Hm sng v phng trnh Schroedinger

L L Ngy 4 thng 7 nm 2009

Tm t t n i dung c th hi u su v ha h c ho c c th nghin c u v l thuy t ha h c, chng ta ph i c nh ng hi u bi t nh t nh v Ha h c t ng t . Tuy nhin, y l m t mn h c kh v bn c nh nh ng ki n th c v v t l v ha h c, n cn yu c u ng i h c ph i c m t n n t ng ton h c t t. Cch t t nh t lm quen v i nh ng cng th c ton trong l ng t l b t u t hm sng v phng trnh sng.

Hm sng trong c h c l ng t

Trong c h c c i n, khi ni m tr ng thi (state) c a m t h t ngha l s nh r v tr v t c c a n t i m t th i i m b t k v cc l c ang tc d ng ln h t . Theo nh lu t hai Newton, n u cho tr c tr ng thi c a m t h b t k ta s xc nh chnh xc tr ng thi c a n trong tng lai. Tuy nhin, i v i h t vi m th ta khng th ng th i xc nh chnh xc v tr v t c c a n1 . Ngha l, d a vo c h c c i n th khng th d on c s chuy n ng c a h t vi m trong tng lai. Do , chng ta ph i d a vo c h c l ng t d on chnh xc hn s chuy n ng c a h t trong tng lai. Trong c h c l ng t , tr ng thi c a m t h c m t b i hm sng hay hm tr ng thi . B i v tr ng thi c a h , thng th ng, thay i theo th i gian, nn cng l m t hm theo th i gian. i v i h m t h t chuy n ng trong khng gian m t chi u, chng ta c = (x, t). Hm sng ch a ng t t c nh ng thng tin kh d c a h nn thay v ni "tr ng thi c m t b i hm sng ", chng ta n gi n ch ni "tr ng thi ". xc nh tr ng thi trong tng lai c a c a m t h theo c h c l ng t chng ta cng ph i bi t tr ng thi hi n t i v m t phng trnh cho chng ta bi t s thay i c a hm sng theo th i gian. Phng trnh c ngh nh sau:
1

2 2 (x, t) (x, t) = + V (x, t)(x, t) i t 2m x2

(1)

nguyn l b t nh Heisenberg

trong h ng s

Plank rt g n =

c xc nh b i h 2 (2)

Phng trnh (1) c nh v t l ng i o Schroedinger a ra vo nm 1926 v c g i l phng trnh Schroedinger ph thu c th i gian hay phng trnh sng Schroedinger. Trong (1), i = 1, c g i l s ph c hay s o; m l kh i l ng c a h t; V (x, t) l hm th nng c a h . Phng trnh Schroedinger ph thu c th i gian ch a o hm b c nh t c a hm sng theo th i gian. N cho php chng ta xc nh hm sng t i b t k th i i m no trong tng lai, n u ta bi t c hm tr ng thi t i th i i m t0 . Hm sng ch a ng t t c nh ng thng tin m ta c n bi t v m t h m n m t . Tuy nhin, chng ta khng th hi v ng r ng s lin h v i v tr chnh xc c a h t gi ng nh c h c c i n m t . Ngay sau khi Schroedinger khm ph ra phng trnh sng, Born a ra gi nh 2 r ng |(x, t)|2 dx (3)

l xc su t tm th y h t d c theo tr c x trong vng t x n (x + dx). Hm |(x, t)|2 c g i l m t xc su t tm th y h t nh ng v tr khc nhau theo tr c x. V d , gi s t i th i i m t0 h t trong tr ng thi c m 2 t b i hm sng = aebx , v i a v b l nh ng h ng s th c. M t xc 2 su t tm th y h t t i th i i m t0 d c theo tr c x l a2 e2bx .

