh vy, i vi ht nhn nng (A >> 1), ~ 1, th nng lng neutron sau va chm gn bng nng
lng trc va chm.
V d: Tn x ca neutron trong h COM v LS
Mt neutron chuyn ng qua mi trng v b tn x bi ht nhn
9
Be. Nu nng lng
neutron ti l 0.1 MeV v gc tn x 45
0
trong h COM, hy tnh phn nng lng m neutron s mt
v gc tn x trong h LS?
T cng thc
2 2
2 2
0
( ) 2 cos 1 9 2 9cos 45 1
0.937
( ) (1 ) (1 9)
T LS A A
T LS A
+ + + +

+ +
Ta tnh c nng lng neutron tn x l 0.937 x 0.1 MeV = 93.7 keV. Phn nng lng neutron b
mt trong va chm ny l
0.1 93.7
0.063 63%
0.1
MeV keV
MeV

T hnh 3.2, ta c
0
1
0 0
0
sin sin sin sin
1
( ) sin
( ) 1 sin
9 sin 45
sin 0.657 41.1
9 1 0.937
Av
v v v
A
v T LS A
v T LS A

+

+

+
3.2 Phn b nng lng trong tn x n hi- gim nng lng logarit
Nng lng m neutron b mt trong mt ln va chm vi ht nhn ca mi trng l mt hm theo
s nguyn t ca mi trng v gc tn x. gim nng lng logarit c nh ngha nh l logarit
ca nng lng neutron mi va chm
0
0
ln ln ln
E
E E
E

(3.15)
65
Trong h COM s ph v ca nhn hp phn khng ph thuc vo kiu to ra n v neutron tn
x ngu nhin c xc sut bng nhau cho tt c cc hng (tn x ng hng, xem hnh 3.3). Xc sut
m neutron tn x vo gc + d l t s gia din tch vng vi phn v din tch ton phn ca
khi cu n v
2 sin sin
4 2
d d
(3.16)
S neutron vi phn, dn, tn x vo gc vi phn l tch s gia s neutron ton phn, n, vi xc sut m
neutron s tn x vo gc vi phn ny
sin
2
d
dn n

(3.17)
S neutron vi phn, dn, nhn vi gim logarit
2
2
0
2 cos 1
ln sin ln
2 ( 1)
E n A A
dn dn d
E A
1
+ +

1
+
]
(3.18)
v ly tch phn t 0 n s cho ra gim logarit ton phn i vi tt c s neutron n trong h
2
2
0
0
1 2 cos 1
ln sin ln
2 ( 1)
E n A A
d
E n A
1
+ +

1
+
]
(3.19)
Tch phn ny c th gii c bng php i bin sau
2
2 2
2 cos 1 2 sin
( 1) ( 1)
A A A d
x dx
A A
+ +

+ +
(3.20)
Phng trnh (3.18) tr thnh
2 2
0
1 1
ln ( 1) ( 1)
ln ln
2 2 2
E x A A
dx xdx
E A A

1
+ +

1
]

(3.21)
S hng hng s c sp xp li nh sau
2 2
2 2 2
2
( 1) ( 1) 1 1
4 1 ( 1) ( 1) ( 1)
1
( 1)
A A
A A A A
A
+ +

+
+
(3.22)
v gim logarit tr thnh
2
1
1 ln
1 1
A
A
1
+
1
+
]
(3.23)
hoc,
66
Hnh 3.3: Tn x ng hng ca neutron trong h COM
2
( 1) 1
1 ln
2 1
A A
A A

+
+
(3.24)
mt nng lng logarit trung bnh trong mi va chm ch l mt hm theo khi lng ca
ht nhn bia v khng ph thuc vo nng lng neutron; mt nng lng ny thng tnh gn ng
theo cng thc
2
2/ 3 A

+
(3.25)
Do m t mt nng lng logarit trung bnh sau mi va chm nn tng s va chm cn thit i
vi neutron mt mt hm lng nng lng cho trc c th xc nh c bng vic khai trin
thnh khc bit ca logarit cho khong nng lng i hi
Khi s va chm (N) dch chuyn t mt nng lng bt k, E
high
, n nng lng thp
hn, E
low
, c tnh nh sau
ln ln
high low
E E
N

(3.26)
Nu mi trng khng ng cht th gi tr trung bnh cho gim nng lng logarit c tnh
nh sau
1 1 2 2
1 2
....
...
s s
+ +

+ +
(3.27)
V d 3.1 S va chm n hi ca neutron
Tnh s va chm trn
9
Be v
238
U cn gim nng lng t 2 MeV n nng lng nhit (0.025 eV)
9
Be:
2
(9 1) 9 1
1 ln 0.207
2 9 9 1

+
+
2
ln ln
ln(2 10 / 0.025
88
0.207
high low
E E
N

238
U
2
(238 1) 238 1
1 ln 0.0084
2 238 238 1

+
+
2
ln ln
ln(2 10 / 0.025
2446
0.0084
high low
E E
N

Mc d gim nng lng logarit l mt php o thun li v kh nng ca vt liu lm

chm neutron nhng n khng o c tt c tnh cht ca cht lm chm. Vic lm chm nhanh nh
th no s xy ra trong vt liu c o bng sc lm chm v m (MSDP), n c nh ngha nh l
tch ca gim nng lng vi tit din tn x v m i vi vt liu
s
MSDP
67
Nh vy MSDP m t sc lm chm ca tt c ht nhn trong mt n v th tch ca cht lm
chm v khng cho bit y thng tin v tnh cht vt liu nh xc sut tn x hay hp th neutron.
V d (xem bng 3.2), kh He c gim nng lng logarit tt nh sc lm chm rt ti do xc sut
tn x neutron l nh cng nh n c mt thp. Mt v d khc l Bo c gim nng lng logarit
cao v sc lm chm tt nhng n l cht lm chm ti bi v Bo c xc sut hp th neutron rt cao.
Mt php o hon chnh nht v tnh hiu qu ca cht lm chm l t s lm chm (MR), l
t s gia MSDP vi tit din hp th v m. T s MR cng cao th kh nng lm chm ca vt liu
cng tt
s
a
MR

(3.28)
i vi mt nguyn t th
s
a
MR

(3.29)
i vi hn hp gm hai nguyn t th
1 1 2 2
1 2
s s
a a
MR
+
+
(3.30)
Bng 3.2 Cc c trng ca cht lm chm
Cht lm chm

N ( nhit ha) MSDP MR
H
2
O
D
2
O
He
Be
B
C
0.927
0.510
0.427
0.207
0.171
0.258
19
35
42
86
105
117
1.425
0.177
8.87x10
-6
0.724
0.092
0.083
62
4830
51
126
0.00086
216
Phm cht tng i ca vi cht lm chm thng c dng trong l phn ng nhit c cho
trong bng 3.2. Nc thng c cao v MSDP tt. Tuy nhin do tit din hp th ch l 0.332b nn
n c MR thp nht trong tt c cc cht lm chm. Nh vy nhin liu lm giu l cn thit cho mt l
phn ng t ti hn. Nh gi thnh thp v tnh c li cao l cc h s quyt nh trong thit k nh
my in ht nhn. Graphit cng c dng rng ri do cc thng s lm chm tt v gi thnh thp.
Nc nng c cc c trng vt tri v cht lm chm, nhng gi thnh rt t cho nn ch c
dng trong mt s l phn ng c cu hnh nh. Helium khng c dng bi v mt ca n thp
trong khi beryllium cng trnh dng do c tnh ca n rt cao.
3.3 Cosin trung bnh ca gc tn x
Nh m t trong mc 3.1, php o vt l tht s c thc hin trong h LS, trong khi tnh
ton l thuyt thng thc hin trong h COM v n n gin hn. Trong h COM tn x neutron c
xem l ng hng trong khi trong h LS xem l bt ng hng. iu ny c th c trnh by
bng vic xut pht t mi lin h i vi cosin trung bnh ca gc tn x.
Trong h COM gi tr trung bnh ca cosin gc tn x c th tnh c bng cch ly tch s gia s
neutron tn x vo gc + d vi cos tch phn t 0 n chia cho tng s neutron tn x
68
0
1
cos cos sin 0
2
n
d
n
(3.31)
C ngha l s neutron tn x hng ti v hng ngc li l bng nhau cho nn tn x l ng hng
trong h COM.
Khi chuyn n h LS gc tn x tr thnh
1
2 2 2
1 1
cos cos 1
cos
( cos ) ( sin ) 2 cos 1
c
c
v v A
v v v A A
+ +

+ + + +
(3.32)
Cosin trung bnh ca gc tn x l
0
1 2
cos cos sin
2 3
d
A
(3.33)
V d nh cosin trung bnh ca gc tn x i vi graphit ch ra rng tn x gn nh ng hng trong
h LS ca vt liu
2
cos 0.056
3 12

Trong khi , i vi hydrogen cho thy tn x mnh v hng ti

2 2
cos
3 1 3

3.4 Lm chm neutron trong mi trng v hn

3.4.1 Mt lm chm khng c hp th
Tt c php phn tch trnh by trong mc ny l hp l i vi l phn ng n nh, vi gi thit
rng khng c s mt mt neutron do hp th hoc do r r v mi trng xem nh v hn trong sut
qu trnh lm chm neutron. y cng gi s rng s ph thuc nng lng c tch phn trn
trc khng gian. Vi gi thit khng c s hp th i hi cht lm chm khng hp th neutron c
nng lng ln hn nng lng chuyn ng nhit. Mt gi thit na l ngun neutron nm bn trong
cht lm chm to ra neutron c tc ng u vi mt nng lng xc nh, S(E
1
). Mt b nc
c cung cp hp th ch nhng neutron lm chm n nng lng nhit. Cho nn, trng thi
n nh s khng c s tch ly neutron v s neutron i vo vi s gia nng lng dE ti nng lng E
cho trc s chnh xc bng vi s neutron ri khi n. Qu trnh lm chm neutron c trnh by trn
s hnh 2.4.
Mt lm chm, q(E) c nh ngha nh l s neutron mi n v th tch xuyn qua vi
nng lng E cho trc trong mi n v thi gian. Ngun gc i vi nng lng xa nng lng
ngun c th thu c. Cc li gii ny c gi l li gii tim cn.
Cc li gii gn ngun l phc tp (ngoi tr hydrogen) v c gi l li gii nht thi. Mi
neutron pht ra ti nng lng E
1
s b tn x hoc hp th. Va chm tn x s phn b neutron ng
u trn vng nng lng t E
1
n E
1
. Mt lm chm ti E
1
c nh ngha nh l s neutron
chm dn t E
1
trong mi n v th tch trong n v thi gian.
) (
) (
) ( ) (
1
1
1 1
E
E
E S E q
tot
s
(3.34)
69
Theo gi thit l khng c s hp th neutron trong h, nn phng trnh (3.34) tr thnh
) ( ) ( ) ( ) (
1 1 1 1
E S E q E E
s tot

(3.35)
Vi nng lng dE (xem hnh 3.4) nm trong khong E/ v E, s va chm mi n v th tch trong
mi n v thi gian l
' ) ' ( ) ' ( dE E E
s

(3.36)
Nu % neutron c nng lng nh hn E sau tn x t dE l
' '
'
E E
E E
(3.37)
th khi s neutron xuyn qua mc nng lng E trong mt n v th tch mi thi gian l
'
' '
'
) ' ( ) ' ( dE
E E
E E
E E
s
(3.38)
Cho nn, mt lm chm neutron tr thnh
/
'
' '
'
) ' ( ) ' ( ) (
E
E
s
dE
E E
E E
E E E q (3.39)
Mt mi lin h tng minh hn c th thu c cho mt lm chm bng vic chp nhn
rng ti trng thi n nh s neutron tn x vo dE ti E phi bng s neutron tn x ra ngoi
) (
) (
) (
) (
) (
E E
E S
E E
E q
E
s s

(3.40)
Do khng c neutron b mt mt trong mi trng khng hp th v hn trng thi n nh
nn s neutron lm chm qua nng lng bt k l mt hng s, hoc ni cch khc mt lm chm
l hng s. Tit din tn x khng bin i ln trong vng nng lng lm chm (xem v d trong hnh
3.5) v thng lng t l vi 1/E
70
Khong nng lng cc
i cho mt va chm.
Ngun n nng
Hng tch phn i vi
dE > 0
Lm chm neutron
Vng dm neutron
Hnh 3.4: Lm chm neutron trong khng gian nng lng
T
i
t

d
i
n

(
b
)
Nng lng (eV)
Hnh 3.5: Tit din tn x n hi trong vng nng lng lm
chm ca
1
H v
12
C
V d: Lm chm neutron
Neutron c nng lng 1.5MeV c to ra vi tc 2.10
15
n.cm
-3
.s
-1
trong mi trng graphit
v hn. Tnh s va chm tn x n hi xy ra mi giy trn cm
3
trong vng nng lng t 0.5 n 0.3
MeV.
Mt mt nng lng logarit trung bnh cho mi va chm
2
( 1) 1
1 ln 0.158 12
2 1
A A
A
A A
_
+

+
,
Do khng c hp th hoc r r nn neutron ch tng tc tn x vi ht nhn trong tm graphit. Nh
vy, mt lm chm bng vi ngun neutron, ngha l tc neutron ti 1.5MeV. Vy, ta c th vit
0.5 0.5
15
15 3 1
0.3 0.3
( )
( )
( )
( ) 2 10 0.5
( ) ( ) ln 6.466 10 . .
0.158 0.3
s
s
S E
E
E E
S E S dE
E E dE n cm s
E E

3.4.2 Lethargy
Cc phng trnh gm nng lng v thay i nng lng c th c trnh by di dng mt i
lng c gi l Lethargy. Theo nh ngha, lethargy l
0
ln
E
u
E
(3.41)
Vi E
0
l mt nng lng khi im ty thng ly l 10 MeV. Khi nng lng neutron gim
th lethargy tng (xem hnh 3.6). Mi trng c lethargy thp th thay i nng lng sau mt va
chm l nh. iu ny ng cho ht nhn c s khi cao. Nu E
1
l nng lng neutron ban u v E
2
l nng lng neutron sau va chm, th lethargy tng ng l u
1
v u
2
, v khi thay i lethargy
c cho bi
1
2 1
2
ln
E
u u u
E

(3.42)
Do gi tr trung bnh ca lnE
1
/E
2
l mt nng lng logarit trung bnh,
u (3.43)
nn ta c th xem nh l thay i lethargy trung bnh. Nh trnh by trc y, i vi tn x
ng hng trong vng nng lng lm chm trong h COM th c lp vi nng lng. C ngha l
neutron phi chu cng s va chm trong mi trng cho trc lm tng lethargy ca chng bi mt
i lng ring bit (v gi tr 1/ m t s va chm trung bnh).
71
Nng lng u (2MeV)
Lm chm neutron
Hnh 3.6: S phn b lethargy neutron
3.4.3 Mt lm chm neutron c hp th
Trong thc t neutron b hp th trong sut qu trnh lm chm. Mt lm chm c s hp th
c tnh nh sau
( ) ( ') ( ) ( ') ( ) q E q E p E S E p E
(3.44)
Vi q(E) l mt lm chm khng c hp th v p(E) l phn neutron b bt trong lc gim nng
lng t E n E v c gi l xc sut thot cng hng.
i vi h ng nht v hn vi nhin liu c phn b u, thng lng neutron khng ph
thuc vo v tr. Khi tc hp th neutron l
Hp th t E n E
'
( '') ( '') ''
E
a
E
E E dE
(3.45)
xc nh s hp th neutron ta cn bit s phn b thng lng theo nng lng. iu ny
kh khn xc nh mt cch chnh xc v c mt s php tnh gn ng c gii thiu. Mt php
gn ng c gi l php gn ng cng hng hp (NR). Php gn ng ny cho rng bn trong
vng cng hng neutron khng th b tn x t nng lng ny n nng lng khc. Mt khc, mt
neutron m xuyn vo vng cng hng th hoc b hp th hoc b tn x n nng lng di vng
cng hng.
Neutron t n khong nng lng dE trong cc cng hng s ch b tn x t cc nng lng
cao hn. Trong php gn ng NR, s neutron xuyn vo khong nng lng ny khng ph thuc vo
neutron c b hp th hay khng v n bng vi q(E)dE/E, hoc S(E)dE/E. Neutron b mt t khong
nng lng dE do hp th v tn x. Tc mt mt l (
aF
+
s
) (E)dE, vi
aF
l tit din hp th
trong nhin liu (cht hp th) v
s
l tit din tn x ton phn ca nhin liu v cht lm chm.
trng thi n nh, s neutron xuyn vo khong nng lng dE bng vi s neutron b mt i
( ) ( ) ( )
aF s
dE
S E E dE
E
+
(3.46)
Thng lng neutron lc ny l
( )
( )
( )
aF s
S E
E
E

+
(3.47)
S c mt tit din hp th di mu s ca (3.47) c ngha l thng lng neutron gim trong vng
cng hng.
72
Khi xc sut thot cng hng tr thnh
1
( ) exp
aF
aF s
dE
p E
E
1
1
+
1
]
(3.48)
vi tch phn c ly trn c vng nng lng cng hng.
Mt php gn ng khc c gi l cng hng hp vi s khi v hn, php gn ng NRIM
gi thit rng s khi ca cht hp th ln v hn. Trong trng hp ny, tit din tn x ch l tit din
tn x ca cht lm chm. Mt php m t khc cho xc sut thot cng hng c vit nh sau
( ) exp
aF F
aF
s aF s
N dE
p E
E
1
1
+
1
]
(3.49)
vi gi thit l tit din tn x v mt nng lng trung bnh khng ph thuc nng lng. Tch
phn trong phng trnh ny c gi l tch phn cng hng hiu dng I, v c cng th nguyn vi
tit din v m.
Thc t cc l phn ng l h ng nht vi nhin liu v cht lm chm c tnh cht vt l tch
bit. Nhin liu hin din trong thit b ring c gi l thanh nhin liu v c t theo mng li
gia cc cht lm chm. Nu qung ng t do trung bnh ca neutron nh hn hoc bng vi bn
knh thanh nhin liu th xc sut neutron b hp th trong thanh nhin liu s ln. iu ny c ngha l
thng lng ti mt nng lng cho trc trong thanh nhin liu s thp hn thng lng trong vng
cht lm chm. Neutron cng hng b hp th mnh vng bn ngoi thanh nhin liu, c bic nu
nh cng hng l hp v cao. Kt qu l ht nhn pha bn trong b chiu vi thng lng rt thp
v lng hp th l nh. Hiu ng ny c gi l t che chn. Xc sut bt cng hng nh hn
trng hp nhin liu c phn b ng u trong cht lm chm. Cho nn, xc sut thot cng
hng s ln hn vi h khng ng nht. Cng nh th, xc sut thot cng hng tng theo bn knh
nhin liu. Mt h s khc lm tng xc sut thot cng hng trong vng nhin liu l mt s neutron
b chm xung trong vng cht lm chm n nng lng di vng cng hng v cho nn chng
khng b bt cng hng. Neutron b hp thu do bt cng hng trong vng nhin liu l phn ng
nhit (v d
238
U) l b mt t phn ng phn hch. Nh vy, cc l phn ng nhit c thit k cc
i xc sut thot cng hng. i vi thanh nhin liu t xa, neutron cng hng khng th
xuyn qua cc thanh nhin liu, n rng cc thanh nhin liu b c lp. Khi xc sut thot cng
hng tm c
( ) exp
F F
F F F M M M
N V
p E I
V V
1

1
+
]
(3.50)
Trong mt mng kn nh l phn ng vi cht lm chm l nc, mt s neutron cng hng
xuyn vo thanh nhin liu s b chn li bi cc thanh nhin liu ln cn. Khi , thng lng cng
hng nh hn nu cc thanh c tch bit tt. Nh vy mi thanh nhin liu trong mng kn c
cho l ci bng ca cc thanh khc. Tch phn cng hng hiu dng nh hn v nh vy xc sut
thot ln hn. Cc hiu chnh lm c bng vic gii thiu h s Dancoff m ph thuc vo khng
gian v bn knh ca thanh nhin liu v tit din cht lm chm.
3.5 Phn b khng gian ca qu trnh lm chm neutron
3.5.1 Mu Fermi
Cc mu trc y c pht trin cho mi trng v hn m s phn b thng lng neutron
khng phi lm hm cc ta khng gian. Tuy nhin, trong mt h l tng c kch thc xc nh
73
m s phn b thng lng neutron l hm theo nng lng cng nh v tr khng gian
( , ) E r
r
. Mt
php gn ng hu ch cho vic nghin cu phn b neutron trong khng gian l kho st mt lm
chm neutron trong cht lm chm. Mt lm chm c th m t ch di cc php gn ng nht
nh. Mt php gn ng kh n gin c gi l mu lm chm lin tc hay cng thng gi l mu
Fermi. Trong mu Fermi cc gi thit sau y phi tha mn:
4 Tn x neutron l ng hng trong h COM, nh vy gim nng lng logarit trung bnh, ,
khng ph thuc vo nng lng neutron. iu ny cng miu t tng lethargy trung bnh cho
mi va chm, ngha l sau n va chm lethargy s tng ln n n v.
5 Mi neutron thu chnh xc n v lethargy trong mi va chm, ngha l mi neutron c gi nh
xem nh mt neutron trung bnh. Cho nn, cc gi tr lethargy trong vng lm chm l nhng gi
tr gin on ca n (n= 1,2,...).
6 Lethargy l mt hm lin tc, ngha l cc bc thay i trong lethargy l gn ng bng thay i
lin tc, xem hnh 2.7.
Mu Fermi l kh hp l cho vic m t qu trnh lm chm trong vt liu c s khi ln; v mt
nng lng logarit trung bnh l nh (s tri rng cc nng lng neutron sau tn x l tng i nh).
Nh vy, gi s rng mi neutron c x nh l mt neutron trung bnh l gn chnh xc. Thm vo ,
do nh nn cc bc cho thy hnh 20 l nh v chiu cao nh ln v s. Cho nn, ta c th chp
nhn gn ng cc bc vi ng cong lin tc. Nu neutron chm dn trong vt liu s khi thp th
rng dy nng lng sau va chm l ln v thay i lethargy trung bnh ln. V d, trong
hydrogen, mt neutron s mt tt c nng lng ca n ch vi mt va chm. Trong trng hp ny,
mu Fermi khng p dng c.
Phng trnh bo ton neutron trong l phn ng i vi nng lng t E n E + dE, gi s
Lm chm neutron lin tc
Hp th neutron yu trong cht lm chm
L phn ng c kch thc gii hn (khng b qua vic r r neutron)
c th c vit nh sau
2
( , ) ( ) ( , ) ( , ) 0
a
D E r dE E E r dE S E r
1
+
]
r r r
(3.51)
Trong :
2
( , ) D E r dE
1

]
r
: s neutron c nng lng dE thot ra khi h
( ) ( , )
a
E E r dE
r
: s neutron c nng lng dE b hp th trong mi trng.
( , ) S E r
r
: ngun neutron (s neutron lm chm ngoi nng lng dE nh thy hnh 3.8).
Ngun neutron c th vit di dng mt lm chm nh sau
( , ) ( , ) ( , ) ( , ) S E r q E dE r q E r q E r dE
E
r r r r
(3.52)
Thay (3.52) vo (3.51)
74
2
( , ) ( ) ( , ) ( , ) 0
a
D E r dE E E r dE q E r dE
E
1
+
]

r r r
(3.53)
Nu mi trng l cht hp th yu th phng trnh (2.53) tr thnh
2
( , ) ( , ) 0 D E r dE q E r dE
E
r r
(3.54)
Nu khng c hp th th thay i mt lm chm neutron l do r r.
2
1 ( , )
( , )
( )
s
q E r
D q E r
E E E
1

1

]
r
r
(3.55)
Hay,
2
1
( , ) ( , )
( )
s
q E r q E r
E
D
E E
,
r r
(3.56)
Phng trnh (3.56) c th n gin ha bng cch c vo bin , gi l tui Fermi
0
0
( )
( ) ( )
s
E E
s s
E E
D
d
E E
D D
dE dE
E E E E

(3.57)
Tui Fermi khng c n v l thi gian m n v l bnh phng khong cch v miu t tui
theo thi gian ca neutron. Mt khc n ch ra thi im tri qua khi neutron di chuyn khi ngun (c
nng lng E
0
) n im m nng lng ca n gim n E. Vi cc neutron c nng lng ngun (E
= E
0
) tui Fermi bng khng. Tui Fermi tng khi nng lng gim (khi neutron chm dn tui ca n
tng ln).
Mt lm chm c th m t di dng tui Fermi
2
( , ) ( , ) q r q r
r r
(3.58)
75
Lm chm trong mi trng c
s khi ln
Lm chm trong mi trng
hydrogen
Hnh 3.7: Php gn ng cho qu trnh lm chm lin tc
Hp th
R r
Hnh 3.8: H s ngun neutron
v kh dng cho mi trng khng hp th neutron. Tuy nhin, phng trnh tui Fermi co th sa
cha li cho mi trng hp th yu theo cch nhau: nu q(E) l mt neutron trong mi trng
khng hp th th q(E)p(E) l mt lm chm trong mi trng hp th neutron yu, p(E) l xc sut
thot cng hng.
V d: Phng trnh tui Fermi
Tm v gii thch li gii cho phng trnh tui Fermi i vi ngun im neutron nhanh n nng (10
MeV) chu s lm chm lin tc trong mi trng khng hp th.
Li gii ca phng trnh
2
( , ) ( , ) q r q r
r r
l
2
4
3/ 2
( , )
(4 )
r
e
q r

r
(3.59)
Phng trnh ny miu t mt lm chm i vi tui neutron ti khong cch r t ngun im 1
n/s. S miu t ny c dng ng cong sai s Gauss, nh vy s phn b mt lm chm i vi
mt tui cho trc thnh thong ng vi phn b Gauss.
V d: Tui Fermi cho cc cht lm chm khc nhau
i vi nc (mt 1.0g/cm
3
) v graphit (mt 1.6g/cm
3
), hy xc nh tui Fermi ti 1MeV. Ga
s nng lng ban u ca neutron l 2 MeV.
Bit: 38 3.76 4.75
H O C
s s s
b b b
Tui Fermi:
0
0
ln
( )
E
s s
E
E D D
dE
E E E

