Uluslararas Hukuk ve Politika Cilt 5, Say: 18 ss.

83-103, 2009

5 Aralk 1857 Tarihli Osmanl Devleti-Rusya Snr Anlamas

Bahadr APAYDIN*
zet Uluslararas hukukun ok eski zamanlardan beri sregelen sorunlarnn banda devletleraras snrlarn belirlenmesi, korunmas ve snr ihlali meseleleri gelir. Snrlar ve snr ilikileri dediimizde ise hemen iki kavram ele almak icab eder; devlet ve egemenlik. Halbuki snrlar mutlak corafi bir gereklikten ziyade, siyasal egemenliin hukuksal izdmleridir. Snrlarn belirlenmesinde gemiten gnmze eitli yntemler ve aralar kullanlmtr. zellikle ulus devletler anda, yani 19. yzylda imparatorluklarn dalmas ve 20. yzylda smrgelerin bamszlklarn kazanmasndan sonra snr problemlerinin giderek daha younlat bir dnem yaanmtr. Bu sorunlar uluslararas hukuku daha etkin bir konuma tam ve bir takm uluslararas szlemeler ve kriterler ortaya kmtr. almamzda evirisini sunduumuz 1857 tarihli Osmanl-Rus snr anlamas dneminin ve sonrasnn en ileri uygulamalarndan birine rnek tekil etmektedir. Bugn bile snrlara ilikin birok husus ya hi zlemiyor ya da henz bir statye kavuturulmay bekliyorken 1857 tarihli snr anlamasnda kullanlan yntem ve aralar bize snr tespitine ilikin uygulamalar bakmndan tarihsel veriler samaktadr. Anahtar Kelimeler: Snr, Uluslararas Hukuk, Egemenlik, Osmanl mparatorluu, Rusya

GR Uluslararas hukuk gnmzde daha nce hi olmad kadar devlet-birey ve devlet ile devlet veya uluslararas kurulular arasndaki ilikileri belirleyici konumdadr. Yakn gemie baktmzda 19. yzyln balarndan itibaren lke ve egemenlik ilikisinde hkim hukuk anlaynn mlkilik prensibi olduunu gryoruz. Buna gre her devlet snrlarn bir ekilde belirler ve egemenliini bu snrlar dhilinde hoyrata sergilerdi. Bugn gelinen noktada uluslararas hukuk, devletlerin ulusal snrlarnn epeyce iine girmi ve devletlerin snrlar dhilindeki klasik egemenliini andrmtr. Uluslararas hukukun en nemli meselelerinden biri ise blmlenmi egemenlik alanlar olarak tarif edebileceimiz snrlar

Aratrma Grevlisi, Kadir Has niversitesi Hukuk Fakltesi, Hukuk Tarihi ABD.

83

B. Apaydn

ve snr ilikilerinin belirlenmesidir. Dnya zerinde siyasal egemenliin ulus devlet leinde bu kadar fazla sayda rgtlendii bir dnemde, snrlarn belirlenmesi nem arzetmektedir. Bununla birlikte snr ilikilerinin uluslararas hukukun modern ilke ve kurallarna gre belirlenmesi, meselenin tarihsel boyutu ve kapsam gz nne alndnda hala yetersiz saylabilecek yntem ve aralarla yrtlmektedir. Hlbuki zellikle 19. yzylda ok uluslu imparatorluklarn dalmasndan ve 20. yzylda smrgelerin bamszlklarn kazanmasndan itibaren artan snr uyumazlklar, sorunlarn zm bakmndan daha etkin yntem ve aralar gerektirmektedir. Bu almada evirisini sunduumuz 1857 tarihli Osmanl-Rus snr anlamas, dneminin ileri uygulamalarndan birini tekil etmektedir. almaya konu edindiimiz snr anlamasna gre iki devlet arasndaki snrn teknik olarak tespitinde tabii ve suni iaretler ustalkla kullanlmtr. Diplomatik adan anlaabilmenin g olduu sava sonras bir srete, ksa srede mzakerelerin tamamlanmas bu durumun gstergesidir. Bu itibarla 1857 snr anlamas kullanlan teknik ve yntemler bakmndan sonraki tarihlerde iki devlet arasnda yaplan dier anlamalara da zemin oluturmutur. Nitekim iki devlet arasnda bu tarihten sonra birok sava meydana geldii halde, snrlarn yeniden tespiti srecinde kalc sorunlar yaanmam ve snr ilikilerinde belli bir devamllk salanmtr. Bunun balca nedeni Osmanl-Rusya arasndaki snrn belirlenmesinde; siyasi, askeri, ekonomik, sosyal, kltrel ve corafi tm ltlerin bir arada baaryla kullanlm olmasdr. Bugn bile snrlara ilikin bir ok husus ya hi zlemiyor ya da henz bir statye kavuturulmay bekliyorken, 1857 tarihli snr anlamasnda kullanlan yntem ve aralar bize snr tespitine ilikin uygulamalar bakmndan tarihsel veriler samakta ve snr antlamalarna model tekil etmektedir. almada sosyal bilimler alannda yaygn olan, ncelikle konuyla dorudan ilgili kuramsal erevenin oluturulmas, daha sonra birincil ve ikincil kaynaklardan edinilen verilerin mukayeseli olarak deerlendirilmesi ve konunun zgn bilimsel yann oluturan tarihsel dokman incelemesi yntemi kullanlmtr. Bu plana gre nce zaman-mekn ilikisi balamnda snr ve snr ilikilerinin tarihsel geliimi ele alnmtr. Yine ayn balk altnda snrlarn tayin ve tespiti usulleri incelenmitir. Daha sonra 1857 tarihli snr anlamasnn yapld dnemdeki Avrupann genel siyasi durumuna deinilmitir. En nihayet snr anlamasnn evirisi verilmi ve metin hakkndaki deerlendirmelere yer verilmitir. Bu alma toplumlarn ve hatta bireylerin belleinde saysz travmatik izler brakan, brakmaya da devam eden snr uyumazlklar zerine birka dakika dndrrse amacna ulam saylr. SINIR ve SINIR L K LER N N TAR HSEL GEL M Genel Snrlar mutlak corafi bir gereklikten ziyade, siyasal egemenliin hukuksal izdmleri olarak kabul edilebilir. Snrlar ve snr ilikileri dediimizde ise hemen iki kavram ele almak icab eder; devlet ve egemenlik. nk farazi izgilerle snrlanan yahut belirlenmeye allan asl ey; corafi blgeler ya da insanlarn kurduu 84

5 Aralk 1857 Tarihli Osmanl Devleti-Rusya Snr Anlamas

kltrel, dini veya sosyal ilikiler deil, bir devletin/iktidarn egemenlik kurduu/kuramad alanlar dier bir devletin egemenlik alanlarndan ayrt edebilmektir. Fakat giyim, yemek, dil, din, alkanlklar veya daha baka kltr kurumlar, her zaman bu siyasal snrlara gre biimlenmemektedir. Bu balamda ilk devlet rgtlenmesinin (!) ortaya kt antik alardan, gnmz egemenlik anlaynn somutlat egemen devlete1 kadar snr ve snr ilikileri hep olagelmitir. Belirtmek gerekir ki bu ilikiler ou zaman ekonomik, kltrel, siyasi ya da hukuki durumlar ile ilintilendirilebilecek bir zorlamay da iermektedir. Snr terimi ancak yukarda ifade ettiimiz iki temel kavram zerinden aklanabilir. Bu anlamda bir Devlet tanmlamas yapacak olursak kurucu unsurun olduunu gryoruz: lke, nsan Topluluu ve Egemenlik. Tanmlayacak olursak: Devlet, belli bir lke zerinde yerlemi, zorlayc yetkiye sahip bir stn iktidar tarafndan ynetilen bir insan topluluunun meydana getirdii siyasal kurulutur2. Grld zere devletin corafi varlnn tespiti snrlar zerinden yaplmaktadr. Dolaysyla belirli ve tutarl bir snr olmadan egemen devleti tarif etmek mmkn deildir. Devletler hukuku asndan tanmlayacak olursak snr; dnya yzeyi zerinde bir devletin lkesini dier devletlerin lkelerinden veya sahipsiz bir araziden veya ak denizden ayran farazi bir izgidir3. Ulus devletler tarihine baktmzda devlet ve egemenlik kavramlarnn bir yannn hep snr kavram ile ilintili olduunu gryoruz. Zira devletler gnmzde her trl egemenlik haklarn snrlar dahilinde kullanabilirler. Nitekim TC anayasasnda millet egemenliinden bahsederken, egemenliin tecessm ettii yer, etraf snrlarla evrili belli bir blgeden ibarettir. Anayasamzda bu blge devletin lkesi olarak tanmlanmtr4. Dolaysyla gnmzde egemenlik, milletlerin dnya corafyasna dalmndaki nfus younluuna gre deil, genellikle ok tarafl iradelerin rn olan uluslararas anlamalara gre belirlenmektedir. Fakat snrlarn belirlendii anlamalarn mzakereleri srecinde taraf devletler, snrlar belirlerken; sosyal, kltrel, ekonomik, tarihsel, askeri ve corafi hususlarn her birini birer lt olarak hesaba katmak durumundadr. Aksi halde snrlarn tayin ve tespitinde hatalar yaplr ve akabinde devletler arasnda snr sorunlar yaanr. rnein snrlarn ngiliz harita mhendisleri tarafndan cetvelle izildii Ortadouda tarihi, sosyal, kltrel, ekonomik, corafi ve askeri ltlerin her birinin hesaba katlmamas gnmzde byk snr sorunlarnn yaanmasna sebebiyet vermektedir. Petrol veya enerji kaynaklarnn siyasal snrlarn tespitinde temel lt olarak kullanld Ortadouda bu anlamda snrlar hala oynakln korumaktadr5. Ayrca snr tespitinin bir siyasal projenin hayata
1

