Udruenje za zatitu okoline Zeleni Neretva Konjic

BORAKO JEZERO Zatita i odrivi razvoj

Konjic, septembar, 2011. g.

Udruenje za zatitu okoline Zeleni Neretva Konjic

BORAKO JEZERO Zatita i odrivi razvoj

Konjic, septembar, 2011. godine

BORAKO JEZERO Zatita i odrivi razvoj

Izdava Udruenje za zatitu okoline Zeleni Neretva Konjic Priredio Amir Varii Fotografije Dinno Kassalo, Amir Varii

Udruenje za zatitu okoline Zeleni Neretva Omladinska 4, 88400 Konjic Tel/fax: 036 728 470 zeleni.n@bih.net.ba www.zeleni-neretva.ba

Publikacija je realizirana u saradnji sa Fondacijom Heinrich Bll, Ured za BiH

Stavovi izraeni u ovoj publikaciji ne predstavljaju nuno i stavove Fondacije Heinrich Bll

BORAKO JEZERO Zatita i odrivi razvoj

Sadraj 1. UVOD 2. JEZERA

2.1. Limnologija 2.2. Jezera u svijetu 2.3. Jezera u Bosni i Hercegovini

3. BORAKO JEZERO
3.1. Fiziko-geografske karakteristike jezera 3.1.1. Metrologija i istraivanje 3.1.2. Porijeklo jezera 3.2. Ekologija Borakog jezera 3.2.1. 3.2.2. 3.2.3. 3.2.4. Fiziko-geografske karakteristike (izvod iz Ekoloke studije) Fiziko-hemijske karakteristike jezera Makrofitska vegetacija jezera Akvatine biocenoze jezera (ivotne zajednice vode jezera) Fitoplankton i fitobentos Zooplankton i zoobentos Ihtiofauna Borakog jezera

3.2.4.1. 3.2.4.2. 3.2.4.3.

4. ODRIVI RAZVOJ BORAKOG JEZERA

4.1. Razvoj turistike valorizacije istorijski pregled 4.1.1. Istorijske karakteristike Borakog jezera 4.1.2. Poetak turistike valorizacije Borakog jezera 4.2. Razvojne aktivnosti u periodu od 1996. g. do 2010. g. 4.3. Novi projekti i planovi u razvoju turistike ponude 4.4. Ekoloko-urbanistike neuralgine take Borakog jezera 4.4.1. Osvrt na glavne ekoloko-urbanistike probleme na Borakom jezeru 4.4.2. Sugestije i prijedlozi za rjeavanje osnovnih problema Borakog jezera

BORAKO JEZERO Zatita i odrivi razvoj

1. UVOD
Borako jezero, najpoznatije prirodno jezero u BiH, prirodni je dragulj visoke vrijednosti, poznato izletite, turistiko-rekreacijski i edukacioni centar. Kao prirodni resurs osobitog znaaja prije vie od pedeset godina stavljeno je u reim zatite. Davno prepoznato kao optimalna destinacija kontinentalno-planinskog turizma doivjelo je pravu ekspanziju posjetilaca, ali i (ne)kontrolisane izgradnje objekata u uskoj zoni jezerske doline. Uestali boravak veeg broja posjetilaca u obalnom dijelu Borakog jezera svake godine sa sobom nosi i znatan stepen organskog i anorganskog optereenja. Formiranje naselja i ugostiteljskih objekata u uoj zoni jezera remeti njegov prirodni ambijent, a time vri i promjenu strukture biljnih zajednica iz primarnog ka sekundarnom i tercijarnom stadiju. Eutrofikacija (zarastanje), kao i zasipanje jezera, dovodi do smanjenja jezerske povrine i vodnog volumena (plianja) jezera, a time i do transformacije i redukcije biolokih vodenih zajednica. Sve uestaliji antropoloki (ovjekov) uticaj ubrzava procese eutrofikacije. Proteklih pedeset godina zatita jezera kao funkcija odrivog razvoja bila je ciklina: bilo je perioda kada se organizovano, pa i institucionalno (Uprava Borakog jezera), provodila zatita, ali isto tako bilo je i stihijskih perioda u pogledu zatite jezera. Za pravilno upravljanje i dugorono koritenje jednog osjetljivog ekosistema, kakvo je Borako jezero, neophodno je dobro ga poznavati. Potrebno je uz pomo nauke studijski izuiti ekosistem, uspostaviti njegovo nulto ekoloko stanje, odrediti senzibilitet sistema i u skladu sa tim planirati razvojne, ali i zatitne aktivnosti. Prvi takav pokuaj nainjen je 2003. godine, izradom Ekoloke studije Borakog jezera (izraena od strane Prirodno-matematikog fakulteta iz Sarajeva, a po narudbi Udruenja Zeleni Neretva iz Konjica). Naalost, aktivnosti u smislu urbanizacije i mjera zatite nisu uvaavale ozbiljna upozorenja iz studije da je ovaj prirodni dragulj u ozbiljnoj opasnosti. Zato i ne udi da je ope prihvaena injenica da je Borako jezero, zajedno sa Prokokim jezerom, jedno od najugroenijih planinskih prirodnih jezera u BiH. Cilj ove broure je da kao segment ireg projekta o Borakom jezeru, koji provodi Udruenje Zeleni Neretva, doprinese donoenju odluka koje e poveati stepen zatite, a time i smanjiti ugroenost Borakog jezera. Obzirom da slijedi javna rasprava i donoenje Regulacionog plana Borakog jezera ovaj tekst i ovu brouru stavljamo u funkciju edukacije svih subjekata koji e biti u procesu donoenja odluka o optimalnoj zatiti ekosistema jezera i njegovog dugoronog odrivog razvoja.

BORAKO JEZERO Zatita i odrivi razvoj

2. JEZERA

2.1.

Limnologija

Limnologija (limne jezero, logos nauka, u grkom jeziku) je nauka o jezerima. Opa definicija jezera je da je to ograniena koliina, uglavnom stajae vode, okruena kopnom. Jezera su vodeni objekti viestrukog znaaja, naglaene evolucije, male moi samoregulacije, velike podlonosti degradacije vode i priobalja, sa veoma sloenim ekolokim interakcijama. Jednom zagaen jezerski sistem teko uspostavlja prvobitno stanje. Ranije su jezera izuavana u sklopu fizike geografije, danas su predmet samostalne hidroloke naune discipline limnologije. Danas je limnologija u tijesnoj sprezi sa ekologijom i bavi se promjenama u biodiverzitetu jezera uslovljenim zaslanjivanjem i zagaivanjem, taloenjem erodiranog materijala, poveanjem kiselosti, te prisustvom tekih metala i procesom eutrofikacije. I dok se ranije izuavanje baziralo prvenstveno na hidroloke i hidrogeografske probleme, danas je predmet izuavanja biologija i hemija jezera, odnosno ekologija. Danas se nauna istraivanja bave i irom oblasti oko jezera, tj. pojezerja, zbog specifinosti uzajamnih uticaja i interakcija ireg ekosistema. Limnologija izuava anorgansko i organsko, ivi svijet i ivotne uslove u jezerima. Prema tome, ova nauka je sinteza geografskog, geolokog, fizikog, hemijskog i biolokog izuavanja jezera i priobalja. (Stankovi S., 2008.) Dananja savremena ekoloka nauka ima posebnu ulogu upravo u zatiti okolia jezera koja su izuzetno osjetljiva na svaki vid zagaivanja, ali i slabe moi samoregulacije. Zbog toga su neophodne preventivne aktivnosti kako bi se sprijeilo naruavanje ekoloke ravnotee. Sanacija ve ugroenih jezera je skup i neizvjestan posao optereen mnogim nepoznatim pojavama i procesima. Jezera su i znaajni rezervoari slatke vode koji sa aspekta limnologije nisu samo dijelovi povrine Zemlje prekriveni vodom nego dijelovi povrine Zemlje ispunjeni ivotom.

BORAKO JEZERO Zatita i odrivi razvoj

2.2.

Jezera u svijetu

Prema pokazateljima u ukupnoj raspodjeli vode na Zemlji na jezera otpada 280x106 km3 ili 0,016 % ukupne zapremine. Procjenjuje se da je ukupna povrina jezera na Zemlji 2.680.000 km2. Prema najosnovnijim karakteristikama jezera se mogu podijeliti na: Prirodna i vjetaka; Slana, slankasta i slatka; Velika i mala (po povrini i zapremini); Lednika, tektonsko-rasjedna, kraka i sl. (po nainu nastanka); Stalna i promjenjiva;

S obzirom na preovladavajue sile, agense ili modifikatore, koji su uticali na genezu jezera, sva jezera se mogu podijeliti na: Monogenetska (jezera nastala djelovanjem jedne sile); Poligenetska (jezera nastala djelovanjem vie sila);

S obzirom na preovladavajue uticaje sva jezera se dijele na: Tektonska (kotlinska, reliktna, vulkanska, urvinska); Erozivna (rjena erozivna, glacijalna erozivna, eolska erozivna, krka erozivna); Akumulativna (rijena akumulativna, eolska akumulativna, glacijalna akumulativna, priobalna, krka zagatna, zoogena); - Sedronosna; - Vjetaka; (Spahi M., 2001.)

Geografska rasprostranjenost jezera na Zemlji je veoma interesantna: od usamljenih jezera na irem prostoru (ad u Africi, Eir u Australiji), do velikog broja jezera na relativno malom prostoru (Finska, vedska, Poljska, Kanada, sjeverni Sibir). Na cijelom kontinentu Australije manje ih je od 800, a na prostoru relativno male Finske ih je ak 187.870. Po veliini variraju od Kaspijskog jezera (mora), po povrini veeg od cijelog Balkanskog poluostrva, do primjerice Jezerca na Prenju, manjeg od stotinjak metara kvadratnih. Neka su u intenzivnom nestajanju, kao to je Aralsko (koje je jo uvijek etvrto u svijetu po povrini). Osmo po povrini, ali najvee po zapremini, slatkovodno jezero je Bajkalsko koje je za 400 metara dublje od Jadranskog mora i sadri vie od 20 % ukupnih rezervi slatke vode na Zemlji. Zanimljivo je da ovo jezero ima ak 520 pritoka i samo jednu otoku Angoru. U Bajkalskom jezeru se nalazi preko 2.000 biljnih i ivotinjskih vrsta od ega je 58 % endema. Jezero Titikata u Andima se nalazi na 3.812 metara nadmorske visine, a Mrtvo more je reliktno, u depresiji nioj od razine svjetskih mora za 403 metra. I dok su brojna jezera puna ivota ovo jezero (more) zbog izuzetno visokog saliniteta je potpuno beivotno. Svojom veliinom impresioniraju sjeverno-amerika jezera u graninom pojasu SAD i Kanade od kojih su tri u grupi najveih deset jezera na svijetu. Ova jezera, meusobno povezana ine znatan doprinos privredi zemalja i saobraaju, a a poznata su i po svojoj otoci Nijagari sa uvenim vodopadom.