(3.60)
i vi nc:
2
23
22
1 6.023 10
3.35 10
18
H O a
N
N
M

ng.t/cm
3
2
1
0.0335(2 38 3.76) 2.66
H O
s
cm

2 2
1
2
1 0.969
3
H O H O
tr s
cm
A

_

,
2 2
2 1
0.344 0.958
3 2
H H O O
H O H O s s
H O
tr s s
D cm
+

+
2 0
0.344
ln ln 2 0.093
0.958 2.66
s
E D
cm
E

i vi graphit:
76
23
22
1.6 6.023 10
8.03 10
12
C a
N
N
M

ng.t/cm
3
1
0.0803 4.75 0.381
C
s
cm

1
2
1 0.360
3
C C
tr s
cm
A

_

,
1
0.926 0.158
3
C C
tr
D cm
2 0
0.926
ln ln 2 10.66
0.158 0.381
s
E D
cm
E

3.5.2 Chiu di di tr
Tui Fermi ca neutron lin h vi qung ng bnh phng trung bnh trong qu trnh lm
chm. i vi neutron nhit c tui
th
th
th
m t mt php o vector khong cch di chuyn t

khi hnh thnh do phn hch n khi neutron tr thnh neutron nhit. Bnh phng khong cch trung
bnh ng vi tui Fermi c tnh nh sau
2
2
2 2 4
4
2 0 0
2
4
0 0
( , )4
6
( , )4
r
r
r q E r r dr r e dr
r
q E r r dr e dr

r
r
(3.61)
Tui neutron l tng t vi bnh phng chiu di khuch tn. Phng trnh trn c ngha l neutron
di chuyn 1/6 khong cch bnh phng trung bnh t mc lethargy trc va chm (u
0
= 0) n mc
lethargy sau va chm (u). N cng m t cho chiu di lm chm neutron. Tng bnh phng chiu di
khuch tn v tui Fermi c gi l vng di tr
2 2
th th
M L + (3.62)
v cn bc hai ca n l chiu di di tr (xem bng 3.3). Phng trnh chun trong php gn ng ca
qu trnh lm chm i vi l phn ng ln l
2 2
1 k M B
+ (3.63)
Bng 3.3: Chiu di di tr cho cc cht lm chm thng thng v neutron nhit
Cht lm chm Chiu di khuch tn
(cm)
Chiu di lm chm
(cm)
Chiu di di tr (cm)
H
2
O
D
2
O
Be
C
0.027
1.000
0.210
0.540
0.052
0.114
0.100
0.192
0.059
1.010
0.233
0.575
77
V d: kch thc li nhin liu ti hn
Tnh chiu di di tr, bn knh li nhin liu ti hn v khi lng ti hn ca l phn ng cu vi cht
lm chm l nc thng. Li cha
238
U vi mt 0.0145g/cm
3
Cho bit: tui Fermi l 27 cm
2
, din tch khuch tn 3.84 cm
2
v B = 2.8x10
-3
cm
-2
.
T
2
3.84 24 5.55
th th
M L cm + +
Buckling hnh hc cho li cu s a ra bn knh ti hn
2
2
58.4
g c
c
B R cm
R
_

,
Nh vy khi lng ti hn
3
4
0.0145 12.7
3
c c
m R kg

CHNG 4
L THUYT L PHN NG HT NHN
Trong l phn ng ti hn c s cn bng gia s neutron sinh ra trong phn hch vi s
neutron mt i do b hp th bi nhin liu l phn ng hay bi s r r ra khi b mt l phn ng.
Mt trong nhng vn trng tm ca thit k l phn ng l tnh ton kch thc v thnh phn nhin
liu trong h thng l cn duy tr qu trnh cn bng ny. Vn ny s c trnh by r trong
chng ny.
Cc iu kin cn thit cho vic tnh ton trng thi ti hn thng c thc hin bng cch
dng phng php khuch tn nhm gii thiu chng trc. Mc d php tnh gn ng p dng
cho l phn ng nhanh nhng ta cng c th p dng cho l phn ng nhit khi c thay i vi thng
s.
4.1 Phng trnh l phn ng mt nhm
Xt mt l phn ng neutron nhanh trng thi ti hn cha hn hp gm nhin liu v cht
lm mt. Gi s l phn ng ch c mt vng m khng c hoc l vnh phn x hoc l lp ph xung
quanh li l. H thng nh th ta gi l l phn ng trn.
L phn ng loi ny c m t trong php tnh ton mt nhm bng phng trnh khuch tn
mt nhm ph thuc thi gian
t v
s D
a

+
1
2
(4.1)
Trong , l thng lng neutron mt nhm, D v
a
l h s khuch tn mt nhm v tit din hp
th v m ca hn hp nhin liu v cht lm mt, s l mt ngun neutron (s neutron pht ra/cm
3
/s)
v v l vn tc neutron. Nu c s cn bng gia ngun neutron v s neutron mt i do hp th v r
78
r th v phi ca (4.1) bng khng, tc l thng lng neutron khng thay i theo thi gian. Cc hng
s ht nhn mt nhm thng dng trong l phn ng nhanh c cho bng 4.1.
Trong mt l phn ng m cng sut c th o c th ngun neutron s c xem nh l pht
ra trong qu trnh phn hch. xc nh s, ta t
f
l tit din phn hch ca nhin liu. Nu c
neutron sinh ra trong mi phn hch th khi ngun neutron l

f
s
(4.2)
y ta gi s rng khng c ngun neutron sinh ra t nguyn liu khng phn hch trong l phn
ng.
Nu ngun phn hch khng cn bng vi s neutron r r v hp th th v phi ca (4.1) khc
khng. phng trnh cn bng th ta phi nhn ngun s cho 1/k, vi k l hng s cha bit. Nu
ngun qu nh th k < 1, nu ngun qu ln th k > 1. By gi phng trnh (4.1) c vit li nh sau:
0
1
2
+
f a
k
D (4.3)
t,
,
_

a f
k D
B
1 1
2
: on hnh hc (Buckling)
Phng trnh (4.3) c vit li nh sau:

2 2
B (4.4)
Thay (4.4) v (4.3), ta c:
0
1
2
+
f a
k
DB (4.5)
Hay 0
2 2
+ B (4.6)
Phng trnh (4.6) c gi l phng trnh l phn ng mt nhm. Khi , hng s k thu c:
a
f
a
f
DB DB
k
+

2 2
(4.7)
Ch rng, t phng trnh ny ta khng tnh c hng s k v B
2
vn cha bit.
Bng 4.1 Cc hng s ht nhn mt nhm thng dng cho l phn ng nhanh
Nguyn t
(ng v)

f

a

tr

Na
Al
Fe
U
235
U
238
Pu
239
0,0008
0,002
0,006
0,25
0,16
0,26
0
0
0
1,4
0,095
1,85
0,0008
0,002
0,006
1,65
0,255
2,11
3,3
3,1
2,7
6,8
6,9
6,8
-
-
-
2,6
2,6
2,98
-
-
-
2,2
0,97
2,61
79
Theo qui lut vt l, phng trnh (4.7) c th gii thch nh sau: t s l s neutron sinh ra trong phn
hch th h hin ti, ngc li mu s m t cho s neutron b mt i trong th h ngay trc . Nu
tt c neutron trong mt th h b hp th hay r r khi l phn ng thi khi t s cng phi bng s
neutron sinh ra trong th h trc. Tuy nhin, khi nim ny c nh ngha v h s nhn cho l
phn ng hu hn chng trc. By gi ta c th nh ngha h s nhn cho l phn ng l tc
neutron sinh ra,
f
, chia cho tng tc r r v tc hp th neutron, DB
2
+
a
.
Dng ngun s trong phng trnh mt nhm c th vit di dng tit din hp th ca nhin
liu nh sau: t
aF
l tit din hp th mt nhm ca nhin liu v l s neutron phn hch trung
bnh pht ra cho mi neutron b hp th trong nhin liu. Khi , dng ngun s c cho bi:

aF
s
(4.8)
Hay ta cng c th vit
(4.9)
Vi
a
aF
f
(4.10)
c gi l h s hu dng nhin liu. Do
a
l tit din hp th i vi hn hp gm nhin liu v
cht lm mt v
aF
ch l tit din hp th ca nhin liu nn ta thy rng f bng phn trm lng
neutron hp th bi nhin liu so vi s neutron b hp th trong ton b vt liu l phn ng.
Dng ngun s trong phng trnh (4.9) cng c th vit di dng h s nhn i vi l phn
ng v hn. Vi mc ch ny, ta xem l phn ng v hn c cng thnh phn nh l phn ng trn
ang quan tm trong phn ny. Vi l phn ng ny th khng c neutron thot ra khi b mt l nh
trong l phn ng trn. Tt c neutron c xem l b hp th hoc l bi nhin liu hoc l cht lm
mt. V vy thng lng neutron l hng s v khng ph thuc vo v tr khng gian trong l phn
ng. S neutron phn hch trong mt th h lin h vi s neutron sinh ra trong mt th h bi h s ,
s neutron sinh ra trong mi phn hch. S neutron sinh ra phi b hp th trong h, tc l phi bng
a
, ngha l s neutron b hp th trong mi cm
3
/s ti mi ni trong h thng l. Trong nhng
neutron ny c f
a
b hp th trong nhin liu v gii phng ra f
a
neutron phn hch trong th h
tip theo. S neutron sinh ra trong th h mi ny li lin h vi tc phn hch bng h s . Sm
mun g th tt c neutron ny b hp th trong l phn ng. Nh vy vic hp th
a
trong mt th
h dn ti vic hp th f
a
neutron trong th h tip theo. Nh nh ngha, h s nhn l s
neutron phn trong mt th h chia cho s neutron phn hch trong th h ngay trc , v vy vi
mi trng v hn h s nhn l
f
f
k
a
a

(4.11)
H s nhn ny ch p dng cho l phn ng v hn.
V d 4.1
Tnh f v k
i vi hn hp gm U
235
v Na, trong ch c 1% l nhin liu U
235
.
Gii
T phng trnh (4.10), f l
80

a a
a
aF
f s
U U
Na Na
aU
aNa
aNa aU
aU
a
aF
N
N
f
1
1
1
1
Vi N
Na
v N
U
l mt nguyn t ca Na v U
235
. t
Na
v
U
l mt khi ca Na v U
235
, ta c:
Na
U
U
Na
U
Na
M
M
N
N
Vi M
U
v M
Na
l khi lng nguyn t ca U
235
v Na. Do U
235
chim 1% trong hn hp nn
01 0,
Na U
U
hay
99
U
Na
Dng cc gi tr c cho bng 4.1, gi tr ca f tnh c l
671 0 49 1
65 1
0008 0
23
235
99 1
1
, f ,
,
,
f +
Khi
48 1 671 0 2 2 , , , f k
Nh vy, l phn ng v hn t trng thi trn ti hn.

Do v f l hng s ch ph thuc vo tnh cht vt liu l phn ng nn k
ging vi l phn ng trn

khi l phn ng v hn c thnh phn nguyn liu ging nh l phn ng trn. Dng ngun trong
phng trnh (4.9) c th vit li nh sau:

a
k s
(4.12)
Thay (4.12) v (4.4) vo phng trnh l phn ng mt nhm, phng trnh (4.5), ta c
t v k
k
DB
a a

+

1
2
(4.13)
Nu l phn ng t ti hn (k = 1), th khi v phi ca (4.13) bng khng, v
( ) 0 1
2
+
a
k DB (4.14)
Hay
( )
0
1
2
2

+

L
k
B (4.15)
Vi
a
D
L
2
(4.16)
c gi l din tch khuch tn mt nhm. T phng trnh (4.15) ta tnh c on B
2
i vi l
phn ng ti hn
2
2
1
L
k
B

(4.17)
Trong phn tip theo ta thy rng phng trnh khuch tn mt nhm, cng vi iu kin bin
v thng lng neutron, ta khng ch xc nh s phn b thng lng neutron m cng c th tm
c iu kin cho l phn ng t trng thi ti hn.
81
4.2 L phn ng thanh trn
Nh v d u tin ca l phn ng trn, ta xt mt l phn ng thanh trn v hn c b dy l a
nh hnh 4.1. Phng trnh l phn ng cho trng hp ny l
0
2
2
2
+
B
dx
d
(4.18)
xc nh thng lng neutron trong l phn ng, phng trnh (4.18) phi c gii vi iu
kin thng lng neutron trit tiu ti b mt ngoi suy ca thanh l, l ti
2
a
~
x +
v ti
2
a
~
x , vi d a a
~
2 +
Khi iu kin bin tr thnh
0
2 2

,
_

,
_
a
~
a
~
(4.19)
Ta lu rng, do tnh i xng ca bi ton nn y xem khng c dng neutron ti tm ca
thanh. V mt dng neutron t l vi o hm bc nht ca nn
0
dx
d
(4.20)
ti x = 0. iu kin (4.20) i hi phi l hm chn, ngha l
) x ( ) x (
(4.21)
v c o hm lin tc bn trong l phn ng.
Trong trng hp bt k, nghim tng qut ca phng trnh (4.18) l
Bx sin C Bx cos A ) x ( +
(4.22)
vi A v C l cc hng s phi c xc nh. Thay o hm ca phng trnh (4.22) bng khng khi x
= 0 ta s c C = 0, v vy
Bx cos A ) x (
(4.23)
Mt khc, theo iu kin bin (4.19) ta c:
0
2
a
~
B
cos A
2
a
~

,
_

,
_
(4.24)
Phng trnh ny tha mn hoc l bng cch ly A = 0 v dn n li gii tm thng (x) = 0, hoc
l
0
2
a
~
B
cos
,
_
(4.25)
iu ny c tha mn nu B c gi tr ty B
n
, vi
a
~
n
B
n

(4.26)
v n l s nguyn, l.
82
a
x = 0
Hnh 4.1 L phn ng dng thanh v hn
Hng s B
n
c gi l tr ring v hm cosB
n
x gi l hm ring. Ta thy rng nu l phn ng
cha t trng thi ti hn th thng lng neutron l tng ca tt c cc hm ring, mi hm ring
c nhn vi mt hm ph thuc vo thi gian. Tuy nhin, nu l phn ng t ti hn th tt c cc
hm ny, ngoi tr hm th nht, s bin mt theo thi gian v thng lng n nh theo hm ring bc
nht:
,
_

a
~
x
cos A x B cos A ) x (
1
(4.27)
y l thng lng neutron trong l phn ng trn dng thanh phng ti hn.
Bnh phng ca tr ring thp nht
2
1
B c gi l on (Buckling) ca l phn ng. Ngun
gc ca thng s ny c th thy c bng cch gii phng trnh:
0 B
dx
d
2
1
2
2
+
(4.28)
Kt qu l
2
2
2
1
dx
d 1
B

V phi ca biu thc ny t l thun vi cong ca thng lng neutron trong l phn ng.
Do trong l phn ng thanh

2
2
1
a
~
B
,
_

(4.29)
nn on gim khi a tng; khi a v hn th
2
1
B = 0, khng i v khng c on trong l phn
ng.
n y gi tr A trong (4.27) vn cha c xc nh. V ton hc, A d dng tnh c v l phn
ng l ng nht v nhn vi mt hng s bt k vn l nghim ca phng trnh. V mt vt l, l
do m gi tr A cha tnh c l ln thng lng neutron trong l phn ng c xc nh bng
cng sut l ang hot ng m khng phi l tnh cht ca vt liu l.
tm A ta cn tnh cng sut l phn ng. Thc t c
f
(x) phn hch/cm
3
/s ti im x. Nu
nng lng bo tn l E
R
Jun/phn hch (vi nng lng bo tn l 200 MeV th E
R
= 3,2.10
-11
J), th
khi cng sut ton phn i vi mi n v din tch ca thanh (w/cm
2
) l

2 / a
2 / a
f R
dx ) x ( E P
(4.30)
Lu rng tch phn c ly khp kch thc vt l ca l v khng ly n bin ngoi suy ca n.
Thay thng lng (x) t (4.22) vo (4.30) v thc hin php tnh tch phn, ta c:
,
_
a
~
2
a
sin A E a
~
2
P
f R
(4.31)
Khi cng thc cui cng cho thng lng neutron nhit trong l phn ng thanh l
83
,
_
,
_

a
~
x
cos
a
~
2
a
sin E a
~
2
P
) x (
f R
(4.32)
Trng hp d << a th
,
_

a
x
cos
aE 2
P
) x (
f R
(4.33)
4.3 Cc dng l phn ng khc
Ta khng th, d nhin, xy dng mt l phn ng thanh phng v hn. Cho nn ta cn khi qut
ha cc kt qu phn trc cho cc l phn ng c dng thc t hn. iu ny c th d dng thc
hin i vi cc l phn ng c dng nh sau: hnh cu, hnh tr v hn, hnh hp ch nht v hnh tr
hu hn. Cc l phn ng ny, cng vi cc h ta dng m t chng, c trnh by trn hnh
4.2.
4.3.1 Hnh cu
Trc tin ta xt mt l phn ng ti hn dng hnh cu bn knh R. Thng lng neutron trong l
phn ng ny ch ph thuc vo v tr r, v phng trnh l phn ng l
0 B
dr
d
r
dr
d
r
1
2 2
2 2
+
(4.34)
Thng lng phi tha mn iu kin bin: 0 ) R
~
( v vn cn xc nh ti mi im bn trong l
phn ng. Bng cch thay = u/r vo (4.34) v gii phng trnh i vi u, khi nghim tng qut
ca (4.34) d dng tm c:
r
BR cos
C
r
BR sin
A +
vi A v C l hng s. Hm th hai tr thnh v hn khi r 0. Do thng lng l mt i lng vt l
v phi hu hn ti mi im trong l phn ng, cho nn C phi bng khng. Nh vy, thng lng tr
thnh
r
BR sin
A (4.35)
iu kin bin 0 ) R
~
( c tha mn nu ly B l tr ring ty
84
r
R
R
r
a
b
c
x
y
z
r
R
H
z
(a)
(b)
(c)
(d)
Hnh 4.2 (a) Hnh cu ; (b) Hnh tr di v hn ; (c) Hnh hp ; (d) Hnh tr h hn
R
~
n
B
n

, n = 1, 2, 3,....
Tuy nhin, nh gii thch phn trc, ch c tr ring th nht mi lin quan n trng thi ti hn
ca l phn ng. Nh vy, vi n = 1, on l
2
2
1
R
~
B
,
_

(4.36)
v thng lng tr thnh
( )
r
R
~
/ r sin
A

(4.37)
Mt ln na, hng s A c xc nh bng cng sut hot ng ca l phn ng
dV ) r ( E P
f R
(4.38)
Hay

R
0
2
f R
dr ) r ( r E 4 P
(4.39)
Thay thng lng t (4.37) vo (4.39), ly tch phn ta c:
1
]
1
,
_

,
_

R
~
R
cos R
R
~
R
sin
R
~
R
~
A E 4 P
f R
Nu d nh th thng lng trong hnh cu c vit nh sau:
( )
r
R
~
/ r sin
R E 4
P
2
f R

(4.40)
4.3.2 Hnh tr v hn
Tip theo ta xt mt l phn ng ti hn c dng hnh tr di v hn bn knh R. Trong l phn
ng ny, thng lng ch ph thuc vo khong cch r n trc ca tr. Trong ta tr, phng trnh
l phn ng ny l
0 B
dr
d
r
dr
d
r
1
2
+
Hoc, 0 B
dr
d
r
1
dr
d
2
2
2
+
(4.41)
Bn cnh vic tha mn phng trnh ny, cng phi tha mn cc iu kin bin bao gm
0 ) R
~
( .
Phng trnh (4.41) l trng hp c bit ca phng trnh Bessel
85
0
r
m
B
dr
d
r
1
dr
d
2
2
2
2
2

,
_
(4.42)
trong , m l hng s. V phng trnh (4.42) l phng trnh vi phn bc hai nn n c hai nghim
c lp. Hai nghim ny c k hiu l J
m
(BR) v Y
m
(BR), v c gi l hm Bessel bnh thng
loi th nht v th hai. Hai hm ny thng xut hin trong cc bi ton k thut v vt l v c
lp thnh bng.
Bng vic so snh phng trnh (4.41) vi (4.42) ta thy rng, trong bi ton hin ti, hng s m
bng khng. Cho nn nghim tng qut ca phng trnh l phn ng c vit nh sau:
) Br ( Y C ) Br ( J A
0 0
+
vi A v C l hng s. Hm J
0
(x) v Y
0
(x) c v trn hnh 4.3. R rng, Y
0
(x) l v hn ti x = 0,
trong khi J
0
(0) = 1. Cho nn, v phi hu hn trong l phn ng, nn C phi bng khng. Nh
vy,
) Br ( J A
0

(4.43)
iu kin bin 0 ) R
~
( by gi tr thnh
0 ) Br ( J A ) R
~
(
0
(4.44)
Nh ta thy trn hnh 4.3, hm J
0
(x) bng khng ti mt s gi tr x
1
, x
2
,....v th m J
0
(x
n
) = 0. iu ny
c ngha l (4.44) tha mn vi B c mt trong cc gi tr bt k
R
~
x
B
n
n

l tr ring ca bi ton. Tuy nhin, do trong mt l phn ng ti hn th ch c tr ring thp nht mi
quan trng, cho nn on c xc nh:
2 2
1 2
1
R
~
405 . 2
R
~
x
B
,
_

,
_
(4.45)
Khi thng lng neutron trong l phn ng l
,
_

R
~
r 405 . 2
J A
0
(4.46)
Mt ln na hng s A c xc nh bi (4.38), trong , i vi hnh tr di v hn th dV = 2rdr.
Nh vy cng sut trn mi chiu di hnh tr l
rdr
R
~
r 405 . 2
J A E 2 dr ) r ( r E 2 P
R
0
0 f R
R
0
f R

,
_

Tch phn ny c th tnh c bng cch dng cng thc
) x ( xJ ' dx ' x ) ' x ( J

1 0
Khi , vi d nh th
A R E 35 . 1 405 . 2 / ) 405 . 2 ( AJ R E 2 P
2
f R 1
2
f R

86
Hnh 4.3 Hm Bessel ca J
0
(x) v Y
0
(x)
Vy thng lng neutron trong l phn ng dng tr di v hn c tnh bi
,
_

R
r 405 . 2
J
R E
P 738 . 0
0
2
f R
(4.47)
4.3.3 Hnh tr hu hn
Vic quan tm tip theo l s phn b thng lng neutron bn trong l phn ng dng hnh tr
hu hn chiu cao H v bn knh R. Trong l phn ng ny, thng lng ph thuc vo khong cch r
t trc v khong cch z t im chnh gia hnh tr. Phng trnh l phn ng trong ta tr l
0 B
z r
r
r r
1
2
2
2
+
Hoc khi thc hin php vi phn ta c:

0 B
z r r
1
r
2
2
2
2
2
+

(4.48)
Bn cnh tha mn phng trnh ny, cn phi tha mn cc iu kin bin gm 0 ) z , R
~
( v
0 ) 2 / H
~
, r ( . Nghim ca phng trnh thu c bng cch tch cc bin
) z ( Z ) r ( R ) z , r (
Thay vo (4.48) ta c:
2
2
2
B
z
Z
Z
1
r
R
r
r r
1
R
1

Do phng trnh ny phi c tha mn i vi r hoc z bt k, nn hm th nht v th hai phi l

hng s. Khi ta c th vit li:
0 R B
dr
dR
r
1
dr
R d
2
r
2
2
+ +
0 Z B
dz
Z d
2
z
2
2
+
on B
2
l:
2
z
2
r
2
B B B +
Nghim ca phng trnh l ) z B sin( C ) z B cos( A ) z ( Z
z z
+ , ging nh i vi l phn ng
thanh v hn. Nghim ca phng trnh phi tha mn cc iu kin bin v l s dng xc nh. Khi
nghim phng trnh thu c l tch ca nghim i vi l phn ng thanh v hnh tr v hn c
cc iu kin bin cn thit. Nh vy,
,
_
,
_

H
~
z
cos
R
~
r 405 . 2
J A ) z , r (
0
(4.49)
trong ,
d 2 H H
~
+
v
d R R
~
+
. Hng s A c xc nh nu nh bit trc cng sut hot ng
ca l.
4.3.4 Hnh hp ch nht
Vic tm s phn b thng lng neutron trong l phn ng hnh hp l hi di dng nhng c
th tnh c theo cch tng t nh hnh tr hu hn. Cc gi tr on v thng lng i vi hnh
87
hc l phn ng ny c cho trong bng 4.2, y cng tng kt cc kt qu thu c i vi l phn
ng hnh thanh, hnh cu, hnh tr v hn v hnh tr hu hn.
Bng 4.2 on B
2
v thng lng neutron i vi l phn ng trn ti hn (xem d rt nh)
Hnh
hc
Kich
thc
on Thng lng A
Thanh
v hn
B dy
a
2
a

,
_
,
_

a
x
cos A
1.57P/aE
R
f
Hnh
hp ch
nht
a x b x
c
2 2 2
c b a

,
_

+
,
_

+
,
_
,
_

+
,
_

+
,
_

c
z
cos A
b
y
cos A
a
x
cos A
3.87P/VE
R
f
Hnh
tr v
hn
Bn
knh R
2
R
405 . 2
,
_
,
_
R
r 405 . 2
J A
0
0.74P/R
2
E
R
f
Hnh
tr hu
hn
Bn
knh R
Chiu
cao H
2 2
H R
405 . 2
,
_

+
,
_
,
_
,
_
H
z
cos
R
r 405 . 2
J A
0
3.63P/VE
R
f
Hnh
cu
Bn
knh R
2
R

,
_
,
_

R
r
sin
r
1
A
P/4R
2
E
R
f
4.3.5 T s thng lng cc i v thng lng trung bnh
Gi tr cc i ca thng lng,
max
, trong l phn ng trn ng nht lun lun tm c ti
tm l phn ng. Do mt cng sut cng cao nht ti tm l nn n cng c quan tm tnh t s
gia thng lng cc i vi thng lng trung bnh tri khp l phn ng. T s ny, t l , l mt
php o s bin thin thng lng bn trong l phn ng v l du hiu mc m mt cng sut
ti tm ca h vt mc mt cng sut trung bnh trong l phn ng.
Ta xt trng hp l phn ng trn hnh cu. Gi tr
max
thu c khi ly gii hn (4.40) vi r
0. Nh vy,
3
f R
0 r
2
f R
max
R E 4
P
r
) R / r sin(
lim
R E 4
P
(4.50)
Gi tr trung bnh ca c cho bi
dV
V
1
av
(4.51)
Mt khc, tch phn (4.51) li t l thun vi cng sut l phn ng:
dV E P
f R
V vy,
88
V E
P
f R
av

(4.52)
Kt qu ny cng kh dng cho tt c cc dng hnh hc khc. Bng cch lp t s (4.50) v (4.52), i
vi l phn ng hnh cu, ta c:
29 . 3
3
2
av
max