2 3 4

Siyasal iktidar ve modern egemenlik anlaynn ortaya k zerine bkz. Mnci Kapani, Politika Bilimine Giri, (Ankara: Bilgi Yaynevi, 1997), s. 54-66. Ibid, s. 35. Seha L. Meray, Devletler Hukukuna Giri, c.I, (Ankara: ASBF yayn, 1968), s. 269. TC 1982 Anayasasnda kullanlan konumuzla ilgili temel kavramlar ve gerekeleri hakknda ayrntl bilgi iin bkz Blent Tanr ve Necmi Yzbaolu, 1982 Anayasasna Gre Trk Anayasa Hukuku, ( stanbul: YKY, 2001), s. 106-114. 20. yzylda Ortadouda snrlarn tespiti ile petrol ve enerji kaynaklar arasnda dorudan bir iliki vardr. Bu blgede yeni snrlar izilirken, hatta yeni devletler kurulurken yerel halka hi danlmamtr. Yabanc yazarlar Trkiye Cumhuriyetini bu bakmdan bir istisna olarak grmekte. Trkiye bu balamda topraklarn koruma kararll gsteren ve snrlarn ulusal bir mcadeleye

85

B. Apaydn

geirilmesi dzlemine indirgenerek mhendislere braklmas, blgede sonu gelmeyen sosyal trajedilerin yaanmasnn da balca sebeplerindendir. Bu nedenle devletlerin egemenlik alanlarn belirleyen snrlarn, her trl deerlendirme ltnn hesaba katld ve snrda devletlerin her iki tarafnn da belli lde tatmin olduu anlamalarn rn olmas gerekir. Snrlarn Tayin ve Tespiti Snrlar, sadece kara corafyas deil, denizler ve hava sahas da oluturmaktadr. Bu adan snrlarn tayin ve tespiti eitli yntem ve usullere balanmtr. Farazi izgiler olan snrlar bazen bir sava veya atma sonunda imzalanan anlamalarla, bazen de uluslararas kurulularn yarg veya hakemlii ile belirlenir6. rnein Trkiye-Irak snr, mandater devlet ngiltere ile Trkiye arasnda ihtilafa neden olmu ve sorun Milletler Cemiyeti nezdinde halledilmitir7. Snrlarn tespiti zerine yaplan konferans ve grmelerde bir anlamaya varlnca ilgili hususlar mutabakat metnine ilenir. Ardndan snr gsterir harita tespit edilir ve mutabakat metni imzalanarak mhrlenip taraflara verilir. Daha sonra yaplacak ilem ise teknik elemanlardan oluan snr tespit komisyonu tarafndan snrn arazide topografik iaretlemesinin (Demarkasyon) yaplmasdr8. Snrlar suni ve tabii snrlar olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Belirlenmesi kolay, kalc ve devletleri gvenlik bakmndan daha tatmin edici olan tabii snrlardr. Tabii snrlar, iki devlet lkesi arasnda dalar ya da sradalar, ller, nehirler ve gller gibi doal unsurlar gz nnde tutularak izilen snrlar olarak tanmlamak mmkndr. Tabii snrlar yukardaki avantajlarna ramen arazi zerinde kesin izgilerle tespit etmek bazen kolayca mmkn olmamaktadr. Bu nedenle snrlarn haritalar zerinde ayrca iaretlenmesi gerekmektedir9. Tabii snrlarn en belirgin olan sabit konumlanmalarndan dolay da veya sradalardr. Fakat bu durumda bile snrlarn belirlenmesinde eitli yntemler kullanlr. En yaygn olan, snrn hatt baldan yani en yksek noktalardan geirilmesidir10. Dier bir yntem ise snr izgisinin dan ya da da silsilesinin eteinden geirilmesidir. Byle bir durumda sz konusu corafi ekiller iki lkeden birinin snrlar iinde kalr11. almamzda grlecei zere snrlarn belirlenmesinde kullanlan tabii iaretlerin bir dier gurubu da snr aan ya da snr oluturan sulardr. Bunlar nehirler, akarsular, dereler, aylar ve gller olabilir. Akarsular bir lkede doup yine
dayandran yegane blge lkesidir. Halbuki dier devlet snrlarnn oluumunda temel irade ngiltere ve Fransann kabaca ifade edilirse emperyalist tutumlarna dayanyordu. Nitekim petrol, bu iki devletin blgedeki her trl politikasn belirleyen temel faktr olmutur. Ortadouda snrlarn nasl belirlendiine ilikin ayrntl bilgi iin bkz. Stefanos Yerasimos, Milliyetler ve Snrlar, ev: irin Tekeli, ( stanbul: letiim Yaynlar, 1994), s. 121-173. Selami ekerkran, Trk-Sovyet Snr (1919-1946), (Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits, 2008), s. 4. smail Soysal, Trkiyenin Siyasal Andlamalar, c. I, (Ankara: TTK, 1989), s. 72-74. Cevat Korkut, Siyasi Corafya Asndan Devlet Snrlar ve Trkiyenin Snrlar, ( zmir: Karnca Matbaaclk, 1970), s. 7. Enver Bozkurt, Devletler Hukuku Bakmndan Trkiyenin Snr likileri, ( stanbul: Kazanc Hukuk Yayn, 1992), s. 17. Meray, Devletler , s. 272. ekerkran, Trk-Sovyet , s. 6.

7 8

10 11

86

5 Aralk 1857 Tarihli Osmanl Devleti-Rusya Snr Anlamas

o lkede sona erdii gibi birden ok lkenin snrlarn da geebilir12. Snr oluturan akarsular, snrn tespiti bakmndan eitli zellikler tar. Zira akarsu yataklar zaman zaman deitii iin genilii ve derinlii bakmndan sabit llerde deildir. Bu adan akarsular oynak snr hatlar olarak kabul etmek mmkndr. Akarsularda snrlar drt yntemle tespit edilmektedir: 1) Snr izgisinin akarsuyun sa kysndan geirilmesi 2) Snr izgisinin akarsuyun sol kysndan geirilmesi 3) Snr izgisinin akarsu yzeyinin orta noktasndan geirilmesi 4) Snr izginin akarsuyun en derin noktasndan (Thalveg hatt) geirilmesi13. Bu drt yntem de akarsu yatann oynak olmasndan kaynakl sebeplerle bir takm sorunlarn yaanmasna engel olamamaktadr. Nihayetinde devletler hangi yntemi kullanacaklarn ou kez askeri ve ekonomik karlarna gre tayin etmektedirler. Suni snrlar, jeodezik ve geometrik ltlere gre belirlenmi snrlara denir. Bu ynteme ya tabii snrlarn dikkate alnmamas ya da tabii snr tekil edecek yer ekillerinin yokluu sebebiyle bavurulur. Jeodezik tespit ynteminde snrlar, enlem ve boylam dereceleri esas alnarak belirlenmektedir. Geometrik yntemde ise snrlar; dz hatlar, eriler ve yarm daireler gibi eitli geometrik modellemeler esas alnarak belirlenir14. Konumuzla yakn ilikisi olmadndan burada kara ve deniz snrlarnn tayin ve tespitine girmiyoruz. Sonu olarak denilebilir ki snrlarn tayin ve tespitinin bir yan siyasi ve hukuki, dier yan da teknik bir mesele tekil eder. Antik Devirler Devletler hukuku erevesinde mlahaza edecek olursak antik alarda iki tip devlet karmza kar. Birinci tip siyasi topluluk kendi kendine yetebilen, byk lde statik snrlara sahip site-devlettir. kinci tip ise almaz doal bir snrla ya da yenilmez bir orduyla karlancaya kadar srekli genilemeyi ve dnya egemenliini ama edinmi olan tek merkezli imparatorluklardr15. Bu tip devlet rgtlenmelerinde srekli genileme temel bir karakter arzeder. Snrlarn genilemesi ne zaman sona ererse de siyasi rgtlenme ksa sre iinde dalma tehlikesi ile yz yze gelir. nk devletin siyasi, idari ve ekonomik rgtlenmesi hemen tmyle askeri temelde gelien evrensel egemenlik anlayna dayanmaktadr. Devletler arasndaki snrlar izen, bir hukuka balayan bilinen ilk antlama M 3100 senelerinde Smer site devletleri Laga ile Umma arasnda akdedilmi bar antlamasdr. Buna gre her iki devlet de birbirlerinin snrna tecavz etmeyecekti ve antlama ortak Smer tanrlar tarafndan koruma altna alnmt16.
12 13 14 15 16