BORAKO JEZERO Zatita i odrivi razvoj Veliki tektonski rasjed u Istonoj Africi poznat je po nizu velikih jezera (Viktorija, Tanganjika, Njasa) veoma visoke bioraznolikosti. Sliv ovih jezera je poznat i kao izvorite velike rijeke Nil. Veliki broj jezera nalazi se u deltama velikih rijeka, a u slivu sibirske rijeke Ob registrovano ih je ak oko 480.000. Glasovita su i bajkovita u Evropi podalpska jezera u Italiji (Lago di Como i dr.), vicarskoj (enevsko jezero i dr.), Njemakoj (Bodensko jezero i dr.), te Sloveniji (Bledsko i Bohinjsko jezero). Na jugu Evrope (Balkansko poluostrvo) najvee i najstarije je Ohridsko jezero, povrine 350 km2 i dubine 286 metara. Poznato je po bogatstvu vodene faune sa velikim brojem endemskih vrsta. Poto je tema ove broure pria o jednom prirodnom jezeru to emo u ovom segmentu samo kratko rei da osim prirodnih postoje i vodene akumulacije, nastale ovjekovim djelovanjem: pregraivanjem rijeka branama i koje se koriste za vie namjena, a najvie za navodnjavanje i peoizvodnju elektrine energije. Te vodne akumulacije intenzivnih neprirodnih oscilacija zbog ovjekovih potreba, nazivane jo i jezerima, nikada se nee evolutivnim putem transformirati u ekosistem jezera mada e na hiljadama kilometara bivih vodotoka izgubiti karakteristike tekuice. Na svjetskim rijekama nastalo je na hiljade ovih rezervoara vode (na Nilu, Volgi, Obu, Djepru, Dunavu, Misuriju i dr.), a uskoro e im se pribrojati i akumulacija na utoj rijeci u Kini duine oko 600 km.

Slika 1 Borako jezero u zimskom periodu

BORAKO JEZERO Zatita i odrivi razvoj

2.3.

Jezera u Bosni i Hercegovini

BiH karakteriu brojna prirodna planinska jezera. Planinska jezera nalaze se uglavnom u sredinjem dijelu planinskog masiva Dinarida. Od jugoistoka prema sjeverozapadu Dinarida smjenjuju se planinski vijenci Lebrnika, Zelengore, Maglia, Crvnja, Treskavice, Bjelanice, Prenja, vrsnice, Vrana, Vranice, Cincara, Troglava i atora. Unutar ove zone nalazi se veliki broj planinskih jezera koja se, naalost, nalaze u zavrnoj evolutivnoj fazi razvoja i neka od njih ve su poodavno poprimila oblike movara ili bara (Gornje i Donje Bare na Zelengori, Blatako jezero na Bjelanici i dr.). (Babi B. 2011.) Najvee planinsko jezero u BiH po povrini je Blidinjsko jezero (dugako 2.500 m, iroko 2100 m, i dubine do 2 m), smjeteno izmeu planina vrsnice i Vrana. Zbog brojnih ponora, a po prestanku otapanja snijegova, jezero se znatno smanji u ljetnim mjesecima. Po ukupnoj koliini vode najveim se smatra Borako jezero (cca 2,5 miliona m3 zapremine). Na Prenju se nalazi i najmanje planinsko jezero kojeg upravo zbog malih dimenzija krasi ime Jezerce, a koje se snabdijeva vodom iz lednika i oblinjeg izvora. Koncem ljeta povrina ovogo jezera se reducira na nepunih 100 m2. (Mihi, Lj., 1984.) Pretpostavlja se da je znatan broj planinskih jezera gleerskog (glacijalnog) porijekla, te se skoro po pravilu nalaze na oko 1.500 m n.m. Napajaju se iz lednika (snjeanika), podjezerskih i okolnih povrinskih izvora, te putem atmosferskih padavina i potoka. Poznata su po iznimnoj ljepoti krajolika u kojem se nalaze. Zbog svoje specifinosti, zbog okruenja u vidu uma ili panjaka, ali i kamenih tvorevina, narod ih je nazvao gorskim oima, jer se okoli i nebo zrcale na jezerskoj povrini. Po pravilu, planinska jezera su manjih dimenzija, a planine Zelengora i Treskavica su najbogatije planinskim jezerima u BiH. U postojeoj geografskoj i drugoj literaturi doskora su prihvatana miljenja da su gotovo sva planinska i predplaninska (ili gorska) jezera nastala u morfolokim depresijama i da datiraju od pleistocenskog perioda kada su neke nae Dinarske planine bile zahvaene glacijacijom. Zbog toga, jo uvijek se neargumentovano sva planinska, i neka druga prirodna jezera u BiH nazivaju gleerska (ili glacijalna) jezera. Gotovo sva planinska jezera u BiH su mlae hidrografske tvorevine. Procesima spiranja, deponovanja produkata troenja stijena, te nanoenja potocima erodiranog materijala jezerske kotline se intenzivno zatrpavaju. Uz sve to, prisutan je proces zarastanja jezerskim biljem. Taj proces je u nauci poznat kao eutrofikacija, te sva planinska jezera, negdje bre a negdje sporije, evoluiraju u proces njihovog nestanka. Ako se u jezerskim slivovima ne obave neophodni sanacioni i zatitni zahvati, uz obavezan struni i nauni nadzor, planinska jezera nae zemlje e relativno brzo nestati. Osim prirodnih procesa, nestanak pospjeuju i antropogeni negativni uticaji: zagaenje jezerske vode i priobalja, vjetaki nestruni zahvati, devastacija jezerskih slivova pospjeenjem erozije (izazvane prekomjernom sjeom ume), nestruno poribljavanje i nekontrolisan izlov autohtonih ribljih vrsta, nekontrolisana i preobimna izgradnja vikend naselja, autokampova i itd. Najvea prijetnja antropolokih negativnih uticaja na planinska jezera u BiH prisutna je na Borakom i Prokokom jezeru. BiH obiluje i nestalnim, sezonskim jezerima. Velikim padavinama ili intenzivnim topljenjem snjegova akumuliraju se, najee proljetne vode, u planinskim udolinama i krakim poljima koje u vidu jezera opstaju jedno vrijeme dok ih podzemne vrtae ne isprazne. Poznata su takva nestalna (sezonska) kraka jezera veih dimenzija u krakim poljima Hercegovine od 8

BORA KO JEZER RO Za tita i odr ivi razvoj Livna do Trebinja, a na Prenju u dolini T o u, Tisovice, po oznata su nestalna (se ezonska) jez zera pod nazivom Gornje i D m Donje jezero Ovakve v o. vode hidrolo jo naziv ozi vaju i zaka anjele vode koje u e vrijeme ljetnih sua reguliu obilnu koliin izvorskih voda. a nu h n broj vjeta kih jezera, odnosno vodnih ak kumulacija koje su U BiH je prisutan i veliki b jene u funk kciji proizvodnje elektri ine energij i uglavno su nastale pregra je om ivanjem napravlj naih rij jeka. Najve takva ak ea kumulacija j Buko Blato, a pozn je nate su i ak kumulacije na Drini, n Neretvi, Vrbasu i Trebinjici. Ove akum , mulacije za hidroelektr rane (HE) p podlone su jakom antropo olokom ut ticaju (pun njenje i p pranjenje; stalne i intenzivne oscilacije vode; e e eksperim mentisanje u poribljav vanju; velike koliine naplavina, p e n prvenstveno plastike it o td.) te je proces evolucije ek kosistema t tekuice u jezerske vod veoma u de usporen i st talno degra adiran od ovjeka i njegovih potr reba za ene ergijom. I do su naa prirodna je ok ezera u odu umiranju, strane planovim energet ma tiara nudi s u bliskoj budunosti znatan por se rast vjetakih jezera u BiH.

Slika 2 Ilu S ustrovana m mapa ireg podruja Borakog je B ezera

BORA KO JEZER RO Za tita i odr ivi razvoj

3. BORAKO JEZERO O O 3.1. Fiziko o-geografske kara akteristik ke

Borako jezero se nalazi u sjeveroisto o e onoj podg gorini planine Prenj. Kotlina u kojoj se formiralo jezero im ljevkasto-amfiteatral oblik. Jezero lei u donjem kra Borake Drage i ma lni aju e prua s u pravcu sjeverozap se u pad jugoi istok. Okru eno je s ju ugozapada umovitom Crnom m Gorom (1343 15 595 m n.m. sa istoka Tranjinom (1055 m n.m.), sa ju .), a m ugoistoka prevojem p Koute (490 m n.m a sa sjevera ga o Boraka i Borakog polja odvaja strmi Krs m.), od stac (cca 00 zera izgra ena je od dolomita i do d olomitiziran krenjak te je u nih ka 750 - 80 m n.m.). Okolina jez tom kraj razvijen kraki proce Nadmor ju es. rska visina Borakog je ezera je 402 m n.m., to ga na 2 osnovu toga ne svr rstava u pla aninska jeze Dinarida (Mihi. Lj., 1984.) era a. ma ovu mjerenj iz 80-ih godina pro ja olog vijeka (novija a Prema raspoloivim podacim na osno a strovana) dimenzije jez zera su: mjerenja nisu regis Povrina Duina maksimalna a) irina (m Srednja irina a Duina obalske lini ije a Najvea izmjerena dubina Srednja dubina a Zaprem mina (Spahi M., 2003.) 240.808 m2 2 762 7 m 408 4 m 316 3 m 2400 m 2 13,8 m 1 10,3 m 1 2.490.857 m3 2

orakog jez zera (Spahi M., 2003.) Slika 3 Batimetrijski plan Bo

10

BORAKO JEZERO Zatita i odrivi razvoj Povrina dna jezera ograniena izobatom od 12 m iznosi 140.240 m2. Bazen jezera karakterie prostrano, gotovo uravnjeno dno na koje otpada preko 50% ukupne povrine jezera sa vrlo strmim bonim stranama, neto ublaenim na donjem i gornjem kraju jezera, i velikom srednjom dubinom jezera u odnosu na njegovu najveu dubinu. (Mihi, Lj.,1984.) Poto nisu dostupni podaci o moguim mjerenjima dubine i konfiguracije dna u posljednjih tridesetak godina realno je pretpostaviti da su danas mogui pokazatelji o dimenzijama jezera znatno drugaiji, naravno, u smislu smanjenih veliina. Borako jezero se veim dijelom hrani vodom Borakog potoka iji se tok formira u vrhu visoravni Borakog polja (Jasen), kao i vodotokom desne pritoke iz rejona Borake Drage koja se spaja sa osnovnim vodotokom u vrhu jezerske doline. Takoer, jezero se vodom hrani i velikim brojem priobalnih, obalnih i podvodnih izvora. Voda iz jezera otie otokom iticom koja se nizvodno, nakon toka kroz klisuru duine cca 3 km, putem vodopada ulijeva u Neretvu na dijelu toka poznatom kao Mali kanjon. Obalski jezerski izvori su rasporeeni du zapadne obale (rejon Glavne plae i ua Borakog potoka), a u znatno manjem obimu na sjeveroistonoj obali. Ispod povrine jezera izbija vei broj podvodnih vrela ije prisustvo karakterie lokalna niska temperatura vode jezera. Specifinost Borakog jezera, zbog dotoka vode iz Borakog potoka i putem brojnih izvora, te otoka vode iticom, je da stvara stalno strujanje vode u jezeru to se odlikuje manjim ali ipak izraenim stepenom protonosti, a to nije uobiajeno za ekosisteme stajaih voda. 3.1.1. Metrologija i istraivanje Nauna istraivanja i mjerenja na Borakom jezeru potiu od dolaska Austro-Ugarske na prostore BiH. Prema dostupnim podacima prva mjerenja Borakog jezera obavio je 1892. g. J. Karlinski. Naunim metodama (mrea pravougaonika) izvreno je 75 mjerenja dubine jezera i sainjena prva batimetrijska karta Borakog jezera. Tada je utvrena najvea dubina jezera od 17,1 m. Kasnije e . Proti (1922. g.) izmjeriti najveu dubinu jezera od 16,2 m., zatim D. Gavrilovi (1962. g.) 14 m, a nakon toga R. uri i B. Krstovi (1969. g.) izmjeriti e najveu dubinu od 14,2 m. Jasno je vidljivo da je za 77 godina najvea dubina jezera smanjena za oko 3 metra.Vidljivo je da je jezero sve plie, a posljednje sistemsko mjerenje izvreno je 1980. g., kada je izmjerena dubina jezera od 13,8 m. Shodno tome, za pretpostaviti je da je danas, tridesetak godina od posljednjeg izvrenog mjerenja, jezero jo plie. Takoer, naunici su pratili i uticaj nanosa Borakog potoka na smanjenje povrine jezera. Prema mjerenjima Karlinskog, Protia i Gavrilovia delta Borakog potoka se uslijed obilnog nanosa dolomitnog pijeska uveavala na raun jezerske povrine i to: 1892. g. povrina je iznosila 8.800 m2 1927. g. povrina je iznosila 15.600 m2 1962. g. povrina je iznosila 20.300 m2