Phng trnh Schroedinger khng ph thu c th i gian

Phng trnh Schroedinger (1) kh l ph c t p. Tuy nhin, i v i nhi u p d ng c a c h c l ng t vo ha h c, n t khi c s d ng, thay vo , phng trnh n gi n hn c s d ng; l phng trnh Schroedinger khng ph thu c th i gian. Chng ta s thi t l p phng trnh Schroedinger khng ph thu c th i gian d a vo phng trnh Schroedinger ph thu c th i gian, cho tr ng h p m t h t trong khng gian m t chi u. Chng ta b t u b ng cch gi i h n th nng V l hm khng ph thu c th i gian t, ch ph thu c t a x. Phng trnh Schroedinger ph thu c th i gian trong tr ng h p ny l
2 2 (x, t) (x, t) = + V (x)(x, t) i t 2m x2

(4)

Gi s nghi m c a (4) c th c vi t d i d ng tch c a hm theo th i gian v hm theo t a (x, t) = f (t)(x)

2

(5)

khi m i lm quen v i c h c l ng t , ta ph i ch p nh n m t s gi nh

L y o hm (5) theo t (x, t) df (t) = (x) t dt v o hm b c hai theo x d2 (x) 2 (x, t) = f (t) x2 dx2 Th (6) v (7) vo (4), ta c
2 df (t) d2 (x) + V (x)(x)f (t) (x) = f (t) i dt 2m dx2

(6)

(7)

(8)

Chia hai v (8) cho f (t)(x), ta c

2 1 df (t) 1 d2 (x) = + V (x) i f (t) dt 2m (x) dx2

(9)

Nhn vo (9) ta th y v ph i khng ph thu c vo t; trong khi v tri khng ph thu c vo x. Nh v y phng trnh khng ph thu c vo c x v t; n ph i b ng m t h ng s . t h ng s ny l E
2 1 df (t) 1 d2 (x) =E= + V (x) i f (t) dt 2m (x) dx2

(10)

Xt v tri c a phng trnh df (t) iE = dt f (t) L y tch phn c hai v phng trnh theo t, ta c lnf (t) = iEt +C (12) (11)

v i C l h ng s tch phn. T , ta c f (t) = eC eiEt/ = AeiEt/ H ng s A c th c nhn vo hm (x). Nh v y, ta c f (t) = eiEt/ Ti p theo, ta xt v ph i c a phng trnh (10) E= 1 d2 (x) + V (x) 2m (x) dx2 3
2

(13)

(14)

Suy ra d2 (x) + V (x)(x) = E(x) 2m dx2

2

(15)

Phng trnh (15) c g i l phng trnh Schroedinger khng ph thu c th i gian cho m t h t c kh i l ng m di chuy n trong khng gian m t chi u. N c dng tm nng l ng cng nh hm sng cho r t nhi u h khc nhau. Ta c th vi t l i (15) nh sau d2 (x) 2m + 2 [E V (x)](x) = 0 dx2 (16)

H ng s E c i m g c bi t? Ta th y E xu t hi n trong bi u th c [E V (x)], nn n cng th nguyn v i th nng V . Ngha l, E cng th nguyn v i nng l ng. Th t v y, E chnh l nng l ng c a h . Nh v y, t n t i cc hm sng c d ng (x, t) = eiEt/ (x) (17)

Hm sng (17) l hm ph c. Bnh phng tr tuy t i c a m t s ph c l tch c a n v i lin h p ph c 3 c a n. Nh v y, m t xc su t |(x, t)|2 c tnh nh sau ||2 = (18) trong d u sao ( ) k hi u cho lin h p ph c. i v i hm sng (17), ta c |(x, t)|2 = [eiEt/ (x)] eiEt/ (x) = eiEt/ [(x)] eiEt/ (x) y ta gi s E l s th c nn E = E . Ta c eiEt/ eiEt/ = e0 = 1 Do , (19) tr thnh: |(x, t)|2 = [(x)] (x) = |(x)|2 (20) (19)

Nh v y, n u nghi m (x, t) c a phng trnh Schroedinger ph thu c th i gian l tch c a hm theo th i gian v hm theo t a (x, t) = eiEt/ (x) v i nng l ng E l h ng s , th m t xc su t l |(x)|2 v khng i theo th i gian. Nh ng tr ng thi nh th ny c g i l tr ng thi tnh (stationary state). Hm (x) cng c g i l hm sng, m c d hm sng y c a m t tr ng thi tnh l eiEt/ (x). Tr ng thi tnh trong tr ng
3

Lin h p ph c c a i = i.

h p ny c hi u l m t xc su t |(x, t)|2 khng thay i theo th i gian, ch khng ph i h t khng thay i. Phng trnh Schroedinger (15) ch a hai n s l nng l ng c php E v hm sng . gi i phng trnh ch a hai n, chng ta c n p t thm m t s i u ki n ( c g i l i u ki n bin - boundary conditions) ln bn c nh yu c u n th a mn (15); i u ki n bin xc nh nng l ng cho php E c a h nn ch nh ng gi tr xc nh c a E th m i ph h p v i i u ki n bin.