Meray, Devletler , s. 271. ekerkran, Trk-Sovyet , s. 8. Ibid, s. 9. Meray, Devletler , s. 5. Smerler balangta eitli kabilelerden olumakta iken zamanla Dicle ve Frat nehirlerinin boylarnda kk siyasi oluumlar meydana getirmilerdi. Bunlar kendilerini yabanclara kar koruyabilmek iin zerlerinde yaadklar topraklar surlarla evirmiler ve oluan her bir sitenin koruyucusu olan ilahlar iin tapnaklar ina etmilerdir. Smer site devletleri arasndaki ilikiler daha sonra geni bir siyasi birlie dnmtr. Smerlerin hukuki ve siyasi tekilatlanmas

87

B. Apaydn

Ayn ekilde daha sonraki devirlerde Antik Yunanda, Hind uygarlnda ve Eski in devletleri arasnda benzeri nitelikte antlamalara rastlamak mmkndr17. Demek ki snrlarn ve snr ilikilerinin tarihi devlet rgtlenmesinin ortaya k zaman kadar eskilere uzanmaktadr. Orta a Avrupas Roma mparatorluu MS 493te barbar kavimlerin istilas ile dalmtr. Bu dnemden sonra Ortaa Avrupasnda, merkezi imparatorluk rgtlenmesinin dalmas sonucu kk kavimlerin srekli savalarla birbirlerine stnlk kurmaya altklar bir yap ortaya kmtr. Orta, Gney ve Dou Avrupada Visigotlar, Ostrogotlar, Franklar, Alemannlar, Burgondlar, Saksonlar, Kuzey Avrupada Normanlar, Britonlar, Keltlerden oluan bu yeni siyasal yapda her kabile kendi hukukuna sahipti. z itibariyle kabile geleneinden beslenen Kavim Hukuku ( ng. Tribal Law), birbirine hi benzemeyen bamsz bir hukuk dzeni yaratmt18. Bu dank yap iinde srekli sava halinin yzyllarca devam etmesi ise snr izgilerini belirsiz ve iktidarn belirli bir devamllktan yoksun olduu oynak hatlara evirmitir. Kilise Hukuku ( ng. Canon Law) denilen hukuk sistemi de ite bu dnemi takiben 10. yzylda ortaya kmtr. Dank topluluklar arasnda her trl hukuki balaycln yok olduu bir ortamda, balayc kurallar koyup, deerler sistematize etmesi bu dnemde kiliseyi yegane iktidar oda haline getirmitir. Kilise hukuku milletler/kavimler st olup, evrensel bir hukuk sistemi retmitir19. Bu dnemde iktidarn kayna, adeta tanrnn somutlam ifadesi olan kilise ve ruhban snf olmutur. Snrlar da kilisenin hakimiyet kurduu bu blgelere kadar uzanm saylyordu20. slam Corafyas ve Snrlar MS VII. yzylda ortaya kan slamiyet, Ortadouda dank halde yaayan kabileleri ortak bir ideal etrafnda toplamtr. Tpk Hrstiyanlk gibi slam dini de evrensel egemenlik mefhumunu benimsemi olmakla dnya corafyasn zerinde yaayan insanlarn dinsel sekilerine gre ikiye ayrmtr. Birincisi Mslmanlarn hakimiyeti altndaki memleketler olan Dar-l slam, ikincisi ise Mslman olmayanlarn hakimiyetindeki memleketler olan Dar-l Harbtr21. Buna gre slam dnyasn temsil ettiini dnen devletler snr izgilerini, zerinde siyasi ve dini otoritelerini gerekletirdikleri blgelere gre belirlemekteydiler. Fakat belirtmek gerekir ki slam lkelerinin kendi aralarndaki snrlarn hukuki egemenlik bakmndan bir karl yoktu. slam lkeleri sadece siyasi adan birhakknda geni bilgi iin bkz. Recai G. Okandan, Umumi Hukuk Tarihi Dersleri, ( stanbul: Faklteler Matbaas, 1952), s. 101-104. Meray, Devletler , s. 6-7. Harold J. Berman, Law and Revolution, (USA: Harward University Press, 1999), s. 52-53. Kilise hukukunun tarihsel geliimi ve karakteristik zellikleri iin bkz. Berman, Law and Revolution, s.85-113., 181-221. Meray, Devletler , s.10. Ibid, s.12-14.

17 18 19

20 21

88

5 Aralk 1857 Tarihli Osmanl Devleti-Rusya Snr Anlamas

birlerinden ayr idi. Yani iki mslman devlet arasnda hukuki hkmler asndan bir fark bulunmuyordu. rnein Osmanl Devleti vatanda bir Mslman, herhangi bir Darlislam toprandaki kiiye miras olabilirdi. Sonu itibariyle denilebilir ki, mslman lkeler arasndaki snrlar hukuki deil, sadece siyasi egemenlik asndan bir anlam tayordu22. Osmanl mparatorluu ve Snrlar Osmanl mparatorluunun kuruluunun ne surette gerekletii hususunda eitli tezler ileri srlmtr. Fakat bunlardan en kuvvetli delil ve emareye sahip olan gr, Osmanl hanedannn Kay boyundan geldiini syleyen ve bir u beylii eklinde teekkl ettiini savunan grtr23. Aksi gr ileri sren H. A. Gibbons ve Witteke gre ise Osmanllar, Kaylardan ve hatta Ouzlardan gelmemektedir. Zira Osmanl hanedannn Kaylardan olduunu iddia etmek en eski tarih olarak ancak 15. asrn ilk yarsna yani II. Murad zamanna gitmek demektir. Sz konusu olan geni ve heterojen kitlelerin Gazilerin nderliinde, Bizans snrndaki Rum diyarlarna yerlemeleri ve buradaki halk kitleleri tarafndan zmsenerek, karma snr boyu uygarlnn zamanla Kk Asyann belirleyici unsuru haline gelmesidir24. Kprl ise bu gre itirak etmeyip Uzunarlya katlmaktadr25. Biz bu meseleyi Osmanl mparatorluunun nihayetinde bir u beylii eklinde ihdas edildiini kabul ederek geitiriyoruz. Zira konumuz balamnda asl nemli olan husus Osmanl mparatorluunun kurulu ilkesinin bir u beylii esaslarna gre ekillenmi olmasdr. Nitekim kurulutan itibaren snrda ve snr ilikilerinde bulunan ve bu sebeple genilemesinde komularyla kurduu diplomatik ilikilerin byk nem arzettii bir devlet rgtlenmesi sz konusudur. Kurulu geleneinden kaynakl olacak ki Osmanl mparatorluu ykseli devrine kadar iyi komuluk ilikilerine byk nem vermitir. Bu itibarla balarda daha ok siyasi ve dini ittifaklar, evlilikler ve eitli diplomatik manevralarla snrlarn geniletme yolunu benimsemitir. Bununla beraber ykselme devrinde artk imparatorluk karakteri ar basm ve slam devlet felsefesinin bir gerei olarak Dar-l Harb memleketleri karsnda tebli eden ve gc esas alan bir tutum sergilemiti. Bu dnemde yaplan antlamalarda siyasi snrlarn tespitinde Osmanl mparatorluunun tek tarafl iradesinin belirleyici olduunu gryoruz. Doal olarak gerileme ve k devrinde ise antlamalarda nce karlkl uzlama ilkesinin daha sonra ise Avrupal byk glerin iradelerinin belirleyici olduu dikkat ekmektedir. Konumuzla ilgisi bakmndan Osmanl-Rus ilikilerine ksaca deinmek gerekir. ki devlet arasndaki ilikilerin balangc, eitli prensliklerin Moskova
22

23 24

25

Halil Cin ve Ahmed Akgndz; Trk Hukuk Tarihi, c. I, ( stanbul: Osmanl Aratrmalar Vakf, 1995), s. 193. .Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c.I, (Ankara: TTK, 1982), s. 97-99. Herbert. A. Gibbons, The foundation of the Ottoman Empire: a history of the Osmanlis up to the death of Bayezid I: (1300-1403), (New York: The Century Co., 1916), s. 82 vd.; Bkn, Paul Wittek, Osmanl mparatorluunun Douu, ev: Fatmagl Berktay, ( stanbul: Pencere Yaynlar, 2000). Uzunarl, Osmanl Tarihi, s. 98.