Uz pretpostavku jednakog intenziteta punjenja jezera nanosom, odnosno proirenja delte (a vea je vjerovatnoa uslijed ovjekovog djelovanja u negativnom kontekstu da je intenzitet ak i pojaan) za posljednjih skoro 50 godina delta je poveana za novih cca 5.000 m2, odnosno za toliko je smanjen iznos povrine jezera. Nanos Borakog potoka toliko je veliki 11

BORA KO JEZER RO Za tita i odr ivi razvoj da se povrina jeze u prosje godinje smanjuje za oko 750 m2 prema proraunim Ivana era eku 0 ma ana, odnosno povrina jezera se za 77 god a e dina (1892. 1969. g.) smanjila za 2,84 Taubma hektara, odnosno za 9,58%. Uslijed ta aloenja za apremina je ezerskog ba azena se godinje 3 smanji u prosjeku za 3.900 m . Nastavi li se proc zasipan istim int ces nja tenzitetom, a nema anji bazen Borako je ezero bie u potpunosti ispunjen nanosom n razloga da tako ne bude, sada asnije 800 godina. Re ezon nae g generacije da je to dal d leka budunost nije pr rihvatljiv. za najka Jezero u sadanje obliku i namjeni ne em estae mnog bre. Je onog mom go er menta kada dubina a padne na c 5,0 m i nie, do lim cca mnetike zo one jezera (granica pr rodiranja sv vijetlosti) jezera p uslijed naglaenog procesa f g fotosinteze i intenzivira anog rasta vodenog b bilja sa dna jezera, a vodna povrina bie prekrivena bujnim vo odnim rastinjem (hidro ofitama). Tako e, T cijela v naalos ne poduz st, zmu li se m mjere sanac i zatite jezero prei u formu tresetita iji izgled cije se ve danas mo prepozn e nati u blisko susjeds om stvu na B Blatakom j jezeru (Bjelanica). Pored to oga, jezero postaje sve plie i uslijed taloen izumrlih dijelova biljaka koje na e nja astanjuju njegove obale, a i ovaj proces se ubrzav sve veim prisustvo fosfora i azota koji u jezero e s va m om dolaze putem an ntropoloko (ovjeko og ovog) negativnog dje elovanja, to opet dodatno pospje uje i ubrzav opi proc eutrofik va ces kacije jezera a.

orakog jeze i ue ok era koline (Goo ogle Earth) Slika 4 Satelitski snimak Bo

12

BORAKO JEZERO Zatita i odrivi razvoj 3.1.2. Porijeklo jezera Veoma je rasprostranjeno miljenje da je Borako jezero iskljuivo lednikog (gleerskog, glacijalnog) porijekla. O postanku jezera postoji vie hipoteza i naunih tvrdnji. Poznati naunik geograf J. Cviji je jo 1897. g. iznio konstataciju da se Borako jezero nalazi na rasjedu, odnosno tektonskom bazenu, a da je stvoreno pregraivanjem (zagaivanjem) doline Borakog potoka sa dvije bone plavine. Kroz taj nanos (pregradu zagat) kasnije se prosjeklo plitko korito otoke itice. Neki naunici (. Milojevi) su ak mijenjali svoje prvobitne tvrdnje: ranije tvrdnje da je jezero glacijalnog porijekla sa pregradom od bonih i eonih morena korigovali su kasnijim tvrdnjama da su pregrade nastale jednim dijelom plavinom potoka, a drugim dijelom morenskim nanosom. Kasnija prouavanja pokazala su da lednik koji se sputao niz Boraku Dragu nije istaloio svoju eonu morenu na 400 m n.m., kao to je ranije tvreno, ve na visini od cca 900 m n.m. Jedna od tvrdnji (R. uri i B. Krstovi), koja je nastala na osnovu ispitivanja geologije tla pregrade, i danas ima najvie pobornika. Oni smatraju da je jezero nastalo na taj nain da je veliki gleer koji se u dilivijumu sputao niz Boraku Dragu zajedno sa velikim urvinama i klizitima, kao i morenskim materijalom, pregradio veliki rasjed koji se ispunio vodom krajem dilivijuma. Kroz stvoreni nanos kasnije se formiralo korito otoke itice koja nizvodno pravi strmu klisuru sve do ua u Neretvu. Hipoteze o postanku Borakog jezera zavriemo miljenjem prof. dr. Muriza Spahia iz separata Ekoloke studija Borakog jezera, PMF, Sarajevo, 2003. g. Na osnovu opih hidrogeografskih karakteristika sliva Borakog jezera, te ranijih shvatanja geneze ovog jezera, moe se ustvrditi da je njegov nastanak uvjetovan zagatom u jugoistonom dijelu Borake Drage. Sporenje ranijih istraivaa oko geneze jezera odnosilo se na nedoumice oko porijekla akumulacionog zagata u Borakoj Dragi. Prema jednom akumulacioni zagat je morenski, a prema drugom, taj zagat je urinsko-plavinske geneze. Na osnovu morfografskih, morfometrijskih, geolokih i paleogeografskih parametara uzdunog profila pritoka i otoke itice, s pravom se moe konstatovati da je osnovni morfoloki uzrok nastanka Borakog jezera naknadni akumulacioni poremeaj ovog uzdunog profila. Analiza plavine koju je presjekla itica, otoka Borakog jezera, potvruje da se radi o slabo uslojenom, neobraenom i nepovezanom detritusu, koji petrografski odgovara oblinjim dolinskim stranama Vlaha i Ogorjelja. Akumuliranje nanosa iz pravca pomenutih padina stoji uspravno prema osnovnim direktrisama pruanja Borake Drage i Borakog jezera. Akumulacija nanosa pospjeena je fluvijalnim, egzaracionim i gravitaciono-nivacionim procesima. Mone plavine se sueljavaju u jugoistonom dijelu Borake Drage i danas predstavljaju jugoistonu obalu Borakog jezera. Akumulirani nanos pokazuje recentna obiljeja te se mogu primjetiti svjei tragovi nanosnih akumulacija kojima se zatrpava itica. Ovo jezero je nesumnjivo postglacijalna holocena tvorevina. (Spahi. M., 2003.)

13

BORAKO JEZERO Zatita i odrivi razvoj

14 Slika 5 Topografska karta ueg podruja Borakog jezera (1:25.000)

BORAKO JEZERO Zatita i odrivi razvoj

3.2.

Ekologija Borakog jezera

Zbog izuzetne ekoloke osjetljivosti i veoma slabe autoregulacije i zagaivanja jezera posljednjih desetljea limnologija je u tijesnoj sprezi sa ekologijom i sve joj je vie predmet izuavanja biodiverzitet jezera; njegove promjene, zagaenja i kvalitet voda, odnosno procesi eutrofikacije. Ekosistem Borakog jezera sve do nedavno je bio predmet parcijalnih naunih pristupa u ekoloko-biolokom izuavanju ove visoke prirodne vrijednosti. Tek nedavno (2003. g.), u saradnji sa udruenjem Zeleni Neretva iz Konjica i uz podrku Fondacije Heinrich Bll, Prirodno-matematiki fakultet (PMF) iz Sarajeva sainio je Ekoloku studiju ovog zanimljivog ekosistema. Studija je pokuaj kompletne sintetike analize i ekoloke valorizacije biotikih i abiotikih komponenti Borakog jezera i njegovog priobalnog podruja. Studija obuhvata istraivanja fiziko-geografskih, fiziko-hemijskih, zoolokih i botanikih resursa. Studija se naroito bavi prirodnim i antropolokim uticajima na kvalitet i opstanak ovog prirodnog dragulja. Ova studija bi trebala da bude temelj svake dalje ovjekove razvojne aktivnosti na ovom prostoru kao i izradi sistema sanacionih projekata i radova radi zaustavljanja ili bar usporenja procesa eutrofikacije Borakog jezera. U ovoj brouri daemo kratak osvrt na osnovne postavke svakog separata ove studije uz pokuaj da nauni prikaz i terminologiju prilagodimo iroj italakoj publici. Za one koji ele temeljitiju informaciju i konkretne nalaze istraivanja preporuujemo Ekoloku studiju Borakog jezera (Prirodno-matematiki fakultet, Sarajevo, 2003.). 3.2.1. Fiziko-geografske karakteristike jezera Obzirom da su fiziko-geografske karakteristike u ovoj brouri temeljitije obraene u taki 2.1. ovdje se daju samo osnovni elementi ovog separata. Nauni separat na ovu temu u Ekolokoj studiji Borakog jezera (Prirodno-matematiki fakultet, Sarajevo, 2003.) razmatra: Fiziko-geografski poloaj; Topografiju jezera u morfostrukturi planine Prenj, Klimatske odlike (temperatura i padavine), Metrologiju sa morfometrijskim pokazateljima, Porijeklo jezera i Evoluciju jezera sa osnovnim geoekolokim problemima.

Najkrai rezime zakljuaka iz Ekoloke studije Borakog jezera bi mogao biti: Pokazatelji mjernih veliina jezera su kao i oni ranije navedeni u brouri to potvruje nae saznanje da novih mjerenja nije bilo najmanje tridesetak godina unazad; Morfoloki uzrok nastanka Borakog jezera je uslijed naknadnog akumulacionog poremeaja uzdunog profila pritoke Borakog potoka, odnosno otoke itice, to iskljuuje gleerski karakter nastanka jezera; Trend akumuliranja nanosa (posebice Borakog potoka), ali i uticaji intenzivnih fitogenih procesa, znai da e procesi zasipanja i zarastanja evoluirati veoma brzo u pravcu nestanka Borakog jezera, ukoliko se ne uvedu hitne mjere zaustavljanja i sanacije procesa.