3
3.1

S chu n ha hm sng
Xc su t

S chu n ha hm sng c lin quan n xc su t tm th y h t trong khng gian. V v y, tr c h t ta s gi i thi u s l c v c a xc su t. C nhi u khi ni m a ra nh ngha xc su t. y, chng ta nh ngha xc su t theo l i th ng k: Th c hi n php th n l n. Gi s bi n c m A xu t hi n m l n. Khi , m c g i l t n s c a bi n c A v t s n c g i l t n s xu t hi n bi n c A trong lo t php th . Cho s php th tng ln v h n, t n s xu t hi n bi n c A d n v m t s xc nh g i l xc su t c a bi n c A m PA = lim n n V d , sau 1000 l n i qua ng t, c 200 l n g p n . Khi , xc 200 1 su t g p n l = . 1000 5 Trong tr ng h p n u php th c nhi u bi n c xu t hi n th php tnh xc su t s ph c t p hn. V d , trong m t h p ch a 10 vin bi, trong c 4 vin mu xanh v 6 vin mu . L n l t l y ra 2 vin bi, khng hon l i. Trong tr ng h p ny, xc su t hai vin bi u mu c tnh nh sau. 6 Ta th y xc su t l n l y th nh t c vin bi mu l . V l y 10 khng hon l i, nn sau l n l y th nh t, s vin bi cn l i trong h p l 9, trong cn l i 5 vin mu , gi s l n l y th nh t ta c vin mu 5 . Do , xc su t l n l y th hai cng vin bi mu s l . Nh 9 v y, t ng c ng ta c 5 6 = 30 l n s thu c vin bi mu trong t ng s 9 10 = 90 l n th . K t qu xc su t thu c hai vin bi u mu l P = 6 5 30 1 = = 10 9 90 3

Xc su t trong c h c l ng t th ng lin quan n m t bi n lin t c, l t a x. Khng c nhi u ngha n u chng ta ni r ng xc su t c a m t h t c tm th y t i m t i m c th no , ch ng h n t i x = 0, 500. 5

Thay vo , ta s ni xc su t tm th y h t trong m t kho ng nh trn tr c x t x n x + dx. Xc su t s t l thu n v i gi tr dx v s thay i theo nh ng vng khc nhau trn tr c x. V v y, xc su t tm th y h t t x n x + dx s l m t hm bi n thin theo x, v d g(x). Hm g(x) c g i l m t xc su t, v n l xc su t trn m t n v chi u di. B i v xc su t ph i l m t s th c, khng m nn g(x) cng ph i l hm th c v khng m t i m i i m. Hm sng c th nh n gi tr m v cng c th l hm ph c nn khng ph i l hm m t xc su t. Theo c h c l ng t , hm ||2 l hm m t xc su t.

3.2

S chu n ha hm sng

Xc su t tm th y h t trong vng a x b c tnh b ng cch l y tch phn ||2 theo bi n x t a b

b

||2 dx
a

(21)

B i v xc su t tm th y m t h t trong ton b khng gian l b ng n v nn chng ta c yu c u

+

||2 dx = 1

(22)

Khi hm th a mn i u ki n trn th c g i l chu n ha. N u hm khng chu n ha nhng th a mn yu c u sau