89

B. Apaydn

Knezlii ats altnda topland 15. yzyln son eyreine tekabl eder. Rusyann Osmanl mparatorluu ile ilk temaslar Krm Hanl dolaysyla olmutur. Bu dnemde Rusya, Osmanl himayesindeki Krm Hanl ile iyi ilikiler iindeydi26. Merkezi yapsn zamanla glendirerek blgesel bir g olmaya balayan Rusya ile Osmanl arasndaki ilk sava, 1569 senesinde vuku bulmutur. Bu ilk sava kaybeden taraf Osmanl Devleti olmutur. ki devlet arasndaki ilk antlama ise Rusyann, Krm Hanna dedii vergileri kesmesi zerine kan sava bitiren 1681 tarihli Bahesaray Bar Antlamasdr27. Bu tarihten itibaren Osmanl-Rus ilikileri sk sk patlak veren savalara sahne olmutur. Velhasl iki devlet arasnda bir ok antlama yaplm ve snr deiiklikleri yaanmtr28. ki devlet arasnda yaplan antlamalarda snr izgilerine en fazla konu olan blge genelde Karadenizin dousu ve Kafkasya olmutur. Bunun balca nedenleri arasnda; blgenin corafi yapsnn snr oluturmaya ok elverili olmas, savunma hatlarnn tesisi ve askeri bakmdan gvenliinin salanmasnn kolay oluu gelmektedir. almamza konu edindiimiz snr antlamasnda da iki devlet arasndaki snr izgilerinin bu blgede younlatn tespit edebiliyoruz. 1857 SINIR ANLAMASININ YAPILDII DNEMDE AVRUPADA GENEL S YAS DURUM Genel 19. yzyl Avrupa corafyas ve periferisi iktisadi, sosyal, siyasal ve bilimsel gelimeler asndan tarihte eine pek az rastlanr ekilde byk lekli deiimlere, etkileimlere, devrimlere ve siyasal trajedilere sahne olmutur. yle bir dnemdir ki Avrupann herhangi bir blgesindeki ekonomik ya da siyasal bir gelime ksa srede ok geni bir alana yaylmakta ve olaanst sonulara yol amaktadr. Mtevaz bir yorumla 19. yzyl gnmz dnya sisteminin temel karakteristiklerinin olutuu bir dnem olarak kabul etmek mmkndr. 19. yzyl balarndan itibaren Avrupada mevcut statkolarn korumak isteyen geleneksel iktidar merkezleri ya da yaplar (monariler, imparator, kilise, aristokrasi) ile siyasal ekonomik gelimelerin ykselen yeni deerleri ve aktrleri (burjuvazi, parlamento, ii snf vs) arasnda atma, krlma ve kimi zaman artc uzlamlar yaanmtr. Bu dnemde devletlerin siyasal sistemleri de deiime uramtr. Ard sra ngiltere, Fransa ve Prusyada ortaya kan iktisadisosyal gelimeler devletlerin siyasal yaplar, kurumlar ve snrlar zerinde ok byk etkiler yaratmtr. Hobsbawm 19. yzylda herkese istenen genel bir devlet modeli olduuna dikkat ekmektedir. Buna gre byle bir lke; her eyden nce devlet yaps bakmndan liberal, az veya ok temsil esasna dayal olan, tek bir siyasi ve hukuki kurumlar dizisine sahip, ulusal ekonomik gelimeye temel oluturacak byklkte, egemen, toprak esasna dayal ve az ok trde

26 27 28

Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya, (Ankara: Kltr Bakanl Yayn, 1990), s. 1-4 Ibid, s. 5, 9-10. Sz konusu savalar ve sonunda imzalanan antlamalar hakknda ayrntl bilgi iin bkz Kurat, s. 15-60.; Antlama metinleri iin bkz. Muhedt Mecmas, c. IV, (Ceride-i Askeriye Matbaas, 1293).

90

5 Aralk 1857 Tarihli Osmanl Devleti-Rusya Snr Anlamas

liberal, anayasal bir ulus devlet sz konusudur29. Bu nedenle 19. yzyl bir yandan da snrlarn yeni siyasal modele gre yeniden ekillendirildii bir yzyl olmutur. Artk izilecek snrlar eski devirlere nazaran ok daha fazla devletin ilgisini ekiyor, savalara neden olabiliyor ve giderek tutuculayordu. Bylece devletler arasnda yaplan snr anlamalarnn nemi giderek artmaya balyordu. 1815 Viyana Kongresi 1648 Westphalia Bar ile Otuz Yl savalar sona ermi ve ilk defa bir ok devletin katld milletleraras bir konferans dzenlenmiti. Bylece Napolyon savalarnn Avrupay alt st ettii dneme kadar artk bir Avrupa sisteminden bahsetmek mmknd. 19. yzyln balarnda ise yeni sistemsel deiiklileri kavramak ve bunlara kar bir tutum belirlemek iin Avrupann byk gleri Viyanada bir araya gelmitir. 1815 senesinde dzenlenen bu kongrede milliyetilik ve liberalizm rzgarna kar statkoyu koruyan bir tutum sergilenmitir. Bu itibarla 1815 Viyana Andlamasndan 1870li yllara kadar ulusal birliklerin salanmasna ynelik savalar dnda uluslararas ilikilerde genelde denge politikas benimsenmitir. Bu kongrede esas olarak konuda karar alnmtr; kle ticaretinin yasaklanmas, diplomatlarn hukuki stats ve milletleraras nehirlerde yaplan tamaclk ileri30. Bu dnemde ban Avusturya-Macaristan babakan Metternichin ektii ngiltere-Avusturya ittifaknn temel dsturu; mevcut devletlerin snrlar kutsaldr, dokunulamaz ve her devlet bu kutsal snrlarn iinde istedii gibi hareket edip istedii rejimi kurabilir idi. Burada hemen iki kayg gze arpmaktadr; birincisi geleneksel ynetim biimlerini tehdit eden liberal ynetim modelleri, ikincisi mevcut snrlar btnyle deitirecek olan ulusal karakterli siyasal hareketler. 19. yzyl boyunca ulusuluk akmnn ve liberalizmin en etin dman olan Metternich, bu konudaki kayglarnda haksz deildi. Nitekim 1848 ayaklanmalarndaki anayasa ve zgrlk talepleri onu ngiltere topraklarna kadar savurup, srgne gndermitir31. Metternichin liberal hareketlere kar olan tutumunu ifade eden nemli belgelerden biri, Babaliye iletilmek zere stanbulda kaim olan Baron Von Strmere 1839 senesinde ekilen telgraftr. Bu telgraftaki temel vurgu, Osmanl Devletinin bat usul ve ilkelerini uygulamaya ynelik slahat politikasndan vazgeerek slam devletinin geleneklerine uygun politikalar izlemesi gereidir. Metternich anayasa talebiyle ortaya kan liberal hareketler hakkndaki grlerini de yle dile getirmitir32: Her itimai ktle, fiilen bir kanunu esasiye maliktir; zira bu olmaynca bu itimai varln bir devlet olarak mevcudiyetine imkan yoktur. Bu byle olunca bir kanunu
29 30

31 32

Eric Hobsbawm, mparatorluk a, ev: Vedat Aslan, (Ankara: Dost Yaynlar., 1999), s. 31. Charles Crozat, Devletler Umumi Hukuku, c. I, ev: Edip elik, ( stanbul: HF Yaynlar, 1950), s.267-273. Oral Sander, Siyasi Tarih, (Ankara: mge Yaynlar, 1989), s. 119-130. Bu telgrafn ieriinin tamam iin bkz. Hfz Timur, Trkiyede Abdlmecidin Islahat Hakknda, Tanzimat II, ( stanbul: MEB Yaynlar., 1999), s. 703-722.