15

BORAKO JEZERO Zatita i odrivi razvoj 3.2.2. Fiziko-hemijske karakteristike vode Borakog jezera Analiza fiziko-hemijskih parametara vode jezera izvrena je na uzorcima koji su uzeti u oktobru 2002. g., a za potrebe izrade Ekoloke studije Borakog jezera. Zbog vremenskih, ali i materijalnih ogranienja, nije bilo mogue izvriti vie uzorkovanja u toku godine to nesumnjivo utie na kvalitet analize. Analizom su obuhvaeni slijedei fiziki faktori: temperatura vode, temperatura zraka, provodljivost, pH vrijednost i suspendovane materije. Takoer, mjereni su sljedei hemijski parametri: zasienost kisikom, koncentracija kisika, bioloka potronja kisika (BPK5), a od ostalih znaajnih faktora za kvalitet vode mjereni su: nitrati, nitriti, amonijak, fosfor i tvrdoa vode. Na osnovu rezultata analize i dobijenih rezultata mogue je dati sliku ekolokog stanja i kvaliteta vode. Vrijednosti pH ukazuju na povoljne uvjete u vodi jezera i nalaze se u granicama dozvoljenih vrijednosti za iste vode. Vrijednosti elektrine provodljivosti ukazuju na poveanje jona u vodi to je rezultat ubrzanih procesa razgradnje alohtonog materijala (opalo i nataloeno lie na dnu jezera). Poveana koliina CO2 naruava karbonatnu ravnoteu u vodi to rezultira poveanom razgradnjom vapnenca. Vrijednosti koncentracije kisika su u dozvoljenim granicama za oligotrofna (ista) jezera, a zasienost kisikom ima neto nie vrijednosti od dozvoljenih za oligotrofna jezera. Pojaana potronja kisika zbog ubrzanih redukcionih procesa organske materije uticala je na poveane vrijednosti BPK5, ali je jo uvijek u granicama vrijednosti za oligotrofna jezera. Prisustvo azota u obliku amonijaka, nitrata i nitrita ukazuju na pojaano organsko optereenje vode jezera. Pojaane vrijednosti amonijaka i nitrata rezultat su izlijevanja otpadnih voda okolnih objekata (vikendice, ugostiteljski objekti, kampovi) u jezero. Takoer je poveana vrijednost fosfora iz istih razloga (otpadne vode deterdenti i sl.). Na osnovu dobijenih vrijednosti poveana je eutrifikacija to jezero djelimino svrstava u mezotrofna (srednje ista) jezera. Alkalitet vode je relativno nizak te se ne moe govoriti o prisustvu velikih zagaivaa, naravno, uzimajui u obzir vrijeme uzorkovanja vode. Suspendovani nanos smanjuje providnost vode koja tokom ljeta iznosi 5 m, a tokom zime do 2,7 m. Opi zakljuak navedene analize i dobijenih vrijednosti je da voda Borakog jezera omoguava povoljnu sredinu za ivot akvatinih organizama. Generalno, svi parametri jo uvijek svrstavaju ovo jezero u kategoriju oligotrofnih (istih) jezera sa malo pojaanom trofijom to je uvjetovalo smanjenu vrijednost zasienosti kisikom, naroito u litoralu (obalnom pojasu jezerskih voda). (Sadbera Troi Borovac, 2003.) 3.2.3. Makrofitska vegetacija jezera Istraivanja prostorne i vremenske organizacije makro vegetacije, te fitogeografskog poloaja makro-ekosistema Borakog jezera vrena su od 1978. g. U poetku su istraivanja bila uglavnom floristikog karaktera, a kasnije su se bazirala na ekolokom pristupu. Posebne terenske opservacije izvrene su u vie termina 2002. g., a rezultati istraivanja prezentirani su u posebnom separatu Ekoloke studije Borakog jezera. (Prirodno-matematiki fakultet, Sarajevo, 2003.)

16

BORAKO JEZERO Zatita i odrivi razvoj Borako jezero je jedino prirodno jezero smjeteno u zoni liarsko-listopadnih uma. Ova konstatacija ima veliku indikatorsku vrijednost u postavljanju realne hipoteze da se ovaj sloeni makrosistem mora odlikovati specifinom florom i faunom. Parametri makrovegetacije su dobra osnova za uspostavu ekolokog informacijskog sistema za odrivo upravljanje hidrobiosferom. Na osnovu strukture hidrovegetacije (vrste, raspored i zastupljenost) mogua je objektivna procjena intenziteta i stepena eutrofikacije jer se i u ekosistemu Borakog jezera makrovegetacija pojavljuje kao jedan od ozbiljnih problema u procesima zarastanja i transformacije jezera. Naunim metodama procjene ekolokog stanja, kapaciteta prihvata i stepena senzitivnosti utvruje se procjena stepena degradiranosti ekosistema jezera, utvruje se odrivi razvoj sa nizom mjera za efikasnu zatitu ekosistema i u njemu sadranih prirodnih resursa. Istraivanjem je utvreno prisustvo 112 vrsta vaskularnih biljaka od kojih svaka ima odgovarajuu indikatorsku vrijednost u odnosu na relevantne parametre stanita na kojima se razvijaju. U zavisnosti od hidrotermikog i fotinog reima u litoralnom pojasu Borakog jezera makrovegetacija se diferencira na tri ekoloke skupine: Submerzna, uglavnom potopljena u vodu, Emerzna, jednim dijelom izvan vode i Flotantna, plutajua, koja se ukorjenjuje.

Od navedenih hidrofita (vodenih biljaka) najrasprostranjenije su trske, ae i rogozi. U grupi flotantnih biljaka najpoznatiji je, i najprisutniji, uti lokvanj, zatim razne vrste roda talasinje. Povrina jezera pod trskom, lokvanjem i drugim biljem iznosi 17.300 m2 ili 7,1 % ukupne povrine jezera. Iz navedenog moe se zakljuiti da je stepen zasipanja Borakog jezera znatan, smanjivanje jezerske povrine i dubine evidentno, a posljedino tome i zarastanje obale makrofitnom vodenom vegetacijom u punom jeku. U ocjeditom dijelu obale rastu ikare, ibljaci, a takoer hidrofilne ume kao to su vrbe, johe i topole. Na zemljitima koja su ocjeditija u toku vegetacione sezone, ali pod snanim uticajem povrinskih i podzemnih voda u toku ranog proljea i kasne jeseni, razvijaju se endemine zajednice submediteranskih livada. Ovaj areal je naroito zastupljen na sjeverozapadnom dijelu jezera u podruju slivnih zona. Izvan ue dolinske zone na uzvisinama rastu liari. Zanimljivo je da je na sjevernim padinama (Stranine i Dolovi) dominantan hrast, dok je na junim dijelovima (podgorina Crne Gore) preteito zastupljena bukva. U viim predjelima Crne Gore sve su prisutnije etinarske ume. U srednjem pojasu vie kao samotnjaci, obino na krenjakoj podlozi, uzdiu se crni borovi koji svojom specifinim kronjama (nalik na kiobran) daju specifinost pejzau jezerskog okruenja. Na osnovu procjene ekolokog stanja, kapaciteta prihvata i potencijalnih mogunosti i dalje sukcesije, konstatovano je postojanje eutrofikacije, iako je, jo uvijek, sloeni ekosistem Borakog jezera dobro ouvan. Fenomen eutrofikacije, neizbjean bioloko-ekoloki proces u ovom vodnom sistemu je usporen zbog niskih temperatura vode, dubine jezera i njegove velike zapremine, neuobiajene za naa prirodna jezera. Odreeni indikatori (azotna i fosforna jedinjenja) ukazuju na pojaani antropogeni uticaj (fekalne i otpadne vode, poljoprivreda i dr.). Navedene injenice nalau uspostavu i razvoj stalnog monitoringa, te razvoja posebnog

17

BORAKO JEZERO Zatita i odrivi razvoj reima upravljanja u slivnom podruju ovog jedinstvenog akvalnog kompleksa. (Redi. S., 2003.) 3.2.4. Akvatine biocenoze jezera (ivotne zajednice vode jezera) Vode jezera nastanjuju biljne i ivotinjske vrste koje su rasprostranjene na dnu, u vodi i na povrini jezera. Da bi se lake percipirao sadraj koji slijedi nephodno je dati objanjenje nekih osnovnih pojmova iz oblasti hidrobiologije stajaih voda, odnosno jezera. Za litoralnu zonu (litoral) ve ranije je dato objanjenje da je to plitka obalska zona vode. Zavisno od granice prodiranja svjetlosti u vodi prisutne su dvije osnovne zone: limnetika zona (povrinska zona, odnosno zona svjetlosti) i profundalna zona (ispod granice svijetla). Sa aspekta mjesta i naina ivljenja slatkovodne biljke i ivotinje mogu se podijeliti u dvije grupe: ovisno o tome da li ive u slobodnoj zoni vode (pelaki organizmi, a sredina se zove pelagijal) ili ive na dnu (bentos). Pelaki organizmi su ili aktivni plivai (nekton), ili se kreu pasivno noeni kretanjem vode (plankton). Plankton se po pravilu zadrava u eufotinoj (dobro osvjetljenoj) zoni. Dalja i ira podjela je za potrebe ove publikacije nepotrebna jer Ekoloka studija razmatra: pelake organizme (nekton i plankton), organizme dna (bentos) i riblju populaciju (ihtiofauna). 3.2.4.1. Fitoplankton i fitobentos

Pod pojmom iz naslova prvenstveno se misli na stanje algi u jezeru koje predstavljaju najznaajnijeg proizvoaa organske materije u ekosistemu voda i osnovu hranidbenog lanca; te je bogatstvo, odnosno bioraznolikost jezera, u najdirektnijoj vezi sa rasprostranjenou algi. Borako jezero je bilo predmet interesa algologa (znanstvenika koji prouavaju svijet algi) jo poetkom 20. stoljea (Proti, 1901.). Hidrobiologija ovog jezera je kasnije sistematski izuavana i analizirana, te prezentirana u nizu naunih elaborata (Blagojevi, Hafner, Krivokapi, 1983.). U sagledavanju stanja vodenih ekosistema vanu ulogu ima analiza algi koje kao autotrofni organizmi ostvaruju znaajan dio primarne produkcije u prirodnim jezerima. Obje modifikacije: i fitobentos i fitoplankton svojim kvalitativnim sastavom i kvantitativnim odnosima induciraju kvalitet vode koju nastanjuju, a kao dio hranidbenog lanca neposredno utiu na razvoj i opstanak akvatinih organizama u vodama jezera. Posljednja istraivanja (prema Ekolokoj studiji Borakog jezera, PMF, 2003.) obavljena su u augustu i oktobru 2002. godine. Zbog ogranienosti vremena istraivanja ne garantuju apsolutno tano stanje. Konstatovana je relativno mala raznolikost fitoplanktonske zajednice. U uzorku fitoplanktona od 16 taksona (oblika) najbrojniju skupinu ine vatrene alge, a potom modrozelene alge. U uzorku fitobentosa utvreno je 46 taksona, a najbrojniju skupinu ine silikatne alge. (Hafner D., Kapetanovi T., 2003.) 3.2.4.2. Zooplankton i zoobentos

U septembru 2002. g. vreno je uzorkovanje i analiza zooplanktona i zoobentosa u Borakom jezeru. Zooplankton jezera ini sastavnu komponentu posebnog ivotnog kompleksa, karakteristinog samo za stajae ekosisteme voda planktona. Njegova specifinost je lebdei nain ivota u slobodnoj zoni vode. Generalna zakonitost je da naselje 18