(4.53)
Gi tr i vi cc dng hnh hc khc c cho trn bng 4.3
Bng 4.3
Hnh hc Thanh v hn Hnh hp ch nht Hnh tr v hn Hnh tr hu hn Hnh cu
Gi tr
1.57 3.88 2.32 3.64 3.29
Cc gi tr trn bng 4.3 khng th chp nhn i vi l phn ng thc. Tuy nhin, ta phi ngh rng
cc gi tr ny c tnh cho l phn ng trn. Trong l phn ng, thng lng chu s thay i ln t
tm l n b mt ca n. Nh ta thy trong mc tip theo, vi l phn ng c vnh phn x, thng
lng khng h xung n cc gi tr thp ti b mt li l - vnh phn x, v thng lng trong cc l
phn ng ny c xem l bng phng hn.
V d 4.2
Mt l phn ng trn hnh cu bn knh 50cm hot ng mc cng sut 100 MW = 10
8
J/s,
f
= 0.0047 cm
-1
. Tnh thng lng cc i v thng lng trung bnh trong l phn ng?
Gii
Gi tr cc i ca thng lng c th tnh trc tip t cng thc (4.50). Thay cc tr s
cho ta c:
1 2 15
3 11
8
max
s cm . n 10 18 . 4
50 0047 . 0 10 2 . 3 4
10

Gi tr trung bnh ca thng lng c tnh t cng thc (4.52)
1 2 15
15
max
av
s . cm . n 10 27 . 1
29 . 3
10 18 . 4

4.4 Phng trnh ti hn mt nhm
Nh ta bit trc y, iu kin cn thit l phn ng t ti hn l B
2
phi bng tr ring th
nht
2
1
B . Tuy nhin, i vi l phn ng ti hn, phng trnh (4.7) tnh k nh sau
2
a
f
DB
k
+

Khi k = 1 th B
2
l
D
B
a f 2

(4.54)
89
Hoc on ti hn phi l
a
a
f
2
c
D
1
B
(4.55)
V phi ca (4.55) l mt hm theo tnh cht vt liu ca h l phn ng. V phi phi bng
bnh phng tr ring th nht
2
1
B m ch ph thuc vo kch thc v hnh hc ca l phn ng. Bng
cch dng khi nim i vi k
v L
2
, phng trnh ny tr thnh
2
1
2
B
L
1 k
(4.56)
Phng trnh ny xc nh cc iu kin m l phn ng trn l ti hn. Chng hn, nu cc
tnh cht vt l ca l bit trc th khi v tri ca (4.56) s bit c v kch thc ca l phn ng
phi c iu chnh sao cho
2
1
B v phi ca (4.56) tha mn phng trnh. Tuy nhin, nu kch
thc l l bit trc th
2
1
B s bit c v cc tnh cht ca l phn ng phi iu chnh sao cho v
tri bng v phi. Bng cch ny, kch thc ti hn hay khi lng nhin liu ti hn phi c xc
nh.
V d 4.3
Mt l phn ng nhanh dng hnh cu cha hn hp ng nht Pu
239
v Na. Mt nguyn t
ca cc thnh phn ny l N
F
= 0.00395x10
24
i vi Pu
239
v N
S
= 0.0234 x 10
24
i vi Na. Tnh bn
knh ti hn R
c
ca h.
Gii
Thay
2 2
1
) R
~
/ ( B t (4.36) vo (4.56) v gii theo
R
~
ri suy ra
c
R
~
1 k
L
R
~
2
c
V vy ta cn tnh k
v L
2
tm
R
~
.
Bng cch dng tit din bng 4.1 , ta tnh c:
aF
= 0.00395 x 2.11 = 0.00833 cm
-1
aS
= 0.0234 x 0.0008 = 0.000019 cm
-1
a
=
aF
+
aS
= 0.00835 cm
-1
Khi ,
1
00835 . 0
00833 . 0
f
v 61 . 2 f k
90
tnh L
2
= D/
a
ta cn bit h s khuch tn D.
tr
3
1
D
vi
tr
l tit din vn chuyn v m. T gi tr
tr
cho trc trong bng 4.1, ta tnh c:
1
tr
cm 104 . 0 3 . 3 0234 . 0 8 . 6 00395 . 0

+
V vy,
cm 21 . 3
104 . 0 3
1
D
v d = 2.13D = 6.84 cm
Cui cng,
L
2
= 3.21/0.00835 = 384 cm
2
Khi ,
cm 5 . 49
1 16 . 2
384
R
~
c

Suy ra: cm 7 . 42 84 . 6 5 . 49 d R
~
R
c c

Ngc li bi ton ny, vic tnh khi lng ti hn ca l phn ng vi kch thc bit trc th phc
tp hn, t nht l l phn ng nhanh.
Tr li phng trnh (4.56), ta sp xp li di dng sau:
1
L B 1
k
2 2

+
(4.57)
Trong ta b qua ch s k hiu cho tr ring th nht ca on, y ta hiu rng B
2
thch hp hn m t on ca l phn ng ti hn. Phng trnh (4.57) c gi l phng trnh
ti hn mt nhm cho l phn ng trn.
hiu v ngha vt l ca phng trnh ti hn ta xt mt l phn ng trn ti hn c hnh
hc ty :
S neutron b hp th trong l phn ng mi giy l

V
a
dV
S neutron r r ra khi b mt l phn ng mi giy l
A
dA n J
, vi
J
l mt dng neutron
ti b mt, n
l php vector ca b mt.

T nh lut Fick, ta c:

V V
2
A
dV D dV J div dA n J

(4.58)
Tuy nhin, t phng trnh l phn ng (4.6) ta c th vit li nh sau:

V V
2 2
dV DB dV D
(4.59)
91
Neutron c th hoc l r r khi l phn ng hoc l b hp th trong l phn ng, cho nn xc sut
tng i, P
L
, m mt neutron b hp th, ngha l khng b r r, th bng s neutron b hp th trong
l phn ng mi giy chia cho tng s neutron b hp th v r r, tc l:
2
a
a
V
2
V
a
V
a
L
DB
dV DB dV
dV
P
+
Chia t v mu cho
a
ta c:
2 2
L
L B 1
1
P
+
(4.60)
Phng trnh (4.60) l cng thc mt nhm cho xc sut khng r r i vi l phn ng trn.
So snh (4.57) v (4.60), phng trnh ti hn c th vit li:
1 P k
L

(4.61)
Kt qu ny c s gii thch nh sau: tng s neutron

V
a
dV
b hp th trong l phn ng mi giy
v dn n gii phng

dV k dV f
a
V
a
neutron phn hch. Tuy nhin, do v r r m ch c

V
a L
dV k P
neutron l b hp th trong h to
ra mt th h neutron mi. T nh ngha v h s nhn neutron ca l phn ng, k, ta c:
L L
V
a
V
a L
P f k P
dV
dV k P
k

(4.62)
Nh vy, v tri ca phng trnh ti hn thc s l h s nhn neutron v phng trnh ti hn ng
vi k = 1.
V d 4.4
Tnh xc sut trung bnh m neutron phn hch trong l phn ng (c cu hnh nh v d 4.3) b hp
th trong l phn ng?
Gii
Xc sut trong cu hi ca bi ton l xc sut khng r r c cho bi (4.60). Bng cch dng cc gi
tr tnh c trong v d 4.3,
2 2
cm 384 L , cm 5 . 48 R
~

38 . 0
384
5 . 48
1
1
P
2
L

,
_
Nh vy c 38% c hi m mt neutron s b hp th v 62% c hi m neutron s thot khi h.

4.5 L phn ng nhit
92
L phn nhit l h thng bao gm nhin liu, cht lm lnh, vt liu cu trc ca l v cht lm
chm lm chm neutron phn hch n nng lng nhit. thun tin, trong phn ny tt c cc
vt liu khc vi nhin liu ta gi l cht lm chm. Mt cch ngn gn, l phn ng nhit ch gm
cht lm chm v nhin liu ht nhn.
4.5.1 Cng thc bn h s
u tin ta xt l phn ng v hn gm hn hp ng nht nhin liu-cht lm chm. Nu
a
l tit
din hp th neutron nhit v m i vi hn hp, ngha l
aM aF a
+ (4.63)
vi
aF
v
aM
l tit din v m ca nhin liu v cht lm chm, th khi c tng s
T a
neutron
b hp th mi cm
3
/s ti mi ni trong l phn ng, vi
T
l thng lng neutron nhit. Trong s
neutron ny s c
aM aF
aF
a
aF
f
+
(4.64)
phn neutron l b hp th bi nhin liu. Thng s f m trc y ta gi l h s hu dng nhin liu,
by gi ta gi l h s hu dng nhit trong l phn ng nhit.
C
T a
f
neutron b hp th cho mi cm
3
/s trong nhin liu, kt qu l s c
T a T
f neutron
phn hch c pht ra mi cm
3
/s, vi
T
l s neutron trung bnh pht ra cho mi neutron nhit b hp
th trong nhin liu. Thng s
T
c tnh t tch phn

dE ) E ( ) E (
dE ) E ( ) E ( ) E (
aF
aF
T
(4.65)
Gi tr
T
c cho trc trong bng 4.3, trong ta thy rng
T
bin thin chm theo nhit .
Trong l phn ng nhit cha phn ln vt liu phn hch v khng phn hch nh U
238
, trong
c mt phn nh phn hch bi neutron nhanh tng tc vi vt liu khng phn hch. Cc phn
hch do neutron nhanh ny c cp n mt h s , c gi l h s phn hch neutron nhanh,
c nh ngha nh sau: h s phn hch neutron nhanh l t s gia tng s neutron c to ra do
c phn hch nhit v nhanh vi s neutron phn hch to ra ch do phn hch nhit.
T nh ngha ny ta thy rng tng s neutron phn hch c to ra mi cm
3
/s trong l phn
ng nhit v hn l
T a T
f . Gi tr ca i vi l phn ng c nhin liu uranium t nhin hoc
uranium lm giu thp nm trong khong 1.02 n 1.08.
Nh ta bit, y c th khng c neutron r r ra khi l phn ng v hn, tt c neutron phn
hch phi b hp th trong l phn ng. Trong l phn ng nhit, hu ht neutron b hp th sau khi b
lm chm n nng lng nhit. Tuy nhin, c mt s neutron s b hp th ang trong qu trnh chm
dn bi nhng ht nhn c hp th cng hng ti nng lng trn vng nhit. Nu p l xc sut m
neutron phn hch khng b hp th trong bt k cc cng hng ny th khi c
T a T
f neutron
phn hch c to ra mi cm
3
/s th ch c
T a T
f p neutron chm dn n nng lng nhit. Thng
s p c gi l xc sut thot cng hng v l mt trong cc h s quan trng nht trong vic thit
k l phn ng nhit.
93
T tho lun trn ta thy rng vic hp th
T a
neutron nhit dn ti sinh ra
T a T
f p
neutron nhit mi, tt c phi b hp th trong l phn ng v hn. S hp th neutron nhit ca th h
ny dn ti sinh ra neutron nhit ca th h mi, tip tc nh th,....cho nn h s nhn neutron ca l
phn ng
f p
f p
k
T
T a
T a T

(4.66)
vi du trong phng trnh ch bit l kh dng i vi l phn ng v hn. V k
l tch ca bn
h s p, ,
T
v f nn cng thc (4.66) c gi l cng thc bn h s.
4.5.2 Tnh ton ti hn
Phng php mt nhm ch a ra cc php tnh s lc v kch thc hoc thnh phn ti hn
ca l phn ng nhit. iu ny l do s vic rng, mt d hu ht cc neutron phn hch b hp th ti
nng lng nhit nhng chng cng c th khuch tn trn nhng khong cch ng k trong qu trnh
chm dn. Nh vy s khuch tn neutron nhanh phi c xem xt. kt thc iu ny i vi l
phn ng nhit phi c m t bi t nht l hai nhm neutron: mt nhm cho neutron nhanh nhm
ny c nng lng trn vng nhit v mt nhm cho neutron nhit.
Trong php tnh hai nhm ta thng gi thuyt rng khng c s hp th neutron trong nhm
nhanh; hp th cng hng c k n bi xc sut thot cng hng. Khi s mt mt neutron
trong nhm nhanh l do chng tn x vo trong nhm nhit. Thc vy, c
1 1
neutron b tn x mi
cm
3
/s ra ngoi nhm nhanh. Cng nh trong l phn ng nhit, ta gi s rng phn ln cc phn hch l
gy ra bi neutron nhit; mt t phn hch gy ra bi neutron nhanh c gii thch nguyn nhn gy ra
h s phn hch nhanh. Thy rng ( )
T a T a T
p / k f

neutron phn hch c pht ra mi cm
3
/s,
v cc neutron ny xut hin nh l ngun neutron trong nhm nhanh. Cho nn mt ngun neutron
cho nhm nhanh l
T a 1
p
k
s

Thay vo phng trnh khuch tn ta c phng trnh cho nhm nhanh
0
p
k
D
T a 1 1 1
2
1
+

(4.67)
Trong trng hp khng c hp th cng hng, tt c
1 1
neutron mi cm
3
/s tn x khi nhm
nhanh s xut hin nh l ngun neutron trong phng trnh thng lng nhit. Tuy nhin nu c hp
th cng hng th ch c
1 1
p neutron mi cm
3
/s thc s xuyn vo nhm nhit. Nh vy dng
ngun nhit l
1 1 T
p s
Thay vo phng trnh khuch tn nhit ta c:
0 p D
1 1 T a T
2
+ (4.68)
Phng trnh (4.67) v (4.68) l phng trnh hai nhm m t cho mt l phn ng nhit trn.
Tht s kh khn thy rng, trong l phn ng trn, tt c nhm thng lng neutron u
ph thuc khng gian v c xc nh bng phng trnh l phn ng mt nhm. Nh vy, i vi l
phn ng nhit trn, hai nhm thng lng c vit li nh sau:
94

1 1
A (4.69)

2 T
A (4.70)
vi A
1
v A
2
l hng s v l thng lng tha phng trnh
0 B
2 2
+ (4.71)
Thay ba phng trnh (4.69), (4.70) v (4.71) vo phng trnh (4.67) v (4.68), ta c:
0 A
p
k
A ) B D (
2 a 1 1
2
1
+ +

(4.72)
v
0 A ) B D ( A p
2 a
2
1 1
+ (4.73)
Phng trnh (4.72) v (4.73) l h phng trnh tuyn tnh ng nht c hai n A
1
v A
2
Theo qui tc Cramer, phng trnh (4.72) v (4.73) c nghim khng tm thng nu nh cc
h s nhn A
1
v A
2
trit tiu, ngha l nu
) B D ( p
p
k
) B D (
a
2
1
a 1
2
1
+
+

=0
Hay 0 ) B D )( B D ( k
a
2
1
2
1 a 1
+ + +
Sp xp li:
1
) B D )( B D (
k
a
2
1
2
1
a 1
+ +

Chia t v mu cho
a 1
, cui cng ta c:
1
) B 1 )( L B 1 (
k
T
2 2
T
2

+ +
(4.74)
Trong ,
a
2
T
D
L
(4.75)
l din tch khuch tn nhit v
T
l c gi l tui neutron c xc nh bi
1
1
T
D

(4.76)
Phng trnh (4.74) l phng trnh ti hn hai nhm i vi l phn ng nhit trn. H s
2
T
2 T
L B 1
1
P
+
(4.77)
l xc sut m neutron nhit khng r r ra khi l phn ng.
95
Tng t, h s
T
2 F
B 1
1
P
+
(4.78)
l xc sut m neutron phn hch khng thot ra khi l trong qu trnh chm dn.
Cho nn, bng l lun tng t nh mc 4.4 ta thy rng v tri ca (4.74) l h s nhn ca l phn
ng, ngha l
F T
P P k k

(4.79)
v phng trnh ti hn khi k = 1.
V tt c l phn ng c thit k sao cho cng t r r cng tt cho nn c P
T
v P
F
thng gn
bng 1; v th, i lng
2
T
2
L B v
T
2
B l rt nh. Khi mu s ca phng trnh (4.74) c nhn vo
th i lng
T
2
T
4
L B << 1 nn c b qua, khi :
1
) L ( B 1
k
T
2
T
2

+ +
Hay
1
M B 1
k
2
T
2

+
(4.80)
vi
T
2
T
2
T
L M + (4.81)
c gi l din tch di tr nhit (thermal migration area).
Ta thy phng trnh (4.80) ging vi phng trnh ti hn (4.57) trong php tnh ton mt
nhm. Vi l do ny m phng trnh (4.80) c gi l phng trnh ti hn mt nhm sa i- thay
i L
2
bng
2
T
M . Cho nn t phng trnh (4.70) v (4.71) thng lng nhit c cho trc bi
phng trnh tng t nh trong tnh ton mt nhm, l:
0 B
T
2
T
2
+ (4.82)
Nh vy, s khc nhau gia tnh ton mt nhm thng thng v tnh ton mt nhm sa i
ca l phn ng nhit trn l gi tr
2
T
L c thay th bng
2
T
M , thng lng v on ging nh
trc.
Ch rng, nu
2
T T
M << th phng trnh (4.80) tr thnh phng trnh ti hn mt nhm
(4.57). Trong trng hp ny, l phn ng c m t tt bi l thuyt mt nhm. Cc gi tr
T
v L
2
c cho trong bng 4.4 v 4.5 i vi mt s cht lm chm thng dng.
Bng 4.4 Cc thng s khuch tn neutron nhit i vi cht lm chm thng thng nhit 20
0
C
Cht lm chm
D
[cm]
a
[cm
-1
]
2
T
L [cm
2
]
T
L [cm]
H
2
O
D
2
O
Be
0.16
0.87
0.50
0.0197
9.3 x 10
-4
1.04 x 10
-3
8.1
9.4 x 10
3
480
2.85
97
21
96
Graphit 0.84 2.4 x 10
-4
3500 59
Bng 4.5 Cc hng s nhm nhanh cho vi cht lm chm thng thng
Cht lm chm
1
D [cm]
1
[cm
-1
]
T
[cm
2
]
H
2
O
D
2
O
Be
Graphit
1.13
1.29
0.562
1.016
0.0419
0.00985
0.00551
0.00276
27
131
102
368
4.5.3 Cc ng dng
Cc kt qu trc y by gi c th c p dng bi ton thc t cho vic xc nh thnh phn ti
hn hay kch thc ti hn ca l phn ng nhit trn. Mt cch n gin, vic tho lun y l vi
cc l phn ng khng c cha cht hp th cng hng hoc cc ht nhn b phn hch bi neutron
nhanh. Tm li, l phn ng ch gm hn hp ng v phn hch U
235
v cht lm chm. Trong trng
hp ny p = = 1, khi theo phng trnh (4.66)
f k
T

(4.83)
i vi cc l phn ng c hp th cng hng v phn hch nhanh s c trnh by phn sau.
Nhc li rng, y c hai trng hp c xem xt: (1) kch thc vt l ca l c bit trc v
thnh phn ti hn phi c tnh, (2) thnh phn l phn ng c bit trc v kch thc vt l ca
n phi c tnh.
Trng hp 1: Bit trc kch thc
Vi kch thc l cho trc, B
2
c th tnh c lp tc t cng thc trong bng 4.2. Khi thnh
phn vt liu phi c iu chnh sao cho k
v
2
T
M tha mn phng trnh ti hn (4.80).
t
aM M
aF F
aM
aF
N
N
Z
(4.84)
Khi , t phng trnh (4.64), h s hu dng nhit c th c vit li nh sau:
1 Z
Z
f
+
(4.85)
Thay vo (4.83), ta c:
1 Z
Z
k
T
+
(4.86)
Tip theo ta xt din tch khuch tn nhit
2
T
L . T phng trnh (4.75),
a
2
T
D
L
97
vi
D
v
a
lin quan ti hn hp ng nht ca nhin liu v cht lm chm. Tuy nhin,
D
ch yu
bng vi
M
D l h s khuch tn ca cht lm chm, v hm lng nhin liu trong cht lm chm
thng rt nh i vi l phn ng nhit ng nht. Nh vy
2
T
L tr thnh:
aM aF
M
a
M 2
T
D D
L
+
Chia t v mu cho
aM
v dng Z t (4.85) ta c:
Z 1
L
L
2
TM 2
T
+
(4.87)
Vi
2
TM
L l din tch khuch tn nhit ca cht lm chm. Gii (4.85) tm Z ri thay vo (4.87), ta
thu c kt qu :
2
TM
2
T
L ) f 1 ( L (4.88)
Tui neutron
T
ph thuc vo tnh cht tn x ca mi trng. Trong l phn ng ng nht ang xem
xt, c rt t nguyn liu phn hch cn thit t trng thi ti hn, cho nn tit din tn x ca cc
nguyn t phn hch khng ln hn so vi cht lm chm. V vy ta c th b qua s hin din ca cc
nhin liu khc v xem
T
nh l tui ca cht lm chm,
TM
m s liu c cho trong bng 4.5.
Thay (4.86) v (4.87) vo (4.80) ta c:
1
) Z L ( B 1 Z
Z
TM TM
2
TM
2
T
+ + + +
Khi gii phng trnh theo Z, ta thu c kt qu:

TM
2
T
TM
2
TM
2
B 1
) L ( B 1
Z

+ +
(4.89)
y l gi tr ca Z m dn ti l phn ng t ti hn vi B
2
bit trc.
tm tng khi lng nhin liu cn thit t ti hn bng cch ta dng gi tr Z va tnh
trn, khi lng ny ta gi l khi lng ti hn. Phng php tnh nh sau: t phng trnh (4.84),
mt nguyn t ca nhin liu l
M
aM
aF
F
N Z N
(4.90)
Tng s nguyn t nhin liu trong l phn ng l N
F
V v tng s mol ca nhin liu l
N
F
V/N
A
, vi N
A
l hng s Avogadro. Nu M
F
l khi lng nguyn t ca nhin liu th khi lng
m
F
ca nhin liu s l
M
A aF
F aM
A
F F
F
N
N
VM
Z
N
VM N
m

(4.91)
Mt khc, tng khi lng ca cht lm chm l
A
M N
M
N
VM N
m
98
v th phng trnh (4.91) cng c th vit li nh sau:
M
M aF
F aM
F
m
M
M
Z m
(4.92)
Hay
M
M aF aF
F aM
F
m
M ) T ( g
M
Z m
(4.93)
trong , g
aF
(T) l h s Wescott ca nhin liu ph thuc vo nhit T.
V d 4.5
Mt l phn ng nhit hnh cu trn bn knh 100cm cha hn hp U
235
v graphit. L phn ng
t ti hn v hot ng cng sut 100kWt. Bng cch dng l thuyt mt nhm sa i, hy tnh:
(a) on; (b) khi lng ti hn; (c) h s nhn k
; (d) din tch khuch tn nhit

2
T
L ; (e) thng
lng neutron nhit. Tt c php tnh c thc hin nhit phng.
Gii
(a) T bng (4.2), ( )
2 4 2
2
2
cm 10 88 . 9 100 /
R
B

,
_

. Vy B = 3.14 x 10
-2
cm.
(b) Theo bng 4.4, 4.5 v 4.3,
2
TM T
2 2
TM
cm 368 , 065 . 2 , cm 3500 L . Khi t (4.89),
87 . 6
368 10 88 . 9 1 065 . 2
) 368 3500 ( 10 88 . 9 1
Z
4
4

+ +
Dng cc gi tr:
aM
(E
0
) = 0.0034b,
aF
(T) = 681b, g
aT
(T) = 0.978, t phng trnh (4.93) ta
tnh c:
M
4
M F
m 10 87 . 6 m
12 681 978 . 0
235 0034 . 0
89 . 6 m

Mt ca graphit sp x bng 1.60g/cm

3
, v vy tng khi lng graphit trong l phn ng l
kg 6700 g 10 70 . 6 60 . 1 R
3
4
m
6 3
M

Vy khi lng ti hn ca l l: m
F
= 6.87 x 10
-4
x 6700 = 4.60 kg
(c) T (4.85),
873 . 0
87 . 7
87 . 6
1 Z
Z
f
+
. Vy, 803 . 1 873 . 0 065 . 2 f k
T

(d) T phng trnh (4.88),

2 2
TM
2
T
cm 444 3500 ) 873 . 0 1 ( L ) f 1 ( L
(e) Thng lng neutron nhit c tnh bi
r
Br sin
A
T

Theo bng 4.2, vi
f R
2
E R 4 / P A , y P = 100kWt = 10
5
J/s, E
R
= 3.2 x 10
-11
J,
99
) E ( ) T ( g . 886 . 0
V M
N m
N
0 fF fF
F
A F
fM F f

Trong , g
fF
(T) = 0.976,
fF
(E
0
) = 582b. Vy,
f
= 1.41 x 10
-3
cm
-1
.
Khi hng s A l:
13
3 11 4
5
10 54 . 5
10 41 . 1 10 2 . 3 10 4
10
A

V thng lng neutron nhit tnh c l
r
Br sin
10 54 . 5
13
T

Thng lng cc i ti r = 0 v
Tmax
= 5.54x10
13
B = 1.74x10
12
n.cm
-2
.s
-1
.
Trng hp 2: Bit trc thnh phn nhin liu
Khi thnh phn vt liu l phn ng bit trc th cn phi tnh kch thc ti hn, mun vy
cc thng s k
v
2
T
M phi bit. Khi gi tr B
2
thu c t (4.80),
2
T
2
M
1 k
B

(4.94)
Nu hnh hc l phn ng c cho trc th khi kch thc c xc nh t cng thc B
2
trong
bng 4.2. Nh vy i vi l phn ng hnh hp c cnh a v d nh, B / 3 a ; i vi hnh cu, bn
knh ti hn l R = /B.
Tuy nhin, i vi l phn ng hnh tr th cng thc B
2
trong bng ch cung cp mi lin h
gia chiu cao H v bn knh R cho l phn ng ti hn. Mi gi tr H v R khc nhau s dn ti th
tch l khc nhau, v nh vy khi lng ti hn cng khc nhau. Ngi ta thy rng khi lng nh
nht khi H = 1.82R. Hnh hp ch nht c th tch nh nht l hnh lp phng.
V d 4.6
Mt l phn ng nhit 5W c xy dng di dng hnh tr. L phn ng c nhin liu gm
U
235
v nc thng vi hm lng nhin liu l 0.0145g/cm
3
. Do cng sut thp nn l phn ng hot
ng nhit phng v p sut kh quyn. (a) Tnh kch thc hnh tr sao cho khi lng ti hn
nh nht. (b) xc nh khi lng ti hn.
Gii
(a) T s gia s nguyn t U
235
v s phn t H
2
O trong cng th tch l
F M
M F
M
F
M
M
N
N
vi
F
v
M
l mt ca U
235
v H
2
O trong hn hp.
Vy,
3
M
F
10 11 . 1
235 1
18 0145 . 0
N
N

Tit din hp th trung bnh ca nhin liu v cht lm chm l

b 590 681 978 . 0 886 . 0 ) E ( ). C 20 ( g . 886 . 0
0 aF
0
a aF

100
v
b E
aH aM
588 . 0 332 . 0 2 886 . 0 ) ( 2 886 . 0
0

Khi , t (4.90), ta c:
11 . 1
588 . 0
590
10 11 . 1
N
N
Z
3
aM M
aF F

H s hu dng nhit l:
526 . 0
11 . 2
11 . 1
1 Z
Z
f
+
v 0862 . 1 526 . 0 065 . 2 f k

T

Theo bng 4.2 gi tr

2
TM
L ca nc l 8.1 cm
2
, v vy:
2 2
TM
2
T
cm 84 . 3 1 . 8 ) 526 . 0 1 ( L ) f 1 ( L
Tui neutron t bng 4.5 l 27 cm
2
, vy:
2
T
2
T
2
T
cm 84 . 30 27 84 . 3 L M + +
Khi , t phng trnh (4.80)
2 3
2
T
2
cm 10 80 . 2
84 . 30
1 0862 . 1
M
1 k
B

T bng 4.2,
2 2 2
) H / ( ) R / 405 . 2 ( B + . Tuy nhin, i vi khi lng ti hn nh nht th H =
1.82R. Ngha l:
2 2 2 2
R / 763 . 8 ) R 82 . 1 / ( ) R / 405 . 2 ( B +
Suy ra:
3
3 2
2
10 13 . 3
10 80 . 2
763 . 8
B
763 . 8
R
Nh vy, R = 55.9 cm v H = 101.7 cm.