91

B. Apaydn

esasi bahetmek, o devleti istinat ettii temellere kadar devirmek ve ona hakikat yerine bir takm parlak cmleler sylemektir. nk hi kimse mevcut olmayan bir eyi bahedemez. te Kanunu Esasi nam verilen ve hakikatte hkmdarn bahedemiyecei ey budur. Grld zere Metternich Osmanl modernlemesine tarafgir deildir. Aksine bat rnek alnarak yaplan bu slahatlarn devletin sonunu getirecei inancn tamaktadr. Bu tutumun batl devletlerin Osmanl devletinin reform siyaseti karsnda taknd genel tavrdan bir sapma saylabileceini sylemek mmkndr. Zira Avusturya, Osmanl aynasnda kendi geleceini grmektedir. ki byk imparatorlua bandan sonuna hkmetmi olan Osmanoullar ve Habsburg hanedanlarnn ykseli ve klerinin ezamanllna baktmz zaman bu karm yapmakta pek zorlanmyoruz33. Krm Sava (18531856) ve Paris Bar Antlamas Krm Savann kkleri esas olarak Rusya ile ngiltere-Fransa arasnda Balkanlar ve Ortadouda hkimiyetini kaybeden Osmanl mparatorluunun yerini kimin alaca meselesine dayanyordu. Fakat savan kmasna neden olan siyasal gelimelerin banda 1848 ayaklanmalar gelir. Rusya zellikle Macaristan Habsburg mparatorluundan ayran ayaklanmalar sonunda Macaristan ve daha sonra Romanya ulusal hareketlerine mdahale etmi ve bu blgeleri kontrol altna almtr. Rusyann bu agresif d politikas, ngilterenin Ortadou ve Balkanlardaki karlarnn artk Rusyadan ziyade Fransa ile rttn aa karmtr. Nitekim ngiltere sz konusu blgelerde nceleri gl bir Fransa yerine kendisi iin tehlikesiz grd Rusyay destekliyordu34. Macaristan ve Eflak dnda Polonyadan da kaan yzlerce ihtilalcinin Osmanl Devletine snmas, Osmanl Devleti ile Rusya arasnda uluslararas bir bunalma yol amtr. Ruslar ihtilalcilerin geri verilmesini istediyse de Mustafa Reid Paa Osmanl Devlet geleneine uygun olarak bu talebi reddetmiti. Bylece iki lke ilikileri kesilerek sava ihtimali ortaya kt. Bu gelimeler karsnda Osmanl Devletini borlandrmak isteyen ngiltere ve Fransa, bir saldr olmas ihtimaline kar donanmalarn anakkale Boazna yollamtr35. Rusya ise bu gelimeler karsnda geri adm atmak zorunda kalm ve kriz ertelenmitir. Fakat bir sre sonra Kutsal Yerler (Makaamt- Mbreke) meselesinin ortaya kmas ile Krm Sava kanlmaz olmutur. Osmanl Devleti, Rusyaya ektii ultimatomun cevabn beklemeden (27 Ekim-3 Kasm 1853) Tunay aarak saldrya gemitir. Rusyann, ngilterenin prenslikleri boaltma ultimatonunu da

33

34

35

Habsburg krallk hanedanl Avrupada bir ok kralla hkmetmekle beraber esasen Avusturya ve spanya olmak zere iki ana kolu vard. Habsburglar, Avrupann bir ok krall ile Royal Married yolunu kullanarak akraba olmu ve buralarda dnem dnem iktidara gelmitir. Ayrntl bilgi iin bkz. Robert A. Kann, A History of the Habsburg Empire 1526-1918, (Berkeley: University of California Press, 1977), s. 224-235, 244-25. Stanford Shaw ve E.Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, c. II, ( stanbul, E Yaynlar, 1983), s. 173-175. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, c. V, (Ankara: TTK, 1983), s. 236-238.

92

5 Aralk 1857 Tarihli Osmanl Devleti-Rusya Snr Anlamas

reddetmesi zerine 28 Mart 1854te sava resmen balamtr36. Savan askeri anlamda mutlak bir galibi olmamakla beraber diplomatik anlamda Rusyann dnler verdii sylenebilir. Osmanl Devleti asndan nemli bir sonucu ise Padiahn Hristiyan tebaasna baz haklar vermeyi kabul etmesidir. Bylece 28 ubat 1856da Islahat Ferman denen haklar bildirgesi ile tebaaya eitlik ve reformlar bahedilmi oluyordu. Salanan barn hkm altna alnmas ise Pariste toplanacak bir konferansa braklmtr37. Krm Sava sonrasnda bata Osmanl Devletinin mttefikleri ngiltere ve Fransa olmak zere Avrupal byk gler Pariste bir araya gelmilerdir. Konferansta Avrupa nizamn korumak amac ortak irade olarak belirmitir. Bu nedenle btn byk devletler (Avusturya, Fransa, ngiltere, Prusya, Rusya, Osmanl Devleti) kongreye itirak etmilerdi. Andlama Osmanl Devleti asndan ayr bir nem tayordu. Nitekim bu andlama ile Osmanl Devleti Avrupa kamu hukukuna dahil olmutur. Snrlar asndan deerlendirildiinde, Paris Konferansnda, grnte Osmanl devletinin mevcut snrlarnn korunmas siyaseti benimsenmitir38. Fakat dier yandan da ieride padiahn iktidarn sarsacak olan slahatlarn sz verilmitir39. 5 Aralk 1857 (1274 H.) Tarihli OSMANLI-RUSYA SINIR ANTLAMASI Bu ahdnme, Sultan I. Abdlhamid devrinde Rusya devleti ile Asya ktasnda bulunan Osmanl topraklarnn snrlarn belirlemek zere 1857 (1274 H.) tarihinde akdolunmutur. ngiltere ve Fransann katlmyla imzalanan ahdnme, 4 bend ve bir htimeden olumaktadr. Ahdnmenin 1. bendinde Osmanl Devleti ile Rusya arasnda snr oluturan nehir, dere, ay, gl ve da sralar birer sra numaras verilmek suretiyle gsterilmitir. 2. bendde snrn, komisyon tarafndan hazrlanan ve imza edilen haritada krmz noktadan ibaret bir hat olarak gsterildii hususu akla kavuturulmutur. 3. bendde anlamann yrrlk tarihi, nihayet son bendde ise bu anlamann en ge iki ay iinde tasdik olunaca belirtilmitir. Sz konusu snr anlamasnn tam metni, 1877 tarihinde II. Abdlhamidin iradesi ile baslm olan Muhedt Mecmasnn IV. cildinde yer almaktadr40. Osmanl Devletinin yabanc devletler ile yapt siyasi ve ticari ierikli tm muahede metinleri ve eitli lkelere tannm kapitlasyon metinleri resmi nitelikli bu eserde toplanmtr. Belirtmek gerekir ki II. Abdlhamid dneminde byle bir almann yaplmas, artan uluslararas ilikilere verilen nemin bir gstergesidir.

36 37 38 39 40

Shaw ve Shaw, Osmanl mparatorluu , s. 178-179. Karal, Osmanl Tarihi, s. 240. Ibid., s. 241-248. Ibid., s. 248-252. 1877 senesinde baslan bu anlamalar klliyat 5. ciltten ibaret olup, ciltlerin ierikleri devletlere gre dzenlenmitir. Rusya ile yaplan her trl muhede metni ve kapitlasyon metinleri III ve IV. ciltte yer almaktadr. Anlamann Osmanlca tam metni iin bkz. Muhedt Mecmas, c. IV, (Ceride-i Askeriye Matbaas, 1293), s. 117-122. Ayrca bu makalenin son ksmnda da orijnal metinleri bulabilirsiniz.