BORAKO JEZERO Zatita i odrivi razvoj ove ivotne zajednice ima dva maksimuma (jesen i proljee) i dva minimuma (ljeto i zima). Naselje zooplanktona ine razne vrste rotatorija i raia. Specifinost Borakog jezera - zbog dotoka vode iz Borakog potoka i okolnih vrela, te otoka vode iticom je da stvara stalno strujanje vode u jezeru to se odlikuje manjim, ali izraenim stepenom protonosti to nije svojstveno za stajai ekosistem. Navedene injenice uvjetuju kvalitativni i kvantitativni sastav jezerskog planktona Borakog jezera. Izvrena su i istraivanja naselja zoobentosa koji u vodenim ekosistemima ima veliki znaaj jer rezultati istraivanja ukazuju sa jedne strane na produktivnost jezera, a sa druge strane daju vrlo znaajne podatke za odreivanje kvaliteta vode. Znaajnu komponentu ivog svijeta Borakog jezera ine organizmi dna, prije svega zbog procesa kruenja materije i protoka energije koje opet utie na lanac ishrane. Naselje faune dna jezera u direktnoj je ovisnosti od tipa podloge (sedimenta) to se naroito oituje u obalskoj zoni (litoralu). Zato je najvei biodiverzitet prisutan upravo u litoralu. Po zastupljenosti i brojnosti istie se dekapodni plemeniti rak ija je brojnost u jezeru velika. Za ovog raka je karakteristino da nosi naziv plemeniti i da je veoma rijetka vrsta u Evropi. Njegov razvoj i opstanak u najdirektnijoj je vezi sa kvalitetom vode. Istraivanje iz 2002. g. je pokazalo i prisustvo drugih vrsta akvatinih organizama dna (vodeni moljci, larve vilinskih konjica, vodeni cvjetovi, vodeni puevi, pijavice i dr.). Bentos profundijala odlikuje siromatvo oblika to je rezultat velike dubine, muljevitog dna sa puno opalog lia u procesu trulei, te malom koncentracijom kisika. (Hafner D., Kapetanovi T., 2003.) 3.2.4.3. Ihtiofauna Borakog jezera

Ekoloka istraivanja vodnih ekosistema, pored ostalog, zasnivaju se i na izuavanju zajednice riba kao jednog od znaajnih biolokih, ali i privrednih resursa. Ihtiofauna je veoma znaajan faktor bioloke raznolikosti. Naalost, posljednjih stotinjak godina antropogeni uticaji na riblje populacije vrlo esto nisu bili bazirani na naunim spoznajama to ima svoje posljedice na poremeaje u bioraznolikosti ihtiofaune. Negativni uticaj ovjekovog laikog eksperimentisanja najdirektnije se odraava na smanjenje populacije najvrijednijih autohtonih salmonidnih vrsta. Upravo u slivu Neretve posljednjih desetljea, uslijed izgradnje velikih brana i stvaranja vjetakih akumulacija, vreni su brojni eksperimenti sa introdukcijom novih ribljih vrsta u vode Neretve, pritoka i novoformiranih akumulacija. Ovi eksperimenti, uz nekontrolisani i prekomjerni izlov riba, ozbiljno su ugrozili opstanak autohtonih ribljih vrsta, naroito glavatice i mekousne pastrmke. Introdukcija (proces unoenja novih alohtonih tuih vrsta) u slivu rijeke Neretve ima stogodinju tradiciju jer je poetkom 20. vijeka (1902. 1904. g.) u Borako jezero prvi put introducirana kalifornijska pastrmka. Danas su vode Borakog jezera salmonidno-ciprinidne. Nema zvaninih podataka, ali se moe pretpostaviti da su prije prvih antropogenih uticaja (poribljavanja) jezerske vode bile preteno naseljene ciprinidnim ribljim vrstama koji se bolje adaptiraju na toplije vode, osiromaene kisikom, pri emu su, naroito u litoralu, bogate hranom. U cilju kontinuiranog poribljavanja ezdesetih godina prolog vijeka na Borakom jezeru izgraeno je, za tadaenje uslove moderno, vjetako mrijestilite i ribogojilite. Sauvani podaci govore da je 1971. g. Borako jezero poribljeno sa 40.000 komada mlai jezerske zlatovice i potone pastrmke, a 1972. g. jezero je poribljeno sa 15.000 komada potone pastrmke i 5.000 komada jezerske pastrmke. Prvobitni eksperiment sa intenzivnim poribljavanjem potonom pastrmkom nisu poluili rezultate jer je njeno mrijetenje iskljuivo vezano za uzvodne tekuice, a Boraki potok (kao jedina pritoka) u 19

BORAKO JEZERO Zatita i odrivi razvoj vrijeme mrijesta ove riblje vrste (oktobar, decembar) je ogranienog vodotoka (cca 100-ak metara duine) da bi prihvatio svu ribu iz jezera. Zato su poribljavanja ribljim vrstama, kojima je jezerska voda prirodno stanite (a time i mrijest u jezeru), po tadanjem miljenju, bio bolji izbor i pravo rjeenje za bolji opstanak i razmnoavanje. Naalost, sedamdesetih godina prolog vijeka nestrunou i neodgovornou rukovodeih osoba iz udruenja ribolovaca Borako jezero je poribljeno aranom i babukom to je bio i ostao nedopustiv eksperiment u vodama Borakog jezera. Istina, kasnije se ta greka nije ponavljala, ali aran se primio i ostao u jezeru do dananjih dana stanovnik jezerskih voda, mada u ogranienom broju jer mu nepovoljni uslovi (hladna voda i ograniena hrana) nisu osigurali prekomjerno razmnoavanje. (Mihi Lj., 1985.) itica, otoka Borakog jezera, zbog prekida veze sa Neretvom (vodopad), a u vrijeme malih voda zbog poniranja i reduciranog vodotoka na 1 1,5 km, kao i visoke temperature u toku ljeta, naseljena je ciprinidima a gornji dio vodotoka je mjesto mrijeenja bijelog klijena. Tu i tamo, u manjem broju, u vodotoku itice moe se nai potona pastrmka vjerovatno kao rezultat bijega iz ribogojilita ili izlaska iz Borakog jezera. U funkciji izrade Ekoloke studije Borakog jezera (PMF, 2003.) prvi put su vrena cjelovita ihtioloka istraivanja (septembar novembar 2002. g.) od strane strunjaka sa Prirodnomatematikog fakulteta iz Sarajeva (Centar za ihtiologiju i ribarstvo). Istraivanje je vreno na vie lokacija jezera i u gornjem dijelu vodotoka itice. Na temelju istraivanja konstatovano je: U Borakom jezeru ivi osam vrsta riba iz dvije porodice: salmonidi i ciprinidi; Od salmonidnih vrsta utvreno je prisustvo potone pastrmke, kalifornijske pastrmke i jezerske pastrmke; Od ciprinidnih vrsta riba u jezeru (i itici) su naene: aran, babuka, klijen, gagica i pliska; Istraivanja u septembru 2002. g. pokazala su veu brojnost ciprinidnih vrsta (80%) , dok je u novembru iste godine utvrena najvea brojnost potone pastrmke od ak 84% u ukupnom uzorku; Od ukupno osam naenih ribljih vrsta u jezeru etiri vrste su autohtone (potona pastrmka, jezerska pastrmka, klijen i gaga), te etiri alohtone (kalifornijska pastrmka, babuka, aran i pliska); (krijelj R., 2003.)

Zanimljivo je da ovo istraivanje nije utvrdilo prisustvo jezerske zlatovice, mada je kasnije (izlovom ribolovaca) utvreno njeno postojanje u jezeru. (op.a.) Na osnovu ribarske privredne osnove koju je napravio Ihtioloki odsjek PMF-a, prema dostupnim podacima za period 2003. 2007. g. vode jezera su pribljavane sa: Potona pastrmka u koliini 10.000 kom. godinje i Kalifornijska pastrmka u koiini 10.000 kom. godinje.

Godinama su vode Borakog jezera bile u pootrenom reimu zatite ribljeg fonda (poseban revir sa ogranienim reimom ribolova), ali se posljednjih godina taj reim ukinuo ime se uveliko reducirala zatita riblje populacije na vodama jezera. Prije par godina obnovljeno je i izgraeno savremeno ribogojilite i mrijestilite autohtonih ribljih vrsta na Borakom jezeru ime se otvara mogunost boljeg gazdovanja i zatite ihtiofaune u slivu Borakog jezera.

20

BORA KO JEZER RO Za tita i odr ivi razvoj

4. O ODRIVI RAZVOJ BORAKO JEZER OG RA

Zbog sv voje visoke prirodne v e vrijednosti, osebujne ljepote krajolika te dru l ugih pogodnosti za odmor, rekreaciju, sportske aktivnosti i edukaciju Borako jezero sa s svojim uim i irim m njem odavno je privlai panju z ilo zaljubljenika prirode. Rijetko se igd u tako relativno a dje, r okruen malom prostornom okruenju moe na ista i bi m u, i istra voda, pogodna z plivanje, sportski za ktivnosti na vodi; bliz a zina divljih kanjona N Neretve i R Rakitnice; atraktivni a ribolov i druge ak ki renja sa pr reko 10 vrh hova preko 2000 m n.m., pogod za plani dni inarenje, planinsk visovi Pr alpiniza turno sk am, kijanje i sl., te sa bujn etinars nim skim i listop padnim um mama sa mn notvom reliktnih i endemn biljnih i ivotinjskih vrsta; vo h nih h odopadi, br rzaci, slapo i virovi Neretve ovi pogodni za plivanje rafting, sp e, portski ribol kanjonin kampova lov ng, anje itd. itd. Pored o obilja visokih prirodnih vrijednost u neposre h ti ednoj blizin jezera na ni alaze se i kulturnok historijs ske vrijedno osti kao t su nekro to opola stea aka na Bo orcima, poz znata kao Kaursko groblje, te uvena nekropola s steaka Biskupska glav vica u Glava atievu. ne a njenica da je jo davne 1956. god e e dine tadan Zavod za zatitu nji a Zato i n treba da zaudi in prirodno i kulturno og o-historijsko naslijea SRBiH me prvim o og a eu objektima u BiH stavio Borako jezero p zatitu p pod proglasivi ga geomorf folokim spomenikom prirode.

jezero sa vr rhovima pla anine Prenj (Boranica u pozadini a) Slika 6 Borako j 21

BORAKO JEZERO Zatita i odrivi razvoj

4.1.