(b) Th tch ca l l R
2
H = (55.9)
2
x101.7 = 9.98x10
5
cm
3
. Do c 0.0145g/cm
3
U
235
nn khi lng
nhin liu l: m
F
= 9.98x10
5
x0.0145 = 14.5kg.
4.6 L phn ng c vnh phn x
ci thin s tht thot neutron do r r th cn bao quanh li l cht c kh nng phn x
neutron, ngha l bi mt lp vt liu khng phi l cht lm chm. Nhng neutron r r ra khi li l
s gp cht phn x v mt s neutron s khuch tn tr li li l. Kt qu l kch thc ti hn v khi
lng nguyn liu c gim bt.
Cc tnh ton ti hn cho l phn ng phn x c xem xt trong khung kh l thuyt khuch tn
mt nhm. Ta nh rng phng php ny c th p dng tnh ton ca l phn ng nhanh v nhit.
Nh mt v d, ta xt mt l phn ng hnh cu bao gm li l bn knh R c bao quanh bi cht
phn x v hn. Trong php phn tch sau y cc thng s ng vi li l v vnh phn x c k hiu
l c v r.
Theo l thuyt mt nhm, thng lng li
c
tha mn phng trnh
0 B
c
2
c
2
+ (4.95)
101
l ti hn th
2
c
2
L
1 k
B

(4.96)
Do khng c nhin liu trong cht phn x nn thng lng trong vng ny tha mn phng trnh
khuch tn mt nhm
0
L
1
r 2
r
r
2

(4.97)
tm thng lng ti mi im trong l phn ng v cc iu kin cho ti hn, th ta cn gii phng
trnh (4.95) v (4.97) i vi
c
v
r
.
Nghim tng qut ca (4.95) l
r
Br cos
C
r
Br sin
A
c
+
Do
c
phi hu hn ti mt im, k c ti tm l (r = 0), nn ta t C = 0. Vy,
r
Br sin
A
c
(4.98)
Nghim tng qut ca (4.97) l
r
e
' C
r
e
' A
r
L / r
r
L / r
r
+
Vi
r
phi hu hn khi r , nn phi ly C = 0. Khi thng lng trong cht phn x l
r
e
' A
r
L / r
r
(4.99)
Hm
c
v
r
cng phi tha mn iu kin mt bin, tc l thng lng phi lin tc. Tng t, mt
dng neutron ti b mt li-cht phn x, ngha l ti r = R, cng phi lin tc. Tm li cc iu kin
ny l
) R ( ) R (
r c

(4.100)
v
n ). R ( J n ). R ( J
r c

hay ) R ( D ) R ( D
'
r r
'
c c
(4.101)
Thay phng trnh (4.98) v (4.99) vo (4.100), ta c:
R
e
' A
R
BR sin
A
r
L / R
(4.102)
Tip theo ta o hm (4.98) v (4.99) ri thay kt qu vo (4.101), ta c:
r
L / R
r
r 2 c
e
R
1
RL
1
D ' A
R
BR sin
R
BR cos B
AD

,
_
,
_
(4.103)
102
Phng trnh (4.102) v (4.103) l h phng trnh ng nht tuyn tnh c hai n A v A; chng c
nghim ch khi nh thc ca cc h s trit tiu. Chia (4.103) cho (4.102), ta c:
,
_
,
_
R
1
L
1
D
R
1
BR cot B D
r
r c
i vi mc ch tnh ton ta sp xp li phng trnh ny di dng:
,
_
+ 1
L
R
D
D
1 BR cot BR
r c
r
(4.104)
Phng trnh (4.104) phi c tha mn l phn ng ti hn. V d, nu thnh phn ca li l cho
trc th B
2
tnh c t (4.96) v R c th tnh c t (4.104). Tuy nhin, nu R c cho trc th
B
2
phi c tnh (4.104), v thnh phn ti hn ca li l c th xc nh c bng phng trnh
(4.96).
Ta xem xt li gii ca phng trnh (4.104) bng th: gi s rng thnh phn li l v B
c bit trc. Khi bn knh li l ti hn c th tm c bng vic v v tri (LHS) v v phi
(RHS) ca phng trnh (4.104) ring bit theo hm ca BR. Nh ta thy trn hnh 4.4, LHS c s
nhnh v hn, mi nhnh cch nhau , trong khi RHS l ng thng c dc D
r
/D
c
BL
r
v ct
trc tung ti D
r
/D
c
. Mi gi tr ca BR tng ng vi mt im giao nhau ca LHS v RHS l nghim
ca phng trnh (4.104), v v c v s im giao nhau nn phng trnh cng c v s nghim. Tuy
nhin, nh gii thch trong chng ny, ch c nghim th nht l lin quan n ti hn ca l phn
ng, cn cc nghim bc cao hn s trit tiu theo thi gian. Vi gi tr BR thu c t im giao nhau
th nht v gi tr B bit trc th bn knh ti hn s xc nh c lp tc.
Trn hnh 4.4 ta ch rng, im giao nhau u tin ca LHS v RHS ti gi tr BR l nh hn
. Nu l phn ng trn thay v phn x th BR chnh xc bng . Cho nn bn knh ti hn ca li l
phn x nh hn bn knh ti hn ca li l trn c cng thnh phn nhin liu mt kt lun m ta
tin liu c.
Trng hp c bit khi cht lm chm v cht phn x ging nhau, D
r
= D
c
, v phng trnh
(4.104) tr thnh

r
L
1
BR cot B
(4.105)
103
Nghim
Hnh 4.4 th v LHS v RHS ca (4.104)
Phng trnh (4.105) khng phi l phng trnh siu vit theo R. Nh vy nu bit trc B th tnh
c R. Trng hp ny c minh chng qua v d 4.8.
Khi c c iu kin cho ti hn, by gi ta tr li phng trnh (4.102) v (4.103) v tm cc
hng s A v A. Tuy nhin cc phng trnh ny khng c lp m lin h vi phng trnh (4.104).
Cho nn c th tm A theo A hoc tm A theo A m ta khng th tm A v A c lp nhau. V d, t
phng trnh (4.102), A l
BR sin Ae ' A
r
L / R
(4.106)
vi BR l nghim ca (4.104). Hng s A c xc nh qua cng sut l phn ng, l
dV E P
c f R

(4.107)
Thay
c
t (4.98) v dV = 4r
2
dr, ta c:
( ) BR cos BR BR sin
B
A E 4
dr Br sin r A E 4 P
R
0
2
f R
f R

Khi , hng s A l
) BR cos BR BR (sin E 4
PB
A
f R
2

(4.108)
Phng php trc y gii cc phng trnh cho li l v cht phn x, thu c phng
trnh sao cho tha mn ti hn, v tnh hng s thng lng theo cng sut l phn ng - c th thc
hin qua vic phn tch ch i vi mt t l phn ng, l l hnh tr v hnh hp lp y cht phn
x. Trn thc t cc l phn ng ny thng c tnh t php tnh ca l phn ng hnh cu c cng
thnh phn nhin liu v th tch.
Lu rng php phn tch ca l phn ng phn x c thc hin trong phn ny khng ch
n l phn ng l nhanh hay nhit. Cho nn nhiu cng thc tm c trc y kh dng cho c hai
h nhanh v nhit. dng cc cng thc ny trong tnh ton l phn ng nhit th ta cn thay th mi
thng s l phn ng bng gi tr trung bnh nhit ca n. Khi thng lng mt nhm l thng
lng nhit, iu ny ta s thy trong v d tip theo.
V d 4.7
Li l phn ng nhit hnh cu bn knh 300cm cha hn hp ng nht U
235
v D
2
O. Li l
c bao quanh bng cht phn x graphit v hn. Tnh nhit phng: (a) nng ca U
235
bng
g/lt; (b) khi lng ti hn.
Gii
(a) tm nng nhin liu ta phi tnh gi tr B t phng trnh (4.104). Ly cc gi tr t bng
4.5, cm 84 . 0 D , cm 87 . 0 D
r c
, R = 300 cm, v L
r
= L
Tr
= 59 cm.
88 . 4 1
59
300
87 . 0
84 . 0
1 BR cot BR
,
_
+
104
Gii bng th hoc mt phng php khc cho BR ta c BR = 2.64
Vy, B = 8.80x10
-3
cm
-1
Tip, bng cch t:
aM M
aF F
N
N
Z
Mt khc,
1 Z
Z
k
T
+
v ) 1 Z /( L L ) f 1 ( L
2
TM
2
TM
2
T
+
Thay vo biu thc
2
TM
2
L
1 k
B

v t tm c Z
1
L B 1
Z
T
2
TM
2

+
Thay B = 8.80x10
-3
cm
-1
,
2 3 2
TM
cm 10 4 . 9 L v
T
= 2.0065 ta c:
622 . 1
1 065 . 2
10 4 . 9 ) 10 80 . 8 ( 1
Z
3 2 3
T nh ngha Z v cng thc thng dng tnh mt nguyn t ta d dng thy rng t s
mt gia nhin liu v cht lm chm c cho bi:
aF
0
aF M
0 aM F
aF M
aM F
M
F
) C 20 ( g M
) E ( M
Z
M
M
Z
vi M
M
l khi lng nguyn t ca D
2
v tit din hp th c ly ti E
0
= 0.025 eV. Bng
cch dng M
F
= 235,
3 5
M aM 0 aM
10 16 . 3 03323 . 0 / 128 . 1 10 3 . 9 / 4 ) N / ( ) E (

b,
M
M
= 20, g
aF
(20
0
C) = 0.978,
aF
(E
0
) = 681 b. Ta c:
5
3
M
F
10 04 . 9
681 978 . 0 20
10 16 . 3 235
622 . 1

Mt ca D
2
O l 1.1 g/cm
3
, v vy:
3 5 5
F
cm / g 10 94 . 9 1 . 1 10 04 . 9

Hay l / g 0994 . 0
F

(b) Khi lng ti hn l
kg 24 . 11 10 94 . 9 ) 300 (
3
4
V m
5 2
F F

V d 4.8
L phn ng nhit hnh cu ln c lm chm v phn x bng graphit v hn, nhin liu l
U
235
c hm lng 2.10
-4
g/cm
3
. (a) Tnh bn knh ti hn ca li l, (b) Tnh bn knh ti hn nu l
phn ng l trn. Thc hin php tnh nhit phng.
Gii
(a) V cht lm chm v cht phn x l ging nhau nn bn knh ca l phn ng c tnh bi:
Tr
L
1
BR cot B
105
vi L
Tr
l chiu di khuch tn nhit ca cht phn x, B c tm t:
2
Tc
2
L
1 k
B

Trc tin ta tnh Z:
) E ( M
E ( ) C 20 ( g M
M
M
N
N
Z
0 aM F M
) 0 aF
0
aF M F
aM F M
aF M F
aM M
aF F

Thay
F
= 2x10
-4
g/cm
3
,
M
= 1.6g/cm
3
, M
F
= 235, M
M
= 12, g
aF
(20
0
C) = 0.978,
aF
(E
0
) = 681b,
aM
(E
0
) = 3.4x10
-2
b. Ta c:
Z = 1.25
Khi , 556 . 0
25 . 2
25 . 1
1 Z
Z
f
+
; k
= 2.065x0.556 = 1.148;
1554 3500 ) 556 . 0 1 ( L ) f 1 ( L
2
TM
2
Tc
cm
2

v
5
2
Tc
2
10 52 . 9
1554
1 148 . 1
L
1 k
B

, v vy: B = 9.76x10
-3
cm
-1
.
T phng trnh (4.135),
74 . 1
59 10 76 . 9
1
BL
1
BR cot
3
Tr

Suy ra: BR = 2.62
Cui cng ta tnh c bn knh ti hn: R = 268 cm
(b) Nu l phn ng khng phn x v d nh th bn knh R
0
cho bi:
0
R
B

hay R
0
= /B = 322 cm.
4.6.1 Thng lng trong l phn ng nhit c vnh phn x
Mt d phng php mt nhm cung cp cc gi tr hp l i vi khi lng ti hn, nhng
phng php ny khng d on chnh xc thng lng trong l phn ng, c bit trong l phn ng
nhit. lm c iu ny th cn n cc php tnh hai hoc nhiu nhm. Mc d cc php ton i
vi l phn ng phn x khng nm trong phm v quyn sch ny nhng cc kt qu c quan tm
v c tm quan trng lin quan n thit k l phn ng nhit.
hiu c ta xem xt mt php ton hai nhm ca h phn x. Tht vy, thng lng nhanh
1
m t tnh cht ca neutron nhanh; thng lng nhit
T
m t tnh cht ca neutron nhit. Mt
trong nhng kt qu ni bc ca php tnh l thng lng nhit tng ln ti gn bin gia li l v cht
phn x v l r mt nh trong cht lm chm nh ta thy trn hnh 4.5. c im ca
T
, ta khng
tin on c trong l thuyt mt nhm, l do s nhit ha ca cht phn x i vi neutron nhanh
thot ra khi li l phn ng. Neutron b nhit ha trong cht phn x khng b hp th nhanh bng
neutron b nhit ha trong li l v cht phn x c tit din hp th nh hn nhiu. Neutron nhit tn
ti trong cht phn x cho n khi r r tr li li l, thot ra khi b mt cht phn x, hoc l b hp
th.
106
Thng lng nhanh,
1
li Cht phn x
Thng lng nhit,
T
Thng lng nhit
l phn ng trn
Khong cch t tm l
T
h
n
g

l
n
g

n
e
u
t
r
o
n
Hnh 4.5 Thng lng neutron trong l phn
ng nhit phn x
Mt h qu quan trng trong vic tng thng lng nhit trong cht phn x l n c khuynh
hng lm phng s phn b thng lng nhit trong li l. Hiu ng ny c th thy trn hnh 4.5,
y ta cng thy thng lng i vi l phn ng trn. Thng lng trong li l gn bin li-cht phn
x c tch ly bng dng neutron nhit ra khi cht phn x. Nh vy, cht phn x khng ch lm
gim kch thc v khi lng ti hn m cn lm gim t s thng lng cc i/thng lng trung
bnh.
4.6.2 Vnh phn x tit kim neutron
Vic gim kch thc ti hn ca li l phn ng bng cch dng vnh phn x c gi l
vnh phn x tit kim neutron. Nh vy, i vi l phn ng hnh cu, nu R
0
l bn knh ca li l
trn v R l bn knh ca li l khi c cht phn x, th vnh phn x tit kim neutron c xc nh
nh sau:
R R
~
0
(4.139)
Chng hn nh vi l phn ng trong v d 4.8, bn knh li phn x l 268cm, ngc li bn knh ca
l phn ng trn c cng thnh phn nhin liu l 322cm. Vnh phn x tit kim neutron trong trng
hp ny l = 322 268 = 54cm.
i vi l phn ng thanh, b dy li khng c phn x v c phn x l
0
a
~
v a th cht phn
x tit kim c xc nh nh sau:
2
a
2
a
~
0
(4.140)
Nu cht phn x tit kim c bit trc th vic tnh ton kch thc ti hn ca l phn ng phn
x ch cn li gii kh n gin ca l phn ng trn. Nh vy, i vi hnh cu phn x, ta ch cn xc
nh bn knh trn ti hn
0
R
~
; khi bn knh phn x n gin l
0
R
~
R . D nhin, s hiu bit
v i hi hoc l bng php phn tch hoc l bng thc nghim t bi ton l phn ng phn x.
Trong thc t, tm quan trng ca cht phn x tit kim nm ch l tng i khng nhy vi vic
thay i thnh phn nhin liu ca l phn ng. iu ny c ngha l nu c xc nh cho mt l
phn ng th khi cng gi tr ny cng c th p dng cho l phn ng khc c cng thnh phn
nhin liu.
i vi cu trc l phn ng hai v ba chiu, cht phn x tit kim phi c xem xt cho mi
dng ng gp n on. Xt trng hp l phn ng dng tr hu hn c cht phn x bn trn,
y v cnh bn ca hnh tr. T bng 6.2, on i vi l phn ng trn c cho bi
2 2
2
H R
054 . 2
B

,
_
,
_
cp n khong cch ngoi suy d,

2 2
2
H
~
R
~
054 . 2
B

,
_
,
_
Vi
d R R
~
+
v
d 2 H H
~
+
Trng hp phn x y , phi cp n cht phn x tit kim v tr thnh
+ R R
~
v
+ 2 H H
~
107
Nu hnh tr ch phn x y m khng phn x nh th khi
+ + d H H
~
i vi mc ch thc hin cc tnh ton kch thc phn x v khi lng ti hn ca l phn
ng nhit, ngoi tr cht phn x hoc lm chm l nc, th c th dng cng thc n gin sau y
tnh
Tr
r
c
L
D
D

(4.141)
Phng trnh (4.141) ch kh dng i vi cht phn x c b dy c vi ln chiu di khuch tn.
Trong trng hp ny cht phn x c xem l v hn, ngha l vic tng b dy cht phn x khng
lm gim kch thc ti hn ca li l. Trn thc t, hu nh tt c l phn ng c cht phn x dy
hn nhiu chiu di khuch tn, v nh vy xem nh l v hn.
Nh trnh by, phng php mt nhm c ng dng trong mc ny x l cho l phn
x, khng th chnh xc cho l phn ng c cht lm chm v phn x bng nc bi v
T
ln hn
nhiu
2
T
L . Tuy nhin, vn dng l phn ng loi ny th ta c th dng cng thc bn thc nghim
sau y tnh cht phn x tit kim
( ) 40 M 1 . 0 2 . 7
2
T
+ (4.142)
vi tnh bng cm,
2
T
M l din tch di tr tnh bng cm
2
.
V d 4.9
Tnh bn knh li l ti hn v khi lng ti hn ca l phn ng hnh cu, cht lm chm v
phn x u l nc H
2
O. Nhin liu ca li l l U
235
c hm lng 0.0145g/cm
3
.
Gii
T v d 4.6,
2
T
M = 30.8cm
2
, v vy: ( ) cm 3 . 6 40 8 . 30 1 . 0 2 . 7 +
Cng t v d ny, B
2
= 2.80x10
-3
cm
-1
, vy: B = 0.0529. Bn knh trn cho bi:
cm 4 . 59
0529 . 0 B
R
~
o

v bn knh phn x: cm 1 . 53 3 . 6 4 . 59 R
~
R
o

khi lng ti hn: kg 09 . 9 ) 1 . 53 (
3
4
0145 . 0 V m
3
F F

4.7 Tnh ton nhiu nhm
Phng php mt nhm ch a ra c php tnh n gin nht v tnh cht l phn ng ti hn.
thu c kt qu chnh xc hn, ta cn phi thc hin cc php tnh nhiu nhm cho cc loi l phn
ng m ta bit trc y. thit lp phng trnh nhiu nhm cho l phn ng ti hn, ba hng s
nhm mi phi c xc nh trc tin:
fg
= tit din phn hch v m trung bnh nhm
g
= trung bnh s neutron phn hch c gii phng ra thuc nhm th g
g
= thnh phn neutron phn hch c pht ra c nng lng thuc nhm g
108
S neutron phn hch mi cm
3
/s trong nhm th h by gii c th vit l
fh
h
. Kt qu ca nhm
phn hch ny s c
h
fh
h
neutron c gii phng. Khi tng s neutron c gii phng trong
tt c cc nhm l

h fh h
. Nu c
g
neutron ny xut hin trong nhm th g th dng ngun s
g
cho phng trnh nhiu nhm th g l

N
1 h
h fh h g g
s
(4.143)
Thay vo phng trnh khuch tn, ta c:
0 D
N
1 h
h fh h g
1 g
1 h
h g h
N
1 g h
g h g g ag g
2
g
+ +

(4.144)
y l phng trnh nhm th g trong mt h N phng trnh nhiu nhm.
i vi l phn ng m c vi vng c cc tnh cht vt liu khc nhau s c mt h phng
trnh ging nh phng trnh (4.144) cho mi vng. Trong trng hp ny, ta cn gii phng trnh
cho mi vng v tha mn cc iu kin bin ti b mt mi vng cng nh ti b mt l phn ng.
Phng php ny ch c th thc hin c trong thc t bng my tnh tc cao, v nhiu chng
trnh my tnh c vit gii phng trnh nhiu nhm (v d nh DIF3D).
i vi l phn ng v hn, thng lng khng ph thuc vo v tr,
g
= hng s,
0
g
2

,
v phng trnh mt nhm rt gn thnh mt h phng trnh tuyn tnh c cc n s l
1
,
2
,...,
N
.
Do y l cc phng trnh ng nht, theo nguyn l Cramer, nn y khng c nghim no khc
vi
1
=
2
,..., =
N
= 0 tr khi cc h s trc thng lng bng khng. Bng vic thay i hm
lng nhin liu trong l phn ng, cc gi tr ca h s ny cng thay i. Hm lng nhin liu ng
vi cc h s ny bng khng l hm lng cn thit cho h t ti hn. ln tng i ca thng
lng
1
,
2
,.. c th tm thy bng cch gii phng trnh tuyn tnh nhiu nhm dng cc gi tr h
s tnh c ti thnh phn ti hn. Tuyn nhin gi tr tuyt i ca thng lng khng tnh c bi
v n ph thuc vo mc cng sut l. Mc d vy, cc gi tr tng i ca thng lng tnh s
ph thuc thng lng vo nng lng neutron hoc ph neutron trong l phn ng.
Cc php tnh ph neutron trong l phn ng c dng thit k l phn ng theo cch nh
sau: do tnh phc tp ca phng trnh nhiu nhm i vi l hu hn nhiu vng, m n qu tn km
thi gian tnh ton mt s ln cc nhm trong php tnh nhiu nhm, c bit trong giai on u ca
thit k l phn ng khi cc php tnh ny phi thc hin lp i lp li vi vic thay i cc thng s
thit k. Cho nn ta phi thc t hn thc hin cc php tnh thit k ban u cho l phn ng hu
hn ch dng mt vi nhm, nhng vi cc php tnh nhiu nhm phi c thc hin vi mt s ln
cc nhm cho l phn ng v hn.
4.8 L phn ng khng ng nht
n thi im ny ta gi s li l phn ng ch gm hn hp ng nht nhin liu phn hch,
cht lm mt, v nu l l phn ng nhit th c thm cht lm chm. L phn ng khng ng nht
c chia thnh hai nhm: nu qung ng t do trung bnh ca neutron ln hn b dy thanh nhin
liu th khi mt neutron s c nhiu c hi va chm tip vi thanh nhin liu khc. Trong trng
hp ny li l phn ng l ng nht cho n tn khi neutron cn dnh lu v l phn ng ny c gi
l gi ng nht (quasi-homogenous). Tuy nhin nu qung ng t do trung bnh ca neutron ti vi
mc nng lng l bng hoc nh hn b dy thanh nhin liu th khi neutron c th chu vi va
chm bn trong thanh nhin liu, nhin liu v cht lm chm phi c x l thnh nhng vng tch
bit, v l phn ng ny c gi l khng ng nht. L phn ng c thanh nhin liu di dng tm
109
mng thng l loi gi ng nht, c bit nu nhin liu c lm giu cao v hin din trong thanh
vi hm lng thp. Tuy nhin, hu ht l phn ng hin i c nhin liu uranium vi lm giu
thp (vi phn trm), thanh nhin liu khng mng, v cc l phn ng ny u l khng ng nht.
T quan im v neutron, mt l phn ng gi ng nht trn thc t l ng nht. Nh vy cc
cng thc c pht trin trc y cho h ng nht cng c th dng cho l phn ng gi ng nht.
V d 4.10
Tm nhin liu ca l phn ng nhit lu ng kp vo gia tm mng nh hnh 4.6. Ph bn
ngoi l zirconium (Zr) v li l hn hp U
235
v Zr, cha 150 nguyn t Zr ng vi mi nguyn t
uranium. C hai lp ph bn ngoi v li dy 0.05cm. Tm nhin liu c nhng vo cht lm chm
bng nc thng sao cho th tch ca tm v nc bng nhau. Ti nhit phng: (a) Tnh qung
ng t do trung bnh ca neutron nhit trong lp ph bn ngoi v trong li, (b) tnh gi tr k
ca h.
Gii
(a) Ta bit trc mt nguyn t ca Zr l N
Zr
= 0.0429x10
24
cm
-3
v tit din ton phn i vi
neutron nhit l 6.6b. Cho nn qung ng t do trung bnh trong lp ph bn ngoi l
cm 5 . 3 6 . 6 0429 . 0 / 1 / 1
t

tm qung ng t do trung bnh trong phn li ta cn tnh
t
cho hn hp U
235
-zirconium.
Do uranium hin din nh l mt tp cht nn nng nguyn t ca Zr trong phn li ging
nh trong phn lp ph ngoi, ngha l N
Z
= 0.0429x10
24
cm
-3
. Khi nng nguyn t ca
U
235
l N
25
= 0.0429x10
24
/150 = 2.86x10
20
cm
-3
. i vi U
235
,
b 690 9 . 8 681
s a t
+ +
Nh vy, i vi phn li
1 24 24 24 20
t
cm 480 . 0 10 6 . 6 10 0429 . 0 10 690 10 86 . 2