93

B. Apaydn

Metin bu hududnme-i hmyun41 1274 (H.) evvall mkerreminin yirmibeinci gnnde Sultan Abdlmecid Han Hazretleri zaman- saltanatlarnda Mirliva Hseyin Paa ve Miralay Osman Bey ve Fransa Devleti tarafndan Amon Pi (?) ngiltere Devleti tarafndan Con Letyenverin Simoni (?) ve Rusya Devleti tarafndan Pervezer erikof Miel Zuvanat (?) memuriyetleriyle akd ve tanzim olunmutur. Birinci bend: Devlet-i liyye ile Rusya memalikini tahdit eden hatta Kk Ahri dana doru ran memaliki ile devleteyn-i mezkureteyn memalikinin noktai ittisli42 olan mahalden bed ile Byk Ahri dandan ve ibu iki dan mukassemi43 olan silsile-i cibalden geerek sular cenben Maku ay ile Murad ayna ve imal(en) dorudan doruya Uz nehrine cari olan cibalin zirvesi boyuna gider. Zikrolunan hatt- hudut ingil dann hizasnda Kara Bulaktan geerek Bayezidden Revana giden yolu zirve-i cibal hatt olan ve komisyonun ta yntsyla ehramiyekil44 bir nian vaz ettii mahalde kateder ve nk ol mahalden hududun almat grnemediinden komisyon Devlet-i liyye arazisi zerinde hudutta tekil eyledii maruzzikr45 ehramdan 775 ngiliz kademi46 ve 110 ve 5 sebi Rusya sajeni mesafesinde imal gn dorusu tarafna 305 ve 18 derecelerinde vaki mahalde yine ta yntsyla dier bir ehramiyekil nian vaz etmitir. bu nianenin corafyaca ahval-i mevkiyesi bir rakamyla murakkam olan varaka-i melfufede47 iaret ve tayin olunmutur. Hatt- hudut zikr olunan zirve-i cibal hattndan ayrlmayarak ilerleyip Muson karyesinden Kervansaraya giden tariki kateder. Ve bu noktada dahi ta yntsyla bir ehram vaz olunarak bu ehramn dahi iaretleri ve corafyaca ahval-i mevkiyesi iki rakamyla murakkam olan varaka-i melfufede tayin ve iaret klnmtr. Zikr olunan mahalden hatt- hudud yine zirve-i cibal hattndan ayrlmayarak Balk glnn canib-i imalisinden Mamarinde Sinaki nam ovann taraf- cenbisine geerek Sinak ve Nandoran nam dalardan mrur ile Diba nam dan zirvesine vasl olur. Diba dann zirvesinden inerek Zaran ay veyahut Nut aynn balca mecrasndan geerek bu ayn Azer nehrine munsabb48 olduu mahale kadar gider ve oradan dahi Azer nehrinin balca mecrasndan ayrlmayarak Arpa ayn Azer nehrine mnsap olduu mahale kadar ve bu mahalden Arpa ayn balca mecrasndan yukarlara karak itaba nam karyenin yanndan Deli ay nam derenin Arpa ayna mnsap olduu mahale vasl olur ve bu mahale varldktan sonra tarih-i iseviyenin 1834 senesi kanunsanisinin alafranga 29u tari41

42 43 44 45 46 47 48

Metin ksmnn dibacesinde hududnme-i hmyun demekle beraber, mecmuann fihrist ksmnda ahdnme-i hmyun tabirinin kullanlmas bizi bir yazm hatas olabilecei kansna vardrmaktadr. Ahdnme-i hmyunlar, padiahlar tarafndan verilen bir taahht belgesi nitelii tamakla Hazine-i Evrakda muhafaza edilirlerdi. Karlatrma iin bkz. Muhedt Mecmas, c. IV, s. 3 ve 117. ttisl: 1-bitime 2-birbirine dokunma 3-yaknlk. Mukassem: taksim edilmi, ayrlm, blnm. Ehrmiyekil: snr izgisinin belirlenmesinde ta vb... suni iaretlerin kullanlmas. Maruzzikr: arzolunmu, arzolunan. Kadem: 1- yarm arn uzunluunda bir l 2- adm. Melfuf: ilitirilmi, eklenmi. Munsabb: dklen, karan, kavuan.

94

5 Aralk 1857 Tarihli Osmanl Devleti-Rusya Snr Anlamas

hiyle mverrah olan mukavelename ile karargir olan hatt- hudut bed ederek hatt- mezkr Deli ayn balca mecras boyuna giderek Yahi Bulan nam derenin Deli ay deresine mnsap olduu mahale vasl olur ve haritada alt ve yedi rakamlaryla gsterilmi olan hudut iaretlerinin mahali ibu iki derenin birletii nokta olup bu noktadan hatt- hudut cihet-i imal garbiye doru giderek sekiz ve dokuz ve on rakamyla murakkam iaretlerin hatt zerinden Oksuz da zirvesinde olup onbir rakamyla gsterilmi olan mahale vasl olur ve bu mahalden hatt- hudut sular imalen Rusya memalikine ve cenuben Memalik-i Osmaniyeye cereyan eden cibalin zirvesi hatt- boyuna giderek haritada oniki ve on ve ondrt ve onbe ve onalt ve onyedi ve onsekiz ve ondokuz ve yirmi ve yirmibir ve yirmiiki ve yirmi ve yirmidrt ve yirmibe ve yirmialt ve yirmiyedi ve yirmisekiz ve yirmidokuz rakamyla gsterilmi olan mahale vasl oldukta yetmi sekiz ve elli arznda bir zaviye tekil ederek yine cihet-i imal garbiye meyl ile Hozpen nam gln sahilinde seksen sajen ve ism-i mezkr ile maruf olup harap olmu olan karyeden tahminen iki verst mesafede vaki ve otuz rakamyla gsterilmi nianeye mntehi49 olur ve ibu otuz rakamyla gsterilmi nianeden ilerleyip Kozepen gln kat ile mezkr gln sahilinden yirmi sajen mesafede vaz olunmu ve otuz bir rakamyla murakkam olan nianeden ve Kozepen gl ile Kur nam ayn arasnda bulunan cibal mteselsilenin zirvesi hizasndan otuziki ve otuz ve otuzdrt rakamyla murakkam iaretlerin bulunduu hattan geerek dan zirvesinde olup otuzbe rakamyla gsterilen nianelerin bulunduu hat zerinde zirve-i cibalden geerek arustav nam derenin Kur nam aya mnsap olduu mahale vasl olur. Zikrolunan hatt- hududun Deli ay deresinin Arpa ayna mnsap olduu mahalden bed ile arustav deresinin Kur ayna mnsap olduu mahale varnca nianeleriyle beraber bervehi tafsil tarifi ve nianelerin cihet-i mevkiiyeleri rakamyla murakkam olan varaka-i melfufede mevcuttur. arustavn Kur ayna munsabb olduu mahalden hatt hudut Kur nehrinin balca mecras boyuna giderek nehr-i mezkure Hazermen nam kk ayn munsap olduu mahale vasl olup oradan dahi Derindere nam dan yannda zikr olunan suyun menbai olup haritada bir rakamyla gsterilmi olan mahal zerinden zikrolunan Derindere dann zirvesinde iki rakamyla murakkam olan mahale reside50 olur. Ve ibu mahalden hatt- hudut ve drt ve be ve alt ve yedi ve sekiz ve dokuz ve on ve onbir ve oniki ve on ve ondrt ve onbe ve onalt ve onyedi ve onsekiz ve ondokuz ve yirmi rakamlaryla murakkam olan nianeler boyuna giderek zirve-i cibal zerinden yirmi bir ve yirmi iki ve yirmi rakamlaryla Cah suyu nam derenin sahil-i yemininde gsterilmi olan nianelerin hizasna inerek yirmi drt rakamyla gsterilen nianeye kadar vasl olur. Zikr olunan Hazermen nam ayn menba olup bir rakamyla gsterilmi olan mahalden bed ile mezkur Cah suyu nam derenin sahil-i yemininde (sanda) vaki yirmi drt rakamyla murakkam olan mahale varnca hatt- hudut-u mezkurun tafsilen tarifi ve nianelerin cihet-i mevkiiyeleri drt rakamyla murakkam olan mahalden hatt- hudut zikrolunan derenin balca mecras boyuna giderek Bosenhov nam aya munsabb olduu mahale kadar
49 50

Mnteh: nihayet bulan, biten, son, en son. Reside: erimi, ulam, yetimi.