Razvoj turistike valorizacije istorijski pregled

4.1.1. Istorijske karakteristike Borakog jezera Jo u davnoj prolosti lokalitet Borakog jezera bio je na vanom putu koji je povezivao Jadransko more i zalee sve do Singidunuma. Poznata je Rimska cesta ija je etapa vodila od Konjica dolinom Bijele, preko sedla Vraba i visoravni Boraka, te Borakog jezera i dalje obroncima Prenja prema Hercegovini i moru. Trasa je bila obiljeena miljokazima od kojih je jedan (miljokaz) sa natpisom cara Tacita naen kod ua Bijele u Neretvu, ali su takvi slini miljokazi pronaeni i u Konjicu i na Borcima. Tim predjelima prolazio je i poznati turski put poznat kao Mostarska dada, znan jo i kao Veliki mostarski put ili Sarajevski put, sa nizom hanova (prenoita) na putu Konjic Porim (Bijelo polje kod Mostara) preko Borakog jezera i Bahtijevice (Prenj). Upravo taj put bie najveim dijelom i trasa budue ceste Konjic Borako jezero. Stara Mostarska dada bila je glavna prometnica trgovakih karavana sve do 1868. godine kada je izgraena tada moderna saobraajnica Sarajevo Mostar, koja je ila dolinom Neretve. (Aneli P., 1975.) Od Konjica do Borakog jezera izgradnja makadamske ceste poela je 1939. godine da bi do 1941. godine bila napravljena do Vraba, a od 1945. do 1949. godine izgraen je i preostali dio puta Vraba Borako jezero, te je tako napokon Borako jezero povezano cestom sa Konjicom u duini od 21 km. Put je dijelom rekonstrisan i asfaltiran 1983. godine. Neto kasnije su se moderne saobraajnice razvile i dalje prema Glavatievu, a za potrebe umske ekploatacije izgraeni su umski putevi u pravcu Crne gore i uz Boraku dragu sve do Crnog polja. Nauna istraivanja Borakog jezera (od prvih istraivanja J. Karlinskog 1892. g., preko J. Cvijia 1897. g., do Protia i Milojevia 1922. 1937. g.) upoznala su javnost sa karakteristikama ne samo jezera nego i njegovog ireg okruenja, a to je otvorilo interes ire javnosti za Borako jezero. Davne 1902. godine tadanji poglavar BiH Barun Benko sagradio je vilu na Borcima sa divnim vidikovcem prema Borakom jezeru. Kasnije e vila mjenjati vlasnike, ali e joj do dananjih dana ostati naziv kao antia vila, po porodici pjesnika Alekse antia koja je 1910. godine otkupila vilu. antia vila ostae poznata i kao posljednje boravite poznatog slikara Lazara Drljae, velikog zaljubljenika Prenja i Borakog jezera, a iji se grob i danas nalazi neposredno uz vilu. Prvi objekat rekreaciono-turistikog sadraja sagradilo je, neposredno uz obalu jezera, turistiko drutvo Prijatelj prirode iz Sarajeva 1934. godine. Objekat je imao 30 leaja i sagraen je na lokaciji pored ua Borakog potoka ispod uzvienja Kadin grob. Ostae zabiljeeno da su u objektu tokom drugog svjetskog rata boravili njemaki antifaisti koje prihvatie i sklonie lanovi drutva Prijatelj prirode upravo u taj objekat. U znak zahvalnosti prognanici napravie vrelo-zdenac nazvavi ga Vrelom slobode. Zdenac se i danas, iako u zaputenom stanju, nalazi na glavnoj jezerskoj plai. 4.1.2. Poetak turistike valorizacije Borakog jezera Izgradnjom prepoznato republikog odmaralita ceste poslije drugog svjetskog rata Borako jezero je napokon otkriveno i i od tadanjih vlasti u Sarajevu, te je uslijedila izgradnja objekta tadanjeg Izvrnog vijea (poznato kao objekat Boranica), a uporedo i izgradnjom RSUP-a (Republiki sekretarijat unutarnjih poslova), poznato po nazivu Prenj. 22

BORA KO JEZER RO Za tita i odr ivi razvoj Tako je 1948. godi napravlj ine jeno odmar ralite Prenj sa kapacit j tetom od 46 leajeva, a godinu 6 asnije i obje ekat Boran nica sa 35 leajeva i restoranom Uz savre m. emeno ribog gojilite i dana ka mrijestilite 1955. godine na apravljen je i riblji re e estoran. Od dmaralite VP Soa (kasnije Unionin nvest) sa 30 leaja puteno je u ra 1957. g., a zatim 1963. g. i odm 0 ad maralite pre eduzea Elektrop prenos sa 2 leaja. U razdoblju od 1964. do 1971. god 24 o dine naprav vljeno je 30 drvenih 0 kamp kuica (bung galova) sa kapacitetom od 90 le m ajeva, sa s sanitarnim vorom i sp portskim terenima. Tako je 1971. god e dine Bora ko jezero raspolagalo sa 237 leaja. Svi tadanji o graeni obj jekti svojim urbanistik i projek kim ktnim rjeen njima odlin su se uk no klapali u novosag arhitekturu i ambije Borako jezera. ent og k setih godin prolog s na stoljea je i vrijeme p poetka izgr radnje indiv vidualnih Poetak sedamdes stambenih objekat (vikendic iji broj e do 199 godine narasti do stotine. Od 1953. ta ca) 92. o O godine pa nadalje Borako je ezero e bit u potpuno elektrific ti osti cirano, a to okom sedam mdesetih graen vodo ovod sa mre eom za sve izgraene objekte. U daljem pro e otoku vreme bie ena bie izg izgraena i prva pr rodavnica u ve post uz tojee i nov voizgraene ugostiteljske objekte, a neto e kasnije i pota. torno-sadrajne struktu kako u tako i ireg okruenja, Borak jezero ure, eg ko Zbog idealne prost tati najpozn natija bh. d destinacija t takozvanog omladinsk g kog turizma (izviai, ferijalci, a e post sportisti i dr.). Ve 1952. g. m i mostarski iz zviai e organizovat prvi kamp da bi 196 g. na o ti p 63. jezeru k kampovali iz zviai iz a 18 odred Zanimljiv su podac o broju turista iz tog perioda. ak da. vi ci Tako je u 1957. g. registrovan 1.547 turista sa 7.7 noenja u 1962. g jezero je posjetilo no 767 a, g. 22.536 turista sa 32.213 noenja, a to okom 1963 g. 18.22 turista s 27.934 noenja. 3. 20 sa n Osnovn strukturu tadanjih tu nu urista inili s su: Mladi ljudi ( M (izviai, sp portisti, ferija alci) u kamp povima, Radnici pr reduzea (Igman/UNIS Unioninv S, vest, Elekt troprenos i dr.) u ra adnikim odmaralitim (Mihi L 1985.) o ma; Lj.,

Kasnije e taj bro registrov oj vanih posje znatno opasti vje eta erovatno zb bog rasta ivotnog standar i popula rda arnosti nove turistike destinacije Jadrans e e e skog mora. Period ezd desetih i sedamd desetih godina prolog stoljea po g oznat je i po tome to je Borako jezero ima svoju o o alo upravu koja je ga azdovala o ovim podru jem. Neke pogreke u prvoj urb e banizaciji Borakog B jezera (prve viken ndice izgra aene neposredno uz litoralnu zonu) ispravljene su novim z u urbanist tikim rjee enjem kojim se preferirala izgradn objekata u iroj zo jezerske kotline, m nja a oni e kao i te eite prostora kampov na nizvo va odnoj zoni, to je tih o osamdesetih godina bio i prvi b organizo ovani i plan nski ekoloki pristup u urbanizaciji jezera. Pla je do 199 godine znatnim an 92. dijelom i realiziran. zero sredin nom prolog stoljea g Slika 8 Borako jez

23

BORAKO JEZERO Zatita i odrivi razvoj

4.2.

Razvojne aktivnosti u periodu od 1996. g. do 2010. g.

Kraj rata (1995. g.) Borako jezero doekalo je devastirano. Reintegracija podruja u martu 1996. godine bila je susret sa razruenim objektima (ne samo vikendica), unitenom infrastrukturom (el. distribuciona mrea, vodovod i dr.), pretjeranom eksploatacijom prirodnih resursa i ogromnim koliinama smea i otpadaka raznog porijekla. Prve godine poslije reintegracije oituju se odsustvom regulacija drave, naglaenog bezvlaa (pljake, krivolov, nedozvoljena sjea ume i bespravna gradnja). Ogromne koliine graevinskog i drugog otpada zavravaju na neprikladnim odlagalitima, pa ak i u koritu Borakog potoka. Obnova objekata nije sihronizovana niti planska, a vlasnici objekata u hodu vre bitne rekonstrukcije u skladu sa finansijskim mogunostima. Vre se divlje gradnje i zahvati, kako na izvoritima na glavnoj plai, tako i u samom koritu itice, ime se ozbiljno ugroava ak i most preko itice. Prodaja i preprodaja nekretnina znaajno utie na dalju urbanizaciju Borakog jezera. Ovo se naroito odnosi na prodaju zemlje u zatienoj zoni priobalja jezera. Novi vlasnici lokacija na ekoloki izuzetno osjetljivom zemljitu (neposredno uz obale Borakog potoka, te podruje djelimino ocjeditih livada pod snanim uticajem povrinskih i podzemnih voda) uspijevaju da se u opini donesu privremene odluke o dozvoli gradnje objekata. Uskoro se pojavljuje niz objekata tik uz korito Borakog potoka u samoj blizini ua i obale jezera, ali i objekti na granici litorala, u podruju ocjeditih livada i ikara, i to upravo u onom dijelu koji predstavlja slivno podruje i koje nikada u istoriji jezera nije bilo u planovima urbanizacije (dapae uvijek je to bila zona visoke zatite, pa i zabrane bilo kakve gradnje). Predratna praksa izgradnje privatnih plaa se intenzivira u podruju litorala (aa i trstika). Realno gledajui, toliko veliki problem i ne predstavljaju plutajue platforme (splavovi), ali prilazni putevi kroz priobalnu zonu, nastali nasipanjem graevinskog otpada, zemlje i pijeska (to je u posljednje vrijeme postalo redovna praksa), ozbiljno dezintegriu litoralnu zonu, a time i biodiverzitet jezera. Oito je da bi se neka druga rjeenja (drvene stazice na ipovima), koja su se intenzivnije koristila u prolosti, bolje uklopila u cjelokupni ambijent jezera, te minimizirala tete. Nekoliko godina kasnije lokalna vlast uspostavlja kakvu-takvu kontrolu i pokree investicionoplanske aktivnosti, naroito u podruju infrastrukture. Nabrajamo one najvanije: Obnova i izgradnja savremenog mrijestilita za proizvodnju i razmnoavanje autohtonih ribljih salmonidnih vrsta - Centar za ribarstvo Borako jezero; Izgradnja saobraajnice od raskrsnice (Benzinske pumpe) do plae Prenj sa rasvjetom i pjeakom stazom etnicom; Izgradnja benzinske pumpe; Obnova vodovoda i proirenje kapaciteta sa tendencijom smanjenja potronje el. energije, a time vee sigurnosti u vodosnabdijevanju i manjim trokovima; Regulisanje kontejnerskog odlaganja otpada i odvoz smetlja; Otvaranje sezonske ambulante; Obnova i rekonstrukcija elektrodistributivne mree; Otvaranje novih trgovina za uredno snabdijevanje posjetitelja; Putem privatne inicijative grade se novi smjetajni kapaciteti, a broj obnovljenih i novoizgraenih kua za odmor se bitno poveava. 24

BORAKO JEZERO Zatita i odrivi razvoj

4.3.