+
Khi qung ng t do trung bnh l
cm 1 . 2 / 1
t

Qung ng t do trung bnh trong phn lp ph ngoi gp 3.5/0.05 =70 ln b dy ca lp
ngoi, ngc li n gp 2.1/0.05 = 42 ln b dy ca li. R rng li l phn ng l gi ng
nht.
(b) Nh thng l, f k
T

, vi
T
= 2.056 i vi U
235
ti nhit phng. tnh f, ta phi bit
mt nguyn t ca nc, Zr, U
235
trong hn hp ng nht. Do nc v Zr u chim th
tch nn mt nguyn t ca chng ch bng gi tr thng thng
N
w
= 0.5 x 0.0334 x 10
24
= 0.0167 x 10
24
vi 0.0334 x 10
24
l mt phn t ca 1 n v mt nc, v
N
Z
= 0.5 x 0.0429 x 10
24
= 0.0215 x 10
24
110
Lp ph ngoi, 0.05cm
Phn li, 0.05cm
Hnh 4.6
Uranium c mt trong mt th tch bng 1/3 ca li hoc bng 1/6 th tch ton phn v mt
ca n l 2.86x10
20
cm
-3
, v vy:
N
25
= 2.86 x 10
20
/6 = 4.77 x 10
19
Ti 0.025 eV, tit din hp th vi m ca U
235
, Zr v H
2
O l 681b, 0.185b v 0.664b. Ti 20
0
C
gi tr g
a
ca U
235
l 0.978
Khi , gi tr ca f l
6783 . 0
10 664 . 0 10 0167 . 0 10 185 . 0 10 0215 . 0 10 681 978 . 0 10 77 . 4
10 681 978 . 0 10 77 . 4
f
24 24 24 24 24 19
24 19
+ +

Nh vy, 401 . 1 6783 . 0 065 . 2 k
Cc php tnh cho l phn ng nhit khng ng nht l kh khn hn php tnh cho l ng
nht. Ta vn c php vit
p f k
T
v dng cc phng trnh tnh ti hn tm c trc y
nh cc h s trong cng thc ny phi tnh cn thn.
4.8.1 Gi tr
T
Hu ht l phn ng khng ng nht c dng nhin liu uranium t nhin hoc lm giu
mt phn di dng kim loi hoc oxit. Khi nhin liu bao gm hn hp U
235
, U
238
v Oxy. Trong
trng hp ny,
T
c th tnh t cng thc
28 a 25 a
25 f 25
T
+

(4.145)
do tit din hp th ca oxy xem nh bng khng.
V d 4.11
Tnh gi tr
T
ca uranium t nhin ti nhit phng
Gii
Ta c th vit phng trnh (4.145) di dng:
28 a
25
28
25 a
25 f 25
T
N
N
+

T s N
28
/N
25
= 138 i vi uranium t nhin. Khi dng cc gi tr
25
= 2.42,
f25
= 582b, g
f25
(20
0
C)
= 0.976,
a25
= 681b, g
a25
(20
0
C) = 0.978,
a28
= 2.70b, g
a28
(20
0
C) = 1.0017, ta tnh c:
32 . 1
0017 . 1 7 . 2 138 681 978 . 0
582 976 . 0 42 . 2
T

+

4.8.2 H s hu dng nhit
H s hu dng nhit c nh ngha nh l xc sut m mt neutron nhit b hp th trong li
l phn ng, thc t l b hp th trong nhin liu. chnh l t s gia s neutron b hp th trong
nhin liu mi giy vi s neutron b hp th trong c nhin liu v cht lm chm.
111
S neutron b hp th trong nhin liu c cho bi

F
V
T aF
dV
. S neutron ny cng c th vit
di dng:
F TF aF
V , vi
TF
l thng lng nhit trung bnh trong nhin liu. S neutron b hp th
mi giy trong cht lm chm cng c vit tng t, v th h s hu dng nhit l
M TM aM F TF aF
F TF aF
V V
V
f
+

(4.146)
Chia t v mu ca (4.146) cho
TF
, ta c:
+
M aM F aF
F aF
V V
V
f
(4.147)
vi
TF TM
/ c gi l h s bt li nhit.
Gi tr ca
TF
v
TM
khng th tnh chnh xc c ngoi tr dng phng php s. Tuy
nhin, cch nh tnh thng lng trong nhin liu v cht lm chm c minh ha trn hnh 4.7. Ta
thy rng, thng lng trong nhin liu nh hn trong cht lm chm bi v tit din hp th neutron
ca nhin liu ln hn nhiu so vi cht lm chm. V vy,
TF
<
TM
dn n
> 1. S kin ny c
h qu quan trng m ta s xem xt trong phn tip theo.
Mt d f khng th tnh c bng phng php phn tch nh ta c th tm cng thc gn ng cho
thng s ny. Trong cc php tnh gn ng , mt mng v hn cc thanh nhin liu c chia thnh
nhng n v nh ta thy trn hnh 4.8. Cc php tnh tc , ti thi im m neutron b hp th
trong thanh nhin liu v cht lm chm, c thc hin trong hnh tr tng ng, ngha l m
c th tch bng th tch ca khng phi l hnh tr. Phng php ny c gi l phng php
Wigner-Seitz.
Kt qu ca cc php tnh ny thng c biu din theo dng nh sau:
E F
V
V
f
1
F aF
M aM
+
(4.148)
trong , F v E l cc hm mng. Trong php tnh n gin nht cho cc hm ny c dng:
) x ( I 2
) x ( xI
) x ( F
1
0
(4.149)
112
Cht lm chm Cht lm chm
Nhin liu
Thng lng
Hnh 4.7 Thng lng bn trong v gn
thanh nhin liu
Bc
Thanh
nhin liu
tng
ng
Hnh 4.8 Mng vung ca cc thanh nhin liu
cho thy mt tng ng
v
1
]
1
) y ( I ) z ( K ) y ( K ) z ( I
) z ( I ) y ( K ) z ( K ) y ( I
y 2
y z
) z , y ( E
1 1 1 1
1 0 1 0
2 2
(4.150)
Trong cc cng thc ny,
x = a/L
F
, y = a/L
M
, z = b/L
M
vi a l bn knh ca thanh nhin liu, b l bn knh ca tng ng; L
F
v L
M
l chiu di khuch
tn nhit ca nhin liu v cht lm chm. Mt bng lit k cc gi tr ca L
F
cho trc trn bng 4.6.
Hm I
n
v K
n
, vi n = 0 v 1, c gi l hm Bessel ci tin. Thng thng cc hm Bessel ny c
lp thnh bng ta ch s dng, khng cn phi chng minh.
Bng 4.6 Chiu di khuch tn nhit ca nhin liu
Nhin liu L
F
, cm
Uranium t nhin
U
3
O
8
1.55
3.7
Phng trnh (4.149) v (4.150) l chnh xc i vi l phn ng c a << b, ngha l cc l phn
ng m th tch ca cht lm chm ln hn nhiu so vi th tch ca nhin liu (thng l l phn ng
lm lnh bng cht kh). Tuy nhin, cc phng trnh ny ch p dng cho tnh ton th s ca h s f
vi cc l phn ng c cc mng b cht hn. Hu ht cc l phn ng hin i thuc loi ny v d
nhin phi dng cc cng thc phc tp hn.
Khi x, y, z nh hn 0.75 th cc khai trin chui sau y c th s dng vi chnh xc tt
tnh F v E i vi thanh hnh tr:
6 4 2
2
x
48
1
2
x
12
1
2
x
2
1
1 ) x ( F

,
_
,
_
,
_
+ (4.151)
`
1
]
1
,
_
+
2
2
2 2
2 2
z 4
y
4
3
y
z
ln
y z
z
2
z
1 ) z , y ( X
(4.152)
V d 4.12
Li ca mt l phn ng thc nghim gm mt mng vung cc thanh nhin liu n vo
graphit. Thanh c bn knh 1.02 cm v cc thanh cch nhau 25.4 cm. Tnh gi tr f ca l phn ng ny.
Gii
Trc tin ta tnh bn knh b ca hnh tr c cng th tch vi n v. C hai cho thy hnh 4.9,
cc ny c di bng nhau, v th tch bng nhau nn ta c:
2 2
) 4 . 25 ( b . Vy b = 14.3cm
i vi uranium t nhin, L
T
= 1.55cm; vi graphit: L
T
= 59cm. Nh vy,
x = 1.02/1.55 = 0.658
y = 1.02/59 = 0.0173
z = 14.3/59 = 0.242
thay cc gi tr x, y, z vo phng trnh (4.151) v (4.152), ta tnh c F = 1.0532 v E = 1.0557
113
Hnh 4.9
T d liu bit trc, ti nng lng 0.0253 eV,
aM
= 0.0002728 cm
-1
,
aF
= 0.2668 cm
-1
,
V
M
/V
F
= (b
2
a
2
)/a
2
= 195.6. Khi thay vo (4.148), ta c:
2089 . 1 0557 . 1 0532 . 1
3668 . 0
6 . 195 0002728 . 0
f
1
+
Vy, f = 0.8272
4.8.3 Xc sut thot cng hng
Nh li rng, xc sut thot cng hng (p) l xc sut m mt neutron phn hch s khng b
bt bi cc cng hng khi n ang chm dn n vng nng lng nhit. Cc phng php s
c pht trin cho vic tnh p t s liu tit din ht nhn nhng cc php tnh ny khng cp trong
gio trnh ny. Tuy nhin, c nhiu php o xc sut p c thc hin, v cho thy rng p c th
biu din theo cng thc sau:
1
]
1

M sM M
F F
V
I V N
exp p
(4.153)
y, N
F
l mt nguyn t ca nhin liu (theo n v 10
24
), V
F
v V
M
l th tch ca nhin
liu v cht lm chm,
M
l tng trung bnh Lethargy cho mi va chm trong cht lm chm,
sM
l
tit din tn x v m ca cht lm chm ti nng lng cng hng, v I l tit din tch phn cng
hng. Gi tr ca I i vi thanh nhin liu hnh tr c biu din tt bng cng thc bn thc
nghim nh sau:
+ a / C A I (4.154)
trong , A v C l nhng hng s c o v cho trong bng 4.7, a l bn knh thanh nhin liu, v
l mt ca nhin liu. thun tin tnh ton, cc gi tr
sM M

c cho trong bng 4.8.
Bng 4.7 Cc hng s tnh tit din tch phn cng hng I
Nhin liu A C
U
238
(kim loi)
U
238

O
2
Th
232
(kim loi)
Th
232
O
2
2.8
3.0
3.9
3.4
38.3
39.6
20.9
24.5
Bng 4.8 Cc gi tr ca
sM M

Nhin liu
sM M

Nc thng (H
2
O)
Nc nng (D
2
O)
Beryllium (Be)
Graphit (C)
1.46
0.178
0.155
0.0608
114
Ch rng, theo phng trnh (4.153), I c th nguyn l tit din. Cc hng s A v C trong bng 4.7
khi thay vo (4.154) th I c n v l barn (b). D nhin, a phi cho bng cm v phi c n v l
g/cm
3
. Mt d cc hng s A v C trong bng 4.7 ch cho trc i vi cc cht hp th cng hng
tinh khit U
238
v Th
232
nhng cc hng s ny cng p dng c cho uranium c giu thp hoc
thorium cha mt i lng nh U
233
. Hm lng nh ca U
235
hoc U
233
trong nhin liu khng c
ngha lm thay i mc hp th cng hng trong U
238
hoc Th
232
.
V d 4.13
Tnh xc sut thot cng hng p i vi mng nh cho trc trong v d 4.12
Gii
Bn knh thanh nhin liu l a = 1.02 cm v mt uraium l = 19.1 g/cm
3
. T (4.154) tch
phn cng hng:
b 5 . 11 1 . 19 02 . 1 / 3 . 38 8 . 2 I +
T s liu tham kho, N
F
= 0.0483x10
24
, t bng 4.8,
sM M

=0.0608, t v d 4.12, V
M
/V
F
= 195.6.
Thay cc gi tr ny vo (4.153), ta tnh c
9544 . 0
6 . 195 0608 . 0
10 5 . 11 10 0483 . 0
exp p
24 24
1
]
1
4.8.4 H s phn hch nhanh,

H s phn nhch nhanh, , l t s gia tng s neutron pht ra t c hai phn hch nhit v
nhanh vi s neutron pht ra ch do phn hch nhit. H s ny c tnh ton v c o thc
nghim cho mt s ln cc l phn ng khng ng nht. Kt qu thc nghim vi thanh uraium
giu thp, ng knh 1.50 cm trong nc c trnh by trn hnh 4.10. Ta thy rng tng khi t s
th tch gia uraium v nc tng. Nh vy nu cng c nhiu kim loi uranium hin din trong h th
xc sut m neutron phn hch p vo ht nhn uranium trc khi nng lng ca n ri vo pha
di ngng phn hch nhanh s cng ln. Cng trn hnh 4.10 ta cng thy cc gi t tnh ton ca
cho hn hp ng nht uranium v nc. Ta cng ch rng khng phi l hm nhy ca bn knh
thanh nhin liu.
4.8.5 Cc gi tr k
Vn quan tm l ta so snh cc gi tr ca cc thng s trong cng thc bn h s i vi l

phn ng khng ng nht vi cc thng s i vi l phn ng ng nht c cng thnh phn nhin
liu. Trc tin ta xem xt h s hu dng nhit f: i vi l phn ng khng ng nht
+
M aM F aF
F aF
M TM aM F TF aF
F TF aF
hetero
V V
V
V V
V
f
Tuy nhin, i vi h ng nht thng lng neutron trong nhin liu v cht lm chm l ging nhau,
ngha l
TM TF
, v vy:
1
. Cho nn:
M aM F aF
F aF
o hom
V V
V
f
+
(4.155)
Ta bit rng
1 >
i vi l phn ng khng ng nht, so snh (4.147) v (4.155) ta thy
f
hetero
< f
homo
(4.156)
115
Nguyn nhn m h s f ca h khng ng nht nh hn h ng nht l v trong h khng ng nht
thng lng neutron trong nhin liu thp hn trong cht lm chm. S gim thng lng ny l do
neutron xuyn qua nhin liu t cht lm chm b hp th gn b mt nhin liu, v chng khng tn
ti ng gp vo thng lng bn trong nhin liu. Nh vy, phn bn ngoi ca nhin liu lm che
chn phn bn trong, v trng thi ny ta gi l hiu ng t che chn. Nh vy, mt d t che chn lm
gim s hp th neutron nhit trong nhin liu nhng n cng lm gim s neutron m b hp th bi
cht hp th cng hng trong nhin liu. Cho nn ta thy rng xc sut thot cng hng i vi l
khng ng nht l ln hn i vi hn hp ng nht tng ng. Hn th na, do tit din hp th
trung bnh ca nhin liu ti nng lng cng hng ln hn nhiu so vi tit din hp th ti nng
lng nhit, s gim v thng lng ca neutron cng hng l ln hn neutron nhit. H qu l
gim v h s f i vi h khng ng nht l c b tr bi vic tng xc sut thot cng hng p.
H s phn hch nhanh i vi l khng ng nht l ln hn i vi l ng nht (xem hnh
4.10). iu ny l do trong trng hp l khng ng nht neutron phn hch xuyn qua mt vng
nhin liu tin khit, ch m chng c kh nng gy ra phn hch nhanh trc khi chng chm trn vi
cht lm chm. nh hng ca tnh khng ng nht khng r rt vi m ch vi f v p.
Tht vy, (f p)
hetero
> (f p)
homo
v
hetero
>
homo
ta thy rng k
i vi h khng ng nht th ln hn i vi h ng nht tng ng. Kt qu ny

rt quan trng trong vic thit k l phn ng. Trn thc t, gi tr cc i ca k
i vi hn hp ng
nht gm hn hp uranium t nhin v graphit ch l 0.85, v nh vy l phn ng khng th t ti
hn c. Bng vic nhng nhin liu vo mng khng ng nht, k
c th va ln hn 1 m mt
l phn ng ti hn c th xy dng bng vic dng cc nguyn liu ny.
BI TP
4.1 Tnh h s hu dng nhit (f) v h s nhn v hn (k
) i vi l phn ng nhanh bao gm hn

hp Na lng v plutonium, trong plutonium c hm lng 3.0%. Mt hn hp sp s bng
1g/cm
3
.
4.2 Li mt l phn ng nhanh gm c mt mng cc thanh nhin liu uranium dm vo trong Na lng.
Uranium c lm giu l 25.6% U
235
v chim 37% th tch ca li l. Trong li l ny, (a) Tnh mt
nguyn t trung bnh ca Na, U
235
v U
238
; (b) Tnh h s hu dng nhin liu; (c) tnh gi tr ; (d)
Tnh h s nhn v hn k
4.3 Mt l phn ng tr trn chiu cao 100 cm v ng knh 100 cm ang hot ng ti cng sut 20
MW. Nu gc c ly ti tm ca l, hy tnh mt cng sut ti im r = 7cm, z = -22.7 cm?
4.4 Trong l phn ng hnh cu bn knh 45 cm, mt tc phn hch o c l 2.5 x 10
11
phn
hch/cm
3
/s ti im cch tm l 35 cm. (a) tnh cng sut ca l ang hot ng? (b) tnh mt tc
phn hch ti tm l?
4.5 Dng hm thng lng cho trc trong bng 4.2 i vi l hnh tr hu hn t ti hn, hy tnh
gi tr ca hng s A?
4.6 Li l phn ng phn x gm hnh tr cao 10 ft v ng knh 10 ft. T s thng lng cc
i/trung bnh l 1.5. Khi l hot ng ti 825 MW. Tnh mt cng sut cc i trong l theo n v
Kw/lt.?
4.7 Gi s l phn ng c m t trong v d 4.3 hot ti cng sut nhit 1 kW. C bao nhiu
neutron thot ra khi l trong mi giy?
116
4.8 (a) Tnh bn knh ti hn ca l phn ng hnh cu trn c cng thnh phn nh l phn ng trong
bi 4.1. (b) Nu l hot ng ti cng sut 500 MW, hy tnh gi tr cc i ca thng lng? (c) Tnh
xc sut neutron phn hch thot khi l phn ng?
4.9 Mt cht lm chm dng tm rng v hn, dy 2a c cha ti tm mt l mng U
235
c b dy t.
Chng minh rng theo l thuyt mt nhm iu kin cho ti hn ca h ny c vit di dng
( )
1
L
a
coth
t L 1
D 2
aF

vi D v L l cc thng s khuch tn ca cht lm chm v
aF
l tit din hp th v m ca U
235
.
4.10 Mt l phn ng nghin cu gm cc thanh uranium t nhin dng hnh lp phng cha trong
cht lm chm l graphit. Chiu di mi cnh ca l l 25 ft v l hot ng cng sut 20 MW.
Gi tr trung bnh ca
f
= 2.5 x 10
-3
cm
-1
. (a) Tnh on, (b) Tnh thng lng nhit cc i? (c)
Tnh gi tr trung bnh ca thng lng nhit? (d) Tnh tc tiu th U
235
trong l phn ng?
4.11 Mt dung dch ng nht gm U
235
v H
2
O cha 10g U
235
trong mi lt dung dch. (a) Tnh mt
nguyn t ca U
235
v mt phn t ca H
2
O, (b) Tnh h s hu dng nhit; (c) Tnh din tch
v chiu di khuch tn nhit; (d) Tnh h s nhn v hn?
4.12 Tnh chiu di khuch tn nhit ca hn hp gm U
235
v cc cht lm chm sau y ti nng
nhin liu nhit cho trc: (a) graphit: N
25
/N
C
= 4.7 x 10
-6
, T = 200
0
C; (b) Beryllium:
N
25
/N
Be
= 1.3 x 10
-5
, T = 100
0
C; (c) D
2
O: N
25
/N
D2O
= 1.4x10
-6
, T= 20
0
C ; (c) H
2
O: N
25
/N
H2O
= 9.2
x10
-4
, T = 20
0
C.
4.13 Xt mt l phn ng trn ti hn c dng tm dy 200cm cha hn hp U
235
v graphit. Thng
lng cc i l 5 x 10
12
n.cm
-2
.s
-1
. Dng l thuyt mt nhm sa i hy tnh: (a) on ca l;
(b) nng nguyn t ti hn ca uranium; (c) din tch khuch tn nhit; (d) gi tr k
; (e) thng
lng v dng neutron qua tm; (f) cng sut nhit sinh ra trn mi cm
2
ca tm.
4.14 Tnh nng g/lt ca U
235
, U
233
v Pu
239
cn thit cho vic ti hn ca hn hp ng nht v
hn ca cc nhin liu ny v cht lm chm H
2
O, D
2
O, Be v graphit.
4.15 Mt l phn ng trn hnh cu bn knh 50cm gm hn hp U
235
v beryllium. L hot ng ti
cng sut 50 kW. Dng l thuyt mt nhm sa i, hy tnh: (a) khi lng ti hn ca U
235
; (b)
thng lng nhit trong l phn ng; (c) neutron r r ra khi l; (d) tc tiu th U
235
.
4.16 Thng lng trong l phn ng hnh tr trn hu hn c bn knh r v chiu cao H c cho bi
,
_
,
_

H
~
z
cos
R
~
r 405 . 2
AJ
0
Tm A nu l hot ng cng sut P (W).
4.17 Chng minh rng thng lng trong l phn ng hnh lp phng trn c cnh a l
3
x
a
~
cos A
1
]
1
,
_

4.18 Nu l phn ng trong bi 4.17 hot ng cng sut P (W), chng mnh rng hng s A l
3
3
3
f R
a
~
a
2
sin a
~
8
E
P
A
,
_
117
4.19 Mt l phn ng nhit trn c dng hnh lp phng cha hn hp U
235
v graphit. T s mt
nguyn t l N
F
/N
M
= 1.0 x 10
-5
v nhit nhin liu l 250
0
C. Dng l thuyt mt nhm sa i
hy tnh: (a) kch thc ti hn; (b) khi lng ti hn; (c) thng lng nhit cc i khi l hot
ng cng sut 1 kW.
4.20 Li l phn ng trn hnh cu cha hn hp U
235
v graphit vi t l nguyn t N
F
/N
M
= 6.8x10
-
6
. Xung quanh li c bao bi cht phn x graphit v hn. L hot ng cng sut 100 kW.
Tnh: (a) k
; (b) bn knh ti hn; (c) khi lng ti hn; (d) cht phn x tit kim; (e) thng
lng neutron nhit; (e) t s thng lng cc i/trung bnh.
118
Chng 5
L PHN NG PH THUC THI GIAN
Chng trc ta tm hiu v l phn ng ht nhn ti hn hot ng cng sut khng i. Ta
phi lm g khi l lun lun khng t ti hn? i vi l phn ng trn ti hn n lm cng sut l
tng ln, ngc li l phn ng di ti hn n s dp tt hoc gim cng sut l. Nghin cu v s
neutron trong l phn ng khng ti hn c gi l ng hc l phn ng. Ch ny ta s tho lun
trong mc 5.2.
ti hn ca mt l phn ng thng c iu chnh bng vic dng thanh iu khin hoc
chm ha hc. Thanh iu khin l nhng mnh hoc nhng b vt liu hp th neutron m s di
chuyn ca chng nh hng ln h s nhn trong h thng. Nh vy, nu thanh iu khin rt ra khi
l phn ng ti hn th l c khuynh hng tr nn trn ti hn; nu a thanh iu khin vo th h s
tr nn di ti hn. Vi vic chm ha hc, iu khin c thc hin bng vic thay i nng
cht hp th neutron, thng l boric axit H
3
BO
3
, trong cht lm chm bng nc. Mt s tnh ton c
bn v thanh iu khin v chm ha hc trong vic iu khin l phn ng c trnh by trong mc
5.3.
Mt trong nhng h s quan trng nht nh hng ln s ti hn l nhit l phn ng. Mt
s thng s tnh gi tr k l ph thuc vo nhit v thay i nhit dn n thay i k. Tnh hung
ny lin quan c bit n cu hi v an ton l phn ng v c trnh by trong mc 7.4.
Bn cnh vic thay i cng sut l phn ng dn n thay i nhit , th cc thanh iu
khin hoc chm ha hc cn c dng b tr i vi vic chy nhin liu trong li l. V vic
ny, ta ch rng l phn ng c nhin liu ban u phi ln hn hm lng cc tiu cho vic ti hn
nu iu ny khng tnh ti v nhin liu ban u ch va t ti hn th l phn ng s ri
xung trng thi di ti hn sau phn hch u tin. Cc thanh iu khin, boric axit, gadolinium v
cc cht hp th khc c a vo li l b tr cho phn nhin liu tha. Khi , khi phn hch
xy ra nhiu liu b hao ht v phi rt chm thanh nhin liu ra hoc gim nng H
3
BO
3
duy tr l
phn ng ti hn.
Hai ht nhn phn hch v sn phm phn hch c hnh thnh vi mi s kin phn hch, v
th c s tch ly sn phm phn hch khi nhiu liu b tiu tn. c bit, cc ht nhn sn phm ny
(Xe
135
v Sm
149
) c tit din hp th rt ln v s hin din ca chng trong l phn ng s nh hng
ln h s k. Hu ht cc sn phm phn hch khc c tit din hp th rt nh v c khuynh hng lm
gim h s k mt cch t t theo i sng ca li l. S tch ly cc sn phm phn hch c hi c
trnh by trong mc 7.5.
5.1 Phn loi cc vn ph thuc thi gian
S ph thuc thi gian ca s neutron c chia thanh ba loi bao gm vn thi gian ngn,
trung bnh v di. Loi thi gian ngn thng xy ra trong khong thi gian t vi giy n vi pht.
Trong thi gian ny s gim nhin liu l nh v c th b qua c.
Loi thi gian trung bnh xy ra trong khong thi gian t vi gi n mt hay hai ngy. V vy,
s gim nhin liu cng c b qua, nhng s thay i cc c trng ca sn phm phn hch phi
cp n.
Cui cng, loi thi gian di xy ra trong khong thi gian vi ngy n vi thng. Trng hp
ny cn hiu bit chi tit hao ht nhin liu v s phn b thng lng v nhin liu trong l phn
ng. Bi ton ny rt quan trng i vi vic tnh ton qun l nhin liu.
5.1.1 Thi gian di hoc vn hao ht nhin liu
119
Cc bi ton loi ny c lin quan ti s thay i thng lng neutron trong khong thi gian
di. Tuy nhin chng c th c x l theo cch tng i n gin bng cch gi s s thay i
thng lng xy ra chm chp theo theo thi v v vy l phn ng c th x l c nu nh ta xem
xt mt dy cc trng thi n nh lin tc. Bi ton gii c bng cch dng php gn ng on
nhit ni m l phn ng tri qua mt s cu hnh n nh. Cc cu hnh ny xc nh c bng cch
gii quyt trng hp khng ph thuc thi gian ca trng thi n nh.
Loi bi ton ny gii c bng cch gi thuyt rng neutron sinh ra v mt i l cn bng
nhau. Phng trnh khuch tn c vit nh sau:

f a
2
D (5.1)
trong , l tr ring ca bi ton, v c th iu chnh v bin i a ra nghim ca bi ton.
i vi li gii c lp thi gian, phi bng 1. Nu 1, th khi c ci g phi thay i, chng
hn nh on thay i v th s r r l thay i, hoc tit din hp th (hay phn hch) thay i dn
n tc phn ng bin i.
Khi vic thit k bi ton thu c tr ring = 1 trong sut thi gian sng ca l phn
ng. V vy cng sut l khng thay i v khng ph thuc vo thi gian. H s nhn ca li l s
bng 1. Qa trnh trong thc t c a ra mt thng s m bng 1 khi bi ton khng ph thuc thi
gian. Thc hin php phn tch theo cch ny, chng ta gii bi ton ty m ng vi trng hp k
= 1. Cc gi tr 1 l khng thc t do khi bi ton s ph thuc thi gian. Tuy nhin gi tr ny
gip ta hiu bit c l phn ng ang trng thi no. Vic qun l nhin liu u da vo php gn
ng ny.
5.1.2 Cc bi ton v thi gian ngn
Cc bi ton ny thng bt gp khi c mt tc ng no lm gy ra cc iu kin xo trn
trong h thng l phn ng. V d hi nc t ngt bin i do s thay i cch vn hnh tua-bin.
Trong l BWR, s thay i ny xem nh l s thay i v p sut trong bnh l. i vi l PWR, s
thay i biu l qua s bin i nhit trong h thng l. Cc thay i ny dn ti s thay i tc
lm chm neutron gy ra s thay i h s nhn k.
Phng php thng dng nht gii bi ton v thi gian ngn l da vo gi thuyt rng
hnh dng thng lng trong l khng thay i. L phn ng c gi s nh l mt cht im, v vy
nghin cu l phn ng trong trng hp ny l nghin cu ng hc cht im. Php gn ng l c
s cho php phn tch h thng l phn ng ngoi tr ch m dng thng lng c bit thay i theo
thi gian.
5.1.3 Cc bi ton v thi gian trung bnh
Bi ton ny c nh hng ln n vic thay i nng cc sn phm phn hch do phn r
bc x ca chng. V c mt s sn phm phn hch c to ra vi hm lng ln c tit din hp th
neutron nhit ln nn chng tr nn l mi quan tm cho s hp th neutron nhit ca chng. Do
hm lng ca chng thay i theo thi gian nn s bin i s nh hng n dng hp th trong h
s nhn. S thay i tc hp th ny phi c tnh n trong php ton nu l phn ng c cho
l ti hn.
5.2 ng hc l phn ng
Ta bit rng hu ht neutron pht ra trong phn hch xut hin hu nh ngay thi im phn
hch, cc neutron ny c gi l neutron tc thi. Mt phn nh neutron phn hch xut hin lu hn
sau s kin phn hch, neutron ny gi l neutron tr. Tnh cht ca l phn ng ph thuc vo s bin
i tnh cht ca hai loi neutron ny. Trc tin ta xem xt neutron tc thi.
120
5.2.1 Thi gian sng ca neutron tc thi
Neutron tc thi pht ra t s phn hch v chng c lm chm dn qua vic tn x n hi
v khng n hi vi ht nhn trong h l. Trong l phn ng nhanh, neutron tc thi khng mt nng
lng nhiu lm m ch mt khong vi chc keV n vi trm keV trc khi chng b hp th hoc b
r r ra khi li l phn ng. Tuy nhin, trong l phn ng nhit, hu ht neutron tc thi t n nng
lng nhit m khng b hp th hoc thot ra khi li l phn ng. Khi t n nng lng nhit, ta
gi l neutron nhit, cc neutron nhit khuch tn trong l phn ng dn n c mt s b hp th v
mt s r r ra khi l phn ng. Thi gian trung bnh gia thi im neutron tc thi c pht ra
trong phn hch n thi im m chng b hp th trong l c gi l thi gian sng ca neutron tc
thi v c k hiu l l
p
.
Trc tin t xt gi tr l
p
trong l phn ng nhit v hn. Bng l thuyt v thc nghim ngi
ta thy rng thi gian cn thit n neutron c lm chm n nng lng nhit l nh hn so vi thi
gian m neutron nhit tn ti n khi n b hp th. Thi gian sng trung bnh ca neutron nhit trong
l phn ng v hn c gi l thi gian khuch tn trung bnh v c k hiu l t
d
. Cho nn ta thy
rng:
l
p
= t
d
(5.2)
i vi l phn ng nhit v hn.
Vic tnh t
d
kh d dng nh sau: neutron nhit c nng lng E vn chuyn (trung bnh) trn
qung ng hp th t do trung bnh
a
(E) trc khi b hp th. Cho nn thi gian sng ca n l
) ( / ) ( ) ( E v E E t
a

(5.3)
Vi v(E) l vn tc ca neutron ng vi nng lng E. Khi thi gian khuch tn trung bnh l gi tr
trung bnh ca t(E), ngha l
) (E t t
d
(5.4)
V
a
(E) = 1/
a
(E), vi
a
(E) l tit din hp th v m ti nng lng E, nn (5.3) c vit li:
) ( ) (
1
) (
E v E
E t
a
(5.5)
Nu s hp th tun theo lut 1/v th
a
(E) =
a
(E
0
)v
0
(E)/v(E), vi E
0
= 0.0253 Ev v v
0
=
2200m/s, v phng trnh (5.5) vit li l
0 0
) (
1
) (
v E
E t
a
(5.6)
Nh vy, t(E) l hng s, c lp vi nng lng E, v
T a a
d
v v E
t
2 ) (
1
0 0
(5.7)
Gi tr t
d
i vi mt s cht lm chm cho trn bng 5.1
Bng 5.1 Thi gian khuch tn ca mt s cht lm chm
Cht lm chm t
d
(giy)
H
2
O 2.1 x 10
-4
121
D
2
O
*
Be
Graphit
4.3 x 10
-2
3.9 x 10
-3
0.017

*
c 25% H
2
O
Nu l phn ng gm hn hp nhin liu v cht lm chm, th khi
aM aF a
+ v phng trnh
(5.7) tr thnh
T aM aF
d
v
t
) ( 2 +
(5.8)
Hoc
aM aF
aM
aM T
d
v
t
+
2
H s th nht trong phng trnh ny l thi gian khuch tn trung bnh ca cht lm chm, t
dM
; h s
th hai ca phng trnh l 1 f. Nh vy, i vi hn hp
dM d
t f t ) 1 (
(5.9)
V d 5.1
Tnh thi gian sng ca neutron tc thi trong l phn ng nhit v hn ti hn cha
hn hp ng nht U
235
v H
2
O ti nhit phng.
Gii
Do l phn ng t ti hn nn: k
=
T
f = 1. V vy f = 1/
T
. T bng 4.3,
T
= 2.065 nn f =
0.484
Theo bng 5.1, i vi H
2
O, t
d
= 2.1 x 10
-4
s. T (5.2) v (5.8), ta c:
s t l
d p
4 4
10 08 . 1 ) 484 . 0 1 ( 10 1 . 2

Nhng kt qu trn y ch ni n l phn ng nhit. Thi gian sng ca neutron tc thi
trong l phn ng nhanh ngn hn trong l phn ng nhit bi v neutron khng c c hi no t
n nng lng nhit. Trong l phn ng nhanh gi tr l
p
ch vo c 10
-7
s.
5.2.2 L phn ng khng c neutron tr
u chng ny ta bit neutron tr c tm quan trng trong ng hc l phn ng. y l s
kin ng ch bi v c mt t neutron phn hch l neutron tr, nh hn 1% cho phn hch nhit
trong U
235
. hiu c tm quan trng ca neutron tr trc tin ta xem xt qu trnh ng hc ca
mt l phn ng m khng c neutron tr, ngha l vi gi thuyt rng tt c neutron phn hch pht ra
mt cch tc thi. Lc ny, vic trnh by c gii hn n l phn ng nhit v hn.
Tit theo chng ta ch rng vic hp th mt neutron phn hch trong qu trnh phn hch s
sinh ra nhng neutron phn hch trong th h mi. Thi gian trung bnh ca mt th h, , c nh
ngha nh l thi gian gia thi im neutron c sinh ra v thi im neutron b hp th sinh ra s
phn hch mi. Trong trng hp k = 1 v l khng c neutron tr th l
p
. T khi nim v k
ta
ni rng vic hp th mt neutron t th h ny dn n vic hp th k
neutron (sau l
p
giy) trong
th h tip theo. Nh vy, nu N
F
(t) l s neutron phn hch (d nhin t l vi s neutron hp th) xut
hin cho mi cm
3
/s ti thi im t th tc phn hch l
p
giy sau s l
122
) ( ) ( t N k l t N
F p F
+
(5.10)
V tri ca phng trnh ny c th c khai trin nh sau:
dt
t dN
l t N l t N
F
p F p F
) (
) ( ) ( + +
Thay kt qu ny vo (5.10), ta c
) (
1 ) (
t N
l
k
dt
t dN
F
p
F

(5.11)
Nghim ca phng trnh ny l
,
_

t
l
k
N t N
p
F F
1
exp ) 0 ( ) (
(5.12)
trong , N
F
(0) l tc phn hch ti t = 0. Phng trnh (5.12) cng c th vit li
T t
F F
e N t N
/
) 0 ( ) ( (5.13)
Vi
1
k
l
T
p
(5.14)
c gi l chu k l phn ng (khng c mt neutron tr)
V d 5.2
Gi s l phn ng nh trong v d 5.1 t ti hn ti thi im t = 0, khi k
tng t
1.000 n 1.001. Tnh s p ng ca l phn ng trong s thay i gi tr k
ny?
Gii
T v d 5.1, l
p
10
-4
s, v th t (5.14) s T 1 . 0
000 . 1 001 . 1
10
4
Cho nn thng lng (v cng sut) s tng mt lng e

10t
.
Chu k tnh c trong v d 5.2 l rt ngn. Nh vy vi chu k 0.1s l phn ng s tri qua 10 chu k
trong 1s, v tc phn hch (hay cng sut) s tng ln e
10
= 22,000 ln. Ngha l ban u l hot
ng cng sut 1MW th trong 1s l s t cng sut 22,000 MW, dn n l s n ngay lp tc.
Rt may, trong php phn tch ( b qua s hin din ca neutron tr) khng m t cho ng
hc ca l phn ng trong thc t. iu ny cho thy tm quan trng ca neutron tr trong php phn
tch ng hc l phn ng.
5.2.3 L phn ng c neutron tr
Trong php tnh ton chnh xc ng hc l phn ng ta cn xem xt chi tit s to thnh v
phn r ca mi su nhm sn phm phn hch neutron tr. Php phn tch bng ton hc l kh phc
tp. n gin ta gi s ti thi im m ch c mt nhm neutron tr xut hin t s phn r ca mt
nhm sn phm phn hch.
Xt mt l phn ng nhit ng nht v hn c th ti hn hoc cha ti hn. Do thng lng
nhit c lp vi v tr trong l nn phng trnh khuch tn ph thuc thi gian i vi neutron nhit
l
123
dt
dn
s
T a T
(5.15)
trong , s
T
l mt ngun neutron ang chm dn vo vng nng lng nhit, v n l mt neutron
nhit. Ta bit trc,
T T
nv

2
v phng trnh (5.15) tr thnh
dt
d
v
s
T
T
T a T

2
(5.16)
Chia phng trnh ny cho
a
v s dng (5.7) ta c
dt
d
t
s
T
d T
a
T

(5.17)
Cui cng, do l
p
t
d
nn phng trnh (5.17) cng c th vit li
dt
d
l
s
T
p T
a
T

(5.18)
Nu tt c cc neutron phn hch l tc thi th khi theo khi nim v k
, mt ngun s l
T a T
k s

Tuy nhin, c mt s neutron phn hch l neutron tr v v vy m ch c mt phn (1 - ) l
neutron tc thi. Khi s ng gp n s
T
do neutron tc thi l
s
T
(t neutron tc thi)
T a
k

) 1 (
Mt neutron tr chm dn kh nhanh sau khi n c pht ra t mnh phn hch. Ta thy rng
s ng gp n mt ngun nhit t neutron tr l bng vi tc phn r ca mnh phn hch
nhn vi xc sut p m neutron tr thot khi vic bt cng hng trong lc ang chm dn. Nh vy,
s
T
(t neutron tr) =
C p
trong , p l xc sut thot cng hng, l hng s phn r ca mnh phn hch v C l hm lng
mnh phn hch (nguyn t/cm
3
).
Nh vy tng s neutron tc thi v neutron tr ng gp vo mt ngun nhit l
C p k s
T a T
+

) 1 ( (5.19)
Thay (5.19) vo (5.18) ta c phng trnh thng lng neutron nh sau
dt
d
l
C p
k
T
p T
a
T

+

) 1 (
(5.20)
Phng trnh xc nh hm lng mnh phn hch thu c t lun c nh sau: trong mc 4.5 chng
4, ta thy rng tc neutron phn hch, gm tc thi v tr l p f
T a T
/ , kh tc to ra
neutron tr l p k
T a
/

. By gi v mi neutron tr xut hin l do c mt mnh phn hch phn r
124
>0
< 0
nn tc to ra mnh phn hch cng bng p k
T a
/

. D nhin, mnh phn hch phn r ti tc
C, v th C c chi phi bi phng trnh
C
p
k
dt
dC
T a

(5.21)
Phng trnh (5.20) v (5.21) l mt cp phng trnh vi phn m phi c gii ng thi
xc nh C v
T
.
By gi ta xt trng hp bi ton ring: gi s rng l phn ng t ti hn thi im t = 0
v k
= 1. Khi mt bc thay i trong h s k
s lm cho l phn ng trn ti hn hoc di ti

hn. Chng ta cn tm
T
theo thi gian bt u t thi im t = 0.
Bi ton ny gii c bng cch ta gi s thng lng c nghim di dng
t
T
Ae
(5.22)
v
t
e C C

0
(5.23)
trong A v C
0
l hng s v l mt thng s cn c xc nh. Thay cc hm ny vo phng
trnh (5.21), ta c:
) (
0
+

p
A k
C
a
Khi C
0
v phng trnh (5.22) v (5.23) c thay vo (5.20), ta thy rng hng s A trit tiu, phng
trnh cn li.
p
l
k
k
+
1 ) 1 (
Sp xp phng trnh ny theo dng:
+
+
+
p p
p
l l
l
k
k
1 1
1
(5.24)
V tri (LHS) ca (5.24) c bit l phn ng (reactivity), trong trng hp l v hn,
phn ng k hiu l . Nh vy,

k
k 1
(5.25)
i vi l hu hn th
k
k 1
(5.26)
Phng trnh (5.24) c vit di dng phn ng:
+
+
+

p p
p
l l
l
1 1
(5.27)
Kt qu ny c bit nh l phng trnh phn ng cho mt nhm neutron tr.
125
>0
< 0
Trc khi xem xt ngha ca phng trnh phn ng ta ch rng nu l phn ng trn ti
hn th khi k > 1 v > 0. Trong trng hp ny ta ni l phn ng c phn ng dng. Tuy
nhin, khi l phn ng di ti hn th k < 1 v < 0, nn ta ni l phn ng c phn ng m. Ta
thy rng t (5.26) gi tr phn ng nm trong khong - < < 1.
V d 5.3
Tnh phn ng tng ng vi s thay i k
t 1.000 n 1.001
Gii
T (5.26), ta c:
3
10
001 . 1
000 . 1 001 . 1

V t s bng thay i trong h s k nn l phn thay i trong k. Trong trng hp ny
phi c n v l %. Vy: = 10
-3
= 0.1%.
phn ng trong phng trnh (5.27) cho bit mi lin h gia phn ng ca l phn ng
v cc gi tr i vi cc hm s trong phng trnh (5.22) v (5.23) l nghim ca phng trnh vi
phn (5.20) v (5.21). Tm li, bi ton gii phng trnh vi phn c a v bi ton tm nghim ca
phng (5.27) i vi gi tr cho trc. iu ny d dng thc hin c bng vic v th v phi
(RHS) ca phng trnh theo nh ta thy trn hnh 5.1. Trn hnh v bao gm ba nhnh ring bit.
Khi nghim ca phng trnh l cc im giao nhau ti ni m cc ng cong ny ct ngang qua
ng nm ngang tng ng vi gi tr cho trc. Ta cng thy rng c hai nghim
1
v
2
cho c
hai < 0 v > 0. Nh vy thng lng tr thnh
t t
T
e A e A
2
2
1
1

+ (5.28)
vi A
1
v A
2
l cc hng s.
Trn hnh 5.1 thy rng, khi > 0 th
1
> 0 v
2
< 0. Nh vy, khi thi gian tng ln th hm
thc hai trong (5.28) trit tiu v thng lng tng mnh theo
t
e
1
. Ngc li, khi < 0 th

1
< 0 v
2
< 0 nhng
2
m nhiu hn
1
. Nh vy hm th hai trong (5.28) ln na li trit tiu nhanh hn
hm th nht v lc ny thng lng gim theo hm
t
e
1
. Trong cc trng hp khc, m hoc

dng , thng lng gn bng
t
e
1
, ngha l:
T t
T
e
/
(5.29)
Nghch o gi tr
1
c gi l chu k l phn ng hoc i khi gi l chu k n nh, v n c k
hiu l T, ngha l
1
1
T
(5.30)
Nh vy thng lng c vit li nh sau:
T t
T
e
/
(5.31)
Chng ta bit rng c tt c su nhm neutron tr ch khng phi mt nhm, kt qu l phng trnh
phn ng c dng tng t nh (5.27) nhng phc tp hn. Phng trnh phn ng tng qut l
126
>0
< 0
Hnh 5.1 th ca phng trnh phn ng i vi mt
nhm neutron tr
+
+

6
1
1 1
i i
i
p p
p
l l
l
(5.32)
trong ,
i
v
i
tng ng vi nhm neutron tr th i. Bng vic v v phi ca (5.31) ta d dng thy
rng c by nghim i vi hoc > 0 hoc < 0. Nh vy, mt ln na thng lng l tng ca cc
hm m, nhng lc ny c n 7 hm thay v 2 nh trc. Tuy nhin, ch trong trng hp n gin
nh mt nhm phn r, khi tng thi gian, hn mt ln gn bng
t
e
1
, vi
1
l nghim th nht ca
phng trnh, bt k m hay di. Chu k l phn ng mt ln na l nghch o ca
1
.
By gi ta tr li vi l phn ng nhanh, nh li rng thi gian sng ca neutron tc thi trong
l phn ng ny l rt ngn, c 10
-7
s. Cho nn, ngoi tr i vi phn ng rt ln dn n gi tr
ln (chu k l phn ng ngn), i lng l
p
trong (5.32) c th b qua c. Khi phng trnh
phn ng i vi l phn ng nhanh l

6
1 i i
i
(5.33)
5.2.4 Trng thi ti hn tc thi
Nh ta bit trong mc 4.1 chng 4, h s nhn t l vi tng s neutron (tc thi v tr) c
pht ra trong mi phn hch. Tuy nhin, do ch c mt phn (1 - ) ca neutron phn hch l tc thi,
nn h s nhn v phn neutron tc thi thc s l (1 - )k. Cho nn, khi
(1 - )k = 1 (5.34)
th l phn ng t ti hn ch c neutron tc thi, l phn ng c gi l ti hn tc thi. Trong thi
hp ny chu k l phn ng rt ngn nh ta thy trong v d 5.2.
phn ng tng ng vi iu kin ti hn tc thi c th tm c bng cch thay k = 1/(1 - ) t
(5.34) vo (5.26). D dng thu c:
= (5.35)
Phng trnh ny c xem nh iu kin cho ti hn tc thi. Nh vy, v = 0.0065 i vi phn
hch neutron nhit trong U
235
, nn l phn ng nhit vi nhin liu U
235
tr nn ti hn tc thi vi vic
thm vo phn ng 0.0065 hay 0.65%.
V l phn ng c chu k ngn khi chng t ti hn tc thi nn vic cng thm phn ng
ch p ng cho trng hp phn ng nh hn . C mt s l phn ng nghin cu, chng hn nh
l TRIGA c sn xut bi hng General Atomics, c nhng tnh cht bn trong lm cho chng dp
tt kh nhanh khi chng t trng thi trn ti hn. Khi cc l phn ng ny t ti hn tc thi mt
cch t ngt th chng phng ra mt xung neutron. V d nh l phn ng Breazeale i hc
Pennsylvania (M) c th xung ha n mt cng sut ln hn vi ngn ln gi tr cc i cng sut
ca l trng thi n nh. Hnh 5.2 cho thy mt xung cng sut t l phn ng ny. Xung c pht
ra bng vic tng thanh iu khin ra khi l, khi y phn ng tng ln 2.72.
Hm lng phn ng cn thit lm l phn ng t ti hn tc thi, = , thng dng
nh ngha mt n v phn ng l dollar. V gi tr ca thay i theo nhin liu nn dollar khng
phi l n v tuyt i. Cc gi tr ca phn neutron tr i vi cc ng v phn hch c cho trong
bng 5.2. V d, mt dollar c gi tr 0.0065 phn ng i vi l phn ng nhin liu U
235
, nhng n
ch c gi 0.0026 phn ng i vi l phn ng nhin liu U
233
. phn ng tng ng vi 1/100
dollar th bng 1 cent.
127
Bng 5.2 Thnh phn neutron tr
Ht nhn
(phn hch neutron nhit) (phn hch neutron nhanh)
Th
232
U
233
U
235
U
238
Pu
239
-
0.0026
0.0065
-
0.0021
0.0203
0.0026
0.0064
0.0148
0.0020
V d 5.4
phn ng ca l phn ng trong v d 5.2 l 0.001. Nu l phn ng c nhin liu U
235
th
hy tnh phn ng ny thnh dollar?
Gii
Gi tr ca = 0.0065. Nh vy:
154 . 0
0065 . 0
001 . 0

dollar = 15.4 cent
5.2.5 Bc nhy tc thi
Vic thay i t ngt v h s nhn neutron, l phn ng ti hn trc s phi by ra tnh
cht c cho bi phng trnh (5.28)

t t
e A e A
2
2
1
1

+
trong mu phn r mt nhm v bng tng ca 7 hm m trong trng hp l tng hn ca 6 nhm tr
t t t
e A e A e A
7
7
2
2
1
1
....