+

||2 dx = 2

(23)

v i 2 l s khng m ty , th khi hm c xc nh b i 1 1 = = 2 l hm chu n ha. Th t v y

+

(24)

||2 dx =

1 2

||2 dx =

1 2 = 1 2

Nh v y, (x, t) c th l hm sng, tr c h t n ph i kh tch bnh

2

phng; ngha l (x, t)

ph i c tch phn. Hn n a, tch phn c a n

ph i xc nh. V v y, (x, t) ph i d n v zero khi x . Tng t , o hm ph i d n v zero khi khi x . x Ngoi yu c u kh tch bnh phng, hm sng c n ph i n tr v lin t c. Xc su t tm th y h t t i m t i m c th khng th c hai gi tr khc 6

nhau nn ph i n tr . ch c ch n n tr , ta yu c u n tr . Bn c nh yu c u hm sng ph i lin t c, ta th ng c thm yu c u l cc o hm ring ph n c a n /x, /y, . . . cng lin t c. M t hm th a mn nh ng i u ki n nh trn c g i l hm hon h o (ti ng Anh well-behaved ).

Nguyn l ch ng ch t tr ng thi

Phng trnh Schroedinger l m t phng trnh vi phn tuy n tnh. V v y, n u 1 v 2 l hai nghi m c a phng trnh Schroedinger, th c1 1 , c2 2 (v i c1 , c2 l nh ng h ng s ) v c xc nh b i = c1 1 + c2 2 (25)

cng l nghi m c a phng trnh Schroedinger. Nguyn l ny cn c g i l nguyn l ch ng ch t. p d ng c a nguyn l ch ng ch t trong c h c l ng t c tm t t nh sau: N u 1 v 2 l nh ng hm sng ng v i hai tr ng thi c a h th tr ng thi c m t b i = c1 1 + c2 2 (26) cng l m t tr ng thi c a h . D nhin, chng ta c th m r ng s tr ng thi nhi u hn hai. N u l hm sng c a m t tr ng thi th k, v i k l h ng s , cng l m t hm sng c a tr ng thi . V d , t phng trnh (24), ta th y hai 1 1 hm sng v tng ng nhau, chng u m t m t tr ng thi 1 c a h . Tuy nhin, theo thi quen, ta th ng ch ch n .

5
5.1

S ph c
D ng i s c a s ph c

N u i = 1, ta c th bi u di n m t s ph c hay s o z d i d ng bi u th c z = x + iy, v i x v y l nh ng s th c. S th c x c g i l ph n th c; s th c y c g i l ph n o c a s ph c z. Ph n th c c a s ph c z = x + iy c k hi u l Re(z). Ph n o c a s ph c z = x + iy c k hi u l Im(z). Hai s ph c c g i l b ng nhau n u chng c ph n th c v ph n o tng ng b ng nhau. V d : Tm ph n th c v ph n o c a s ph c z = (3 + 5i) + (2 3i)

H ng d n: z = (3 + 5i) + (2 3i) = (3 + 2) + (5i 3i) = (5 + 2i) Vy Re(z) = 5 v Im(z) = 2 Cho z = x + iy, th s ph c z = x iy c g i l s ph c lin h p hay lin h p ph c c a s ph c z = x + iy V d : Tm lin h p ph c c a s ph c z = (2 + 3i)(4 2i)

H ng d n: z = (2 + 3i)(4 2i) = (8 4i + 12i 6i2 ) = (8 + 8i + 6) = (14 + 8i) Nh v y z = 14 8i

5.2

D ng l ng gic c a s ph c

M t cch bi u di n khc c a s ph c z l d a vo m t ph ng o (ph c) xOy. Cho s ph c z = x + iy v OA l vect bi u di n hnh h c c a z trn m t ph ng xOy. di r = |OA| c a vect OA c g i l tr tuy t i (absolute value) hay modulus c a s ph c z, k hi u l |z|. Gc c t o b i OA v tr c x c g i l phase hay agurment c a z. y
T

Tr c o y
 r

Ex

Tr c th c

Ta c: |z| = r = x2 + y 2 y = r sin 8 x = r cos y tan = x

Nh v y, ta c th vi t z = x + iy = hay z = r(cos + i sin ) = r cos + ir sin y l d ng l ng gic c a s ph c. V d : Tm d ng l ng gic c a s ph c z = 1 + i 3 Ta c x = 1; y = cos = 3 v r = (1)2 + 3 = 2. Nh v y: (28) x2 + y 2 ( x x2 + y 2 + iy x2 + y 2 ) (27)