Novi projekti i planovi u razvoju turistike ponude

Zbog nepostojanja strategije razvoja, regulacionog plana i institucionalne zatite jezera i okruenja pristup razvoju nije cjelovit nego je rezultat parcijalnih planova pojedinih subjekata: organizacija, firmi i pojedinaca. Neki od projekata su u fazi realizacije, a neki su tek u fazi idejnih rjeenja. Za objekte koji su planirani, realizirani, ili je pak njihova realizacija u toku, a koji su lokacijski smjeteni na sjeverozapadnoj obali jezera, nije nam poznato na osnovu koje planske dokumentacije, i shodno tome dodjeljenih dozvola, se vri njihovo planiranje i realizacija. Objekti su locirani u zoni koja je ranijim (predratnim) planskim dokumentima bila izuzeta od bilo kakvih urbanistikih poduhvata, obzirom da se radi o ekoloki najosjetljivijem podruju jezera. U vremenu izrade ove broure ini se najveim projektom izgradnja ekskluzivnog turistikog kompleksa Boranica. Investitor ovog projekta firma Turist best povjerila je birou Unikonsart iz Beograda izradu projektnog rjeenja. Planirani centar Boranica, procjenjen na 20 miliona eura, trebao bi u svom sastavu imati hotel, naselje bungalova i specifian objekat sa kafeima, restoranima, bazenom i scenskim prostorom. Prema javnosti dostupnim informacijama (prezentacija projekta na internetu: http://hotel-borasnica.com, http://www.ekapija.ba), poetak gradnje planiran je za kraj 2011. g., a zavretak 2014. godine. Projekat bi se realizirao u dvije faze. Planirana je gradnja hotela na oko 12.000 m2, kapaciteta 120 leaja sa zatvorenim bazenom i kongresnim salama, naselja sa 58 bungalova kapaciteta 300 leaja, objekat sa otvorenom scenom i bazenom, kafeima i restoranima, povrine 12.300 m2 i kapaciteta 1.000 posjetilaca, kao i sportskog dijela sa fudbalskim, rukometnim i teniskim terenima. Sadraji ovog turistikog kompleksa osigurali bi da se turistika sezona produi i u zimski period. Ove pobrojane informacije su rezultat izjava iz arhitektonskog biroa koji radi na ovom projektu, te postoje brojne nepoznanice o realizaciji projekta i drugim elementima. Tako se iz internet prezentacije ne moe sagledati da li je rije o idejnom rjeenju ili je u pitanju faza izvedbenog projekta, a zatim o objektivnim mogunostima za skoru realizaciju zbog finansijskih sredstava. Tako je bez meritorne informacije investitora i drugih radnji (elaborati i pratea dokumentacija) u ovoj fazi teko sagledati izglednost realizacije ovog projekta u skoroj budunosti. Ono to izdavaa i autora ove broure posebno zanima jeste injenica da u ovoj informaciji nema niti rijei o ekolokom aspektu ovog projekta (kapacitet prihvata jezera, ambijentalno uklapanje objekata i sl.), a posebno sa aspekta rjeenja fekalnih i otpadnih voda, obzirom da na Borakom jezeru ne postoji integralni kanalizacioni sistem. Kompleks sa 420 leajeva i mogunou prijema do 1.000 posjetilaca u zoni nepunih 100 metara od obale jezera oito zahtijeva posebnu studiju i ekoloki elaborat. Drugi znaajniji projekat iz oblasti turizma i rekreacije koji je u fazi realizacije je projekat Saveza izviaa Zenice. Radi se o izgradnji smjetajnih kapaciteta (vrsti objekti u vidu etiri velika bungalova) koji se podiu uz pomo vlade Japana u izviakom kampu na Borakom jezeru. Projektom e se omoguiti proirenje kapaciteta ljetnog kampa na 300 leajeva, to otvara mogunost boravka preko 100 posjetilaca (djece i omladine) u toku zimske sezone. Izdava ove broure, ba kao i u sluaju prethodno opisanog projekta, nema nikakvih saznanja o ekolokom aspektu gradnje ovih novih objekata. Projekat pod nazivom Eko selo je trenutno u tzv. prvoj fazi realizacije, smjeteno na obalskim terenima sjeverozapadne strane jezera. U prvoj fazi realizovani su objekti infrastrukture i ureenja terena (pjeake staze, odmaralita, pontonske platforme), neki 25

BORAKO JEZERO Zatita i odrivi razvoj objekti za usluge dnevnog boravka i parkiranja vozila, a za drugu fazu gradnje investitor pokuava zatvoriti konstrukciju finansiranja. Projekat je zamiljen kao objekat poluzatvorenog tipa sa sportsko-rekreativnom ponudom na povrini od 36.000 m2. Prema informacijama sa internet strane investitora (http://www.ekoselo.ba) ukupna vrijednost projekta iznosi oko 1,7 miliona eura. Planirano je da hotel (centralni objekat sa povrinom od 1.200 m2) ima prizemlje i dva sprata, sa ukupno 15 apartmana i sedam jednokrevetnih i dvokrevetnih soba sa restoranom i terasom za goste, fitnes salom koja e se moi koristiti i za potrebe seminara. Takoer, planirana je izgradnja est bungalova (sojenica) ija e povrina po objektu zauzimati 70 m2, te izgradnja sportskih terena (trim staze, tenisko, nogometno i odbojkako igralite). Na internet strani nema detaljnih podataka o ukupnim smjetajnim kapacitetima, a prema dostupnim podacima projekat je u zastoju i zbog smetnji u regulisanju zakonskih saglasnosti i dozvola. Izdava ove broure nema nikakvih konkretnih saznanja o ekolokom aspektu gradnje ovih novih objekata. Obzirom da se projekat lokacijski nalazi u ekoloki veoma osjetljivom slivnom podruju priobalja jezera (na granici litorala, u podruju ocjeditih livada i ikara,) tako je neophodno, u sluaju eventualnog nastavka realizacije projekta, izraditi obavezne strune ekoloke studije od strane neovisne certificirane institucije. Pored ova tri opisana najvea planirana projekta spomenuemo i projekat Centra za ribarstvo Borako jezero, iji je primarni zadatak mrijeenje i uzgoj autohtonih ribljih vrsta, te koji podrazumijeva i drugu fazu realizacije u vidu izgradnje smjetajno-ugostiteljskih i edukativnih sadraja za boravak studenata, gostiju, ali i drugih posjetilaca. U fazi izgradnje, ili pri samom zavretku, je i nekoliko objekata u privatnom aranmanu sa smjetajnim kapacitetima i drugim ugostiteljskim sadrajima, ali su ostale informacije nedostupne. Naalost, iako je izdava ove broure bio uporan u traenju adekvatnih podataka o poslijeratnom stanju turistike ponude (broj leaja, broj noenja, broj posjetilaca) Borakog jezera, od strane nadlenih institucija nismo dobili nikakve slubene podatke, ak ni za bliski vremenski period (posljednjih par godina). Slika 9 Glavna plaa na Borakom jezeru u jeku ljetne sezone

26

BORAKO JEZERO Zatita i odrivi razvoj

4.4.

Ekoloko-urbanistike neuralgine take Borakog jezera

4.4.1. Osnovni ekoloko-urbanistiki problemi na Borakom jezeru Mada je prije 65 godina (1956. g.) Borako jezero proglaeno zatienim podrujem nikada, pa ni ovih posljednjih 15-ak godina od zavretka rata, nije institucionalno ureeno kao zatieno podruje. Istina, i bez formalnog institucionalnog ureenja davnih sedamdesetih godina prolog stoljea opina je, shvativi visoku prirodnu vrijednost jezera, uvela odreeni oblik zatite formiranjem Uprave Borakog jezera i stavljajui joj u funkciju zatitu jezera kroz donoenje regula i planova izgradnje, naina koritenja ovog resursa i kontrolnu funkciju. Naalost, taj oblik upravljanja i zatite prestao je osamdesetih godina prolog stoljea. Urbanistiki i regulacioni planovi, koji su u meuvremenu doneseni, unijeli su vie reda u izgradnji, ali ne u zatiti i koritenju ovog prirodnog resursa. U ovoj brouri, naroito u odjeljku Ekologija Borakog jezera, jasno je naglaena ekoloka osjetljivost ovog jezera i opasnosti koje su se nad njim nadvile, naroito uslijed negativnih antropolokih uticaja. Jezero ima svoj kapacitet prihvata svih vrsta zagaenja i granicu samoregulacije. Zbog toga je neophodno odrediti te granice prihvata, definisati sve vrste zagaenja i potencijalnih zagaivaa i urediti odnose kako bi se negativni uticaji minimizirali. U ovom odjeljku emo pokuati opisati nekoliko osnovnih problema koji imaju veliki negativni uticaj na ekologiju Borakog jezera: Osnovni problem zagaivanja Borakog jezera je u apsorpciji otpadnih i fekalnih voda iz brojnih individualnih, ali naroito ugostiteljsko-turistikih objekata. Intenzitet tih uticaja srazmjeran je blizini objekata litoralnoj zoni jezera i, naravno, veliini tereta (broj posjetilaca i vrijeme koritenja objekata). Ope je poznato da na podruju Borakog jezera ne postoji izgraen sistem integralne kanalizacije i da svi objekti koriste sistem septikih jama. Oito je, bilo da su septike jame propusne ili hermetike, zbog neregulisanog pranjenja jama i primanja svih tenih otpadaka, septike jame ne osiguravaju zatitu jezera i okolia od otpadnih voda. Izgradnja integralnog kanalizacionog sistema je skup i kompleksan projekat, to zbog konfiguracije terena i rasporeda objekata, to zbog problema odvoda u klisuru itice uslijed poroznosti tla, te blizine Neretve. Drugi veliki problem je intenzivno zasipanje jezera, naroito sedimentom (nanosom) koji donosi Boraki potok. Smanjenje, ali ne i potpuno eliminisanje, nanosa njegovom blokadom unosa u jezero je dobro poznati postupak izgradnje kaskadnih ustava u koritu Borakog potoka. Naravno, ovaj postupak nee vriti svoju funkciju bez redovnog pranjenja akumuliranog sedimenta iz ustava. Ni ovaj projekat nije lako realizirati bez veih finansijskih sredstava. Regulacija Borakog potoka pri samom uu (stotinjak metara uzvodno od ua) izgradnjom obaloutvrde, kako je to ve nedavno uraeno, ne reducira koliinu nanosa nego ga samo koncentrie na uski pojas ua. Kamp na glavnoj plai, mada je u posljednje vrijeme dobio sanitarno-higijenski objekat na prilino nes(p)retnoj lokaciji, odvajkada predstavlja ekoloku crnu taku jer je u pitanju smjetaj i boravak veeg broja posjetilaca u vrlo osjetljivom ekolokom

27

BORAKO JEZERO Zatita i odrivi razvoj podruju: blizini obale jezera i intenzivnom koritenju voda Borakog potoka i obilnih vrela kojima se hrani Borako jezero. Nedavno izgraeni objekti uz samo korito Borakog potoka, te izgraeni i planirani objekti na djelimino ocjeditim livadama, sa povrinskim i podzemnim vodama, te u neposrednoj blizini sjeverozapadne obale jezera, nova su prijetnja kvalitetu voda jezera, naroito u pici ljetne sezone. U ratu devastirani i naputeni objekti izuzetno loe utiu na izgled krajolika jezerske kotline. Osobito je to objekat Prenj koji se nalazi na najatraktivnijem i najprometnijem podruju jezera. Naputeno selo Jezero, koje se ne obnavlja i iji mjetani se ne vraaju, takoer ne daje lijepu sliku o Borakom jezeru.