+ + +
Nh gii thch trc y, tr hm th nht, tt c gim rt nhanh theo thi gian v khi
thng lng ch cn li hm th nht, tng hay gim theo chu k l phn ng T = 1/
1
. Cc php tnh
chnh xc cho thy rng, trong trng hp mu neutron tr mt nhm, A
2
l m i vi >0 v A
2
dng i vi < 0. Hiu ng gim nhanh ca hm m lm tng t ngt v thng lng theo vic
chn thm phn ng dng nh ta thy trn hnh 5.4. Tng t nh vy, vic gim nhanh hm
dng lm gim t ngt v thng lng i vi phn ng m. xc nh tnh cht thi gian ca
l phn ng ta cn phi bit mc thng lng tng hay gim ln u trc khi gi s chu k n nh.
Vic tnh ton chnh xc p ng thay i v phn ng l kh phc tp, c bit khi tt c
by hm thng lng c xem xt. Tuy nhin, mt cch n gin php tnh gn ng c th thc hin
c bng cch gi s rng hm lng cc mnh phn hch neutron tr khng thay i trong thi im
tng hay gim t ngt thng lng. y l c s cho php gn ng bc nhy tc thi.
Trong tho lun sau y, chng ta xem xt hai trng hp: th nht l khi k
ban u bng 1;
th hai l khi k
1.
1. Trng hp k
= 1
Trong trng hp th nht, hm lng mnh phn hch c ly l hng s. Khi t (5.21),
dC/dt = 0, nh vy
128
Thi gian (ms)
C
n
g

s
u
t

(
M
W
)
Hnh 5.3 Xung cng sut ca l phn ng Breazeale
Bc nhy tc thi
Hm th nht trong (5.27)
Hm th hai trong (5.27)
t
Hnh 5.4 Bc nhy tc thi
p
C
T a 0
(5.36)
trong thay k
= 1 v ban u l t ti hn,
T0
l thng lng trc khi thay i phn ng. Thay
(5.35) vo (5.20) ta c
[ ]
0
1 ) 1 (
T T
T
p
k
dt
d
l +
vi k
l h s nhn sau khi thay i phn ng. Vi iu kin

T
(0) =
T0
, phng trnh ny d
dng tm c nghim
[ ] [ ]
1
1
]
1
+
1
1
]
1
p
T
p
T T
l
t k
k l
t k 1 ) 1 (
exp 1
) 1 ( 1
1 ) 1 (
exp
0
0
(5.37)
Lc ny, i vi (1 - )k
< 1, ngha l phn ng nh hn ti hn tc thi, th hai hm m trong

(5.37) trit tiu vi mt chu k
1 1 ) 1 (

k
l
k
l
T
p p
Nh vy, t phng trnh (5.37) ta thy rng thng lng
T
nhn cc gi tr

k
T
T
) 1 ( 1
0
(5.38)
Thay k
= 1/(1- ) t (5.25), phng trnh (5.39) tr thnh

0
) 1 (
T T

(5.39)
Vic p dng phng trnh (5.40), ta xt trng hp thay i phn ng dng, chng hn
nh ta cn tng cng sut l. V l do an ton, vic chn thm phn ng thng l khng qu ln
dn n chu k l phn ng rt ngn. Bnh thng, cng sut l tng ln ti chu k khng nh hn 2
pht. i vi l phn ng vi nhin liu U
235
, gi tr ca = 0.0006. Khi a gi tr ny vo phng
trnh (5.39) th ta thy
T

T0
. iu ny cho thy rng i vi vic chn thm phn ng dng
th bc nhy tc thi ca thng lng thng c b qua, v thng lng c th tng t gi tr ban
u ca n trn hm s m n nh vi mt chu k khng i.
Vi phn ng m, v tr khc nhau, by gi i vi cc phn ng rt ln c th c gii
thiu. Nh vy khi l phn ng vt qu ti hn th phi a vi hoc tt c thanh nhin liu vo h
thng. V d, gi s c 20% phn ng a t ngt vo trong l phn ng c nhin liu l U
235
. Khi
thay = 0.0065 v = -0.2 vo phng trnh (5.39) ta tnh c:
T
= 0.038
T0
Nh vy, thng lng (hoc cng sut) l phn ng gim nhanh n khong 4% so vi gi tr ban u
trc khi l phn ng tip tc chu k n nh ca n.
Nhn y, trong php gn ng mt nhm neutron tr, quan st trn hnh 5.2 ta thy rng, khi
cng m, th nghim th nht ca phng trnh phn ng gn bng -. Khi v th phng trnh
phn ng cho su nhm neutron tr th gi tr
1
gn bng
1
, hng s phn r ca mnh phn hch
129
sng di nht. Vi mnh phn hch c thi gian sng trung bnh c 80 giy. Nh vy, vi vic chn
thm phn ng m ln th chu k c gi tr
s T 80
1 1
1 1

V d 5.5
Mt l phn ng nhin liu U
235
hot ng cng sut khng i 500 MW th b tng cng
sut bng vic a t ngt thanh iu khin c gi 10% phn ng. Tnh mc cng sut ca
l sau 10 pht?
Gii
Cng sut gim t ngt n P
1
, vi:
MW P P 5 . 33 500
1 . 0 0065 . 0
) 1 . 0 1 ( 0065 . 0 ) 1 (
0 1

+
+
N tip tc gim theo mi lin h

T t
e P P
/
1

Vi T = 80s. Sau 10 pht cng sut l

0185 . 0 5 . 33
80 / 600

e P MW
2. Trng hp k
1
Trong trng hp ny ta gi s rng thi gian sng ca neutron tc thi l
p
l rt nh, v vy m s
neutron nhy nhanh n gi tr mi ca n, nhng c s thay i nh v hm lng mnh phn hch.
Bng cch dng phng trnh (5.20),
dt
d
l
C p
k
T
p T
a
T

+

) 1 (
(5.40)
v chia hai v cho k
, ta c:
dt
d
k
l
k
C p
k k
k
T
p T
a
T

1 1 1 ) 1 (
(5.41)
Sp xp li
dt
d
k
l
C p
k k
k
T
p T
a
T

1 1 ) 1 (
(5.42)
v phn ng c o bng $ (dollar) c dng:
,
_
k
k 1 1
'
(5.43)
khi phng trnh (5.42) tr thnh:
dt
d
k
l
C p
k
T
p T
a
T

+

1 1
'
Gii phng trnh ny theo
T
ta d dng thu c:
130
1
]
1

dt
d
k
l
C p
k
T
p
a
T
1 1
) ' 1 (
1
Nu thi gian sng ca neutron tc thi l nh th ta c th chng minh rng hm cui cng
trong ngoc vung nh hn nhiu so vi hm m t mnh phn hch i vi 0.5$, v nh vy ta
b qua hm ny, v th:
p
C p
f
T

) ' 1 (
1
(5.44)
Phng trnh (5.44) kh dng cho c hai trng hp trc v sau khi thay i phn ng. K hiu
phn ng sau khi chn thm l
+
, khi phng trnh (5.44) i vi thng lng
+
T
tr thnh
f
T
C p

+
) 1 (
1
'
(5.45)
Tng t ta tnh c thng lng
T
trc khi thay i phn ng. Khi , t s
+
T
v
T
l
'
'
_
1
1
+
T
T
(5.46)
T s cng sut l
'
'
1
1
+
P
P
(5.47)
Phng trnh ny c dng tng qut hn cho php gn ng bc nhy tc thi v kh dng i
vi phn ng nh hn 0.5$.
5.2.6 phn ng nh
Bng th ngi ta thy rng hm (), ngha l phng trnh phn ng, i qua gc ta .
iu c ngha l i vi phn ng nh th nghim th nht ca phng trnh cng nh. Trong
trng hp ny hm cha trong mu s ca phng trnh (5.27) hoc (5.32) c th b qua c vi
kt qu
,
_
,
_
+

i
i i p
i i
i
p
t l l
1 1
(5.48)
trong ,
i i
t / 1
l thi gian sng trung bnh ca nhm mnh phn hch th i. Lc ny chu k l
phn ng c th vit li nh sau:
,
_

i
i i p
t l T
1 1
1
(5.49)
Cc gi tr trong tng v phi phng trnh (5.49) c cho trc trong bng 5.3 i vi cc
ht nhn c th phn hch. Mi trng hp, tng ny ln hn nhiu so vi gi tr l
p
, v phng trnh
(5.49) cn li:
i
i i
t T
1
(5.50)
131
Bng 5.3 Cc gi tr ca
i
i i
t
Ht nhn
i
i i
t , giy
U
233
U
235
Pu
239
0.0479
0.0848
0.0324
5.3 Thanh iu khin v chm ha hc
Nh gii thch trong phn gii thiu ca chng ny, cc thanh iu khin c dng theo
hai cch: (a) thay i ti hn ca l phn ng nhm nng hay h mc cng sut l; (b) gi cho
l phn ng t trng thi ti hn bng vic b tr cho cc thay i v cc tnh cht ca h thng l.
Khi thanh iu khin c dng theo cch th nht, hiu ng l t l phn ng vo mt chu k
n nh. Trong trng hp ny, gi tr thanh iu khin c nh ngha nh l ln ca phn ng
cn thit cho chu k quan st c. Tuy nhin, gi ca mt thanh iu khin dng gi cho l
phn ng ti hn c o di dng thay i h s nhn ca h thng l m thanh nhin liu c th b
tr. Mc d s khc nhau c bn v hai khi nim ny v gi ca thanh iu khin nhng ta thy rng
cc khi nim ny v gi thanh iu khin l ging nhau.
5.3.1 Thanh iu khin trung tm
Nh mt v d, ta xt bi ton tnh gi ca mt thanh iu khin bn knh a c chn dc theo
trc ca mt l phn ng nhit trn hnh tr c bn knh ngoi suy R v chiu cao H. Cc tnh ton c
th xem nh n gin nu nh gi s khi rt thanh iu khin ra khi l, thanh iu khin li mt l
trng c lp y bng vt liu li l, ngc li, khi a thanh iu khin vo, vt liu li l b y ra
c dng hnh tr.
Gi s l phn ng va t ti hn khi thanh iu khin nm bn ngoi l phn ng. Khi
thng lng neutron c dng nh hnh 5.5, n c xc nh bi phng trnh:
0
2
0
2
+
T T
B (5.51)
trong ,
2
0
B l on ca l phn ng trn hnh tr. Khi a ton b thanh iu khin vo l phn ng
th thng lng c dng nh hnh 5.5 do s hp th neutron trong thanh iu khin. Thng lng c th
thu c t phng trnh
0
2 2
+
T T
B
(5.52)
trong , B
2
l on ca h khi c mt thanh iu khin.
132
Thanh iu khin
Thanh iu khin
trong
Thanh iu khin
ngoi
Hnh 5.5 Thng lng neutron ca l phn ng trn
khi c v khng c thanh iu khin
T l thuyt nhm sa i, h s nhn ca l ti hn ban u c cho bi
1
1
2 2
0
0

+

T
M B
k
k
(5.53)
trong khi h s nhn ca l khi a thanh iu khin vo l
2 2
1
T
M B
k
k
+

(5.54)
Theo phng trnh (5.26), s thay i h s nhn ny l tng ng vi phn ng
k
k k
k
k
0
1
(5.55)
V gi thanh iu khin
bng vi ln ca nn ta c:

2 2
0
2 2
0
2
0
1
) (
T
T
M B
M B B
k
k k
+
(5.56)
Trong trng hp
2
0
2
B B ta c th vit li
2 2
0
0
2
1
2
T
T
M B
B B M
+
(5.57)
vi
0
B B B
tnh
, ta cn gii phng trnh (5.51) v (5.52) v xc nh

2
0
B
v B
2
l nhng tr ring
thp nht trong mi trng hp. Khi thanh iu khin rt ra ngoi th
2
0
B c tm t cng thc:
2 2
2
0 ~ ~
405 . 2
,
_
,
_
H R
B
Vic tnh B
2
l kh hn nhiu do hai l do: th nht, hnh hc ca bi ton phc tp hn khi c
thanh iu khin; th hai, thanh iu khin c khuynh hng lm mo m thng lng n mc m l
thuyt khuch tn khng kh dng trong vng ln cn ca n. S kh khn th hai ny c th b ph v
bng vic i hi thng lng tha mn iu kin bin sau y ti b mt thanh iu khin:
d dr
d
T
T
1 1
(5.55)
vi d l khong cch ngoi suy. Gi tr ca d tnh c bng cch dng phng php l thuyt ci tin.
Kt qu ca tnh ton ny c biu din theo php gn ng sau:
5098 . 0
9354 . 0
131 . 2
+
+
t
t
a
a
D d
(5.56)
133
vi D l h s khuch tn nhit v
t
l tit din v m ton phn, c hai thng s ny tnh cho vt liu
bao quanh thanh iu khin. Phng trnh (5.56) kh dng cho cc thanh iu khin hp th mnh
(c gi l thanh iu khin en). Cc cng thc khc ca khong cch ngoi suy d cho cc thanh
iu khin hp th yu hn (c gi l thanh iu khin xm) c tm thy trong ti liu tham kho.
Gii phng trnh (5.52) ty thuc vo iu kin bin (5.55) cng nh cc iu kin ti b mt
ca l phn ng c v di dng v khng c a ra y. Ni c th, vic tnh B
2
i hi li gii
ca phng trnh siu vit phc tp. Tuy nhin, trong trng hp B
2
khng khc nhiu so vi
2
0
B th
phng trnh ny c th gii c cho B. Khi thay kt qu ny vo phng trnh (5.54) ta thu c:
1
2 2 2
0
2
405 . 2
ln 116 . 0
) 1 (
43 . 7

1
]
1
,
_
+
+

a
d
a
R
R M B
M
T
T
(5.57)
Phng trnh (5.57) a ra gi ca mt thanh iu khin en t ti tm ca mt l phn ng nhit hnh
tr trn khi c tnh bng l thuyt mt nhm sa i.
V d 5.7
Mt l phn ng nhit trn nh c dng hnh tr vung (tc l H = 2R) c chiu cao ngoi suy
(tc l ) 2
~
d H H + l 70cm. L phn ng gm hn hp H
2
O v U
235
nhit phng. Tnh gi ca
mt thanh iu khin en bn knh 1.90cm chn vo tm l phn ng?
Gii
Trc tin ta tnh
2
T
M cho l phn ng ti hn. Theo phng trnh ti hn mt nhm sa i:
1
) 1 [( 1 1
2 2
0
2 2
0

+ +
M TM
T
T
L f B
f
M B
k
trong ,
2
TM
L v
TM
l din tch khuch tn v tui fermi i vi nc. Gii phng trnh trn
cho f, ta c:
2 2
0
2 2
0
) ( 1
TM T
TM TM
L B
L B
f
+
+ +
(5.58)
Gi tr ca
2
0
B l
3
2 2
2
0
10 74 . 6
70 35
405 . 2

,
_
,
_
B
Dng gi tr ny cng vi 1 . 8
2
TM
L cm
2
, 27
TM
cm
2
v 065 . 2
T
, phng trnh (5.58) tnh
c:
583 . 0
1 . 8 10 74 . 6 065 . 2
) 27 1 . 8 ( 10 74 . 6 1
3
3
+
+ +
f
Vi f va tnh c, khi : 4 . 30 27 1 . 8 ) 583 . 0 1 (
2
+
T
M cm
2
Trong bi ton hin ti, l phn ng gm hn hp dung dch rt lon U
235
v H
2
O. Nh vy, c
D v
t
trong phng trnh (5.56) ch tnh i vi H
2
O, 16 . 0 D cm v
t
= 3.443 cm
-1
. Thay cc gi
tr ny cng vi a = 1.90 cm vo (5.56), ta c:
134
361 . 0
5098 . 0 443 . 3 90 . 1
9354 . 0 443 . 3 90 . 1
16 . 0 131 . 2
+
+
d cm
Nh vy gi ca thanh nhin liu:
065 . 0
90 . 1
361 . 0
90 . 1 405 . 2
35
ln 116 . 0
) 35 ( ) 4 . 30 10 74 . 1 1 (
4 . 30 43 . 7
1
2 3

1
]
1
,
_
+
+

= 6.5%
5.3.2 B thanh iu khin
Trong thc t, hu ht khng c l phn ng no m ch dng mt thanh iu khin nh trnh
by phn trc. y l do s hin hin ca mt thanh iu khin, thanh iu khin hp th mnh s
dn ti lm mo m ln v thng lng nh ch ra trn hnh 5.5 v iu ny s lm tng s phn b
cng sut v nhit khng mong mun trong li l phn ng. Ti cng thi im , s nh cy vo
ch mt thanh iu khin iu khin l phn ng l khng am hiu v quan im an ton v n
khng cung cp kh nng iu khin d tr trong trng hp thanh iu khin khng hot ng mt
cch ng n.
Nhiu l phn ng nghin cu (hot ng cng sut tng i thp) c iu khin bng
mt s nh thanh iu khin thng sp xp i xng quanh tm ca li l. Cc cng thc tnh gi ca
cc vng thanh iu khin c thit lp nhng qu phc tp gii thiu y. Chng c tm
thy trong cc ti liu tham kho cui quyn sch ny.
Tuy nhin, vi l phn ng cng sut ln hot ng mt cng sut v nhit cao th vn
quan trng l thng lng trong khp li l cng ng nht cng tt. i vi l do ny l phn ng
lun cha nhiu thanh nhin liu. C hai loi h thng thanh nhin liu thng dng cho cc l phn
ng ngy nay. Mt trong hai loi ny, s thanh nhin liu hnh tr nh, c kch thch thanh nhin liu,
c gn y mt ming kim loi c gi l vt hnh nhn (spider) v chuyn ng qua nhng
ng ring l trong b thanh nhin liu nh ta thy trn hnh 5.6. V vy, mi nhm thanh iu khin
c lin kt vi nhau v ta gi l b thanh iu khin. Mt l phn ng cng sut ln c 50 hoc 60
b, mi b cha c 20 thanh, tng cng c khong 1000 thanh iu khin. Thanh iu khin c nn
bng cht hp th mnh neutron. Nhiu loi hp kim ca Cd, In v Ag, Hf hoc thp c cha Bo c
s dng trong mt s l phn ng gn y cc thanh iu khin rng c lp y vi bt boron
carbide (B
4
C) (thng boron c lm giu vi ng v B
10
).
Trong nhiu l phn ng cng sut, s truyn ng ca cc thanh iu khin (ngha l a
thanh iu khin vo v ra khi li l) l c ni lin nhau bng in hoc sp xp thnh b v th m
mt s thanh iu khin chuyn ng ng thi ng vi tn hiu t ngi iu khin l.
Mc d ngi iu khin l phn ng phi iu khin c cc iu kin vn hnh, mc cng
sut,... ca mt l phn ng, nhng s chuyn ng thng thng ca cc thanh iu khin trong hu
ht cc l phn ng cng sut l c kim sot, ty thuc vo s can thip ca ngi iu khin bng
my tnh. My tnh nhn d liu cc gi tr v s cc thng s l, chng hn nh cng sut, mt
cng sut,...m c o lin tc bng nhiu monitor t khp h thng. Bng cch dng cc s liu ny
my tnh xc nh s chuyn ng ca thanh iu khin no l cn thit duy tr cng sut hoc nhit
hoc thu c s phn b cng sut ti u bn trong l phn ng. Kt qu ca cc tnh ton ny
c truyn t ng vo s chuyn ng cn thit ca cc thanh iu khin. S iu khin bng my
tnh qua s chuyn ng thanh nhin liu dn ti i sng ca li l lu hn. Ti cng thi im, do
thanh iu khin c dng theo cch ti u nn gi ton b ca thanh iu khin cn iu khin l
phn ng l c gim ng k.
Mt tnh ton gi ca mt s ln cc thanh iu khin c th thu c bng vic so snh h s
nhn ca l phn ng c thanh iu khin bn trong vi h s nhn ca l phn ng khi rt thanh iu
135
khin ra ngoi. Gi tr k khi c thanh iu khin bn trong c th tm c bng phng php Wigner-
Seits m ta bit trong mc 4.8 i vi cc php tnh l phn ng khng ng nht. Nh vy, li l phn
ng c chia thnh cc n v c mt thanh iu khin ti tm ca mi , v phng trnh khuch
tn c gii trong hnh tr tng ng. Kt qu ta thu c cng thc:
R
R
f
f
1
(5.59)
vi f
R
l thng s hu dng thanh iu khin v bng
vi thnh phn neutron phn hch ang chm dn trong
n v ca thanh iu khin m b hp th trong thanh
iu khin. Tht vy, iu ny c cho trc bi
) , (
2
) ( 1
2 2
z y E
a
d y z
f
R
+
(5.60)
Trong phng trnh ny, a l bn knh thanh iu khin;
d l khong cch ngoi suy ti b mt ca thanh iu
khin; y = a/L
T
, vi L
T
l chiu di khuch tn nhit
trong vt liu li l phn ng; z = R
c
/L
T
, vi R
c
l bn
knh ca tng ng; E(y, z) l hm mng c xc
nh bi phng trnh (4.150). Sau y l mt v d cho
vic s dng hm ny:
V d 5.8
Gi s l phn ng nh trong v d 5.7 c
iu khin bi 100 thanh iu khin en c bn knh
0.508cm. Tnh gi ton b ca cc thanh iu khin.
Gii
Tit din ngang ca l phn ng l (35)
2
cm
2
.
Trong , 1/100 din tch ny l din tch ca mt
iu khin. Cho nn bn knh R
c
ca ny l:
R
c
= (35)
2
/100
v vy, R
c
= 3.5cm. Din tch khuch tn nhit c cho bi:
2 2
) 1 (
TM T
L f L
Thay f = 0.583 v 1 . 8
2
TM
L cm
2
, ta tnh c: 38 . 3
2
T
L . Vy, 85 . 1
T
L cm, a/L
T
= 0.275 v
R
c
/L
T
= 1.89
Dng cc gi tr ca hm Bessel sau y
I
0
(0.275) = 1.019, I
1
(0.275) = 0.1389, I
1
(1.89) = 1.435
K
0
(0.275) = 1.453, K
1
(0.275) = 3.371, K
1
(1.89) = 0.1618
T phng trnh (4.150), ta tnh c:
971 . 2
1389 . 0 1618 . 0 371 . 3 435 . 1
435 . 1 453 . 1 1618 . 0 019 . 1
275 . 0 2
) 275 . 0 ( ) 89 . 1 (
) 89 . 1 , 275 . 0 (
2 2
1
]
1
E
T phng trnh (5.56), gi tr d tnh c l:
136
B thanh
iu khin
B phn
li
Thanh
nhin liu
Hnh 5.6 B thanh iu khin
405 . 0
5098 . 0 443 . 3 508 . 0
9354 . 0 443 . 3 508 . 0
16 . 0 131 . 2
+
+
d cm
Thay cc gi tr ny vo (5.60), ta tnh c:
[ ]
365 . 4 971 . 2
508 . 0 2
405 . 0 ) 275 . 0 ( ) 89 . 1 ( 1
2 2
+
R
f
Nh vy, f
R
= 0.229 v 7 . 29 297 . 0
229 . 0 1
229 . 0

%
5.3.3 Thnh iu khin hnh ch thp
Mt dng khc ca thanh iu khin m thng dng rng ri trong l phn ng cng sut l
thanh iu khin hnh ch thp gm hai cnh vung gc nhau nh ta nhn thy trn hnh 5.7. Cc thanh
iu khin ny c thun li cho vic xp va vn vo cc gc v dc theo cc mp ca b nhin liu
nh ta thy trn hnh 5.8. v trn hnh ny ta cng thy c 137 thanh iu khin hnh ch thp c
dng trong l phn ng nc si 780 Mwe. Cc thanh iu khin hnh ch thp c lm t kim loi
rn hp th neutron hoc l rng c lp y bng cht hp th neutron B
4
C.
Do tnh phc tp v hnh hc ca thanh ch thp nn ta khng th xc nh gi chnh xc ca
chng bng vic tnh ton gii tch. Trn thc t vic thit k l phn ng cha cc thanh iu khin
nh th th gi ca chng c tnh bng my tnh dng m nhiu nhm ba chiu. Tuy nhin, mt php
tnh th v gi ca chng c th tm c theo phng php n gin sau y.
Bt u chia l phn ng thnh cc , nhng lc ny n v gii hn bng cc cnh ca hai
thanh iu khin nh trnh by trn hnh 5.9. Tip theo, cc ny c thay th bng hnh hc phng
n gin (hnh 5.10) thu c bng cch ung cong cc cnh ti nh v y ca bng mt gc 90
0
.
Khi gi tr f
R
c th tm c nh sau: trc tin, phng trnh khuch tn neutron trong hnh hc
phng gii c tm mt dng neutron i vo thanh. Khi mt dng ny c nhn vi din
tch b mt ca cnh tm ra s neutron b hp th mi giy trong thanh iu khin. Cui cng, s ny
c chia cho s neutron lm chm trong ta s thu c f
R
. Chi tit ca bi ton ny c cho trong
bi tp cui chng. Nh thy y, gi tr cui cng ca f
R
dng phng trnh (5.59) l
] 2 / ) 2 coth[( /
1
) 2 (
) ( 4
2
T T
T
R
L a m L d a m
L a l
f
+
trong , cc thng s l, a v m c ch ra trn hnh 5.9, d l khong cch ngoi suy ti b mt ca

mt phng, v L
T
l chiu di khuch tn nhit trong vt liu li l. Nu cc cnh l en i vi neutron
nhit th D d 131 . 2 - mt kt lun ch t c khi thay a = vo (5.56).
137
B nhin
liu
Cnh thanh
iu khin
Thanh iu
khin
Hnh 5.8 Mt thanh iu khin hnh ch thp t gia bn
b nhin liu v mng thanh iu khin ca l BWR
V d 5.9
Thanh hnh ch thp dng iu khin BWR gm cc cnh rng 9.75 inch, dy 0.312
inch. Cc thanh iu khin t trong mng hnh ch nht v cc tm ca cc thanh gn nht
cch nhau 44.5 cm. Cc thng s ca vt liu li l l L
T
= 1.2cm v
a
= 0.20cm.
Gii
Kch thc thanh iu khin i ra cm l l = 9.75 x 2.54/2 = 12.38 cm v a = 0.312 x 2.54/2 =
0.396cm. Xem hnh 5.9, khong cch gn nhau nht gia cc thanh l 44.5cm, ngha l
2 / 5 . 44 m
=31.5 cm. Gi tr ca
D
cho vic tnh d c tm thy t
cm L D
T a
288 . 0 ) 2 . 1 ( 20 . 0
2 2

V vy, cm D d 614 . 0 288 . 0 131 . 2 131 . 2
Thay vo (5.60) ta c:
0402 . 0
2 . 1 2
792 . 0 5 . 31
coth
2 . 1
614 . 0
1
) 792 . 0 5 . 31 (
2 . 1 ) 396 . 0 38 . 12 ( 4
2

,
_
R
f
Gi ca thanh iu khin:
19 . 4 0419 . 0
0402 . 0 1
0402 . 0

%
5.3.4 Thanh iu khin chn vo tng phn
138
Hnh 5.9 tnh gi ca thanh
iu khin hnh ch thp t cnh
nhau
Hnh 5.10 hnh hc phng cho
vic gii phng trnh khuch tn
Mt phng
chnh gia
Mt phng chnh
gia cnh
n thi im ny, ta gi thit rng thanh iu khin c a vo hay rt ra khi l mt
cch ton phn. Trn thc t, mt s hay ton b thanh iu khin c a vo li l ti thi im
khi ng v c rt ra mt cch chm chp gi l ti hn khi nhin liu b tiu hao v khi cc c
t ca sn phm phn hch c tch ly. V th ta cn phi bit gi ca cc thanh iu khin nh l
hm theo khong cch a vo li l ca chng. iu ny cng phi bit thanh iu khin a vo hay
rt ra nhanh hn nhm mc ch thay i mc cng sut.
t
) (x
l gi ca mt thanh iu khin m c a vo li l vi mt khong cch x, song

song vi trc hnh tr ca li l c chiu cao H , v t
) (H
l gi ca thanh iu khin c a
ton b vo li l. Ngi ta tm c t thc nghim v cng c th t l thuyt rng
) (x
v
) (H

c lin h vi nhau bi cng thc:
1
]
1
,
_

H
x
H
x
H x
2
sin
2
1
) ( ) (
(5.63)
Hm
) (x
ny c v nh trn hnh 5.11, trn hnh thy rng

0 ) 0 (
, khi x = H th
) ( ) ( H x

.
Vn quan tm y l o hm
) ( / ) ( H x

1
]
1
,
_
H
x
H dx
x d
H
2
cos 1
1 ) (
) (
1
(5.64)
Biu thc ny cho bit tc thay i v phn ng trong mi n v khong cch dch chuyn ca
thanh nhin liu, v c v trn hnh 5.12. Nh thy trn hnh, phn ng thay i rt t trong
mi n v khong cch khi thanh iu khin c a vo li l ln th nht v kt qu cng nh th
khi a ton b thanh iu khin ra ngoi l. Theo ngha vt l, trong hai v d ny, iu ny l do
y ca thanh iu khin di chuyn qua vng m thng lng rt nh v v th m mt t neutron b
hp th trong thanh iu khin khi n chuyn ng. Tuy nhin, trong vng gn tm li l, thay i
v
) (x
l ln nht v thng lng cng ln nht ti y.