H ng d n:

x 1 = r 2

3 b sin = = r 2 Vy = D ng l ng gic z = r cos + ir sin = 2(cos 2 2 + i sin ) 3 3 (29) 2 3

Hai s ph c d ng l ng gic c g i l b ng nhau khi r1 = r2 v 1 = 2 + 2k. Khi nhn hai s ph c d ng l ng gic, tr tuy t i nhn v i nhau cn gc th c ng l i z1 z2 = r1 r2 [cos(1 + 2 ) + i sin(1 + 2 )] (30)

5.3

D ng m c a s ph c

D ng m c a s ph c c th c thi t l p nh sau. t f () l hm th a i u ki n f () = (cos + i sin )ei (31) L y o hm (31) theo , ta c d d d f () = (cos + i sin ) ei + ei (cos + isin) d d d p d ng (sin x) = cos x; (cos x) = sin x; 9 (eax ) = aeax (32)

Ta suy ra f () = (cos + i sin )(i)ei + ei ( sin + i cos ) Sau khi n gi n (33), ta c f () = 0 Nh v y f () ph i l hm khng thay i theo . B i v f (0) c xc nh, nn ta lun c f () = f (0). Hay (cos + i sin )ei = (cos 0 + i sin 0)ei0 = e0 = 1 Nhn hai v (34) v i ei , ta c (cos + i sin )ei ei = ei v ei ei = e0 = 1, nn (35) tr thnh (cos + i sin ) = ei hay z = r(cos + i sin ) = rei y chnh l d ng m c a s ph c. Khi , lin h p ph c c a z l z = x iy = rei (38) (37) (36) (35) (34) (33)

N u z l s th c th ph n o c a n ph i l zero. V y nn z ch l s th c khi v ch khi z = z . L y tch c a z v i lin h p ph c c a n z = z , ta c zz = (x + iy)(x iy) = (x2 i2 y 2 ) = x2 + y 2 = r2 = |z|2 (39)

Khi th c hi n cc php ton i v i s ph c, n gi n chng ta nn dng d ng m. Mu n tm d ng m t d ng i s ta chuy n d ng i s sang d ng l ng gic tr c. V d : Tm d ng m c a z = 3 + i Ta c d ng l ng gic z = 2(cos V y d ng m l z = 2ei5/6 5 5 + i sin ) 6 6

H ng d n:

10

Bi t p
1. M t h p ch a 100 vin bi, trong c 60 vin n ng 14 gam v 40 vin n ng 15 gam. Tnh xc su t sau hai l n b c lin ti p (khng hon l i) ta c hai vin bi c kh i l ng t ng c ng l (a) 28 gam; (b) 30 gam; (c) 29 gam. 3 2ix 2. Cho c = e . Tnh |c|2 . 2 3. Tm d ng l ng gic c a (a) z = e2+i ; (b) z = ea+i/2 . 4. Tm tr tuy t i v phase c a: (a) i; (b) aei/3 ; (c) 1 2i. 5. Cho hm ph c z = aeim . V i a v m l nh ng h ng s th c. a) Tnh |z|2 . b) Vi t phng trnh d ng l ng gic c a z. 6. Cho bi t hm sau y chu n ha f (x) = b
1/4

ebx

2 /2

Trong b l h ng s th c. p d ng i u ki n chu n ha, tnh tch phn

0

ebx dx

7. N u 1 , 2 v = c1 1 + c2 2 l nh ng nghi m c a m t phng trnh Schroedinger th chng s chu n ha v tr c giao v i nhau; ngha l

1 1 dx = 2 2 dx =

dx = 1

1 2 dx =

2 1 dx = 0

T tnh chu n ha v tr c giao c a hm sng, hy ch ng minh a. T ng bnh phng tr tuy t i cc h s c1 , c2 b ng n v |c1 |2 + |c2 |2 = 1 b. Nng l ng c a tr ng thi 1 c tnh nh sau

E1 =

d2 1 (x) + V (x)1 (x) dx 2m dx2

11