4.4.2. Sugestije i prijedlozi za rjeavanje osnovnih problema Borakog jezera Glavne odrednice pri izradi novog Regulacionog plana Borakog jezera bi se mogle podijeliti na ekoloke i turistike: a) Ekoloke odrednice Osnovna ekoloka odrednica podrazumijeva orijentaciju na lociranje novih objekata tako da to manje ugroze kvalitet vode jezera, itice i Neretve: ili u zoni padina oko jezera iznad puta, ili u udaljenijoj zoni Boraka, ili pak u zoni nizvodno od jezera: dolina itice i padine Koute (to opet nosi rizik zagaenja itice i Neretve); Takoer, ekoloki aspekt Regulacionog plana bi se morao odnositi i na ambijentalno uklapanje buduih (i eventualno ve postojeih) objekata u prirodno okruenje Borakog jezera; Potrebno je dati prednost izgradnji takvih sadraja koji e produiti turistiku sezonu, ne samo na period ljetne sezone nego i tokom cijele godine: Sportski turizam (sportski tereni sa prateim sadrajima za boravak ne samo rekreativaca nego prilagoene i za pripreme profesionalaca sportista: zimski bazeni, trim staze, skijalita i iare sjeverne padine Boranice i sl.); Kongresni turizam (objekti za kompletni boravak vie uesnika, ali uz pratee sadraje: kongresne dvorane, restorani, video projektori i sl.);

b) Turistike odrednice -

Tokom perioda od januara do augusta 2011. godine aktivisti Udruenja Zeleni Neretva su izvrili viestruke posjete podruju Borakog jezera, te su tom prilikom vrili monitoring i istraivanja trenutnog ekoloko-urbanistikog stanja podruja Borakog jezera. Nakon tih terenskih poslova vrene su analize prikupljenih podataka i veina analiziranih podataka je ve iznesena u ranijim poglavljima ove broure. Na osnovu tih analiziranih podataka sainjena je lista prioritetnih problema, te su ponueni prijedlozi i sugestije za njihovo rjeavanje, a koje navodimo u nastavku. Problem Borakog potoka Potrebna potpuna regulacija izgradnja kaskadnih brana/ustava radi blokade unosa sedimenta (pijeska) u jezero uz obavljanje redovnog pranjenja nanosa; Urediti korito Borakog potoka sve do sela Jezero kako bi se zatitio put od sela prema glavnoj plai (ovo je djelimino uraeno, ali samo u zavrnom dijelu toka); 28

BORA KO JEZER RO Za tita i odr ivi razvoj

Slika 10 R S Ruevine ob bjekta Pren neposred uz oba jezera nj dno alu

Projekat kanalizacije (p P problem otp padnih voda za cio region B. Jeze a era) Izvedba projekta mora u po a otpunosti uzeti u obz osjetljivi ekosistem vode i u zir m priobalja B. jezera; a Da li je mogua g e gravitaciona izvedba projekta (o a p ito da za objekte pri samom nivou jezera to nije mogu i ti obj e jekti svojim septikim jamama najvie m m ugroav vaju kvalitet voda jezer t ra);

Ruevina biveg ugost R titeljskog ob bjekta Pren nj Rjeenje bi bilo ili da vlasnik (Vlada FBiH FMUP) pristupi sa H ) anacionim ra adovima ili ako nema za t interesa prenese objekat dru to o ugim koji e se obavezati za e ku nju objekta; popravk ili izgradn novog o

Kamp na G K Glavnoj plai i Rijeiti u potpunost sve higijensko-sanita ti arne objekte ukoliko se eli zadra kamp e e ati u postoj jeim gabar ritima; Potpuna kontrola svih izgra a enih septi kih jama naroito o onih u nepo osrednoj blizini jezera (raz zmisliti o sistemu zapadnih z z zemalja: re edovno pranjenje usnih jama uz obavezn kontrolu) nu ); hermetiki nepropu

Postojee s P septike jam me -

Regulacija plavnog potoka (iznad kamp kuic R ca) Regulisati potoi (formira se samo u periodu velikih pa adavina) koji tee k saobra ajnicom izn kamp k nad kuica/bungalova i redo ovno razara put; a 29

BORAKO JEZERO Zatita i odrivi razvoj Problem mosta na itici Problem nastao djeliminom promjenom korita itice izgradnjom podzide (izgraena vikendica), te je isti potrebno rijeiti vraanjem u prvobitno stanje ruenjem i pomjeranjem podzide; Obzirom da je most zbog ovog problema skoro uruen vjerovatno je potrebno izvriti rekonstrukciju mosta;

Cjevovod za potrebe ribogojilita (Centar za ribarstvo) Ranije izgraen cjevovod kojim se iz dubine jezera dovodi voda u bazene mrijestilita/ribogojilita potencijalno je opasan za intenzivnije pranjenje jezera, promjene temperatrure vode, manjak kisika, ali i za prirodnu filtraciju jezerskih voda (zbog teeg oticanja povrinskih voda koje su sa najveom koncentracijom neistoa);

Neprimjereni (ambijentalno neprihvatljivi) objekti Ambijentalno neprihvatljivi objekti (vanjski oblik sanduara) u logoru zenikih izviaa (donacija Japana) remete krajolik blie okoline jezera (sporna saglasnost za takvo urbanistiko rjeenje);

Regulacija otoke itice Uslijed eutrofikacije (zarastanja) mjesta gdje itica istie iz jezera onemoguava se pranjenje povrinskih jezerskih voda, koje su po pravilu najvie oneiene, te se na taj nain onemoguava prirodno ienje jezera;

Zatita slivita jezera Slivite jezera (jugoistona i sjevernoistona strana) moralo je ostati zatiena zona od izgradnje objekata na potezu sve do sela Jezero. Naalost, izgraeni objekti (Eko selo za boravak vie stotina turista, kao i izgraene vikendice uz samu obalu Borakog potoka) ozbiljno ugroavaju kvalitet voda jezera;

Formiranje zone obalske zatite Potrebno je formirati zonu obalske zatite kako zbog kvaliteta voda tako i zbog sezonskog podizanja nivoa jezera i plavljenja zatiene zone jezera;

Neadekvatna regulacija zavrnog toka Borakog potoka Regulacijom zavrnog toka Borakog potoka (oko 100 metara od ua uzvodno) sprijeeno je razlijevanje potoka stvaranje delte i iroko zasipanje cijelom obalom glavne plae. Ali postoji i negativan efekat: zasipanje sedimentom, bez izgradnje kompenzacionih brana (za nanose sedimenta), ostalo je skoro jednako kao i prije regulacije, samo je sada ogranieno (sueno) samo na ue potoka. Takoer, nezasipanjem obale glavne plae otvara se prostor za zarastanje obale glavne plae, kako na kopnu tako i u zoni litorala - vodenog pojasa uz obalu;

Ureenje planinarskih i turistikih pjeakih staza (Prenj) Potrebno je urediti i markirati planinarski put za Prenj: Borako jezero Boraka draga Crno polje. Takoer je potrebno obnoviti pjeaku stazu (kraticu) na potezu Borci Borako jezero za planinare i rekreativce;

30

BORA KO JEZER RO Za tita i odr ivi razvoj

Slika 11 Iz S zgradnja ob bjekata u slivnoj i plav vnoj prioba alnoj zoni

Slika 12 Z S Zasipanje je ezera sedim mentom na uu Bora kog potoka a 31

BORAKO JEZERO Zatita i odrivi razvoj Ureenje pjeakog puta: itica kanjon Neretve Potrebno je stari put vodotokom itice prema Neretvi deminirati, oistiti od sitnog iblja i slinih prepreka. Vanost ovog puta je u tome to je to najkrai put od Borakog jezera do vodopada itice i kanjona Neretve i Rakitnice (u narednom periodu razmisliti o obnavljanju stare, u ratu poruene, iare);

Nepostojanje TV signala na Borakom jezeru Devastacijom repetitora na Boranici dolina B. jezera je postala TV rupa bez mogunosti praenja domaih TV programa analognom tehnologijom (obina antena).

Turistika signalizacija Potrebno je osigurati turistiku signalizaciju za popularne prirodne i kulturnohistorijske destinacije koje gravitiraju jezeru (Prenj, Kaursko groblje, kanjoni Rakitnice i Neretve, Bukovica, Glavatievo, Biskupska glavica i sl.);

Uspostavljanje zatienog podruja Borako jezero Povesti aktivnosti za institucionalno proglaenje B. jezera zatienim podrujem blaeg reima zatite, uvaavajui injenicu da je nepovratan dostignuti nivo devastacije jezera izgraenim objektima, ali ipak odrediti reime zatite i pravila ivota i ponaanja; Formirati upravu zatienog podruja koja e operativno djelovati i biti stalni vrilac monitoringa;

Oivjeti turistiki mrtvi kapital Mrtvi kapital (stotinjak vikendica koje se u prosjeku ne koriste vie od mjesec dana u godini) oivjeti ili putem Turistike zajednice (sporazum sa vlasnicima, promotivne aktivnosti, baza podataka, web stranica i sl.), ili putem budue uprave jezera tako to e se anketama, popisom i registracijom kategorizirati i u saradnji sa Turistikom zajednicom staviti u promet i turistiku ponudu;

Problem privatnih plaa Zabraniti izradu privatnih plaa zasipanjem (pijeskom) i betoniranjem, nego izradom staza sa drvenim stubovima i drvenim pokrovima; Rijeiti problem koritenja privatnih plaa za aktivnosti ribolova;

Devastirani i nedovreni objekti (vikendice, ugostiteljski objekti, stambene kue) Propisima regulisati kako postupati sa devastiranim objektima vikendicama koje niti imaju kupca niti se obnavljaju, a kvare prirodni ambijent i prave runu sliku o jezeru uopte; Sline propise napraviti i za selo Jezero; Regulisati budunost zapoetih i obustavljenih veih investicija/objekata (npr. objekat na itici);

Lokacija deponije za graevinski ut (otpad) Odrediti lokaciju deponije za graevinski ut koji je, naalost, do sada esto zavravao u koritu Borakog potoka. Ta lokacija mora obavezno biti nizvodno, van zone jezera i bez znaajnijeg negativnog uticaja na okoli. 32

BORA KO JEZER RO Za tita i odr ivi razvoj

Slika 13 Devestirano vrelo na g o glavnoj pla ai

Slika 14 Neprimjere objekti z kampova eni za anje 33

BORAKO JEZERO Zatita i odrivi razvoj

LITERATURA Spahi, M., 2001. Prirodna jezera u Bosni i Hercegovini, Sarajevo Spahi, M., 2003., Ekoloka studija Borakog jezera: Fiziko-geografske karakteristike Borakog jezera, Prirodno-matematiki fakultet, Sarajevo Stankovi, S., 2008., Limnologija, ekologija i naa jezera, Geografski fakultet, Beograd Babi, B., 2011, Planinska jezera u Bosni i Hercegovini, Osloboenje, Sarajevo Mihi, Lj., 1985., NERETVA Prenj, vrsnica, abulja, Vran, Ljubua, Radua, Makljen, Crvanj, Mostar Troi-Borovac, S., 2003, Ekoloka studija Borakog jezera: Fiziko-hemijske karakteristike vode Borakog jezera, Prirodno-matematiki fakultet, Sarajevo Redi, S., 2003, Ekoloka studija Borakog jezera: Makrofitska vegetacija Borakog jezera, Prirodno-matematiki fakultet, Sarajevo Hafner, D., Kapetanovi, T., 2003. Ekoloka studija Borakog jezera: Akvatine biocenoze Borakog jezera, Prirodno-matematiki fakultet, Sarajevo krijelj, R., 2003, Ekoloka studija Borakog jezera: Ihtiologija Borakog jezera, Prirodnomatematiki fakultet, Sarajevo Aneli, P., 1975, Historijski spomenici Konjica i okoline, Konjic

34