Trong nhiu l phn ng, bi ton v vic thay i gi ca thanh iu khin theo khong cch
m thanh iu khin a vo li l b ph v n mt s phm vi bng s lp trnh s di chuyn ca
cc thanh iu khin, v th m khi mt dy thanh iu khin di chuyn ra ngoi tm l c thng lng
cao nht th dy thanh iu khin th hai t ng rt ra. Theo cch ny, vic gim gi ca mt thanh
iu khin hoc mt nhm thanh iu khin c b vo bng vic tng gi ca cc thanh iu khin
khc.
139
Thanh iu khin
c a vo
ton b
Thanh iu khin
c rt ra
(
x
)
/
(
H
)
x/H
Hnh 5.11 Ga ca thanh iu khin
theo khong cch a vo l
Hnh 12 Tc thay i gi ca thanh
iu khin khong cch a vo l
V d 5.11
Mt l phn ng trn hnh tr vung chiu cao 70cm c iu khin bng mt thanh
iu khin t trn trc m c gi l 6.5% khi a ton b thanh vo l (l phn ng c m t
ging vi v d 5.7). Nu l phn ng ti hn khi thanh iu khin cha a vo l, th thanh
iu khin phi a vo mt on bao nhiu phn ng ng (m) l 1%?
Gii
Dng phng trnh (5.63), vi
01 . 0 ) (
x
v
065 . 0 ) (
H
v t
H x y / 2
, ta
tnh c:
1
]
1
y
y
sin
2
1
2
065 . 0 01 . 0
hay
y y sin 966 . 0
y l phng trnh siu vit m ch c th gii c hoc bng th hoc bng phng php
s. Nghim l y = 1.91. Khi , vi H = 70cm, kt qu tnh c l
3 . 21
2
70 91 . 1
2

yH
x cm
5.3.5 Chm ha hc
Nh gii thiu u chng ny, nc lm chm v lm lnh trong l phn ng c iu
khin bng vic thay i nng boric axit (H
3
BO
3
) trong nc. Nh vy iu khin bng chm ha
hc khng th c dng mt mnh iu khin l phn ng do x l bng thay i nng H
3
BO
3
,
mc d c thc hin t xa v t ng bng ch th ca ngi iu khin l nhng n khng th thc
hin p ng thanh iu khin cng nhanh nh i hi. Cho nn, chm ha hc lun c dng
trong s kt hp vi s b sung n thanh iu khin c hc. Khi hai loi c ch iu khin ny hin
din trong l phn ng th cc thanh iu khin cung cp phn ng cho vic dp tt nhanh v cho
vic b tr thay i phn ng do thay i nhit km theo vic thay i cng sut l. Chm
ha hc dng gi cho l ti hn trong sut thi gian ngn xenon tn ti v b tr cho s hao ht
nhin liu v s tch ly cc sn phm phn hch trong thi gian sng ca li l.
C mt s l do dng s chm ha hc, mt trong nhng l do l lm gim s lng thanh
iu khin cn cho l phn ng. V thanh iu khin v cc c ch vn hnh chng l rt t , iu
ny tit kim c mt lng tin ng k. Hn na, do H
3
BO
3
c phn b ng u trong li l
phn ng nn s thay i v phn ng trong h t s thay i nng H
3
BO
3
c th thc hin c
m khng lm nhiu lon s phn b cng sut trong li l.
Vic chm ha hc nh hng n phn ng ca l phn ng nhit bng vic thay i gi tr
hu dng nhit f. Boro c nh hng tng i nh vo cc tnh cht vn chuyn ca li l, c bit
trong l phn ng m c s phn b thng lng kh ng nht. Gi ca mt nng boric axit cho
trc c th tnh c t phng trnh (5.62). i vi l phn ng nhit, phng trnh ny c vit
nh sau:
aM aF
aB
+
(5.65)
140
Trong ,
aB
,
aF
v
aM
tng ng l tit din hp th v m ca Bo, nhin liu v cht lm chm

(gm c cht lm mt v vt liu l).
Chia t v mu ca (5.65) cho
aM
, ta c:
1 /
/
+

aM aF
aM aB
(5.66)
D dng ta nhn thy rng
aM aF
/
bng f
0
/(1 f
0
), vi f
0
l h s hu dng nhit khi khng c boron.
Thay vo phng trnh (5.66) ta c:
aM
aB
f
) 1 (
0
(5.67)
Nng ca H
3
BO
3
thng c n v ppm ca nc, ngha l mt gram Bo c 10
6
gam H
2
O.
Nu C l nng trong ppm, th khi t s khi lng Bo i vi khi lng H
2
O l
6
10
C
m
m
W
B
(5.68)
Khi lng nguyn t ca Bo l 10.8 v ca phn t H
2
O l 18, cho nn t s mt nguyn t ca Bo
v mt phn t H
2
O l
6
10
8 . 10
18

C
N
N
W
B
v i lng
aM aF
/
trong phng trnh (5.67) tr thnh
3 6
10 92 . 1 10
66 . 0 8 . 10
759 0 . 18

C C
N
N
aW W
aB B
aM
aB
Thay gi tr ny vo (5.67) ta c cng thc tnh gi ca vic chm ha hc
3
0
10 92 . 1 ) 1 (

C f (5.68)
V d 5.12
H s hu dng nhit ca l PWR iu khin bng thanh iu khin v chm ha hc l
0.930 lc khi ng. Ti thi im ny, phn ng ton phn trong l l 20.5%. Nu thanh
iu khin c gi l 8.5% th hy tnh hm lng cc tiu ca H
3
BO
3
tnh bng ppm v g/lt
ca H
2
O c mt bng 1 cn thit gi trng thi ti hn ca l?
Gii
Cht chm ha hc phi c gi 20.5 8.5 = 12%. Khi dng phng trnh (5.68),
893
) 930 . 0 1 ( 92 . 1
10 12 . 0
) 1 ( 92 . 1
10
3
0
3

f
C
ppm
Khi lng phn t ca H
3
BO
3
l 61.8 . Cho nn, h thng chm ha hc phi cha
(61.8/10.8)x 893 = 5110 g H
3
BO
3
trong mi 10
6
g H
2
O. Ti mt bng 1, th 10
6
g nc chim
10
3
lt. Nh vy nng ca H
3
BO
3
l 5,110g/10
3
lt = 5.11g/lt.
Trong v d ny ta lu rng, ch mi mnh thanh iu khin th khng c phn
ng gi l phn ng ti hn. iu ny thng gp trong l PWR.
141
5.4 NH HNG CA NHIT LN PHN NG
Nh ni phn u ca chng ny, nhiu thng s xc nh h s nhn k ca l phn ng
ph thuc vo nhit . Tht vy, khi c s thay i v nhit th dn ti s thay i v h s k v
lm thay i phn ng ca h. By gi ta thy rng nh hng ny c tm quan trng lin quan ti
s hot ng v an ton ca l phn ng.
5.4.1 H s nhit
phn ng b nh hng bi s thay i v nhit c m t bng h s nhit ca
phn ng, k hiu l
T
. iu ny c nh ngha bng mi lin h:
dT
d
T

(5.69)
trong , l phn ng v T l nhit . T phng trnh (5.26),
k
k 1

, nh vy:
dT
dk
k
T 2
1
(5.70)
Trong mi trng hp quan tm, k gn bng 1, v th phng trnh (5.70) c vit gn ng
nh sau:
dT
dk
k
T
1
(5.71)
Phng trnh ny thun li hn phng trnh (5.69) cho mc ch tnh ton v thng c ly
lm nh ngha v h s
T
. Theo phng trnh (5.71),
T
bng vi phn thay i v k cho mi n v
thay i nhit v c n v l ()
-1
.
S p ng ca mt l phn ng n s thay i nhit ph thuc vo du i s ca
T
.
Trc tin ta xt trng hp khi
T
> 0: do k lun dng nn dk/dT lun dng, ngha l khi nhit
tng th dn ti k tng. By gi ta gi s rng v l do no m nhit l tng. iu ny lm tng
gi tr k v dn ti mc cng sut ca l cng tng ln. Nh vy, khi
T
> 0, nu nhit tng th dn
ti cng sut tng n khi l phn ng hoc l b dp tt hoc l n b tan chy.
Tuy nhin, gi s nhit l phn ng c gim xung. Nu
T
dng th mt php gim
nhit dn n k gim. iu ny lm cho cng sut l gim xung n khi l phn ng b dp tt.
Nh vy, nu
T
>0 th nhit tng dn n tan chy, cn khi nhit gim dn n dp l khng
c s can thip t bn ngoi.
Trong trng hp ngc li, khi
T
< 0. Trong trng hp ny, dk/dT <0 v nh vy khi nhit
tng th k gim. Lc ny nu nhit l phn ng tng th dn ti cng sut l gim, v khi nhit
gim th l phn ng tr li trng thi ban u ca n. Cho nn, mt php gim nhit lm cho k tng
ln, v th nu nhit i xung th cng sut i ln. R rng, mt l phn ng c
T
> 0 th khng bn
thay i nhit ca n, ngc li l phn ng c
T
< 0 th bn vng.
Chng ta phi nhn nhn rng, nhit thng khng thay i ng u trong khp l phn
ng. V d, khi ni cng sut tng th ta ngh n nhit ca li l phn ng v y l vng m cng
sut pht ra. Trong l phn ng nhit, nhit ca cht lm chm v lm ngui khng tng ti khi
lng nhit c truyn t nhin liu n cc vng ny. V vy ta phi xem xt cc h s nhit i
vi cc thnh phn chu s thay i ca nhit . l, h s nhit ca nhin liu l phn thay i
142
v h s k ng vi s thay i mi n v nhit ca nhin liu, h s nhit ca cht lm chm l
phn thay i v h s k ng vi s thay i mi n v nhit ca cht lm chm,v.v,..
Bi v nhit ca nhin liu tc ng lp tc n s thay i v cng sut l phn ng nn h
s nhit nhin liu cng c gi l h s nhit t tc thi, k hiu l
promt
. Gi tr ca
promt
xc
nh s p ng ln u ca l phn ng thay i hoc l nhit nhin liu hoc l cng sut l.
Vi l do ny,
promt
l h s nhit quan trng nht.
5.4.2 Hiu ng Doppler ht nhn
H s nhit tc thi ca hu ht l phn ng l m l do hin tng m ta bit l hiu ng
Doppler ht nhn. Hiu ng ny c th c gii thch theo cch nh sau:
Ta nh rng tit din neutron phi by cc cng hng ti nhng nng lng nht nh v i
vi cc ht nhn cng nng th cc cng hng ny hu nh l do s hp th m khng phi do tn x.
Trc y ta cng gi s rng ht nhn m neutron tng tc l ng yn trong h phng th nghim.
C th, cng thc Breit-Wigner
4 / ) ( 4
) (
2 2
2
+

r
n
r
E E
g
E
m t mt cng hng c b rng ti nng lng E
r
da vo gi thuyt ny.
Tuy nhin, trn thc t ht nhn t trong nguyn t chuyn ng lin tc do nng lng nhit
ca chng. Kt qu ca s chuyn ng nhit ny, mt chm neutron n nng va chm vo bia lm
xut hin trong ht nhn mt phn b lin tc v nng lng. iu ny c mt hiu ng vo dng cng
hng. Nh vy, ta c th thy rng khi tit din c tnh trung bnh cho tt c chuyn ng ca ht
nhn th cng hng s ngn hn v rng hn so vi lc ht nhn ng yn. Cho nn, hiu ng tr nn
mnh m hn khi nhit ca bia tng ln, nh c ch ra trn hnh 5.13. Vic thay i v nt
cng hng theo nhit c gi l n rng Doppler. Trn hnh 5.13, cng hng khng n rng
0
0
K c tnh t cng thc Breit-Wigner, v nhit ny th khng c s chuyn ng nhit. Mt
vn quan trng ca hiu ng Doppler l mc d nt ca mt cng hng thay i theo nhit
nhng din tch ton di nh cng hng vn khng thay i.
By gi ta xt neutron ang chm dn trong l phn ng nhit vt qua mt cng hng. S
neutron b hp th mi cm
3
/giy trong cng hng ny c cho bi
dE E E F
a a
) ( ) (
(5.72)
trong , (E) l thng lng ph thuc nng lng,
a
(E) l tit din hp th v m, v tch phn
c ly khp nh cng hng. Phng trnh (5.72) cng c th vit li nh sau
dE E F
a av a
) (
vi
av
l gi tr trung bnh thng lng trong cng hng. Tch phn cn li n gin l din tch ton
phn di cng hng, v nh lu , y l mt hng s khng ph thuc vo nhit . Cho nn, ta
ni rng s neutron b hp th trong cng hng t l thun vi thng lng trung bnh trong cng
hng .
Khng kh khn thy rng gi tr
av
l ph thc vo nhit . Nh vy, gi s rng nhit
tng th khi ln ca tit din hp th gim do hiu ng Doppler, iu ny lm cho
av
tng ln.
143
Hnh 5.13 N rng Doppler ca tit din bt
238
U ti cng hng 6.68 eV
V tr l tng t vi ch t cht hp th neutron, chng hn nh thanh iu khin hoc tm hp th
no , trong mi trng khuch tn neutron. Nu tit din ca cht hp th tng ln th thng lng
neutron trong vng ln cn n gim xung; tuy nhin, nu tit din hp th gim th thng lng r
rng tng ln.
Cui cng, v
av
tng theo nhit v v s neutron b hp th trong cng hng t l vi
av
nn ta kt lun rng hp th cng hng tng theo vic tng nhit . D nhin, iu ny lm gim gi
tr k v dn n gi tr m ca h s nhit tc thi.
tnh
promt
cho l phn ng nhit, h s nhn phi c vit nh sau:
P fp P k k
T

(5.73)
vi P l xc sut khng r r. Tip theo, xc sut thot cng hng p c chn la bng vic ly
logarit:
p P f k
T
ln ln ln +
o hm theo nhit v gi tt c cc thng s l hng s ngoi tr p, ta c:
dT
dp
p
p
dT
dk
k
k
dT
d 1
) (ln
1
) (ln
hoc
promt
=
promt
(p) (5.74)
Mt khc, ta bit xc sut thot cng hng c tnh t phng trnh:
1
]
1

M sM M
F F
V
I V N
p exp
(5.75)
vi I l tch phn cng hng, V
F
v V
M
l th tch trong mt n v ca nhin liu v cht lm chm,
N
F
l mt nguyn t ca nhin liu,
sM
l tit din tn x v m ca cht lm chm, v
M
l hng s.
H s tc thi ca p c th tnh c bng cch gi s nhit cht lm chm vn khng i trong khi
nhit ca nhin liu thay i. Khi c
sM
v V
M
l hng s. Cho nn, tch s N
F
V
F
(tng s
nguyn t ca thanh nhin liu) khng thay i theo nhit . V th trong s ph thuc nhit ca p
c cha I.
Nhiu php o hp th cng hng c thc hin ti cc nhit khc nhau v ngi t
tm thy rng I c th c biu din bng cng thc
) 300 ( 1 )[ 300 ( ) ( K T K I T I
I
+ (5.76)
S ph thuc nhit ca I l do hiu ng Doppler nh gii thch trc y. Thng s
I
l mt
hm ph thuc cc tnh cht ca nhin liu v c cho bi:
+ a C A
I
/ ' ' (5.77)
y, A v C l hng s c cho trn bng 5.4, a l bn knh ca thanh nhin liu (cm) v l mt
nhin liu (g/cm
3
).
Bng 5.4 Hng s tnh
I
Nhin liu Ax10
-4
Cx10
-2
144
238
U (kim loi)
238
UO
2
Th (kim loi)
ThO
2
48
61
85
97
1.28
0.94
2.68
2.40
Tr li phng trnh (5.75) v ly o hm lnp, ta c:
dT
dI
V
V N
p
M sM M
F F
promt promt

) (
Tuy nhin, t phng trnh (5.76), ta c:
T
K I
dT
dI
I
2
) 300 (
V th:
T
K I
V
V N
p
I
M sM M
F F
promt promt
2
) 300 (
) (

T cng c th vit li:
1
]
1

) 300 (
1
ln
2 K p T
I
promt
(5.78)
Phng trnh (5.78) cho bit h s nhit tc thi ca l phn ng nhit.
V d 5.13
Xc sut thot cng hng i vi uranium t nhin ( = 19.1 g/cm
3
) lm nhin liu l phn
ng l 0.878 ti 300K. Thanh nhin liu c ng knh 2.8cm. Tnh h s nhit tc thi ca
l khi hot ng ti 350
0
C.
Gii
Bn knh thanh nhin liu l 2.8/2 = 1.4cm. T phng trnh (5.77) v bng 5.4,
I
tnh c:
4 2 4
10 53 1 . 19 4 . 1 / 10 28 . 1 10 48

+
I
Khi t phng trnh (5.78) ta tnh c:
5
4
10 39 . 1
878 . 0
1
ln
623 2
10 53

1
]
1

promt
mi
0
C (hoc
0
K)
H s nhit tc thi do hiu ng Doppler rt kh xc nh cho l phn ng nhanh. l do ti
cc nng lng cao trong l phn ng loi ny cc cng hng qu st nhau n ni chng chng chp
ln nhau v cc tnh cht ca chng cha c bit y . Thm vo , hm lng hp th cng
hng ph thuc chi tit vo ph neutron v thay i ty theo l phn ng. Tuy nhin, cc phng
php c pht trin cho tnh ton h s nhit quan trng ny i vi l phn ng nhanh.
Mt vn quan trng cng cn nhc ti, l trong l phn ng nhanh cc phn hch cng
nh bt bc x xy ra km theo hp th neutron trong vng nng lng cao, cc cng hng chng
chp nhau. Nh vy, trong l phn ng nhanh gm hn hp cc nhin liu
239
Pu v
238
U, mt php tng
v nhit khng ch lm tng xc sut bt neutron t
238
U m cng cn c khuynh hng tng tc
145
phn hch ca
239
Pu. Hiu ng Doppler trong trng hp ny l mt hn hp phc tp. Cho nn ta cn
bo m hot ng an ton ca l phn ng gm
238
U trong h, v th m hiu ng Doppler cung cp
gi tr m
promt
. Tuy nhin, iu ny khng ng lo ngi v hm lng ng k ca
238
U c trong loi l
phn ng ny cc i vic thu ti sinh.
5.4.2 H s nhit cht lm chm
Mt d tm quan trng tc th km hn
promt
nhng h s nhit ca cht lm chm
mod
xc
nh tnh cht c bn ca l phn ng ng vi s thay i v nhit nhin liu. N cng xc nh cc
nh hng ln l phn ng v s thay i nhit ca cht lm mt i vo h thng l. N cng mong
mun mt gi tr m ca
mod
m bo tnh n nh trong sut thi gian hot ng bnh thng v
cc iu kin tai nn ca l phn ng.
Trong l phn ng nhit, mt s tng nhit s nh hng n h s nhn bng hai cch: (a)
nhit ti thi im tnh tit din nhit l thay i, (b) mt cht lm chm thay i do s n nhit.
Trong hai nh hng ny th nh hng th hai c ngha hn.
tnh
mod
, trc tin k c vit nh phng trnh (5.73):
P fp P k k
T

Gi tr
T
khng phi l hm ca nhit . Mc d ph thuc n mt s phm vi mt cht lm
chm nhng ta cng c th xem nh khng ph thuc nhit . Ly logarit hai v phng trnh (5.73)
v o hm theo T ta c:
) ( ) ( ) (
mod
P p f
T T T
+ +
(5.79)
Cho nn h s cht lm chm l tng ca ba h s nhit khc.
Trc tin ta xt
T
(f): ta nh rng f l xc sut m neutron nhit b hp th trong nhin liu, v
cho bi t s gia tit din v m ca nhin liu i vi tit din v m ca nhin liu, cht lm chm v
cht lm mt. Nu nhin liu v cht lm chm u l cht rn v l phn ng c lm lnh bng cht
kh hp th yu th khi mt s thay i nhit cht lm chm s khng lm thay i tng s cht
hp th trong h thng v f vn cn l hng s. Trong trng hp ny,
T
(f) bng khng.
Mt trng hp khc, v d l phn ng nc p lc, nhin liu l mt cht rn nhng cht lm
lnh (hay cht lm chm) l cht lng. By gi do h s n nhit ca cht lng ln hn cht rn, v do
cht lng trong l phn ng lun c gi trong bnh kim loi nn khi cht lm chm tng nhit th
c s tng ra mt t cht lng t l phn ng. Hm lng hp th neutron nhit trong cht lm chm v
lm lnh c gim so vi hp th trong nhin liu, kt qu l f tng. Ta kt lun rng, trong trng
hp ny
T
(f) l dng. Hiu ng ny c v c bit khi c s chm ha hc v Boron c tng ra
cng vi cht lm lnh.
Tip theo ta xt
T
(p). Trong phng trnh (5.75) ch c h s m ph thuc vo nhit cht
lm chm l
sM
V
M
, tc l tng s nguyn t cht lm chm v lm lnh trong l phn ng. Nu cht
lm chm l cht rn th s nguyn t ny khng thay i theo nhit v
T
(p) bng khng. Tuy
nhin, vi cht lm chm l cht lng th php tng nhit nhit dn n gii phng ra mt vi cht
lm chm. iu ny lm gim gi tr
sM
V
M
v dn n gim p. Nh vy, i vi cht lm chm l cht
lng th
T
(p) m.
H s nhit ca xc sut khng r r cng m. iu ny c th thy t cng thc tnh xc
sut khng r r cho c l phn ng nhanh v nhit c cho bi:
146
) 1 )( 1 (
1
2 2 2
T T
B L B
P
+ +
(5.80)
trong , B
2
l on,
2
T
L l din tch khuch tn nhit, v
T
l tui ca neutron phn hch n nhit
ha. Gi tr ca B
2
c xc nh bng kch thc ca h thng m khng thay i khi nhit cht
lm chm thay i. T vic nh ngha
a T
D L /
2
v
1 1
/ D
T
, ta d dng thy rng c hai thng
s ny thay i t l nghch vi bnh phng mt
d
ca mi trng. i vi nhin liu l v cht
lm chm u l cht rn th gi tr
2
T
L v
T
ph thuc phc tp vo mt ca hai mi trng ny.
Tuy nhin, mt php thay i v nhit ca cht lm chm rn c nh hng mt cht ln mt ca
n; cho nn P l hng s v
T
(P) = 0. Vi nhin liu l cht rn v cht lm chm l cht lng th
2
T
L
v
T
bin thin theo
n
d
, vi n < 2. Trong trng hp ny,

) 1 )( 1 (
1
2 1
n
d
n
d
C C
P
(5.81)
trong , C
1
v C
2
l hng s. Lc ny, nu T tng th
n
gim do s tng ra ca cht lng v P i
xung, dn n
T
(P) m.
Gi tr
T
(P) m c ngha l s r r ca neutron tng theo vic tng nhit ca cht lm chm.
iu ny n gim l bi v neutron khuch tn d dng hn qua mi trng t m c hn. Tuy
nhin, c mt cch khc xem li kt lun ny. R rng neutron nhanh khng thot ra khi li l phn
ng (v khng b hp th trong cng hng) phi c lm chm trong li l. Khi mt cht lm
chm gim s thot neutron nhanh hn th s neutron c lm chm n nng lng nhit cng gim.
Nh vy, khi mt cht lm chm gim th dn n: (a) gim s hp th neutron nhit trong cht lm
chm mt hiu ng dng ln k; (b) gim s lm chm neutron nhanh mt hiu ng m ln k. Bt
k khi no
mod
m hay dng ph thuc vo mt cht lm chm cho trc d hp th hn lm chm
hay lm chm hn hp th. Trong trng hp quan trng ca nc, ta cng c th thy rng vt liu
ny lm chm hn hp th, v th
mod
m. Tuy nhin, trng hp ny c th b o ngc nu nh c
qu nhiu boron hin din trong nc nh l mt cht chm ha hc dn n
mod
dng.
H s nhit cht lm chm m c nh hng quan trng ln vic iu khin l nc p lc
km theo s thay i nhu cu cng sut t tua-bin. Chng hn, gi s van iu khin trn tua-bin l
ng mt phn no tng ng vi vic gim lung hi qua tua-bin
147

Giaotrinh Neutronphysics

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Giaotrinh Neutronphysics

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Chng 1

TNG TC CA NEUTRON VI VT CHT

Vn tc neutron tnh c t nng lng ca n

Cho nn thi gian c s tng tc th nht l

1.4.4 Tc phn ng v thng lng neutron

Hnh 13: S phn ng bt bc x

2.3.8 Li gii phng trnh khuch tn trong l phn ng trn dng tr

/p neutron nhanh sinh ra bi phn hch

: din tch khuch tn neutron nhit (2.112)

: din tch khuch tn neutron nhanh (2.113)

: xc sut khng r r neutron nhit

: xc sut khng r r neutron nhanh

Mc d gim nng lng logarit l mt php o thun li v kh nng ca vt liu lm

Trong khi , i vi hydrogen cho thy tn x mnh v hng ti

3.4 Lm chm neutron trong mi trng v hn

m t mt php o vector khong cch di chuyn t

Nh vy, l phn ng v hn t trng thi trn ti hn.

ging vi l phn ng trn

) x ( xJ ' dx ' x ) ' x ( J

Hoc khi thc hin php vi phn ta c:

Do phng trnh ny phi c tha mn i vi r hoc z bt k, nn hm th nht v th hai phi l

l php vector ca b mt.

Nh vy c 38% c hi m mt neutron s b hp th v 62% c hi m neutron s thot khi h.

Khi gii phng trnh theo Z, ta thu c kt qu:

; (d) din tch khuch tn nhit

Mt ca graphit sp x bng 1.60g/cm

(d) T phng trnh (4.88),

Tit din hp th trung bnh ca nhin liu v cht lm chm l

v 0862 . 1 526 . 0 065 . 2 f k

Theo bng 4.2 gi tr

Nh vy, R = 55.9 cm v H = 101.7 cm.

cp n khong cch ngoi suy d,

Nh vy, 401 . 1 6783 . 0 065 . 2 k

4.8.4 H s phn hch nhanh,

Vn quan tm l ta so snh cc gi tr ca cc thng s trong cng thc bn h s i vi l

i vi h khng ng nht th ln hn i vi h ng nht tng ng. Kt qu ny

) i vi l phn ng nhanh bao gm hn

Cho nn thng lng (v cng sut) s tng mt lng e

= 1. Khi mt bc thay i trong h s k

s lm cho l phn ng trn ti hn hoc di ti

. Ngc li, khi < 0 th

. Trong cc trng hp khc, m hoc

l h s nhn sau khi thay i phn ng. Vi iu kin

< 1, ngha l phn ng nh hn ti hn tc thi, th hai hm m trong

= 1/(1- ) t (5.25), phng trnh (5.39) tr thnh

N tip tc gim theo mi lin h

Vi T = 80s. Sau 10 pht cng sut l

, ta cn gii phng trnh (5.51) v (5.52) v xc nh

trong , cc thng s l, a v m c ch ra trn hnh 5.9, d l khong cch ngoi suy ti b mt ca

l gi ca mt thanh iu khin m c a vo li l vi mt khong cch x, song

ny c v nh trn hnh 5.11, trn hnh thy rng

l ln nht v thng lng cng ln nht ti y.

tng ng l tit din hp th v m ca Bo, nhin liu v cht lm chm

, vi n < 2. Trong trng hp ny,

You might also like