95

B. Apaydn

nzul51 ve oradan dahi Bosenhov aynn balca mecras ile inerek sahil-i yemininde Barela nam karyenin ve Oraan nam kazak karakolunun yannda bir rakamyla gsterilmi mahale vasl olup oradan dahi bir rakamyla murakkam olan nianeden ikive ve drt ve be ve alt ve yedi rakamyla iaret olunmu olan mahallerde vaki nianeler boyuna giderek bricala nam derenin sahil-i yesarnda sekiz rakamyla gsterilmi olan mahale vasl olur ve zikrolunan Bosenhov aynn sahil-i yemininde vaki bir rakamyla gsterilmi mahalden bed ile bricala nam derenin sahil-i yesarnda (solunda) vaki sekiz rakamyla iaret olunmu mahale varnca hatt- hudutun berveh-i tafsil ve tarifi ve nianelerin cihet-i mekiiyeleri be rakamyla murakkam olan varaka-i melfufede mevcuttur ve yine bricala nam derenin sahil-i yesarnda vaki sekiz rakamyla gsterilmi olan mahalden hatt- hudut ibu derenin balca mecras boyuna gibip bir rakamyla murakkam olan mahalde vaki ta yntsyla mahrutiyekil vaz olan niane vasl olup oradan dahi iki rakamyla gsterilen iareti kateden hatt boyuna giderek rakamyla murakkam olan Gorma nam dan zerinde vaki mahale ve oradan dahi cihet-i imal garbiye dolanp olhavalide kain dier bir Balkan boazyla Cince nam dereyi kat ile Cincar ve Livari ve Legomari ve Conbena dalarndan geerek drt ve be ve alt ve yedi ve sekiz ve dokuz ve on rakamlaryla iaret olunmu olan hat boyuna gidip onbir rakamyla murakkam olan mahale vasl olur ve oradan dahi oniki rakamyla gsterilmi mahale kadar Larisakovareli nam dan zirvesinden mrur ederek zikrolunan mahalden dier bir Balkan boazyla Kovilyan nam ay kat ile Croviz skaro nam dan zerinde vaki on rakamyla gsterilmi olan mahale ve oradan dahi da tepesinden avnabar nam dada ondrt rakamyla iaret olunmu olan niane-i mevzuaya vasl olur ki bu mahal 1834 tarihinde Devlet-i liyye ile Rusya devleti komiserlerinin tehdit eyledikleri hattn nokta-i intihasdr. Zikrolunan bricala nam derenin menbana yakn olup bir rakamyla gsterilmi olan mahalden bed ile avpanar nam dan zerinde vaki ondrt rakamyla gsterilmi mahale varnca hatt- mezkur nianeleriyle berveh-i tafsil tarifi ve nianelerin cihet-i mevkiiyeleri alt rakamyla murakkam olan evrak- melfufede mevcuttur ve zikrolunan avnapar nam dan zerinde vaki ondrt rakamyla murakkam olan mahalden hatt- hudut da tepesinden ayrlp bir tarafnn sular imalen Goril eyaleti iinden Bahr-i Siyaha ve dier tarafnn sular Kovilyan ay vastasyla Bahr-i Hazere ve daha ileride bulunan tarafn sular dahi Acare derelerinden Bahr-i Siyaha ceryan eden silsile-i cibalin zirveleri hatt boyuna Cehotay nam cebele vasl olur ve Cehotay cebelinden hatt- hudut lok nam nehri balca mecras boyuna giderek nehr-i mezkurun Bahr-i Siyaha dkld mahale mntehi olur ve zikrolunan hatt- hudut komiserler tarafndan mmza olarak ibu mukavelenameye melfufu olan haritalarda ve tarif cedvellerinde kamilen mnderi ve mukayyettir ve hatt- falan ayn veyahut nehrin balca mecras boyuna gider demekten komisyonun murad hatt- mezkur ol ay veya nehrin balca mecras hattna tabi olduunu ve bu nehir ve ayn bir ka ubesi olduu taktirde mecras tagayyr eylese bile Hatt- hudut-u daime balca ube itibar olunmak lazmgelip u
51

Nzl: aa inme.

96

5 Aralk 1857 Tarihli Osmanl Devleti-Rusya Snr Anlamas

balca ube tagayyrnden dahi nehrin veyahut ayn mnkasem olduu uabatn en vsatlisi anlalmak iktiza eder. kinci bend: Tarif olunan hatt- hudut komisyon-u mezkurun ibu sened-i ahirinin czi mkemmili addolunmak zere melfuf olan komisyonun bilcmle azas taraflarndan imza olunan haritada krmz noktadan ibaret bir hat ile gsterilmitir. nc bend: bu sened ile karargir olan mevaddn tarih-i isevinin 1858 senesi kanun-i evvelinin iptidasndan tamamen ve kamilen icraat- fiiliyesine bed olunmu olmas lazm gelecektir. Drdnc bend: bu sened tasdik olunacak ve tasdiknameleri iki ay ve mmkn olur ise daha az mddet zarfnda tet klnacaktr. Htime bu muahedeyi muayene ve tedkik ederek dilhahmza muvafk bulduumuzdan taraf- ahnemizden kabul ve tasdik klnm olmakla Rusya Devlet-i fahmesi tarafna ibu tasdikname-i hmaynum ita olundu tahriren filyevmilhamis minehr-i evvallmkerrem sene erba ve sebin ve mieteyn ve elf. DEERLEND RME Yukarda sz geen belge, Osmanl Devleti ile Rusya arasnda 5 Aralk 1857 tarihli snr anlamasdr. Bu anlamada iki devlet arasndaki snrlarn, kimi zaman bir tepeye ya da mstahkem mevkiye ta ymak suretiyle, kimi zaman ise bir nehir veyahut gln snr oluturmas eklinde tespit edildiini grmekteyiz. Ayrca bunlara ek olarak bir da srasnn zirve noktalarnn birletirilmesi usul de snrn izilmesinde kullanlan yntemlerden biri olmutur. Osmanl-Rus snr anlamasna yapld dnem itibariyle baktmzda olduka ayrntl ve belirgin bir snr izgisi tespit edildiini grmekteyiz. Bu duruma olanak veren birka etken varsa bunlardan biri, iki devlet arasnda snr oluturan blgenin topografik yapsnn snr oluturabilecek zellikte bir ok belirtece sahip olmasdr. Nitekim bol miktarda da ve tepe zirveleri, akarsu, nehir, gl ve ay gibi su yataklar mevcuttur. Bir dier etken ise iki devlet arasndaki snrlarn zaman iinde ok fazla deikenlik gstermemesidir. Zira Osmanl-Rus snr olutuktan sonra 19. yzyln ikinci yarsna kadar fazlaca oynak bir snr zellii tamaz. Halbuki iki devlet arasnda sk sk savalar vukuu bulmutur. Benzeri ekilde Osmanl- ran snr da belirgin bir tutarlla sahiptir. Bu durumun temel nedeni, Osmanl mparatorluunun geleneksel genileme politikas sonucunda, snrlarn daha ok bat ynnde deikenlik gstermi olmasdr. Muhtemelen sz konusu snr anlamasnn iliiinde anlamann ieriini gsteren bir de harita vardr. Fakat tm aratrmalarmza ramen szlemenin eki niteliindeki bu haritay temin edemedik. Bununla birlikte stanbul Belediyesi Atatrk kitaplnda mevcut bulunan eski Osmanl Haritalar arivinden Osmanl-Rus Snrn Gsterir Harita ad altnda kaytlanan tarihsiz bir harita bulabildik. Sz konusu harita her ne kadar tarihsiz olsa da gerek izim teknii

97

B. Apaydn

gerek haritann yapmnda kullanlan malzeme bakmndan en azndan 1870 ylndan ncesi dneme ait olduunu sylemek mmkndr. Bu nedenle elimizdeki snr haritas ile anlamada bir rakamndan otuzbe rakamna kadar numaralandrlmak suretiyle gsterilen snr izgisi arasnda bir zdelik kurulabilmesi muhtemeldir. 1857 tarihli snr anlamasnda snr izgisinin belirlenmesinde yukarda zikredildii zere toplam 35 nokta tespit edilmi ve bu noktalar krmz bir hat oluturacak surette birletirilmitir. Zaten anlamann ikinci bendinde de bu husus komisyonun bilcmle azas tarafndan imza olunan haritada krmz noktadan ibaret bir hat ile gsterilmitir eklinde ifade bulmutur52. Anlama metnindeki snr izgisi ounlukla da, akarsu, nehir, dere, ay veyahut deniz gibi doal iaretlerden faydalanlarak belirlenmi ise de baz noktalarda anlamada ta ymak suretiyle ehramiyekil olarak ifade edilen suni iaretler de kullanlmtr. Buna gre anlama metninde toplam 17 da, 1 ova, 8 yer (kasaba yada belli bir blge ), 10 ay, 5 dere, 4 nehir, 3 gl, 2 deniz ismi zikredilmesi suretiyle snr hatt belirlenmitir. ki lke arasnda imzalanan anlamada snr izgisinin tarifinde nehir, gl, dere ve ay hattnn iki ekilde kullanld anlalmaktadr. yle ki, bu sular bazen balca mecras boyuna giderek demek suretiyle her iki lkenin snrn oluturmaktadr ve btnyle iki lkeden birinin snrlar dahiline girmemektedir. Yani slak snr olarak tarif ettiimiz snr izgisi sz konusudur. kinci durum snr izgisinin, suyun sahil-i yemninden (sandan) yahut suyun sahili-i yesrndan (solundan) gemesi suretiyle izilmesidir. Anlalyor ki, bu yntemle snrn belirlenmesi durumunda ad geen nehir, dere veya ay iki lkeden birinin snrlar dahilinde kalmaktadr53. Anlamada dikkat ekici olan bir dier nokta ise bir nehir veya ayn birden ok kolu olmas durumunda snr izgisinin hangisi esas alnarak belirlenmesi gerektii meselesidir. Bu husus anlamada u ekilde zme kavuturulmutur: (H)att- falan ayn veyahut nehrin balca mecras boyuna gider demekten komisyonun murad hatt- mezkur ol ay veya nehrin balca mecras hattna tabi olduunu ve bu nehir ve ayn bir ka ubesi olduu taktirde mecras tagayyr eylese bile hatt- hudut-u daime balca ube itibar olunmak lazmgelip u balca ube tayirinden dahi nehrin veyahut ayn mnkasm olduu uabatn en vsatlisi anlalmak iktiza eder.. Grld zere meselenin ele alnnda aamal olarak iki kriter ne karlmtr. Sz konusu durumda nce birden ok kolu olan nehrin veya ayn balca mecrasnn esas alnaca belirtilmitir. Daha sonra ise balca ube deyiminden ne anlalmas gerektii aklanmtr. Buna gre eer nehrin birden ok kolu varsa balca mecra olarak bunlardan en vstlisi yani en geni/byk olan esas alnacaktr.

52 53

Muhedt Mecmas, c. IV, s. 122. Muhedt Mecmas, c. IV, s. 120-121.

98

5 Aralk 1857 Tarihli Osmanl Devleti-Rusya Snr Anlamas

SONU 1857 tarihli Osmanl-Rus snrn gsterir antlama, snrn belirlenmesinde kullanlan teknik ve yntemler gz nne alndnda, ulus devletler dneminin snr antlamalarna ileri model tekil edecek niteliktedir. Bugn dahi yaplan antlamalarda birok snr ihtilaf zlememi yahut yeni yeni bir statye kavuturulmaktadr. Antlamaya baktmzda iki devlet snrnn teknik olarak iaretlenmesinde gerek tabii snrlarn gerek suni snrlarn ustalkla kullanldn gryoruz. Savan ard sra, diplomatik adan anlaabilmenin g olduu bir srete, ksa srede mzakerelerin tamamlanmas bu durumun gstergesidir. Mzakereler sonucunda tespit edilen snr, tek bir tarafn iradesinin rn olmayp, her iki devleti de tatmin edecek zelliktedir. Bu itibarla 1857 snr antlamas, kullanlan teknik ve yntemler bakmndan iki devlet arasnda daha sonra yaplan anlamalara zemin oluturmutur. Ayn ekilde bu antlamada iaretlenen tabii ya da suni snrlar, daha sonra yaplan antlamalarda da sklkla kullanlmtr. Nitekim iki devlet arasnda bu tarihten itibaren bir ok sava meydana geldii halde, sava sonras snrlarn yeniden tespiti srecinde kalc sorunlar yaanmamtr. Halbuki bugn dahi Trkiyenin, gney ve bat komular ile arasnda ciddi snr ihtilaflar mevcuttur. Bu anlamda Osmanl-Rusya arasndaki snrn belirlenmesinde; siyasi, askeri, ekonomik, sosyal, kltrel ve corafik tm ltlerin baaryla kullanld sylenebilir. Dolaysyla Trkiye-Rusya snr ilikileri, tek tarafn tatmini ya da snrn salt bir mhendislik faaliyeti sonucu tespiti geleneine dayanmamaktadr. Zaten aksi durumlarda neler yaanabildiini en iyi bu iki devletin de yer ald Ortadou, Balkanlar ve Kafkaslardaki blge halklar bilmektedir. Son olarak ifade etmek gerekir ki, snr meseleleri toplumlarn ve hatta bireylerin belleinde saysz travmatik izler brakmtr, brakmaya da devam ediyor. nk bir ok engelin glkle almas sonucu oluturulan snrlarn devamll ve korunmas, gnmzde hala uluslararas ilikilerin gce dayal geleneksel politikasnn basks altnda bulunmaktadr.

99

B. Apaydn

Kaynak: Muhedt Mecmas, c. IV, (Ceride-i Askeriye Matbaas, 1293), s. 117

Kaynak: Muhedt Mecmas, c. IV, (Ceride-i Askeriye Matbaas, 1293), s. 118-119

100

5 Aralk 1857 Tarihli Osmanl Devleti-Rusya Snr Anlamas

Kaynak: Muhedt Mecmas, c. IV, (Ceride-i Askeriye Matbaas, 1293), s. 120-121

Kaynak: Muhedt Mecmas, c. IV, (Ceride-i Askeriye Matbaas, 1293), s. 122.

101

B. Apaydn

Osmanlca Harita (Bat)

Kaynak: ( stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Ktphanesinde bulunan el yapm ve basl Osmanl Haritalar Koleksiyonu / Snflama no: M 017. Demirba no:14917 Osmanlca Harita (Dou)

Kaynak: stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Ktphanesinde bulunan el yapm ve basl Osmanl Haritalar Koleksiyonu / Snflama no: M 017. Demirba no:14917

102

5 Aralk 1857 Tarihli Osmanl Devleti-Rusya Snr Anlamas

KAYNAKA
Berman, Harold J., Law and Revolution, (USA: Harward University Press, 1999). Bozkurt, Enver, Devletler Hukuku Bakmndan Trkiyenin Snr likileri, ( stanbul: Kazanc Hukuk Yayn, 1992). Cin, Halil ve AKGNDZ, Ahmet, Trk Hukuk Tarihi, c. I, ( stanbul: Osmanl Aratrmalar Vakf, 1995). Crozat, Charles, Devletler Umumi Hukuku, c. I, ev: Edip elik, ( stanbul: HF Yay. No. 102, 1950). Gibbons, Herbert. A., The foundation of the Ottoman Empire : a history of the Osmanlis up to the deat of Bayezid I: (1300-1403), (New York : The Century Co., 1916). Hobsbawm, Eric, mparatorluk a, ev: Vedat Aslan, (Ankara: Dost Yaynlar, 1999) Kann, Robert A., A History of the Habsburg Empire 1526-1918, (Berkeley: University of California Press, 1977). Kapani, Mnci, Politika Bilimine Giri, (Ankara: Bilgi Yaynevi, 1997). Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, c. V, (Ankara: TTK, 1983). Korkut, Cevat, Siyasi Corafya Asndan Devlet Snrlar ve Trkiyenin Snrlar, ( zmir: Karnca Matbaaclk, 1970). Kurat, Akdes Nimet, Trkiye ve Rusya, (Ankara: Kltr Bakanl Yayn, 1990). Meray, Seha L., Devletler Hukukuna Giri, c. I, (Ankara: ASBF yayn, 1968). Okandan, Recai G., Umumi Hukuk Tarihi Dersleri, ( stanbul: Faklteler Matbaas, 1952). Sander, Oral, Siyasi Tarih, (Ankara: mge Yay., 1989). Shaw, Stanford / SHAW, E.Kural, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, c. II, ( stanbul, E Yay., 1983). Soysal, smail, Trkiyenin Siyasal Andlamalar, c. I, (Ankara: TTK, 1989). ekerkran, Selami, Trk-Sovyet Snr (1919-1946), (Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits, 2008). Tanr, Blent ve Yzbaolu, Necmi, 1982 Anayasasna Gre Trk Anayasa Hukuku, ( stanbul: YKY, 2001). Timur, Hfz, Trkiyede Abdlmecidin Islahat Hakknda, Tanzimat II, ( stanbul: MEB Yay., 1999). Uzunarl, .Hakk, Osmanl Tarihi, c. I, (Ankara: TTK, 1982). Wittek, Paul, Osmanl mparatorluunun Douu, (ev). Fatmagl Berktay, ( stanbul: Pencere Yay., 2000). Yerasmos, Stefanos, Milliyetler ve Snrlar, ev: irin Tekeli, ( stanbul: letiim Yaynlar, 1994). Muhedt Mecmas, c. IV, (Ceride-i Askeriye Matbaas, 1293) Osmanl-Rus Snrn Gsterir Harita, ( stanbul Belediyesi Atatrk Kitapl, Osmanl Haritalar Arivi, Tarihsiz)

103